At Zef Pllumi – Page 2 – Dielli

Lufta ndërmjet kodeve kulturore

August 19, 2018 by dgreca

NGA AGRON GJEKMARKAJ*/

“Tërësia komplekse që përfshin njohjet, besimet, artin, moralin, të drejtën, traditat e çdo gjë tjetër të prodhuar nga aktiviteti i njeriut si anëtar i një shoqërie mund të quhet kulturë”. Së paku kështu mendon E. Tylor, sipas “Kulturës së tij primitive”, një libër ky i vitit 1871 dhe të gjitha këto nocione mund të konsiderohen kode kulturore, sipas tij dhe të tjerëve. Letërsia vetë si kulturë funksionon mbi këto kode, ekziston prej tyre dhe njëkohësisht kontribuon që ato të mbeten gjallë. Edhe e jona nuk bën përjashtim.
Autorët At Zef Pllumi, Sami Repishti dhe Mustafa Kruja, të ndryshëm deri në kundërshti bindjesh politike, si personalitete kulturore e shoqërore, me karakteristika dalluese brenda letërsisë shqipe kanë realizuar një vepër, e cila dëshmon një të përbashkët që konsiston te qëndresa e kodeve imutabile në luftë me kodet, mbi të cilat ka funksionuar letërsia shqipe nga periudha 1944-1990.
Duhet thënë që vetëm Kruja e shkroi veprën e tij epistolare “Kuvend letrash me miqtë” paralelisht me realizmin socialist në vitet ‘50. Repishti pjesërisht, mund të përmendim “Dialektika e rendit dhe e rebelimit tek Andre Malraux” në fund të viteve ‘60 në USA, tekst ky paraardhës natyral në lëmin e ideve të “Nën hijen e Rozafës”, vepër memuarialistike, botuar në 2004 (mbase të shkruar më parë).
Pllumi fillon publikimin vetëm në 1994 me pjesën e parë të trilogjisë “Rrno vetëm për me tregue”. Secili, memuaret i publikoi pasi metoda socrealiste, së paku zyrtarisht, kishte rënë, por jo veprat që u pllenuan me kodet e saj. Kjo trio gegësh shkrimtarë projektojnë një ndeshje hipostazash, një luftë kodesh. Kjo luftë ka kuptim edhe me një gjë që formalisht nuk ekziston më, siç është realizmi socialist, sepse substancialisht produkti i saj nuk u mohua kurrë dhe askush nuk u distancua prej tij. Ajo e plazmon kuptimin në sferën etike, morale dhe formën e shkrimit. Kruja, Pllumi, Repishti rrëfejnë si personazhe dhe si autorë një kohë të gjatë kujtimesh mbi 50 vjet, kohë jete dhe mendimi, e cila nuk përputhet me kodet dhe nënkodet e reja të socit e shi për këtë, autorët vihen në altarin sakrifikal. Sakrifica qenka rojtari më i mirë dhe i vështirë i kodeve. Në këtë rast ajo shfaqet fizike, intelektuale e shkrimore.
Ideologjia gjithmonë është paraqitur si kod, por duke qenë më i paqëndrueshmi dhe i ndryshueshmi. Për letërsinë shqipe nuk ishte e pandehur, por kryesisht për arsye të zhvillimit kombëtar, kishim të bënim vetëm me ideologji kombëtare rilindëse, të tipit “feja e shqiptarit është shqiptaria”, ndërsa nga 1944-ta kemi ideologjinë marksiste-leniniste dhe realizmin socialist si nënkod. Qëllimi madhor dhe tejet ambicioz i kësaj të fundit ishte formimi i njeriut të ri. Ndryshe nga njeriu i vjetër, që mbështetej te familja, Zoti, tradita, të përfshira këto brenda kanunit ose kanuneve, ky njeri, personazh i një magazine të madhe librash që prishi pyjet e Shqipërisë për të ba letër, besonte te Partia, pagabueshmëria e saj dhe nuk gjente paqe, derisa të vendosej besimi i vetëm. Besimin e vetëm e predikojnë edhe doktrinat fetare, por dialektika e imponimit të tyre është krejt tjetër.
Një studiues beson se “Njeriu i ri krijoi vërtet një letërsi të re, të paparë, me formë të çuditshme dhe nga prizmi i sotëm pothuaj të pabesueshme. Mbase të qenit e pabesueshme është vetë fati i letërsisë, por kjo letërsi e çuditshme u bë e përçudnueshme”.
Ndërsa “Rrno vetëm për me tregue” i Pllumit, “Nën hijen e Rozafës” të Repishtit dhe “Kuvend letrash me miqtë” i Mustafa Krujës, janë të çuditshëm sa të duash përtej pritshmërive dhe aspak të përçudnueshëm. Këto tri tekste bazohen në kode të qëndrueshme, të aplikuara nga letërsia shqipe qysh prej Buzukut e deri në bashkëkohësi. Akti i shkrimit dhe morali i shkrimit në këto tri raste, sipas meje, ndërthuren për të dëshmuar qëndrueshmërinë e kodeve të mëdha të botës shqiptare. Ato janë, gjuha, Bibla, Kanuni me të gjithë komponentët e tij, dija universale dhe nacionalizmi.
E fillojmë me Pllumin. Nga mënyra e shkrimit, kryevepra e tij “Rrno për me tregue …” është e organizuar me bërthama rreth të cilave organizohen kontekste të pavarura, kjo ngjet me vetë organizmin tekstor të Biblës, “kodit të madh të kulturës perëndimore”. Faza metaforike e gjuhës, faza metonimike dhe ajo deskriptive shfaqin ngjashmëri me librin e shenjtë, parabola dhe digresioni gjithashtu. Këtu kemi rastin kur kodi shndërrohet edhe në model stilistik e jo vetëm ideor. Gjithashtu, ky tekst memuarilaisti trajton gjerësisht individin, si krijesë e Zotit e si “zot i vetvetes”, si anëtar i familjes që beson në Zot për të mbërritur tek identiteti i tij nacional, si përkatësi e qartë shqiptare, por edhe lokale, domethënë malësor. Të dy në nji zgjedhin të bëhen klerikë, frat françeskan, duke u magjepsur nga misteri i besimit edhe kur materializmi e kërkon si triumf të tij Zotin të zbresë në tokë, në shesh, në gjyq, në burg, në torturë. Ndonëse ai nuk zbret, domethënë Zoti, besimi nuk zbehet, por e shtyn Pllumin të besojë se është vënë në provën e tij. Edukuar kësisoj, konturohet një tip i ri heroi, njeriu që ndien dhimbje, që derdh lot, që ka frikë, i cili qëllim në vetvete ka të zakonshmen, jetën me trajtat e saj, por që në rrethana të jashtëzakonshme bëhet i tillë në përputhje me natyrën e njeriut, kundër vetë denatyrimit të saj, aspak i ngjashëm me personazhet e realizmit socialist, stereotipa të sforcuar propagande. Kanuni po ashtu shfaqet si një kod shpirtëror e pragmatik shekullor, me