Përgjigje miqësore për Z. Agron Tufa/
Nga Alfons Grishaj/
Një mik më dërgoi një farë “skrapi” i përgatitur nga Z.Agron Tufa, shkrimtar, studiues, pedagog. Ky skrap, as mish as peshk, herë serviret si mbrojtje, herë si sulm, herë si sqarim. Herë përdor kloroformë e herë amoniak. Laboratori nuk ka funksionuar si duhet dhe rënia në përsëritje tregon qartë febrilitetin e autorit. Megjithatë, është e drejta e tij të mbjellë dhe të korrë sipas oreksit tribalist.
“Shkrirja së qeshuri” me shkrimin e kushëririt (!!!) tallur me një shkrimtar që, në jetën e tij ka një krijimtari si pak kush nga shkrimtarët shqiptarë dhe qëndrimi i tij fisnik në periudha të vështira, siç ishte ajo e diktaturës, tregon dhe seriozitetin e tij si njeri i letrave. Se sa e hijshme është kjo për një intelektual dhe mësimdhënës si Z.Tufa, e di vetëm ai. Një nga filozofët grekë (që nuk po më kujtohet emri tani), thoshte: “Doza e të qeshurit duhet te jetë e arsyeshme, se po të shndërrohet në qëllim në vetvete, kthehet në palaçollëk”. Z.Tufa e kupton mirë këtë, se ka sens humori postmodern…
Mirëpo ky sens padit një problem estetik tek Z. Tufa. Që të mos diktohet problemi, ai e emërton shkrimin e kushuririt si shkrim satirik i modelit konician. Këtë, ai e quan dhe armën më të mirë të Ramizit. Atëherë na del se ky i fundit nuk është një shkrimtar origjinal, por një imitues, ndërkohë që shkrimtari i vërtetë është vetë stili i tij, është vetë njeriu. Konica është e vërtetë që satirën e kishte të mprehtë, ndoshta jo sa Fishta dhe sigurisht jo me aq bindje. Ai e përdori mjeshtërisht satirën kur synoi të godiste të keqen, delinkuencën, asasinët, brigantët, vrasësit. Janë të njohura qëndrimet e tij edhe në publicistikë, por në krijimtarinë e tij artistike kulmin e ka te Doktor Gjëlpëra. Duke mbajtur qëndrim ndaj deliktit të Mamurrasit ku u vranë dy shtetas amerikanë, për çka u konsiderua i përfshirë ministri i brendshëm, i karakterizuar në vepër në personazhin grotesk të Salem Bozës. Pra, satira koniciane e ruante edhe funksionin e vet etik. Por a është koniciane, tallja e Ramiz Gjinit ndaj një shkrimtari me qëndrime fisnike? Këtu, Z. Tufa e gjen thjesht të tepruar shkrimin e kushuririt, ndërkohë dhe aq argëtues sa të na shkulë së qeshuri. Por çka ka koniciane satira e Ramizit? Papajtueshmërinë mes kodit etik dhe kodit estetik, sepse nuk ekziston gjëkundi ndonjë estetikë që lejon shkeljen e kodeve etike. Konica, nuk shkoi gjatë dhe u pajtua me Salem Bozën duke kompromentuar veprën dhe vetveten dhe kur e lypi puna që Amerika t’i përmbahej doktrinës Uillson, e të denonconte pushtimin e Shqipërisë nga Italia, ai nuk qe në gjendje ta luante rolin e tij si diplomat, pikërisht se u konsiderua se përfaqësonte monarkun e diskredituar, pra vetë Salem Bozën. Kalorësi i letrave shqipe, është gjithashtu edhe autori i faqes më të zezë në gjithë publicistikën shqiptare parakomuniste. Fjala është për profanimin e figurës së Luigj Gurakuqit, (të cilin sa qe gjallë e ngrinte në qiell) menjëherë pas vrasjes së heroit nga dora tradhtare, çka përveçse shkelte etikën universale, shkelte edhe kodin shqiptar të respektimit të të vdekurit. Mos vallë edhe këtë sjellje ka parasysh Tufa kur e përqas satirën e Gjinit me atë të Konicës?
