“THIRRJE E LIDHJES ARVANITËT E ATHINËS DREJTUAR VËLLEZËRVE ARBËR TË ARBËRISË”/
Plotësime dhe saktësime/
Shkruan:Arben LLALLA*/
Dokumenti i njohur me titullin “THIRRJE E LIDHJES ARVANITËT E ATHINËS DREJTUAR VËLLEZËRVE ARBËR TË ARBËRISË” është marrë nga libri me titull “Η ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ ΤΟΥ ΑΡΒΑΝΙΤΙΚΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ”. Ky libër është botuar në vitin 1996 nën kujdesin e studiuesit Aristidh Kola i cili ka bërë dhe komentet e tij. Libri është botuar nga shtëpia botuese “THAMIRIS”, themeluar nga Aristidh Kola.
Kjo THIRRJE, për ata që thellohen në analizimin e saj ngjallë dyshime serioze sepse në të gjithë brendinë e saj askund nuk përmenden emrat e përpiluesve të këtij Dokumenti Historik, siç është quajtur në botimin e librit, vetëm në fund na paraqiten tre nënshkrimet me mbiemrat Shehu, Boçari, dhe Xhavella, të cilët këta mbiemra i mbanin familje të shquara arvanitase. Mendoj se përdorimi i këtyre mbiemrave të tyre mund të jetë bërë qëllimisht për të hedhur hije dyshimi për njollosjen e ndershmërisë së këtyre familjeve të njohura arvanitase. Dyshoj se edhe kësaj rradhe mund të jetë përdoruar thënia: “përçaj e sundo”, duke e ditur zëshmërinë e këtyre familjeve që mbanin këto mbiemra, prejardhjen dhe veprimtarinë e tyre në krahinën e Sulit të Janinës, krahinë e njohur kjo për luftërat që ka bërë kundra turqve dhe Ali pash Tepelenës që në vitet 1770 e në vazhdim deri në pavarësinë e Greqisë.
Esenca e THIRRJES është një dëshmi e rreme, e cila flet për një lidhshmëri shpirtërore dhe gjaku mes shqiptarëve dhe grekëve jo vetëm gjatë shekullit 19. Gjë, që faktikisht një lidhje e tillë asnjëherë nuk ka ekzistuar mes këtyre dy popujve.
E gjitha kjo, e mbështetur në fakte të pa qenë paraqitet përmes një programi që në THIRRJE arsyetohet në tetë pika të përbashkëta bashkimi.
1-. Në pikën e parë ku thuhet: “Dheu i Greqisë është i garantuar dhe askush nuk mund ta shkelë, edhe po shkeli do ikë shpejt”.
Hartuesit e THIRRJES në këtë pikë kanë të drejtë sepse ekzistojnë marrëveshje që interesat e mbretërisë Greke i mbronte Rusia. Familja mbretërore greke e Gjeorgjit të Parë kishte krushqi me familjen perandorake ruse. Në vitin 1889, Aleksandra vajza e mbretit të Greqisë Gjeorgji i Parë u martua me Pavlon djali i dytë i perandorit rusë Aleksandri i dytë.
Greqia kishte përkrahje edhe nga mbretëria e Danimarkës sepse mbreti i saj në atë kohë Gjeorgji i parë vinte nga familja mbretërore e Danimarkës. Edhe klasa politike-kulturore Europiane kishte shfaqur admirim për Kryengritjen greke të 1821.
2-. Në pikën e dytë thuhet “Grekët janë fara jonë dhe ne jemi vëllezër të larguar, pasi janë edhe ata bij të gjyshërve tanë, pellazgjikëve”.
Në këtë pikë hartuesit e THIRRJES gabojnë rëndë. Sepse sipas shumë studiuesve të huaj të asaj kohe kishin nxjerrë përfundimin se grekët nuk janë Pellazgë, por egjypto-finikas dhe asnjëherë vendas në Ballkan.
3-. Në pikën e tretë shkruajnë “Kemi të bëjmë me Greqinë, pse kemi mijëra arvanitas këtu dhe gjuha arvanitase flitet gjer brenda në Athinë”.