të cilin letërsia do t’i bëjë gjithmonë llogaritë me të, në mos edhe vetë jeta reale me nënkodin e tij etik “O Kanuni i maleve, ti je ma i urti në botë” esklamon Pllumi, kur i duhet të zgjidhë një dilemë të madhe në jetë. Ndërsa gjithçka tjetër, doktrinat politike, organizmi i shoqërisë, sistemet, raporti me lirinë, përfshihen te dija universale, që i formëson botëkuptimin. Letërsia e Pllumit ka përmasën profetike, atë të mëshirës dhe faljes si reagim ndaj një periudhe, ku “mohimi i pakushtëzuar i shoqërisë, i ligjeve të saj, i vetë parimeve të çdo marrëveshjeje e tradite, u pasua nga një valë dhune që mori përmasa katastrofike”. Gardiania fizike e shpirtërore e letërsisë së realizmit socialist ishte kjo lloj dhune që Zotin e zëvendësoi me udhëheqësin e pagabueshëm, familjen me kolektivin, rrëfimin me fletërrufenë dhe autokritikën, nacionalizmin me internacionalizmin. Kodet e Pllumit janë në luftë me kodet e realizmit socialist, në luftë e çfarë lufte. Krejt vepra e tij është një fushëbetejë e kësaj ndeshjeje. Ai i nominon qartë kundërshtitë kodike. Le të përmendim disa prej tyre: hetuesit, personazhit kyç të regjimit, i vë përballë klerikun me qëndresën e tij doktrinare biblike ose kuranore. Diktaturës (tirani ishte termi që ai përdorte për regjimin shqiptar) po aq përballë lirinë si koncept të hershëm, formuluar nga njeriu, çka na shpie te përcaktimi si “ideologu i lirisë kundër tiranisë”, duke anuar për vete, domethënë Pllumi, nga liria anarkike e Kanunit. Letërsisë së re nuk ngurron t’i kujtojë Fishtën, shkollën françeskane, Rilindjen e më poshtë. Heroit pozitiv që vdes nga rrufeja, duke ruajtur dhitë e kooperativës i vë përballë njeriun që nuk vdes rastësisht, por që përzgjidhet. Njeriu mbijeton dhe shpëton trupin, por humbet shpirtin, vdes dhe humbet trupin, por shpëton shpirtin, këto janë dilemat e Pllumit, të cilat “nëse nuk janë rast për individin, por dukuri për kolektivitetin”, sa më të ndryshme do ta bënin historinë e re shqiptare?!
Gjuha vetë është një kod, kemi thënë më sipër, një mjet identiteti dhe në emër të tij “At Zef Pllumi kthehet në letërsinë shqipe për të dëshmuar gegnishten në një vepër të madhe… Ai nuk shkruan gjuhem amtare, por gjuhën e nanës. Termi nuk prek vetëm gjenezën, por edhe zhargonin e autenticitetit: nga fjalori, në forma e sintaksë, për të dëshmuar një identitet gjuhësor”. Do ta vëmë re edhe te Sami Repishti që “diferencimi në shkrim shkon deri në përmasa të ndeshjes ideologjike. Në proceset e montuara, viktimat flasin gegnisht, kurse prokurorët e ndjekësit flasin toskërisht”, ndoshta edhe për këtë shkak nga këta autorë patën dhe kanë marrëdhënie të vështirë me standardin, i cili për ta, me sa duket është një “newspeak” apo “neolingua” që u kujton një persekutim disa shtresash.
“Nën hijen e Rozafës” të Sami Repishtit, libër ky që përmbledh tri periudha, kohën e mbretërisë, Luftën e Dytë Botërore dhe vitet e diktaturës, maksima “Njeriu nuk duhet sakrifikuar në altarin e ‘kauzës’ për arsye të ‘fitores’” ndërton virtualisht arenën e ndeshjes së kodeve. Njeri, kauza dhe fitorja. I pari ka sajuar të dytat, e dyta ka mundur të parin. Për mua janë pikërisht heronjtë pozitivë të letërsisë së realizmit socialist ata që për Repishtin janë njerëzit e “rinj, aktivistë këmbëngulës që vrapojshin me pasion mbas dëshirës së tyne. Nuk kishte skrupull që i ndalonte. Ata nuk mendojshin, ata veprojshin, ndjejkshin urdhnin e eprorit, ose të instiktit të tyne vetjak. Ata nuk bajshin pyetje, as ndiejshin nevojën për përgjigje. Ata nuk ishin tolerantë dhe nuk kishin frikë nga opinionet e të tjerve. Me këtë ndërgjegjësim, ata nuk ndaloheshin para krimit të vrasjes së kundërshtarit. Ata vritshin sepse zani i ndërgjegjës së tyne ishte mbytë”.
Një analizë e shpejtë e këtij teksti krijon përballjen dëshirë-arsye, skrupull-mungesë e tij, mendim-veprim, tolerancë-intolerancë, ndërgjegje dhe krim ose vrasje në emër të ideologjisë, shqiptar i vjetër-shqiptar i ri. Revolta si institucion moral është tipar i letërsisë së Repishtit jo vetëm i Malraux dhe kusht i domosdoshëm për revoltë është pafajësia, Repishti ndihet i tillë. Revolta duket se është një tipar i përbashkët i Repishtit me shkrimtarët e realizmit socialist, por jo. Kjo është revolta e individit që lirinë e ka gjendje të domosdoshme, i cili ndjen se jo vetëm ajo, por gjithçka ka besuar i fyhet dhe mohohet. Në vend të saj ofrohet terrori, tortura, depersonalizimi dhe deklasifikimi qytetar. Kjo është dialektisht e ndryshme nga revolta që shpie në revolucion politik me movent luftën e klasave dhe hero Stavri Larën apo Koz Dynjanë. Kjo është revolta e humanizmit dhe jo e ideologjisë, homo meditans përballë homo militants.
Revolta nga pafajësia dhe kërkimi i lirisë pa izma janë dy skajet e një nënkodi të papranueshëm nga realizmi socialist. Kur Repishti merr vendimin të arratiset nga Shqipëria, vendos të vizitojë varrin e babës dhe nga ky “takim” ai arrin në përfundimin se “Baba im, si fetar i bindun, kishte pranue pa kundërshtim ‘kismetin’ që e mundonte si ‘vullneti i të madhit Zot’!”. Më dukej sikur, në brendinë e tij, nuk kishte dilema. Paqsor për natyrë, ai jetonte nji jetë të mbështetun në parimet fetare e traditat shekullore të qytetit tonë; ishte nji tradicionalist i përkryem! Kur u gjinda para vorrit të tij i gjunjëzuem nga malli e respekti për kujtim e tij, nuk munda me kuptue, si ai nuk u revoltue kundër vuajtjes e vorfnisë që e munduen aq shumë në jetë, si i qëndroi besnik fatalizmit nënshtrues të islamizmit! Vuajtje e qetësi e brendshme; nuk kishte vend për revoltë. E tashti, djali i tij gjunjëzohej para vorrit, por me frymën e revoltës që ushqeu gjatë rezistencës kundër të huejit, gjatë burgimit të gjatë, e që tashti e shtynte me abandonue familjen e me rrezikue jetën, me arratisje në nji vend të huaj, me të paprituna e plot të panjohuna… si aventurier”. Shkrimtari liberal Repishti dhe shkrimtari françeskan Pllumi kanë përputhje për formën e kodeve, por jo për mënyrën sesi duhen ruajtur ato. Ata ngjajnë si homo poeticus, por ndryshojnë si homo politicus. Zoti, individi dhe liria është trinia e mendimit të tyre. Te sintonia mes tyre apo mungesa e saj rrinë të përbashkëtat dhe diferencat.
