Astrit Lulushi – Page 43 – Dielli

GJUHA

January 13, 2021 by dgreca

Nga Astrit LULUSHI/

Askush nuk është e para, as pula, as veza. Foshnja kur lind reagon me të qara; mënyrê lexim i një gjuhe shprehur me shenja e simbole, pastaj u krijuan hieroglifet. Ç’është gjuha, pra? Më parë u fol, apo e shkrua? Gjithkush përgjigjet sipas kohës, interesit a dëshirës. Megjithëse, pa gjuhë nuk mund të ketë lexim, dhe pa lexim nuk mund të ketë të shkruar; nuk duhet të ketë as gjuhë. Gjë e ngatërruar. Shoqëritë që sot s’lexojnë, kontribuojnë në shuarjen e të shkruarit, dhe të vetë gjuhës. Shqipja ka përvojë të hidhur në këtë drejtim; koha para shek. XIV, cilësohet si periudha më e errët, pasi nuk gjendet qoftë edhe letër e shkruar qê do të bënte të mundur atestimin, ose egzistencën shkencërisht të provuar të gjuhës shqipe para kësaj periudhe.
Historia është e çuditshme. Mijëra vite më parë, një ndryshim i menjëhershëm kulturor duhet të ketë përfshirë mbarë njerëzimin. Kjo është mënyra më e saktë për të përshkruar atë që ka ndodhur. Edhe shumë mijëra vjet pas fillimit të këtij procesi, sot ekzistojnë ende lidhje të përbashkëta të rëndësishme mes popujve, si në përralla, mite, legjenda, shprehje e fjalë.
Para transformimeve ekonomike dhe fetare të 2,000 viteve të fundit, ngjashmëritë ishin edhe më të dukëshme, duke përfshirë emrat e disa perëndive e riteve. Ka edhe shumë aspekte të tjera të kulturës dhe jetës shoqërore që kurrë nuk do të njihen nga ato pak mbetje që arkeologjia moderne mund të zbulojë; dhe popujt vazhdojnë të grinden e armiqësohen duke mbrojtur secili pretendimet e veta.
Nuk është e paarsyeshme të spekulohet se disa gjuhë indo-evropiane kanë dallime midis tyre.
Në përgjithësi, kombet që vijnë nga Proto-Indo-Evropianët kanë vetëm deri 50% të prejardhjes nga banorët e lashtë të stepave; shumica e trashëgimisë së tyre kulturore vjen nga popullata të tjera në zonat ku u vendosën. Kjo sigurisht la shenjë të dukshme në mënyrën e evoluimit të shoqërive, veçanërisht në rajonet ku Proto-Indo-Evropianët takuan popuj, si pellazgët, që ishin më të përparuar teknologjikisht, dhe shoqërisht më të zhvilluar.
Proto-indo-evropianët nuk ishin një tufë e civilizuar. Ata duhet të kenë pasur një rend shoqëror dhe organizim ushtarak efikas; dinin gjëra të tilla si qeramika, endja, bujqësia, rritja e kafshëve dhe madje, në një kohë disi më vonë, metalurgjia e bakrit dhe bronzit; mbase ata kishin arritje të admirueshme në poezi, muzikë, letërsi gojore, mendim teologjik dhe filozofik etj., madje kishin përparësi si kali i zbutur… por, në fund të fundit, patjetër që nuk ishin bartësit e kulturës materiale më mbresëlënëse në botë, që gjetën mes pellazgëve. Shtoji kësaj ndikimet e thella të jashtme nga shoqëritë fqinje që shpesh mund të ndryshojnë kulturën e një populli edhe me fluks gjenesh krejt të papërfillshme dhe dominim të drejtpërdrejtë nga të huajt. Helenët, ilirët, romakët u ndikuan nga civilizimet e vjetra të Lindjes së Afërme (që përfshin edhe ndryshimet dramatike në kulturë, vlera dhe mendësi të filluara nga krishterimi), ose sesi civilizimi islamik, i lindur në Azinë Jugperëndimore, u bë një faktor jashtëzakonisht me ndikim në ndryshimet kulturore mes popujve ku u përhap edhe nëse hyrja e drejtpërdrejtë ishte masive ose minimale.