Kur është fjala rreth kësaj çështje kemi të bëjmë me një fakt të pa mohueshëm. Sepse në vitin 1899, gjuha arvanitase(nën kupto gjuha shqipe) flitej deri në oborrin mbretëror, dhe popullsia arvanitase përbënte shumicën e popullsisë të Greqisë të asaj kohe. Vetë familja mbretërore greke në vitet 1890 kishin shfaqur interes për të mësuar gjuhën arvanitase dhe hapjen shkolla në Greqi të mësimit të gjuhës arvanitase.
4-. Në pikën e katërt përmendin “Sepse liria e Greqisë është gatuar edhe me gjakun arvanitase dhe po të mos qenë arvanitasit, Hidrasit, Speciotët, Poriotët, Suliotët, Himariotët, etj. Nuk do të mundte të çlirohej Greqia”.
Bota Europiane, asaj kohe ishte dëshmitare se arvanitasit ishin më meritorët që kontribuan për Çlirimin e Greqisë. Heronjtë arvanitas tashmë ishin bërë protagonistët e vargjeve popullore.
5-. Në pikën e pestë gabojnë kur thonë “Grekët dhe arvanitët kanë të njëjtat zakone dhe të njëjta sjellje, veshin të njëjtat veshje-fustanellat, flasin gjuhën tonë dhe ne të tyren dhe nderin e familjes e kemi dhe ata dhe ne, mbi kryet tona e jo nën këmbët siç e kanë të tjerët, që nuk dinë ç’do të thotë nderi i gruas dhe i kanë gratë e tyre hoteleve e birrarive të hargalisen me botën e huaj para syve të tyre! Zoti e ruajt arbërin nga një gjendje e tillë”.
Në këtë pikë hartuesit mundohen të paraqesin një mishërim mes dy popujve në çdo sferë të jetës. Duke u nisur nga çështja gjuhësore, veshja tradicionale popullore, doket, zakonet dhe arrijnë deri në çështjen më sublime, nderin familjar që njihet si karakteristikë e veçantë vetëm e popullit arvanit. Asaj kohe në mesin e arvanitasve e flitnin gjuhën greke vetëm disa politikanë arvanitë, kurse ata grekë që dinin gjuhën arvanitase ishin në të vërtetë vetë arvanitas. Për veshjen popullore të fustanellës dihej që nuk i përkiste veshjes popullore greke. Ishte lakmia greke që kishin për trimërinë arvanitase që i detyrojë ata ta veshin dhe ta bëjnë veshje të tyre kombëtare. Duke menduar se me veshjen e fustanellës do ti bartin edhe virtytet që posedonin arvanitët.
6-. Në pikën e gjashtë shkruajnë se “Grekët janë pak, siç jemi dhe ne, nuk do të mundin kurrë të na bëjnë si të duan e të na helenizojnë, por do të jemi në jetë të jetëve arbër përkrah tyre”.
Mungesa e një krahu të fortë politik arvanitas u reflektua me shumë pasoja, sa që mungonte një fuqi për të kundërshtuar një histori të rreme ku thonin se arvanitasit ishin pak, na barazonin me një numër të vogël grekësh që në një farë mënyre me arvanitasit e Greqisë ja kishin arritur qëllimin rreth çështjes të asimilit ku gjuha arvanitase nuk njihej zyrtarisht në mbretërinë e asaj kohe.
7-. Këtu hartuesit e THIRRJES thonë “Se në të vërtetë shkronjat arvanitase janë ato të greqishtes dhe ne me grekët të bashkuar të kemi shkronjat tona të natyrshme, të shkruajmë me gërmat tona dhe jo vllaçe, italiane si ato që sajojnë në Bukuresht e gjetkë”.