Aventura shfaqet si shpëtim kur jeta dhe vdekja janë pothuaj ngjitmas, qoftë kur të çon te vdekja, qoftë te jeta. “Vdekja është shpëtim kur tortura të merr në pyetje dhe flet më tepër se dhimbja dhe frika e vdekjes”. Aventura dhe vdekja nga mungesa e lirisë janë dy skaje të një nënkodi tjetër që personazhi i letërsisë së socrealizmit nuk mund t’i ëndërrojë. Ai predikon qartësinë racionale dhe jetën përtej vdekjes si mit që i shërben revolucionit, jo si paqe në amshim.
Repishti ka jetuar gjatë nën shoqërinë e torturës, si personazhet e Malroux që analizon te vepra e tij më e hershme, jo thjesht me tonet e saj dramatike, por edhe me karakterin e vet metafizik. “Në këtë rast shkrimtari është i detyruar të përgjigjet jo vetëm për atë çka do të bëjë, por edhe për atë çka pandeh se është”. Repishti është një rebel tradicional në raportin mes të mirës dhe të keqes. Zotin e beson si ide të këtij konteksti dhe e vë në diskutim si Shën Toma, megjithëse ai nuk është aq fatlum sa t’i shfaqet si totem, por e gjen atë te njeriu përmes gjesteve. A nuk është kështu kur në temperaturë nën 20 gradë në mënyrë të pabesueshme dikush heq pallton e tij dhe ia jep Repishtit, pothuaj në agoni në një kamp burgosjeje duke ia larguar vdekjen atij dhe afruar vetës?! Kështu mund të kenë vepruar edhe partizanët në luftë, del në shumë vepra letrare, por pastaj aty ku përfundon letërsia fillon krimi dhe vrasja e të njëjtave personazhe nga verbëria ideologjike. Siç mund të kuptojmë edhe ky autor është një arkitekt i luftës së kodeve në letërsinë shqipe.
“Përmes një dukurie që askush nuk ka mundur t’i japë shpjegim, ndjeshmëria letrare përherë u ka paraprirë gjatë shekullit tonë ngjarjeve historike që do vinin e do mbështesnin më pas vërtetësinë e tyre… kjo ngaqë ata që lëvrojnë lëmin e letrave “ndiejnë” në vetvete kohën që do ndodhë, të nesërmen, erën morale apo imorale që do fryjë, vetë stuhitë e historisë”. Është Repishti që ka cituar R. M. Alberes tek përpiqej te hynte thellë në botën e personazheve të Andre Malraux, e cila më vjen e dobishme për të kuptuar vetë Repishtin, por edhe një tjetër shkrimtar shqiptar.
Jo vetëm me Ernest Koliqin ka ndodhur kështu siç thotë Alberes, por edhe me Mustafa Krujën dhe epistolarin e tij shumë të gjerë. Si albanolog, shkrimtar, gjuhëtar e publicist dhe si ish kryeministër autoritar nën fashizmin, vepra e tij është dëshmi me karakterin e kundërvënies historike.
Ai gjindet në anën e të mundurve dhe u referohet pikërisht atyre kodeve apo nënkodeve që kanë strukturuar shoqërinë shqiptare dhe kulturën e saj para fitores politike e ushtarake të kundërshtarëve të tij. Për epistolarët gjithmonë ka pasur debat nëse duhen konsideruar letërsi apo jo e sa më të shumtë kanë qenë kundërshtarët, po aq të zellshëm e të panumërt mbrojtësit, aq sa shumë histori letërsie i kanë pjesë të tyre. Personalisht rreshtohem me të dytët, ndaj zgjodha t’i shoh si të tilla sidomos në raport me kodet.
Ai është parashikues dhe i bindur se ato që konsiderohen kode të mëdha të botës shqiptare apo të kulturës së saj do ta fitojnë betejën kulturore me kodet dhe nënkodet me karakter ideologjik. Ai e thotë këtë sapo realizmi socialit ka filluar revanshin e tij në vitet ‘40-‘50. Ndonëse shpjegimet e tij janë të karakterit historik, gjuhësor dhe sociologjik, ai flet gjatë për gjuhën shqipe dhe veçoritë e saj, për plazmimin e identitetit nacional duke u autopërcaktuar si nacionalist, për peshën që feja dhe dy librat e mëdhenj, Bibla dhe Kurani, kanë në shoqërinë shqiptare dhe marrëdhënien e tyre me letërsinë, traditën, Kanunin me ritet e lindjes, vdekjes, jetës në gëzime e hidhërime. Pasi ka dështuar eksperimenti fashist në rrafshin politik, Kruja është konvertuar (akt ky gjithmonë i diskutueshëm, por që nuk mund t’i mohohet askujt) në mbështetës i demokracisë oksidentale dhe në këtë këndvështrim ai ndërton përballjen liri-komunizëm si kundërshtar i së dytës. Kjo del e qartë në shumicën e letrave të gjata që u dërgon miqve të tij e formuluar si ide dhe jo si art, por shkruar me thagmë. Ndryshe nga Pllumi dhe Repishti, të cilët bëjnë konkluzionet e historisë së jetuar, Merlika Kruja hipotetizon mbi atë që do ndodhë dhe në vija të përgjithshme hipoteza dhe konkluzioni përputhen e bashkohen në një “luftë” të luftuar nga tre të ndryshëm, tejet të ndryshëm, në emër të kodeve të mëdha.
Në qoftë se përdorim parimin e Frye-t të “Kërkimit të arketipave”, do të shohim se metaforat, sidomos të Pllumit dhe të Repishtit, por edhe analizat epitolare te Kruja shfaqen si paradigmë simbolike e antropologjike, të cilat na bëjnë të kuptojmë se çdo epokë është e ndryshme, por të gjitha epokat mbahen brenda një skeme “vdekje-lindje”, “gëzim-dhimbje”, “shpirt-mish” dhe kodet e mëdha, le të themi ato me origjinë hyjnore, marrin kuptim nga këto binome. Dhe meqenëse ato e kushtëzojnë natyrën e njeriut, bash për këtë arsye e fitojnë betejën me kodet ideologjike që krijon njeriu për të kënaqur egot dhe fantazitë, apo dominuar të ngjashmit e vet.