BUNKER

January 9, 2021 by dgreca

Nga Astrit LULUSHI/

Stalini, Mao, Enveri, të gjithë vepruan pa shpirt; mjaft të tmerrshëm u treguan në një mënyrë apo në një tjetër, në publik ose privatisht, njëri më shumë se të tjetri. Për njeriun, jeta fillonte me dhimbje, vazhdonte me ngërdheshje dhe merrte fund me zhgënjime; përfundimi që arrinte, kur kalonte nëpër hulli dhe shihte se një fund të ngjashëm kishin të gjithë; të mirët iknin të hidhëruar, pasi kishin paguar shtrenjtë gjithçka; të këqinjtë largoheshin të lumtur, pa shlyer asnjë faj. Dhe njeriu qeshte me ironi e sarkazëm, sepse i madhi nuk ia dinte të voglit;i forti shtypte të dobtin; dhe plaku nuk ia njihte meritat të riut.
Thuajse 100 për qind e të gjithë njerëzve të idhullizuar janë të tmerrshëm në një mënyrë ose në një tjetër: ajo që shpesh konsiderohet e madhe tek një person mund të përçmohet nga armiqtë e tij. Morali i historisë është që kurrë askush nuk duhet të adhurohet deri në idhullizim; pra, jo më diktatorë, as tiranë apo udhëheqës absolut. Shqiptarët këtë duhet ta kishin mësuar, me siguri, nëse arsimi nuk do të kishte vepruar mbi ‘ta si makineria që shplan zhavorin. Prandaj sot, pas kaq shumë vitesh nga përmbysja e diktaturës, shqiptarët anojnë në anë e tiranisë (mund të jetë vetëm çështje konjukturash politike ndërkombëtare që kjo tirani ndjehet e butë tani), sepse diktatura me atë arsim “falas” ia nguliti mirë shoqërisë mendësinë që e mban të vetëmbyllur në bunker, duke pritur rastin e favorshëm për të dalë prej tij më e egër.

DETI

January 2, 2021 by dgreca

Nga Astrit Lulushi/Detet duhen mbrojtur, edhe pse aty, veç peshqve, asnjeri nuk banon. Kështu mendojnë disa. Të tjerë thonë se është pasuria nëndet, që i bën ujrat të lakmueshëm. Detit mund t’ia kthesh krahët pa pasur frikë se të vjen ndonjë e keqe; dhe mund t’i vësh gjoksin e ta çash nëse kërkon rrugëshpëtim; deti është për njeriun mburojë dhe shpëtim. Të humbësh det, është si të humbësh shpresë.
Shumë popuj nuk kanë dalje në det dhe ushqejnë veten me ëndrra, krijojnë mite, deri luftra, për një “copë det”. Arsyeja është se njerëzit pranë brigjeve të detit njihen historikisht si shpikësit e shkrimit; jeta është më e gjërë e më e larmishme në det e në tokë; është sikur të jetosh dy jetë njëherësh; edhe nevoja për t’u shprehur, komunikuar e shkruar është dy herë më e madhe. Në këto kushte, në lashtësi, kultura e shkrimi erdhën nga ‘popujt e detit’ dhe u përhapën përgjatë bregut rreth gjithë detit Mesdhe. Pellazgjishtja, Ilirishtja, Helenishtja (e cila nuk mund të shpjegohet e plotë me Greqishten moderne pa ndihmën e Shqipes), Etruskishtja e Latinshtja u përhapën në Evropë dhe filluan të shkruheshin shumë herët me gërmat e detarëve Fenikas; kulturat që ranë në kontakt i zhvilluan ato më pas. Sllavët erdhën herët në kontakt me Ilirë, Helenë e Romakë, por nuk u vendosën në trojet e sotme e më gjërë deri pas vitit 700. Në mënyrë të ngjashme, gjuhët Urale – jo indo-evropiane, të folura në një zonë të përbashkët me gjuhët sllave – nuk filluan të shkruheshin deri relativisht vonë, vetëm atëherë kur njerëzit që flisnin këto gjuhë zbritën nga Vargmalet dhe u hapën, panë, e ranë në kontakt me detin.