Megjithatë, më duhet të sqaroj se nuk më jep ndonjë kënaqësi të polemizoj jashtë çdo kodi etik me zotin Tufa. Së pari, sepse, si antikomunist, ndaj të njëjtat pikëpamje dhe qëndrime me të, Së dyti, sepse kam vlerësuar rolin e tij në drejtimin e Institutit të Hetimit të Krimeve të Diktaturës. Këto kanë qenë arsyet që në shkrimin tim reagues ndaj Ramiz Gjinit, nuk ia kam përmendur emrin, por thjesht, fenomenin. E theksoj këtë, për të sqaruar se nuk kam pasur qëllim ta injoroj.
Sigurisht, kjo është pika që e ka ngacmuar së tepërmi Z. Tufa. Sqarimi i pozicionit të tij në dhënien e çmimit, nuk është aspak i nevojshëm se nuk bind askënd. Ndërsa për atë që e konsideron akuzë apo teori konspirative, të rrijë i qetë, sepse unë nuk jam prokuror letrash dhe as shoh në këtë rast ndonjë shkelje ligjore, meqë në Shqipëri, për konfliktin e interesit, ligji nuk shkon aq larg sa shkon fenomeni. Thjesht konstatohet aty një problem etik. Tufa, me formimin e tij, ose të paktën me prirjet perëndimore, duhej të tërhiqej nga komisioni, kur ka parë se në konkurim, për çmim, figuron edhe kushuriri. Në Amerikë, kjo ndodh edhe për lidhje më të largëta, miqësore apo kolegësh. Një akt i tillë mund t’i kishte bërë nder edhe vetë kushuririt. Sa për çmimin ndaj Martin Camajt, qoftë ai personalisht, qoftë komisioni duhet të ndihet i nderuar që e kanë pasur një fat të tillë, se Martinin e nderon që në krye të herës vepra e tij e pavdekshme.
Teoria konspirative është vetëm produkt i mendjeve të sëmura të Z.Tufa dhe bannerit të tij. Kur më flet për Salierin, dhe ç’është më e keqja, për të nuk di më shumë se ç’ka parë në filmin “Amadeus” … O Zot! Sa keq më erdhi! Menjëherë, fraku i akademikut bie. Tek ai film, përveç muzikës nuk ka asgjë të vërtetë me historinë e shkruar. Kjo tregon sa prapa janë “intelektualët” me kulturë të përgjithshme. Sa për kulturë, po ndalem pak edhe te Salierizmi.
Thashethemexhinjtë (si sot disa fundërrina) e asaj kohe, hapën fjalë se, Salieri helmoi Mozart nga xhelozia. Por kjo nuk u vërtetua kurrë. Salieri e admironte talentin e Moxartit, biles ata kompozuan sëbashku. Ai e ndihmoi kompozitorin e madh disa herë. Gjithashtu, Salieri pati nxënës Bethoven, Shubert, List, Carteli. Për çudi, asnjë nga këto kompozitorë të mëdhenj nuk u vra as nuk u helmua nga “Salierizmi”. Salieri, qe i vetmi kompozitor që kompozonte në tri gjuhë. Në rastin e shfaqjes së operas ‘Flauti Magjik” publiku duartrokiste, kurse Salieri brohoriste si fëmijë…
Kur e pyetën Salierin se cili ishte muzikanti më i madh në botë, ai u përgjigj: “Pa dyshim Bethoven!” Intervistuesi e ngacmoi më tej – “Profesor, ju harruat Mozartin?!” – Salierit i shkëlqyen sytë: – “ Mozarti është muzika vetë!”. E pra, kur e varrosën Mozartin, nuk ish askush aty, biles as e shoqja, përveç Salierit me vorraxhinë, të cilët mbuluan trupin e kompozitorit të madh…
Po t’a kishin të gjithë “smirën time” dhe atë të Salierit (të cilin, as që e njihkan), garantoj se shumë gjëra do të ishin ndryshe. Por, le t’u shmangemi përfytyrimeve utopike!