*Botoi Panorama. Dergoi per Diellin Prof. Sami REPISHTI

JETON I GJALLË NË KUJTESËN E BREZAVE

October 21, 2016 by dgreca

NGA ZEF GURAKUQI/

At Zef Pllumi nuk jeton ma. Ai u shue si një dritë që shndriti deri në çastet e fundit të jetës. Por pse them u shue, kur kjo dritë shkëlqen e do të ndriçojë në veprën që la pas. Nuk mund të themi edhe se ai nuk jeton ma, mbasi jeton në kujtimet e njerëzve.

Më ka qëllue të punoj rreth 14 vitet e fundit me të dhe e quej për detyrë e nderim ta kujtoj e ta vlerësoj atë si njeri, si frat e si shkrimtar.

Më thirrën të bashkëpunoj për botimin e “Hyllit të Dritës” në mesin e vitit 1994. Kishte kalue një vit e gjysmë që kur kjo revistë historike e kulturës shqiptare rifilloi botimin me nismën e guximshme të At Zef Pllumit, që u ba edhe drejtor i saj, si dhe me punën e palodhun e cilësore të kryeredaktorit të atyne viteve, Aurel Plasarit. Qëndrova aty deri sa u ndërpre botimi, por e vazhdova bashkëpunimin edhe 10 vjet të tjera. At Zefi kishte nevojë për bashkëpunëtorë në plotësimin e një premtimi që u kishte dhanë shokëve të tij klerikë të burgut, tue u botue dorëshkrimet e fshehuna në qelitë e kampet e përqendrimit, apo të ruejtuna në fondet rezervat të arkivave. Ai gjithashtu kishte nevojë për bashkëpunim, qoftë edhe teknik, se vazhdoi të botojë edhe kujtimet e veta për atë periudhë 27-vjeçare vuajtjesh dhe poshtnimesh si dhe librat e tij me studime, krijime letrare dhe publicistike. Një kontribut të madh në këtë bashkëpunim dhanë si redaktorë Aurel Plasari dhe David Luka. Në kompjuterin tim u radhitën, u faqosën apo u ruejtën pothuaj të gjitha librat e tij si “Rrno vetëm për me tregue”, “Françeskanët e mëdhaj”, “Frati i pashallarëve Bushatlí të Shkodrës”, “U theri dicebamus…”, “Njerëz fisnikë”, etj. Kjo ishte arsyeja që edhe në përmbledhjen e veprës së tij të zgjedhun që doli në dy vëllime vitin e fundit, qe më e lehtë për botuesit të rimerren me saktësi, ashtu siç i donte autori, të gjitha shkrimet e librat e tij. Pra me pak fjalë, kam se ç’të tregoj për këtë frat të madh.

Njeriu e franceskani

Shumë prej atyne që e njohën kanë pa tek ai njeriun e vërtetë, të përkushtuem, të gatshëm për me iu gjetë në nevojë të gjithëve. Kam ndigjue nga goja e tij disa ngjarje, por njena më asht ngulitë në mendje ma shumë. Një vajze i kish dalë e drejta e studimit në Itali, por nuk po shkonte atje sepse familjes së saj të vorfën i mungonin paret. Kur e mori vesh hallin e dëshpërimin e saj bani çmos me i gjetë donatorë tue ia plotësue shumën edhe me kursimet e veta. Nuk ia di emnin asaj vajze, ashtu si nuk ia di edhe shumë të rinjve të tjerë, që morën rrugën e arsimimit nëpër botë me ndërhymjen e palodhun të At Zefit. Ata kurrë nuk do ia harrojnë këtë përkujdesje fratit të tyne.

Ai ishte njeri i andrrimeve të mëdha. Më ka qëllue të njoh një nga këto andrrime. Ai shkonte shpesh në zonën e Ishmit. Për mue, që nuk e kisha pa asnjëherë këtë zonë, ishte një kuriozitet. Dhe njëherë iu luta të më merrte me vete. E pranoi pa ngurrim dhe një të diel shkova me të. Aty mësova se ai interesohej për një kishë të moçme në Kepin e Rodonit që i përkiste shekujve të shkuem, para Skënderbeut. Kishte angazhue shumë njerëz (zona popullohej me katunde katolike) për të ndërtue një rrugë që të çonte deri te kisha, i kishte ba shumë kërkesa shtetit për t’i kthye kishës tokat që ishin pronë e saj, i ishte drejtue institutit të monumenteve për të restaurue këtë kishë të vjetër, ku rastësisht ishte ruejtë edhe një mozaik i lashtë. Kur shkuem atje më shoqnoi vetë në këtë kishë dhe në ambientet e mrekullueshme të saj, më njohu edhe me një kala të kohës së Skënderbeut

në bregdetin e Rodonit. Por ajo që më bani ma shumë përshtypje ishte ideja e tij se në këtë vend të mrekullueshëm bregdetar mund të ndërtohej një kamping ku të sillej rinia nga gjithë vendet e Europës. Do të ishte, thoshte, një prezantim aq i bukur me natyrën e Shqipnisë, por edhe me lashtësinë e katolicizmit të këtij vendi të vogël, por të pakrahasuem për nga vlerat historike. Nuk di deri ku kanë shkue përpjekjet e tij, sa asht restaurue kisha, a i janë kthye tokat asaj dhe ma kryesorja, a do të mund realizohet ideja e tij për të sjellë në këtë bregdet të bukur e historik rininë e Europës.

Si prift katolik ai i kushtonte një randësi të madhe bashkëjetesës midis feve të ndryshme me mendimin se të gjithë njerëzit i bashkon një Zot. Këtë prirje kam pas rastin ta dalloj si vepronte ai në kishën e Tiranës. Ajo ndodhet në një lagje, pothuaj myslimane. Ishte kënaqësi kur shihje në oborrin dhe ambientet e kishës të vinin edhe shumë të rinj myslimanë. Edhe puna e tij për arsimimin e të rinjve në shkollat evropiane, nuk dalloi kurrë elementin fetar. Me kontributin e tij shkuen për studime po aq sa të krishtenë edhe myslimanë.

Këtë ide të bashkëjetesës midis feve At Zefi e pasqyroi edhe në librat e tij. Një nga miqtë më të dashun në burg ishte një hoxhë, Xhabir Dibra, i cilin ndau me të edhe kafshatën gojës. Kur doli nga burgu në vitin 1951, vizitën e parë në Shkodër ia bani familjes së këtij hoxhe.

Ma me forcë shfaqet kjo prirje bashkëjetese në librin “Frati françeskan i pashallarëve Bushatlí të Shkodrës”. Mehmet e Karamahmut Pasha, marrin në sarajet e tyne priftin françeskan, jo vetëm si mjek, por edhe si këshilltar. Këta dy pashallarë , pa asnjë paragjykim, lejojnë, madje inkurajojnë ndërtimin e kishave, dhe si sundimtarë të pashallëkut, janë përkrahës të kulturës europjane dhe të elementit katolik.

Në një pamje edhe ma interesante na jepet në veprën e tij “Njerëz fisnikë” figura e një pasardhësi të Toptanëve, që gjatë studimeve në Zvicër, konvertohet në fenë katolike dhe këtë vetë toptanasi e tregon me një ndjenjë kënaqësie e nderimi.