Arbërit, duke i pasur të njohura pretendimet e grekëve, gllabërimin e çdo gjëje të huaj dhe përvetësimin në mënyrë profesionale të gjërave, ndrojtje të madhe paraqitën rreth çështjes së shkronjave, të shkruarit të gjuhës shqipe. Kërkesë primare e intelektualëve arbër të kohës ishte që gjuha shqipe të mos shkruhej as me shkronja arabe, as me shkronja greke, por me alfabetin latin, gjë që nënkuptonte mosnënshtrim qoftë ndaj grekëve, qoftë ndaj turqve.
8- Grekët i njohim e na njohin. Jetuam mijëra vjet me grekët e jetojmë ende si vëllezër, sepse farat tona, Grekja dhe Arbërorja, gjenden në një vend që u përket të dyve. Mijëra grekë jetojnë brenda në Arbëri dhe mijëra arbër jetojnë brenda në Greqi dhe kurrë deri më sot nuk luftuan njeri-tjetrit. Dhe në Arbëri grekët dhe arvanitasit jetojnë si vëllezër, dhe në Greqi arvanitasit me grekët jetojnë si vëllezër, sëpse të dy popujt grek dhe arbër jetojnë në vende që u përkasin që të dyve, dhe nuk është njëri popull në tokën e tjetrit si në tokën e huaj. Ajo çka është greke është dhe arvanitase dhe ajo çka është arvanitase është dhe greke. Gjaku nuk bëhet ujë!
Në këtë pikë hartuesit e THIRRJES tregojnë qartë pretendimet e grekëve edhe në historinë e lashtë shqiptare, në gjuhën edhe në racë.
Greqi dhe Serbia në vitin 1861 dhe 1867 kishin nënshkruar dy marrëveshje për zgjerimin e kufinjëve të tyre në dëm të territoreve që njiheshin dhe banoheshin nga popullsia shqiptare. Në vitet 1860 politika dhe kisha greke punonte me një propagandë të ashpër që të gjithë ortodoksit shqiptar të quheshin grekë. Parrulla e tyre ishte që çdo ortodoks që jetonte në Perandorinë Osmane ishin grekë, dinin apo nuk dinin gjuhën greke. Grekët e Stambollit ishin kundërshtarët më të flaktë kundra kulturës shqiptare. Ata të grumbulluar në shoqatën ,,Për përhapjen e kulturës greke,, me qendër në Athinë kishin hapur shumë shkolla greke në qytetet shqiptare si Berat, Sarandë, Janinë, Prevezë etj me qëllimin për asimilimin e ortodoksëve shqiptar.
Në vitin 1975 Greqia kishte arritur të hapte Konsullatat e saja në Shkodër, Artë, Prevezë, Janinë, Sarandë, Gjirokastër dhe Durrës. Zyrat diplomatike greke në Vilajetet shqiptare një propagandë për të realizuar ,,Megali Idenë,,. Në vitin 1878 në qytetin e Himarës vërshuan njerëz të armatosur të ardhur nga Athinë të cilët filluan të terrorrëzonin popullsinë shqiptare. Në të njëjtën kohë luftëtarë grekë sulmuan me armë popullsinë shqiptare.
Në Kongresin e Berlinit më 1878 Greqia kishte kërkuar haptazi marrjen e Vilajetit të Janinës. Ngjarjet historike që nga vitet 1850 e në vazhdim tregonin që grekët kërkonin me çdo kusht zhdukjen e shqiptarëve nga banimet e tyre në qytetet e vilajetit të Janinës. Shihet qartë se grekët nuk i ndjenin shqiptarët si vëllezër dhe aleatë siç mendohet nga hartuesit e THIRRJES. Kisha greke kishte vrarë dhe helmuar shumë mësonjës që kishin hapur shkollat për mësimin e gjuhës shqipe në ato vite.
Në Shqipërinë e jugut në ato vite jetonin rreth 30.000 mijë grekë të cilët kishin ardhur si buqë në tokat e bejlerëve shqiptar. Kurse në Greqi shumica e popullsisë fliste gjuhën shqipe deri në oborrin mbretëror.