ALEKSANDRI I MADH

January 1, 2021 by dgreca

Nga Astrit LULUSHI/

A ka prova që Aleksandri i Madh nuk ishte evropian? Për këtë egzistojnë dy histori rivale me shumë gjëra të përbashkëta./

Aleksandri Egjiptian

Kjo histori qarkulloi gjerësisht në Evropën mesjetare, një koleksion me një lidhje të dobët me karrierën e vërtetë të Aleksandrit. Romanca na tregon se Nectanebo, Faraoni i fundit Egjiptian, i bëri magji Mbretëreshës Olimpia të Maqedonisë për ta bindur se do të vizitohej nga perëndia Ammon. Pastaj ai u vesh me një lëkurë dashi dhe një palë brirë dhe u shoqërua me Mbretëreshën, duke u bërë babai i Aleksandrit ndërsa mbreti Filip ishte larg.
Aleksandri gjithmonë dilte nga rruga e tij për të pajtuar ndjenjat egjiptiane: vizita e tij e famshme në oazin e Siwa ishte vendi ku ai filloi të kalonte nga komandanti i vdekshëm në zot të gjallë, dhe përqafimi i “babait” të tij Zeus-Ammon është baza historike për zbukurimet e tregimeve të mëvonshme. Siwa nuk ishte vetëm një vend i famshëm fetar egjiptian – ai kishte qenë gjithashtu një nga vendqendrimet e Nectanebo-s së vërtetë, i cili u dëbua nga Persianët kur Aleksandri ishte fëmijë. Pra, ky version pasqyron popullaritetin e Aleksandrit midis egjiptianëve, të cilët e donin atë për përzënien e persëve nga Egjipti dhe hakmarrjen ndaj “babait” të tij, Faraonit të fundit vendas.

Aleksandri Persian

Një histori tjetër shfaqet në Shahnameh, eposin e madh persian të shekullit të 10-të, nga poeti Ferdusi. Këtu një mbret imagjinar Darab (afërsisht, Darius II historik) mposht një perandor me emrin Failakus (domethënë Filipi i Maqedonisë). Si pjesë e traktatit të paqes ai kërkon që vajza e Failakus të martohej me Darabin; ata bënë një djalë i cili do të quhej Sikandar (Aleksandër). Pasi të ketë studiuar me të urtin e madh Aristu (Aristoteli) Sikander do të kthehet dhe do të mposhtë gjysmë-vëllain e tij, një Darab të dytë, për t’u bërë mbret i Persisë dhe më pas pushtues i botës.
Jo ndryshe nga versioni egjiptian, kjo përpjekje për të gërshetuar Aleksandrin në historinë kombëtare persiane pasqyron një dëshirë për të kërkuar pushtuesin e madh për sundues vendas. Është veçanërisht interesante në Persi sepse ka lloje të tjera historishë në letërsinë persiane – veçanërisht në shkrimer fetare Zoroastriane – ku Aleksandri konsiderohet si armiku i madh kombëtar. Me sa duket versioni Shahnameh pasqyron fitoren përfundimtare të politikës së Aleksandrit në përpjekjen për të pajtuar Helenët dhe Persët.
Humbja, siç thonë Ferdusi, është jetim por fitorja – si Aleksandri, me sa duket – ka shumë baballarë. Fama e Aleksandrit gjithashtu i dha atij lidhje me banorët Sumatranë dhe Etiopianë, si dhe histori të trilluara në gjuhë nga Irlandishtja në Mongole, që, të vërteta ose jo, janë shembuj interesantë të jetës përtej të çuditshme të këtij kryekomandantiti. Dhe, duke pasur parasysh standardet e saktësisë historike që duket se na pëlqejnë në shekullin 21, kush jemi ne që të mos argëtohemi me ‘to?!