Personalitetin e At Zefit si klerik me autoritet, si njeri i mendimit dhe i kulturës e kam konstatue disa herë. Ka qenë këto vitet e fundit i pranishëm në ngjarjet ma të mëdha. Ishte një nga njerëzit që priti dhe e përcolli nëpër Shqipni nanë Terezën. Por atë e njohën e e çmuen edhe personalitete të tjera të nalta, e një prej tyne ishte edhe europarlamentari Vander Linden, i cili erdhi në Shqipni në vitin e mbrapshtë të 1997-tës, tue gjetë te At Zefi analistin dhe gjykuesin e saktë të atyne ngjarjeve.

Një herë, kur ai mori vesh se do të baja një udhëtim në Holandë për të takue vajzën time, më solli një tufë librash të tij për t’ia dërgue, në shenjë nderimi e respekti, mikut të tij. Më gjeti ndërsa përgatisja dhuratat e mia për të njohunit e vajzës, midis të cilave edhe një bust të Teutës. U kujtova se kur do t’u jepja miqve këtë dhuratë, duhej t’i thoja diçka ma shumë për këtë mbretëreshë ilire, prandaj po kërkoja në bibliotekë të shfletoja Fjalorin Enciklopedik. Ndërkaq At Zefi, që ishte një enciklopedi më vete, me lehtësinë më të madhe po më jepte aq shumë informacion historik, sa kur ma vonë shfletova Fjalorin, konstatova se jo vetëm ato që më tha ishin të sakta, por isha njohë prej tij me ma shumë informacion historik për mbretëreshën ilire.

Mbi memorien e tij të pakrahasueshme flet edhe një fakt tjetër i habitshëm. Kishte lexue në rininë e tij, kur shërbente në Arkivin e Kuvendit Franceskan, një fletore me dorëshkrimin e fratit Erasmo Balneo. Ngjarjet që përshruheshin e lanë pa mend. Kur doli nga burgu e kërkoi në të gjitha arkivat për ta rilexue, por nuk gjeti. Dikush e kishte zhdukë. Atëherë iu fut punës për të shkrue librin “Frati i pashallarëve…” tue u mbështetë

në kujtesën e leximit të rinisë. Dhe shkruejti një nga librat ma të bukur. Kur e lexoi një frat italian, mendoi se ishte para një krijimi të trilluem artistik. Kureshtarë ai i hyni punës për të gjetë ndonjë gjurmë në Arkivin e Vatikanit. Dhe me një ndjenjë gëzimi i dërgon At Zefit dy dokumente të Pashallarëve që i përgjigjeshin me vërtetësi ngarjes së tregueme. Këto dokumente At Zefi i botoi në veprën e zgjedhun.

E pashtershme ishte njohunia e tij për historinë, kulturën, mendimin filozofik. Dhe gjithnjë kam ba pyetjen, si e formoi ai gjithë atë bagazh njohunish, kur një pjesë të madhe e ma të rëndësishme të jetës e kaloi në burgje, internime, galeri minierash me punë të stërmundimshme.

Thonë për të se nganjëherë ishte nevrik, i ashpër dhe e kishte fjalën e randë. Në vështrim të parë mund të krijohet kjo përshtypje. Por e vërteta qëndron ndryshe. Këtë gjë po përpiqem ta shpjegoj me disa raste që i kam jetur vetë. Ishte koha kur ai po mendonte të krijonte kushte ma të mira për botimet e “Hyllit të Dritës”, tue krijue një ambjent ma të përshtatshëm për zyrat dhe për shtypshkronjën. U thirr një skuadër ndërtimi dhe u banë marrëveshjet financiare për çdo volum pune. Kur mbaroi mueji, kryepunëtori bani matjet dhe kërkoi pagesën. Si njohës i mirë i ndërtimeve kuptoi se e mashtruen me vëllimet e punës dhe pagesën që kërkonin. U mërzit shumë, dhe i heshtun shkoi në dhomën e tij. Pas pak u ul përsëri poshtë. Kishte marrë nji vendim: urdhnoi t’i jepej paga që kërkonin, madje edhe një shpërblim për festën e bajramit që qëllonte ato ditë, dhe u largue tue thanë se të nesërmen do të kërkonte një skuadër tjetër ndërtimi. Nuk di si e ka pritë këtë veprim ai grup ndërtuesish, por për mue ai ishte një mësim se si mund të qortohet një mashtrim i cili të lë ma të turpënuem.

Shpesh atë edhe e keqkuptonin kur bahej nevrik. Po u tregoj një rast që lidhet me mue. Më kishte ngarkue detyrën me zgjidhë një problem të redaksisë me administratën shtetnore. U përpoqa, por nuk munda ta përmbush këtë detyrë dhe u ktheva i mërzitun. E takova në oborrin e kishës ku qëndronte me një person tjetër dhe ia tregova dështimin tim. U zemrue shumë e filloi të shajë, por ajo që më erdhi keq, në një adresë të pacaktueme, pra që mund t’i merrja sharjet edhe në adresën time. I heshtun u largova dhe shkova në zyrën e redaksisë. Aty mora një vendim të dorëzoj çelësat dhe të largohem. Kisha mbushë tavolinën e punës me dosje e shkrimeve, kur befas ai erdhi dhe i habitun pyeti: “Çka je tue ba?” “Do të dorëzoj punën” – i thashë. E kuptoi keqkuptimin dhe ashtu, i nervozuem siç ishte, doli vrullshëm nga zyra tue thanë: “Mos çaj kryet për ata që thashë se nuk e kisha me ty, por për ata burokratët e zyrave.” Mbeta i lehtësuem dhe sigurisht ndrrova mendje. Kam punue edhe 10 vjet të tjera me të pa u grindë kurrë ma.

At Zefi ishte trim. Në rrëmujat e vitit 1997, kur breshëritë e plumbave nuk kursenin askënd, ai nuk ngurroi asnjëherë të bante udhëtimin e tij të zakonshëm Tiranë-Shkodër dhe anasjelltas. Detyrat si frat i kishës françeskane të Tiranës dhe si drejtor i “Hyllit të Dritës” e detyronin t’i bante këto udhëtime edhe në ato ditë plot rreziqe. Në një mbramje ai kthehej nga Shkodra dhe i lodhun siç ishte e kish zanë gjumi në sedilje. “Maskat” i dalin veturës përpara dhe shoferi e ndalë i trembun dhe zgjon At Zefin. I përgjumun e kupton në çast shkakun e asaj ndalese dhe i qetë i drejtohet “maskave”: “Bijt e mi çka doni prej meje, me ju mallkue apo me ju bekua?” “Maskat” të befasuem nga këto fjalë mbyllën derën e veturës dhe u larguen. Veprimet e tyne meritonin vërtetë mallkimin.

Shkrimtari, studiuesi e publicisti

Siç kam thanë edhe ma sipër, kam pas fatin të ndjek hap pas hapi krijimet e tij, mbasi një pjesë të mirë të dorëshkrimeve ose e kam kalue germë për germë në kompjuterin tim, ose i kam redaktue e korrektue. Ai m’i sillte librat e tij kapitull pas kapitulli e unë ia ktheja të printueme. Kishte një dëshirë të madhe të shkruhej gegnishtja dhe e donte këtë drejtshkrim ashtu siç e kishin shkrue mjeshtrat e mëdhenj shkodranë. Ia kam respektue dëshirën me korrektesë. Ai kërkonte që edhe në “Hyllin e Dritës”, sidomos autorët shkodranë, t’i sillnin shkrimet e tyne në gegnisht. Por për fat të keq, kjo nuk realizohej gjithnjë.