Në përfundim duhet thënë se çdo lëvizje e atyre viteve për bashkëpunim apo bashkim në një Federatë greko-shqiptare ishin të dënuara të dështonin si nga ana teorike ashtu edhe praktike. Intrigat zyrtare dhe jo zyrtare greke kundra ekzistimit të kombit, gjuhës dhe kulturës shqiptare kishin filluar që në kohës e mbretit Otton kur kërkohej të realizohej ,,Megali Idea,,. Politika greke në fund të shekullit 19 kishte filluar të tërhiqej nga ana e rusëve dhe serbëve. Grekët duke parë që pozita e tyre ishte më e fortë se e grekët. Atëherë politika kishte filluar të kërkonte rrugët për të ndërtuar forcën e fuqishme politike dhe ushtarake greke në Ballkan. Grekët jo vetëm që nuk kishin lidhje gjaku me shqiptarët, por ata kishin arritur shpesh herë ti fusnin në grindje shqiptarët mes veti. Peshkopët grekë shpesh herë mallkonin gjuhën shqipe dhe rilindasit shqiptar.
“THIRRJA e 1899”-Tezë e pa pranuar për arbërit e Arbërisë
Unë, si studiues i historisë së arvanitëve dhe historisë shqiptare e hedhë poshtë këtë thirrje që të jetë hartuar në të vërtetë nga një rreth i gjerë këshillimi të arvanitëve të Greqisë. Sepse në atë kohë kur pretendohet të jetë shkruar “THIRRJA” politika e Greqisë ishte për mos qenien e kombit, gjuhës dhe shtetit shqiptar. Këtë kundërshtim Greqia e shprehte gjithnjë në Konferencat Ndërkombëtare të shekullit 19.
Duke lexuar se këtë Thirrje e bënin arvanitët e Lidhjes së Athinës dhe jo arvanitët e Greqisë. Na lenë të kuptojmë që është e hartuar nga një rreth i ngushtë i arvanitëve që jetonin në Athinë. Në fund të shekullit 19 brenda në Athinë jetonin në përgjithësi arvanitët që ishin në detyra të larta në mbretërinë Greke. Këta arvanitët në detyrat mbretërore funksionin si greke, mbrojtës të flaktë të ruajtjes të shtetit grek.
Arvanitët e Greqisë nuk kishin shumë njohuri rreth jetës shoqërore-politike-ushtarake për shqiptarët në veri të Arbërisë si në Prizren, Shkup, Manastir, Mitrovic, Ferizaj, Gjakovë, Ulqin, Plava etj. Për arvanitët këto territore mund të njiheshin si toka të banuar nga myslimanë turq. Kështu që nuk mund të pretendohet që Greqia në atë kohë do të sakrifikonte veten e saj për lirinë e shqiptare në qytetet që përmendëm më lartë. Kur dihet që vete Greqia në vitin 1899 nuk kishte çliruar grekët dhe qytetet e saja që i ka si Kretën, Thesalinë, Selanikun, Edesën etj.
Po ti rikthehemi ngjarje historike të viteve të fundit të shekullit 19 do të vërejmë se mbretëria Greke kishte kaluar humbje të mëdha politike dhe ushtarake në Ballkan. Vetë Grekët kishin pësuar në vitin 1897 humbjen e madhe dhe të turpshme nga turqit. Grekët të udhëhequr nga shoqëria ,,Panhelenike,, i kishin shpallur luftë Turqisë për të marrë ishullin e Kretës në vitin 1897, por forcat greke u shpartalluan shumë shpejtë duke humbur edhe territore të saja në Thesali, dhe duke i paguar Turqisë dëmshpërblim.
Kurse shqiptarët sapo kishin filluar të krijonin trupin politik të tyre, për shpalljen e një autonomie të gjerë nga peradndoria Osmane. Në vitin 1897 tre mijë shqiptar të armatosur dëbuan autoritet osmane nga Gjakova dhe arritën deri në qytetin e Shkupit. Në fillim të vitit 1899 kemi mbledhjen e shqiptarëve në Kuvendin e Pejës për ripërtëritje e kërkesave të Lidhjes së Prizrenit. Atë vitë u grumbulluan forca të mëdha atdhetare shqiptare në Kosovë që udhëhiqeshin nga Haxhi Zeka, Bajram Curri, Isa Boletini, por e dhe dalja në skenë e udhëheqëve politik shqiptarë si Ismail Qemali, Hasan Prishtina që mbas disa vitesh më 1912 do të shpallnin pavarsinë e Shqipërisë.
