• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

AT Zef Pllumi, një përkujtim në ditëlindjen e tij

August 28, 2021 by s p

Nga Agron Gjekmarkaj/

Këso kohe vite më parë, lindi At Zef Pllumi dhe pas rreth një muaji ka përvjetorin e ndarjes nga jeta, sipas besimit të tij katolik, kaloi në jetën e pasosun në mbretërinë e Zotit. Ndërsa në jetën e pasosun të kulturës kishte kaluar sapo u shfaq me librin e tij “Rrno vetëm për me tregue”. Mënyra më e mirë për ta kujtuar Patriarkun, që gjithnjë e më tepër mungon si prani, është duke i lexuar e studiuar veprën duke u identifikuar më kumtin e saj. Rënia e komunizmit në Shqipëri u shoqërua edhe me rënien e natyrshme të një metode letrare të shkrimit, siç ishte realizmi socialist. Përkufizimi për historinë e Shqipërisë, e sidomos për periudhën e komunizmit, filloi të ndryshonte rrënjësisht. I pari që theu këtë tabu ishte zhanri i kujtimeve, i cili u shfaq si një formë e re shkrimi, si antimodel metodik dhe si një informacion i dorës së parë për historinë e tjetërsuar apo ende të panjohur për ne. Nga të gjitha kampet ideologjike janë shkruar libra të shumtë. Shoqëria shqiptare, nëpërmjet kësaj rrëfimtarie, u përball me faktet për masakrat e një regjimi, me tmerret e burgjeve të komunizmit, të kampeve të punës dhe internimit pikërisht me atë element që i ishte fshehur historisë sonë.

Disa shkruanin kujtime për të justifikuar veten për atë që kishte ndodhur, veprimet e kryera kanë qenë të rënda. Duke e zhvendosur përgjegjësinë dhe fajin gjithmonë drejt një njeriu të vetëm apo më empirikisht drejt sistemit, duke pohuar “se ashtu ishte koha”, “ai ishte sistemi” shpresonin t’i largoheshin apo mjegullonin sadopak fajësinë. Personalisht mendoj se ka të drejtë Martin Camaj kur në romanin e tij “Rrathë” shkruan “sistemi jena na”, pra sistemin e bëjnë njerëzit të cilët nuk mund dhe nuk duhet së paku t’i shpëtojnë përgjegjësisë morale nëse pretendojmë një higjienë morale minimale.

Më parë, kujtime shkruante vetëm diktatori. Tani, falë lirisë, këtë mund ta bëjnë edhe të persekutuarit e tij, por njëkohësisht edhe shërbëtorët e tij. Këto libra kanë një vlerë njohëse: më së shumti shërbejnë për të kuptuar njeriun shqiptar, virtytet dhe cenet e tij nën diktaturë si dhe në liri, ndryshimin e hispostazave nga një sistem te një tjetër, nga një gjendje te një tjetër, krijimin e “njeriut të ri”, rrugën për ta fekonduar atë, mentalitetin dhe trashëgiminë që ai la mbi këtë vend.

Në shumë prej këtyre teksteve gjejmë të rrëfyer tmerrin e akteve barbare që një regjim kreu mbi shtetasit e vet, gjejmë zhgënjimin që në epokën e lirisë askush nuk i kërkoi falje askujt për 46 vjet dhunë tiranike të njeriut mbi njeriun, të shqiptarit ndaj shqiptarit. Nga ana tjetër, na shfaqen një sërë librash që e përdorin lirinë për të ngritur kultin e harresës dhe për të përligjur çdo gjë kriminale të atij regjimi! Duket sikur faji nuk ekziston mbi këtë tokë, se të gjithë ishin të dhembshur e të përkushtuar, kryenin vetëm detyrën ndoshta mes rreshtash e qortojnë veten lehtas për pak naivitet që paskëshin besuar në një sistem jo edhe aq të përsosur, që njerëzit e pushkatuar dhe ata të dënuar i kishin ca faje, që jo krejt kot e kaluan jetën, ata dhe familjaret e tyre, në honet e ferrit, por që ka pasur ndonjë ekzagjerim, gabime siç i quajnë….!

Shoqëria shqiptare, pas një topitjeje të parë dhe një tendence që t’i shmangej fenomenit po jep shenjat e para të një faze reflektimi. Ajo është në kërkim të të vërtetave historike për të bërë llogaritë me krimet e komunizmit dhe me ndërgjegjen e vet, por kryesisht për të reflektuar mbi ardhmërinë e saj. Në këtë rrugë jo të lehtë, më shumë se kushdo tjetër na vjen në ndihmë At Zef Pllumi me veprën dhe jetën e tij.