Kur i dorëzoja printimet, unë tue e ndie veten afër tij, i baja edhe ndonjë sugjerim redaktimi, që e shënoja anash fletës së printueme. I priste me dashamirësi këto sugjerime kur ishte fjala për ta ba ma të qartë kuptimin e frazës, por jo kurrë kur vërejtja ishte për ndonjë mendim. Më kujtohet një herë i pata ba, anash printimit, pyetjen: “Pse Pater Zef e ke thanë kështu?” (nuk më kujtohet për çka i baja vërejtjen), por asht e befasuese përgjigja që vazhdonte poshtë shënimit tim: “Pse-hin e di vetë!”

Më ka sjellë kapituj pas kapitujsh edhe librin e tij mbi Bushatlinjt që pati shumë sukses. Nga fundi nuk më erdhi ma dorëshkrimi i shkruem prej tij, por një dorëshkrim i panjohtun. At Zefin e kishin lanë sytë dhe ai vinte shënimin: “Këtë kapitull po e shkruen Ejis Rripa simbas fjalëve të thanuna prej Pater Zef Pllumit, i cili nuk shef mâ as me shkrue as me lexue.” Ishte e dhimbshme për të gjithë ata që e morën vesh këtë humbje shikimi. Ma vonë nipat e tij i siguruen një lente të madhe që ai e vinte mbi tavolinën e punës. Me të mundi të lexonte ndonjë shkrim apo të shkruente edhe pak krijimtari të re. Një prej shkrimeve të tij të fundit ishte tregimi biografik “Unë që jetova shumë shekuj”. Ma dha ta radhis vitin e fundit. Kam në kompjuterin tim faqet e para. E kam pyet nëse ka shkrue të tjera kapituj dhe më asht përgjigj se diçka kishte ba, por pak. Ndoshta njerëzit ma afër tij, duhet të interesohen për këtë vazhdim dorëshkrimi që të mund të botohet pas vdekjes, qoftë edhe i pa përfunduem.

Të shkruesh për të si shkrimtar kërkon mjaft vend, mbasi librat e tij kanë shumë informacion, vlera artistike dhe një larmi temash. Por unë do të ndalem vetëm në një aspekt të stilit të këtyne librave, sidomos në fushën e kujtimeve, që më duket e ban të dallueshëm nga lëvruesit e tjerë të kësaj gjinie.

Vërtetësia, thjeshtësia dhe modestia e të treguemit të një kalvari të pafund vuajtjesh që përfshijnë një periudhë ma se 27-vjeçare, janë vlera që lexuesi i përjeton menjëherë. Por tue qenë se asht i detyruem me renditë fakte e ngjarje që i shkaktojnë lexuesit një ngarkesë të lodhshme e të zymtë të jetës së burgjeve, ai, tue e ndie këtë ngarkesë, kërkon të gjejë dritare “çlodhjeje” dhe këtë e ban me shumë sukses.

Po ju kujtoj disa episode të këtij mjeti “çlodhës” . Asht tejet e zymtë jeta në kampin e Maliqit, ku të burgosunit jetojnë me një mijë vuejtje në baltat e kënetës, ku përveç lodhjes e urisë, janë të detyruem të ruhen edhe nga ushujzat gjakpirëse të moçalit. Njerëzit rraskapiten, rrihen, dënohen me izolim, dhe kjo i shkakton lexuesit një përjetim të zymtë. Por ja që autori gjen një “dritare” çlodhëse. Një malësor, i burgosun edhe ai, i tregon një ngjarje sa interesante gati edhe të pabesueshme. Tue qenë në gjak në katundin e tij ai merr arratinë në bjeshkët e nalta për t’u ruejtë nga gjakmarrësit. Jeton në një shpellë i izoluem dhe ushqehet me gjahun që siguron gjatë ditës. Por një mbramje, ndërsa asht ulë pranë zjarrit, sheh në hymje të shpellës shkëlqimin e syve të një ujku. I tmerruem nga ky rrezik i ri s’di çka të bajë. Puna e parë merr një hu të ndezun dhe sheh se ai nuk po i afrohet. Por si do ta kalonte gjithë natën? I hedh një copë bukë, por ujku i merr erë dhe

nuk e ha. Kujtohet se bisha nuk e pëlqen bukën. Atëherë i hedh një copë mish. Sheh me kënaqësi se ujku e përlanë menjëherë. Ishte arrijtë mirëkuptimi. Ujku dhe malësori ndejtën përballë njeni-tjetrit në paqe atë natë. Mbramjen tjetër ai erdhi përsëri në hymje të shpellës dhe malësori prapë i hodhi një copë mish. Mbramjen e tretë ujku ia shpërbleu tue i sjellë gjahun e tij dhe të dy, njeriu dhe bisha, lidhën miqësinë midis tyne. Por një ditë malësori dëgjoi një krisëm pushke dhe në mbramje ujku nuk erdhi ma në shpellës. Të nesërmen shkoi ndër barinj dhe pyeti mos e kishin vra. Një pyetje që ngjalli shumë dyshime, të cilat shkuen deri te posta ushtarake. Ky ishte edhe fundi i tregimit të malësorit mbasi ai u burgos i cilësuem si diversant dhe ishte në një qeli izolimi me At Zefin. Autori i kujtimeve të burgut e tregon këtë ngjarje si një “shplodhje” për lexuesin për ta largue nga tmerret e kampit famëkeq të Maliqit.

Këtë mjet artistik shkrimtari e përdorë shumë herë. Asht torturuese puna në kampin e bregdetit Pishporos të Vlorës. Por midis këtij ambienti torturues ai gjen një “dritare” tjetër çlodhëse tue tregue jetën e pelikanëve që popullonin bregdetin. Të burgosunit kishin numërue rreth 2000 pelikanë. Ishte koha e fluturimeve të tyne në vise të tjera dhe ata bajnë përgatitjet për këtë udhëtim të gjatë e të lodhshëm. Me një mprehtësi vëzhgimi ai tregon se si bahet kjo përgatitje. “Në fillim – shkruen autori – mblidheshin disa pelikanë të mdhaj në grupe të vogla prej 10-12 shpendësh. N’e nesret mblidheshin me shumicë jo në nji vend, por lagje-lagje, dikund 30, dikund 50 e dikund mâ shumë, sikur t’ishin të ndamë ndër fise. Më çojshin mallin e tubimeve ndër male tona… Fluturimi i çetës së parë fillonte mbas orës 9. Rreth 50 pelikanë fillojshin fluturimin të vumë në rresht mbas njanit që printe. Së pari, fluturimi bahej poshtë, në formë rrethore, mbi kënetë, e deri te fusha e shkollës së aviacionit, gjithmonë në ngritje, dhe kur afërsisht mbrrijshin naltësinë 300-400 metër atëherë çohej çeta e dytë, po n’atê mënyrë. Ashtu e treta dhe e katërta, derisa çeta e parë kishte mbrrijtë atje ku merrte drejtimin për udhëtim, gjithmonë drejt veriut.”