Në vitet 1890 kemi edhe Lëvizjen Kombëtare Shqiptare për hapjen e shkollës në gjuhën shqipe. Kështu në tetor të vitit 1891 u hapë shkolla e pare shqipe e vashave në qytetin e Korçës. Por shkollimi në gjuhën shqipe kishte ndeshur në pengesa të mëdha nga grekët. Patriakana e Stambollit dhe kisha greke e Athinës me mitropolitët e tyre mallkonin nismëtarët e mësimit në gjuhën shqipe. Shumë mësues të gjuhës shqipe u helmuan ose u vranë nga njerzit e shtetit dhe kishës greke.
Dhe fqinjët e tjerë me Greqinë si Turqia, Serbia dhe Bullgaria kishin një gjëndje politike, ushtarake dhe shoqërore më të mire se grekët.
Në vitet 1890-1895 kemi dhe grumbullimin e disa politikanëve të reformuar turq për reforma të reja në perandorinë osmane. Në vitin 1895 politikanët e reformuar turq kishin shpallur në Londër një program-reformimi të perandorisë osmane që më vonë këto reforma do të njiheshin si kryengritja e turqve të rinj(Kryengritja e Xhonturqëve).
Në vitet 1890 kemi Lëvizjen kombëtare sllave të Ballkanit të cilët kërkonin kufirin deri në qytetin e Selanikut. Bullgaria në vitin 1894 kishte katër peshkopata nga Selaniku deri në Shkup. Por mbrapa nuk kishte mbetur edhe Serbia e cila gjithnjë kishte dëshiruar dalje në portin e Selanikut.
Greqia në fund të shekullit 19 ishte e rraskapitur, e hutuar, për të vënë me luftë programin e “MEGALO IDHESË”.
Për realizimin e “MEGALO IDHESË” grekët do të ndesheshin që në fillim në luftë me shqiptarët, dhe kështu ata menduan të shfrytëzonin me shqiptarët lidhjet racore, gjuhësore, shpirtërore që kishin me arvanitët e Greqisë që tashmë ishin të përfshirë në mbretërinë greke në shkallën më të lartë të drejtimit të saj. Në shekullin e 19 siç kam shkruar në temat e kaluar arvanitët në mbretërinë greke i gjeje në detyra të larta si Kryeministër, ministra, Admiralë, ushtarakë të lartë etj.
THIRRJA në brendësi ka disa pika vlerësimi për kombin dhe gjuhën shqipe, por nuk ka pika bashkimi me grekët. Kështu, që nga vitit 1850 e në vazhdim shqiptarët dhe grekët i ndanin shumë gjëra. Në vitet 1850 mbretëria e Greqisë kishte ngritur pretendimet për realizimin e Idesë së Madhe”MEGALOIDHEA”. Në programin e “MEGALOIDHESË” mbretëria e Greqisë donte të përfshinte brenda saj të gjithë ortodoksit e Ballkanit dhe të Azisë së Vogël. Greqia kërkonte kufirin me Shqipërinë deri në Lumin Shkumbin.
Për të realizuar planin e”MEGALO IDHENË” ajo do të shfrytëzonte mbrojtjen e Rusisë e cila në vitin 1853, me në krye car Nikollën i kishte kërkuar Turqisë se Rusia merrte në mbrojtje kishën ortodokse greke në Tokën e Shenjtë të Palestinës si dhe mbrojtjen e të gjithë grekëve të krishterë në tokën Turke. Me tokë Turke nënkuptohen ato toka që kontrollonte Turqia në shekullin e 19.
*HISTORIAN