Përrallë nga koha e shkuar

December 31, 2020 by dgreca

Nga Astrit LULUSHI/

Meqenëse ata guxojnë, edhe unë do të guxoj.
Më 15 mars 44 pes, ndodhi një ngjarje që ndryshoi përgjithmonë historinë e botës. Një grup komplotistësh vranë politikanin dhe gjeneralin romak Gaius Julius Caesar në teatrin Pompeu të Romës. Ishtë një atentat nga më të famshmit në histori. Vrasja e Julius Caesar ka qenë subjekt i shfaqjeve të panumërta, librave, filmave, dhe madje edhe lojërave video.
Shumë njerëz besojnë se fjalët e fundit të Jul Cesarit ishin, “Et tu, Brute?” – “Edhe ti, Brut?” – shprehje e tronditjes dhe tmerrit në tradhtinë e Marcus Junius Brutus. Në realitet, megjithatë, Julius Caesar historikisht kurrë nuk i shqiptoi këto fjalë. “Et tu, Brute?” asnjëherë nuk i atribuohet Julius Cezarit në asnjë tekst të lashtë që ka mbijetuar. Kjo frazë e famshme vjen nga Akti III, Skena I e tragjedisë Julius Caesar, e cila u shkrua nga poeti dhe dramaturgu anglez William Shakespeare aty rreth vitit 1599.
“Edhe ti, Brut? Pastaj Cezari bie.”
Sidoqoftë, këto fjalë janë krejt trilluese; Shekspiri i krijoi ato thjesht për efekt dramatik.
Historiani i lashtë Romak Gaius Suetonius Traquillus (69 – 122), thotë në biografinë The Life of Julius Caesar, se disa njerëz i atribuan Cezarit një shprehje të paqartë për fjalët e tij të fundit. Suetoni shprehet se kur Julius Caesar pa që Marcus Junius Brutus ishte midis komplotistëve, ai shqiptoi në greqishten e vjetër “Kai sy, teknon” që i është dhënë kuptimi “Edhe ti, bir”. Suetonius nuk jep asnjë shpjegim tjetër, dhe sot vazhdon të ekzistojë ende një debat mes studiuesve klasikë se çfarë mendohet të kenë thënë këto fjalë në kontekst. Grekët dhe Romakët e lashtë nuk përdornin shenja pikëpyetje, kështu që është e paqartë nëse fraza ka për qëllim pyetjen. Nëse fraza interpretohet si pyetje, atëherë mund ta konsiderojmë atë si një shprehje nga Cezari që edhe Marcus Junius Brutus, një nga miqtë e tij më të besuar, ishte anëtar i komplotit. Nëse është kështu, atëherë fraza mund të interpretohet pak a shumë si shprehja “Et tu, Brute?” nga shfaqja e Shekspirit.
Përndryshe, e njëjta frazë mund të interpretohet gjithashtu si një parashikim i vdekjes së afërt të Marcus Junius Brutus. Është e mundur që njerëzit të cilët fillimisht treguan këtë histori besuan se Cezari kishte thënë: “Edhe ti, bir!” si në, “Edhe ti, bir, do të vdesësh së shpejti!” Në fund të fundit, Brutus bëri vetëvrasje më 23 tetor 42 pes., pasi forcat e tij u mundën nga forcat e Triumviratit të Dytë në Betejën e Filipit. Ky interpretim do t’i jepte frazës “Edhe ti, bir” një kuptim shumë më të errët, më ogurzi; “kai sy teknon” – shpjegim etimologjik nga shqipja “qarja n’sy të knon (këndon), ose qaj sikur të knon”. Me këto fjalë Julius Caesar sikur parashikonte vdekjen e Brutit; ishin fjalë që mbartnin qartë nënkuptimin se, Bruti e vrau Caesarin nga egoizmi për pushtet dhe jo se ky ishte tiran.