Tufa thotë se metodat e mia janë të shekullit nëntëmbëdhjetë (Z.Tufa duhet ta dijë se termi postmodernizëm, që e ka për zemër, është përdorur për herë të parë në shekullin e XIX, “në kohën time”, nga John Watkins në pikturë. Gjithësesi e kam për nder të jem atje) dhe me një “bujari” për ta pasur zili më afron punimet e tija. Uroj me gjithë shpirt që punimet në fjalë të jenë të arrira. Por, falë Zotit që më ka dhënë mundësinë të bëj zgjedhjet e mia, i them Z. Tufa se ato që më rekomandon, i lexoj ose në origjinal ose të përkthyera sipas standarteve të çertifikuara në anglisht, pa pasur nevojë t’i marr në mënyrë aberrative. Sa për këtë druaj se dëshmon fakti që diplomat e lëshuara nga universitetet shqiptare që këtu në perëndim s’i njeh njeri, duke çuar dëm vite mund e investim. Këta ia theksoj Z. Tufa që ta dijë se këtu, nuk çmohet “hamallëku” por produkti. Sa për literaturë, mund t’i rekomandoj atij dhe cilitdo studiues të interesuar shumëfishin e asaj që citon Tufa, por kjo atëherë do të ishte Ego phallocentrism. (Në fakt ky term është i goditur për vetë shkrimin e Tufës!). Por është mirë që të mbetemi seriozë. Ai thotë gjithashtu se Verisimilituda dhe Deus ex Machina janë terma të vjetër…dhe nuk përdoren në postmodernizëm. Mirëpo me cilët çelësa do të kyçemi për të interpretuar kryevepra alegorike si Ferma e Kafshëve apo Udhëtimet e Guliverit?
Gjithësesi, aberrative është mënyra e qëndrimit të tij shkencor, që konsiston jo thjesht ndaj mendimit kritik tradicional, por për faktin se duke u hequr si postmodern, vepron si avanguardist. E pra, postmodernizmi në letërsi dhe në kulturë lindi pikërisht si një nevojë për të rizgjeruar horizontin që ngushtonte paprerë dukuria e avanguardave! Dhe koncepti i të “perënduarave” është kryekëput avanguardist. Do Zoti, që kjo të ketë ardhur ashtu shkarazi e nuk bën pjesë në literaturën që u serviret studentëve!
Unë nuk kam bërë një kritikë postmoderne dhe ai e di mirë këtë. Kam shfaqur disa mendime të bazuara në parime kritike dhe kam përmendur edhe metodat. Kritika ime nuk përbën një kritikë të mirëfilltë në sensin akademik. Jo se nuk jam në gjendje të shkruaj edhe sipas metodave akademike. Por lexuesi i gjerë, nuk është pikërisht ai akademik. Përkundrazi, lexuesi akademik jo gjithmonë i ndjek zhvillimet letrare, përpos pjesës që i intereson. Unë operoj në atë drejtim që operon kritika biografike dhe kritika sociologjike, sepse ato janë më komunikuese me lexuesin e gjerë. Këto metoda përdoren në Amerikë dhe më shpesh edhe sot në faqet e shtypit bashkëkohor, për të tërhequr vëmendjen e lexuesve. E kanë përdorur dhe e përdorin edhe sot një pjesë e studiuesve tanë. Arshi Pipa, në kryeveprën e vet Trilogia Albanica, iu largua metodës filologjike të dy pjesëve të para për të operuar me kritikën sociologjike kur shkroi pjesën e tretë. Sa për të perënduarat që përmend Z. Tufa, i kujtoj atij se në shumë shkrime kritike librat e Borges, Thompson, Ellis, Beckett, Kafka e shumë të tjerëve, i shohim të përdorin termat “klasike”: Verisimilituda dhe Deus ex Machina, parabolic, apodictic, metafor, narrative, paradox, semiotics, apprehension, esoteric, apothic, eulogy, catharsis (të cilin e përdor dhe Agroni), ponopticon e shumë e shumë të tjera, sigurisht krahas atyre që kanë hyrë me zhvillimin e mendimit kritik e teorik postmodern, edhe pse ende nuk ka një teori definitive për të. Interesantja është se, kritikët postmodernistë shqiptarë nuk i përdorin, po përse i përdorin budallenjtë e perëndimit xhanëm?!