Vepra e tij “Rrno vetëm për me tregue”, shkruar në dialektin gegë, është kryevepra që mban në titull amanetin e rrëfimit. Dhe vërtet, ai rrëfen në dukje jetën e vet, por më shumë nëpërmjet saj atë të të tjerëve, jetën e shqiptarëve nën diktaturë, rezistencën dhe sakrificat, shndërrimet dhe thyerjet, heroizmin dhe poshtërsinë njerëzore, trimërinë dhe frikën, forcën e besimit përballë ateizmit dhe dhunës së tij, kohezionin kombëtar e kulturor të shqiptarëve përtej besimeve të ndryshme fetare, forcën dhe qëndresën e Kishës Katolike shqiptare përballë persekutimit dhe terrorit më të madh që ajo ka njohur në tërë itinerarin e historisë sonë kombëtare. Kudo e shpërndarë në këto dikotomi gjendet jeta e françeskanit At Zef Pllumi. “Rrno për me tregue” shndërrohet në vepër ku çdo shqiptar gjen të vërtetën e vet sepse ajo është një vepër polifonike.

Të qenit françeskan, thelbi i doktrinës së Shën Françeskut “Paqe e mirësi”, e ka ndihmuar ta shmangë urrejtjen, por jo gjykimin për njerëzit që mbesin njerëz pikërisht atëherë kur njeriu shndërrohet në kafshë pune dhe thyhet apo përkulet nga dhuna dhe ligësia. Nëpërmjet kësaj vepre kryesore, por edhe me të tjerat që e pasojnë atë si “Françeskanët e Mëdhaj”, “Ut heri dicebamus”, “Frati i pashallarëve Bushtali”, “Njerëz fisnikë” etj., figura e At Zef Pllumit shndërrohet në atë të një shkrimtari dhe personaliteti specifik në kontekstin social, politik dhe kulturor të Shqipërisë. Dhe jo vetëm kaq! Nxënësi i Fishtës dhe Harapit, i fundmi i françeskanëve të mëdhenj shqiptarë, ai shfaqet në epokën moderne si Hermesi që sjell kumtin e përgjakur të Ferrit, të historisë së Shqipërisë të gati 50 viteve.

At Zef Pllumi, më shumë se kushdo tjetër, i dha vlerën që i mungonte zhanrit të kujtimeve, por edhe vlerën e re simbolike personaliteteve që deri aso kohe historia jonë i kishte anatemuar apo deformuar. Ai u bë zëdhënësi i qëndresës dhe i rezistencës ndaj tiranisë, por edhe shpjeguesi racional i pasojave që ajo la mbi individin dhe shoqërinë, mbi traditën, të tashmen dhe të ardhmen. Zëri i tij ishte tredimensional, i mjaftueshëm për të grishur çdo studiues të letërsisë, të historisë, e të antropologjisë, për ta parë jetën dhe veprën e tij si një rast studimi.

Për një sërë rrethanash, vepra e At Zef Pllumit njohu pengesa të mëdha për të arritur te lexuesi shqiptar. Së pari, shoqëria shqiptare nuk dukej e përgatitur për të dëgjuar rrëfimin për tmerret e komunizmit. Pjesëmarrëse në krim, ajo përpiqej t’i shmangej kësaj të vërtete të hidhur duke favorizuar një vërshim të madh të kujtimeve recidiviste të funksionarëve të diktaturës që romanizojnë të shkuarën komuniste duke mos gjetur kurajë për të pranuar fajet apo kërkuar falje publike.

Së dyti, institucionet arsimore dhe kulturore në vend si dhe masmedia vazhdonin, ndonëse në demokraci, të silleshin sipas klisheve të trashëguara nga e kaluara komuniste duke u treguar refraktare ndaj produkteve intelektuale dhe kulturore që vinin nga shtresa e të persekutuarve politikë në përgjithësi e të produkteve françeskane në veçanti.

Do të duhej një përpjekje e madhe – më shumë se sa institucionale do të thosha personale, e disa intelektualëve të rinj vullnetmirë, që kjo letërsi të gjente një vend modest në tekstet e shkollës, më shumë si referencë, sesa si pjesë reale e antologjive.

Për një periudhë të gjatë, për këtë vepër nuk do të flitej, sikur ajo të mos ekzistonte! Madje, siç shprehej At Zef Pllumi, shtypi dhe media në Shqipëri ende ushqenin diktaturën me qasjet e veta ndaj historisë. Shpesh At Zefi përsëriste faktin se libri i tij në vitin 1995, i sapodalë në qarkullim, do të zhdukej nga libraritë duke u blerë nga segmente të lidhura me ish-Sigurimin famëkeq të Shtetit shqiptar. Synohej që e vërteta e kësaj vepre të pengohej sa të ishte e mundur. Mirëpo një përpjekje e tillë antihistorike do të mundej nga dëshira e lexuesit shqiptar për të vërtetën. Raportin me ndërgjegjen dhe emancipimin demokratik dukej se kishin hyrë në një fazë të re.