Në mënyrë simbolike, jepet liria e atyne shpendëve, përballë një kampi mundimesh ku njerëzve të rrethuem ndër tela u mungonte çdo gja njerëzore.

Asht gjithashtu një ambient i zymtë burgu i Ballshit. Por edhe këtu gjindet një oazë çlodhëse. At Zefi ka marrë detyrën të ushqejë pëllumbat e burgut. Aty çdo ditë vjen nga mali edhe një gushkuq i bukur, që e çmendte me kangën e tij. At Zefi e ushqen dhe ai përsëri kthehet të nesërmen me cicërimat mahnitëse dhe merr shpërblimin e ushqimit. Asht një lidhje shpirtnore midis kafshës dhe njeriut. Por një ditë, aty pari, kalon një oficer i burgut që e ndjek këtë skenë dhe mahnitet. Kur ikë gushkuqi ai e urdhënon At Zefin që të nesërmen ta kapë dhe t’ia dorëzojë. Por oficeri mori këtë përgjigje: “Zotni komandant, ai nuk asht zogu im, por asht zog malit… Don me shtí në burg edhe zogjt e malit!… U asht bâ mendja burg… burg!…”

Asht shumë e bukur thyerja që i ban autori momenteve torturuese të hetuesisë. At Zefi thirret kohë e pa kohë për të hetue një ngjarje kur ai ka qenë prift në një kishë të malësisë. E rrahin barbarisht për të tregue gjana që as i njeh as s’ka se si ti dijë. E shkapetin për mure, i ndrydhin duert, e lenë pa fjetë. Por kur ma në fund shkon në qelinë e tij, akull të ftohtë, e shtrihet në shtrat, i vjen ndër kambë një kotele që asht e gardianit të burgut. Kafsha mundohet t’ia ngrohë kambët kallkan. Krijohet një marrëdhënie e ngushtë midis njeriut dhe kafshës. Hetuesit-njerëz e torturojnë, kafsha i bahet shok në fatkeqësi.

Po e mbyll ilustrimin e këtij mjeti të bukur artistik me një episod tjetër që më ka lanë mbresë. Autori na çon në kampin e Shën Vasisë në Sarandë. I randë dhe torturues si të gjitha kampet e punës. Asht natë dhe At Zefin nuk e zë gjumi. Dëgjon diku larg

kumbimin e disa kambanave. Asht prag krishtlindjesh. I bajnë veshët apo asht një jehonë iluzive? Del jashtë tue u justifikue, para rojeve, se ka nevojë të shkojë në banjë. Jehona nuk dëgjohet ma. Shkon sërish të flejë, por përsëri ajo jehonë kambanash. Nuk u beson veshëve. Del përsëri jashtë dhe prapë nuk dëgjon gja. Autori ia ka arritun qëllimit. Asht fundi i viteve ’80, pragu i ndryshimeve të mëdha. Nuk e di nëse asht një trillim artistik apo i vërtetë ai kumbim kambanash (përballë kampit ishte Korfuzi mbushë me kisha), por unë dëshiroj ta komentoj këtë episod si një paralajmërim simbolik të asaj që do të vinte: lirimin e të burgosurve, por ç’asht ma e rëndësishmja, lirimin e kishës dhe të fesë në këtë vend.

* * *

At Zefi qe një historian e publicist shumë i angazhuem në vitet e fundit. Botoi një libër ku shpalosi mendimet e tij për fatet e demokracisë shqiptare, botoi shkrime për ta vendosur historinë në vendin e vet me të vërteta të pa censurueme, shkruejti një numër portretesh për figura historike, sidomos për ma të mëdhenjtë françeskanë. Ai u ba kështu një nga lëvruesit ma të dalluem dhe realistë të kujtimeve, të veprave letrare, të publicistikës. Dhe me të drejtë meritoi titujt më të naltë “Nderi i kombit” dhe “Penda e artë”. Meritoi edhe atë nderim të madh që i bani shteti, kisha e populli i Shkodrës në përcjelljen për në banesën e fundit. Ai do të mbetet në kujtesën e brezave.