E siguroj, z.Tufa, se ( Freud , Jones , Derriden dhe shumë filozofë që nga Talesi i Miletit deri tek , Wittgenstein , Russell , Heidegger , Sartre , Quine etj , kam filluar ti njoh para 30 vitesh…) më pas dhe të tjerë që njoh kur të merrem me kritikën postmoderniste do të merrem me terminologjinë e posmodernizmit, dhe me pseudo-postmodernistët, por druaj se kjo do të ndodhë pak vonë, sepse postmodernizmi si dukuri letrare dhe kulturore bashkëkohore, tek ne, është ende në fazën eksperimentale, pavarësisht ndonjë rasti të izoluar që ka vërtet prurje postmoderniste, siç mund të jetë shkrimtari Ridvan Dibra. U ndala këtu, jo për të treguar dijet e mia mbi postmodernizmin, por për t’iu kujtuar atyre që e ngatërrojnë, që postmodernizmi nuk shënon një epokë, por një fenomen kulturor, natyrisht dhe letrar, me shtrirjen e vet kryesisht në perëndim dhe për kulmore ka arritjet në arkitekturë. Do të ishte një kapërcim astronomik që kultura dhe letërsia jonë të arrinin nga komunizmi drejtpërdrejt në postmodernizëm…
Tjetër gjë që dua t’i bëj të ditur Tufës në lidhje me atë që mendon për mua. Dijet e mia në letërsi dhe në kulturë nuk kanë fare lidhje me atë tipologji të rëndomtë që është përhapur si epidemi në Shqipëri e që mund t’i përkufizojmë si dije sa për një vend pune a sa për një copë rrogë. Falë Zotit, kam bërë zgjedhjet e duhura. Letërsia dhe kultura janë vetë jeta ime dhe pse prej tyre ushqehem vetëm shpirtërisht.
Veprat e Naum Priftit janë mbi 100. Në periudhën e gjatë të tij si shkrimtar ka natyrisht edhe krijimtari që i përket realizmit socialist, por, siç vëren me të drejtë edhe Z. Tufa, Prifti e ka kapërcyer me sukses atë hendek që ndante atë letërsi me vlerat e letërsisë universale, çka nuk mund të ndodhte, përveçse falë talentit të madh dhe kulturës së gjerë që pak shkrimtarë të tjerë te ne i gëzojnë. Këto i kam vënë në dukje, siç kam theksuar dhe gabimet e shkrimtarit Prifti, lidhur me punimin e tij: “Kush e Filloi Luftën Vëllavrasëse në Shqipëri”, kështu që pretendimi i Z. Tufa, për “glorifikim” të Priftit nga ana ime, bie poshtë…
Filozofi Daniel Dennett thotë: “Postmodernism , the school of “thought” that proclaimed, There are no truths, only interpretations’ has largely played itself out in absurdity, but it has left behind a generation of academics in the humanities disabled by their distrust of the very idea of truth and their disrespect to evidence, setting for conversations’ in witch nobody is wrong and nothing can be confirmed, only asserted with whatever style you can muster”.
Në këtë rast, modernisti dhe më pas postmodernisti Orhan Pamuk, do të shprehej : “Afedersiniz! “
Në brezin e shkrimtarëve të “Realizmit Socialist” numërojmë shumë shkrimtarë, “publicistë”, “historianë”, poetë, të cilët, me hir apo pa hir, u bënë me veprat e tyre reflektimi i sipërfaqshëm i doktrinës zyrtare të kohës. Dikush lëvdonte Partinë dhe Enverin, një tjetër kapej pas temave të “bumit të mirëqënies” së socializmit e dikush kredhej në “përsiatje ideologjike” mbi vijën e drejtë të luftës së klasave. Të paktë qenë ata që menduan dhe u përpoqën të shpëtonin veprat e tyre nga helmi propagandistik që përgatitej në laboratorët e Komitetit Qendror të P. P. Sh. Duke vendosur kriterin ideologjik mbi ato estetike, individualiteti krijues i shkrimtarëve, nuk ishte një çështje e dorës së parë për letërsinë tonë, krijimi i modeleve të reja nën frymën e parullave të novatorizmit nuk përfshinte zgjerimin tematik në drejtim të lirisë shoqërore dhe botës së brendshme të individit. Totalitarizmi nuk lejoi që letërsia të shihej si çështje mes shkrimtarëve dhe lexuesve dhe dijet mbi të u kufizuan brenda korrnizave të censurës. Çka nuk ishte militante, nuk mund të ishte letërsi! Por edhe gjendja e publicistikës dhe e historisë nuk paraqitej aspak ndryshe.