SHKRIMTARI NË RRUGËN E GOLGOTËS*

August 17, 2014 by dgreca

Nga At Zef Pllumi/
Së pari u njoha me Kasëm Trebeshinën në atë vorr të madh të përbashkët të Ballshit, i cili kishte nji emnim shumë të gjatë: “REPARTI I RIEDUKIMIT TË TË DËNUARVE PËR KRIME KUNDËR SHTETIT”.
Në atë vorr gjigand gjezdisshin kufomat tona, në atë oborrin e vogël mes barakave, ndërmjet orëve të mësimit të veprave të pavdekshme të një njeriu që e kishte shpallë veten “zot”. Unë atëherë isha nji i burgosun i vjetër, dhe si i tillë këqyrsha me nji sy kureshtar e hetues të gjithë ata që vijshin rishtas në vorrin tonë: kush asht, përse e kanë pru, nga vjen e me cilin rrin? E kështu gjatë e gjatë, deri në pafundësinë e pyetjeve. Bahej në fillim fotografimi i personit, mbledhja e dokumentacionit dhe kundërdokumentacionit verbal. Ma vonë vinte takimi vetëm me sy, ose ndonji rastësi e pregaditun, nga e cila shkaktohej, të shumtën e herës, vazhdimësia ose shkëputja e marrëdhanieve: këtë e përcaktonte kryesisht ajo që na nuk e njohim në jetë, por e thërrasim” puqje e karaktereve.
Informatat ose, ma mirë me thanë, thashethaniet për Kasëm Trebeshinën ishin aq kontradiktore, sa me u çmendë: asht komunist i orëve të para, nji kriminel i regjun: – komandanti ma i ri i çetave partizane, ma trimi e ma i pregadituni; – asht njeri i çmendun, maniak, skizofren, edhe spiun; – asht shumë i ndershëm, patriot i vërtetë, burrë i papërkulun; shkrimtar, filozof, nji gjeni i vërtetë, etj., etj.
Do të më duhej nji virtyt tepër i madh për me i shpëtue tundimit t’asaj kureshtjeje që pata për njohjen personale me këtë njeri që kishte kaq shumë epitete. Rastësinë e takimit e koordinoi nji mik i të dyve, Parid Derani. N’atë rasë formova bindjen e thellë se Kasëm Trebeshina ishte nji ndër talentet ma të rralla të letërsisë. Po veprat ku ishin? Jo vetëm unë, por pothuej kurrkush nuk kishte lexue ndonji libër të tij: ata nuk ishin botue dhe as nuk mund të botoheshin, mbasi nuk i përfshinte kallepi i “realizmit socialist”, sepse nuk hidhshin kem, thimjam, n’altarin e “zotit të ri”, “satanbeut”.
Periudha e tiranisë qe nji fat tepër i keq për letërsinë shqipe. Tirania nuk ndrydhi vetëm mendimin e lirinë e veprimit, por damin ma të madhin e bani tue deformue shijet artistike…U dënuen me vdekje ato vepra letrare me të cilat letërsia jonë mund të rrinte në radhë me tjerat letërsi botnore.
…Lufta partizane kishte mbarue më 1944, por ajo vazhdonte po me ato metoda, po me atë tërbim në lamijet e kulturës e sidomos në letërsinë shqipe, tue u përpjekë se kush e kush me zanë majat ma të naltat. Vandalizmi kulturor, letrar, gjuhësor e artistik, që u zhvillue ndër ne, qe i pashembullt edhe në historinë botnore. Në këtë funeral të kuturës shqiptare merrte pjesë për t’i këndue me eufori Requiem-in i gjithë kori i pseudoshkrimtarëve, i pseudoshkencëtarëve, i pseudoakademikëve e i pseudointelektualëve, të gjithë në garë për t’i dhanë lavde “zotit të ri”, krijuesit të gjithpushtetshëm të nji inteligjence injorante.
Sot qi shifet kjartë nga të gjithë falimentimi i plotë i brutalitetit kultural, shumë kush po nxiton të shpallet e të vetëshpallet “shkrimtar disident”, dhe në vend që të thonë nji “mea culpa”, e t’i kërkojnë ndjesë këtij populli të rrejtun, dhe t’i dishmojnë se o nga frika o nga injoranca ose nga arrivizmi, ata vetë ishin dhunuesat e visareve, shkatërruesat e letërsisë, vandalët e kuturës e t’ arteve, shtypsat e mendimit të lirë dhe adhuruesat servilë të tiranisë ma skllavnuese të shekujve, sot pretendojnë gjithnjë të jenë pishtarë ndriçues të së sotmes e të së nesërmes!
Kundër gjithë këtyne ndigjohet nji za: ai i Kasëm Trebeshimës, për të cilin po flasim, tue ju ba të njohtun romanin e tij “Rruga e Golgotës”
Me keqardhjen ma të madhe duhet t’u shpjegohet sot shumë shqiptarëve të shkolluem ajo që dikur e dijshin të gjithë fëmijët tonë, se GOLGOTA, që hebraisht don me thanë Vend i Rrashtave, asht nji kodrinë e vogël e Jeruzalemit, në të cilin u kryqëzua Krishti. Në letërsinë botnore të këtyne dymijëvjetëve ky toponim asht përdorue aq shpesh, sa asht shndrrue në symbol apo edhe asht shpërdorue, siç ka fillue ndër këto ditë edhe me symbolet biblike në letërsinë tonë shqiptare.
Në “Rruga e Golgotës”, të cilën autori nuk e ka quejtë as roman as novelë, por ka parapëlqye ta emnojë: “një përralle dimni”, ai nuk na paraqet e shtjellon vuejtjen e gjatë që bajti mbi shpinë ai e i gjithë populli. Me mjeshtërinë ma të madhe të një artisti me këtë vepër autori ka krijue Epikën e Filozofisë. Lufta e Dytë Botnore ishte apo jo nji luftë ideologjike? Ai posteri l’ardua sentenza – thotë Manxoni – (brezave t’ardhshëm po ua lamë këtë gjykim të vështirë!). Pra, po e lamë, jo për t’i ikë nji gjykimi ose analize të thellë shkencore historike, nga i cili mund të lindin shumë diskutime të pavlefshme ose të gabueme, por sepse autori këtu na pasqyron me ngjyra të gjalla atë epokë të çoroditun, kur shumë njerëz të mirë, të drejtë e të pastër në idealet e veprimet e tyne qenë luftarë e heroj të nji kauze aq absurde, e cila pretendonte se vetëm me violencë mund të ndertohej pallati madhështor i Drejtësisë njerëzore mbi tokë.
Autori shfrytëzon nji episod krejt të zakonshëm, të parandësishëm dhe të panjoftun t’asaj lufte që vëtëquhej “çlirimtare”, për me na tregue bërthamën e vërtetë t’asaj lufte titanike që zhvillohet gjithmonë, gjithmonë gjatë shekujve, ndërmjet Pambarimit dhe Hiçit, ndërmjet Ujkut dhe Qingjit, ndërmjet të Drejtës dhe të Shtrembtës.
Gani Tahiri dhe Evangjelisti, protagonista të romanit, përshkojnë të njajtën rrugë me kambët e tyne, por jo me kokat: ata kanë të njajtin qellim final, të njajtat dishira supreme dhe të njajtat synime. Ndërsa këta ecin së bashku krah për krah, të drejtë dhe të patrembun, anash tyre ndërthurën rrugët zig-zage, leqet, pritat, kurthet e Osmanit, Sekretarit Politik, cfurk i “Satan-Beut”, hajdut i lavdisë historike.
Mbrenda tri ditëve zhvillohet ajo luftë e madhe që ishte dhe do të vazhdojë deri në pafundësinë e shekujve.
Mbas leximit të këtij romani, i cili shtjellon po atë temë me të cilën u muer letërsia shqiptare që nga vjeti 1945 e deri në 1990, ajo periudhë e gjatë e “realizmit socialist”, mbetemi të tronditun: gjindemi para dy botëve të kundërta.
Asht tepër e njoftun në kritikën letrare ajo thania e vjetër se protagonisti i veprës identifikon vetë autorin. E gjithë letërsia e realizmit socialist paraqet vetëm nji tip të Komisarit Politik: Trimin, të Mendshmin, të Dijtunin, t’Urtin, Farkëtarin, Arkitektin, ai i cili asht kërthiza e botës, “zoti i ri” ndaj të cilit përulemi, adhurim total. Ndërsa këtu protagonisti Gani Tahiri asht po ai Prometeu mitologjik, por i palidhun, që lufton me forca vigane kundër njerëzve, kundër botës, kundër vetes, kundër Zotit, vetëm e vetëm për me gjetë Drejtësinë mbi tokë, veten, atdheun e Zotin e vërtetë.
Vizionet e shumta të shkrimtarit në “Rrugën e Golgotës” janë aq të fuqishme, të nalta, të frymëzueme si ato të nji Apokalipsi.
Kam besim të plotë se lexuesi shqiptar, edhe pse i traumatizuem nga periudha e gjatë e letërsisë servile, ka për t’i shijue vlerat reale të mendimit, kulturës, artit dhe karakterit moral që ravizohen te “Rruga e Golgotës” dhe të tjera vepra të Kasëm Trebeshinës, të cilat pa dyshim po çelin nji periudhë të re në letërsinë shqiptare.
Njikohësisht baj urimet për të gjithë njerëzit e letrave të shqipes, artistave dhe intelektualëve, që si “Djali Plangprishës” të kthejnë përsëri në shtëpinë e vet atnore për t’i dhanë sot e mbrapa popullit shqiptar jo helmim e hidhun, por mjaltin e ambël.

* Ky shkrim u botua si parathënie e romanit “Rruga e Golgotës”. Në Dielli botohet i shkurtuar.(Dielli-Arkiv- Janar-Mars 2004)