Do të duhej ribotimi i saj në vitin 2006 nga shtëpia botuese “55” dhe një mendësi e re e krijuar tashmë që do të favorizonte qarkullimin dhe shndërrimin e tij në “Bestseller”, në një nga librat më të kërkuar dhe më të shitur në tregun shqiptar të librit këto 20 viteve të fundit. Madje, shumë lexues mendonin që ajo vepër ishte shkruar pikërisht në vitet 2005-2006, kur në fakt, pjesa e parë e trilogjisë së saj, ishte botuar në vitin 1995, plot 11 vjet më parë.

Suksesi i madh që njohu e vazhdon të njohë ky libër qëndron edhe në faktin se lexuesi rizbulon një kundërvënie ndërmjet dy memuaristikave, njëra e turpshme e tjetra dinjitoze. Dinjiteti moral i kësaj vepre dhe i kësaj jete janë gjithashtu një shtysë për studim. Neutraliteti i rrëfimit, gjithashtu.

Shqipëria dilte nga përvoja katastrofike e dezintegrimit psiko-nacional sikur të qenkësh “ndërruar” a “zëvendësuar” krejt si popull, prandaj zombizmi stadial gjatë komunizmit do të përbënte një tjetër shtysë për ta marrë në shqyrtim të shumanshëm këtë vepër, e cila, gjithsesi, triumfueshëm, mbetet në thelb, një mësimi i madh etik për lirinë dhe tolerancën.

Kemi thënë që është jeta e tij në këto kujtime dhe tashmë garancia e figurës së dëshmitarit mund të bëhet dhe është bërë objekt studimi. At Zef Pllumi shkruan gegërisht, duke u shndërruar me atë që rrëfen dhe me mënyrën se si e rrëfen në të vetmin fill, në të vetmen urë që mban lidhur kujtesën dhe traditën e madhe gege me bashkëkohësinë. “Gega i fundit” në kuptim e madhështisë do ta përkufizojë Sabri Hamiti. Edhe ky realitet gjuhësor e antropologjik në kushtet e një debati të rizgjuar gjatë këtyre viteve të marrëdhënies që gjuha shqipe standarde duhet të ketë me gegërishten, do të përbënte një arsye më shumë e të vlefshme për ta hulumtuar këtë vepër.

“Rrno vetëm për me tregue” është vepra kryesore e At Zef Pllumit. Ajo është vepra më e rëndësishme e letërsisë memuaristike shqiptare. Kjo vepër rri krahas kryeveprave botërore të zhanrit. Si vepër memuaristike, objekt studimi prej nesh, “Rrno vetëm për me tregue” përfshin këto karakteristika: bart në vetvete kujtesën sociale të epokave të ndryshme, duke paraqitur një shtresë të zgjeruar të “konstruktit mendor” për filozofinë aplikative të kulturës.

Memuaristika e At Zefit është ndërthurur organikisht në një kronotop sociokulturor, duke përmbushur funksionet e kulturës. Ajo është polifonike, duke sugjeruar një dialog shumënivelësh me vetëdijen bashkëkohore. Sasia e madhe e karakteristikave portretizuese dhe analiza e thelluar psikologjike që ajo bën, i lejon kësaj memuaristike të pasqyrojë kohën përmes personalitetit njerëzor dhe statusit të saj social (të memuaristikës).

Zgjedhja e materialit jetësor, që sipas Pllumit nuk është më shumë se 20% e ngjarjeve të jetuara, na shpie në koncentrim faktesh, personash, ngjarjesh, idesh të cilat përbëjnë “kuintesencën” e kohës së përshkruar dhe bartin një potencial thelbësor. “Rrno vetëm për me tregue” në thelbin e vet është reprezantuese, çka përbën një mundësi të madhe për të nxjerrë prej saj materialin mendor karakteristikë e gati 50 vjetëve histori. Shërben si një pikë reference për vlerësimin dhe denoncimin e krimeve të komunizmit dhe për plotësimin e dosjes së diktaturës.

Kësisoj, kemi arritur logjikisht në përfundimin se gjatë kuptimësimit të mentalitetit të një epoke a një tjetre, të një vendi a një tjetri, të mentalitetit të një grupi njerëzish a një tjetri, Pllumi mbledh dhe paraqet një burim të veçantë autentik, i cili bart në vetvete material thelbësor kulturologjik dhe të cilin, në një trajtë e vëllim të tillë, nuk mund ta ndeshësh në llojet e burimeve të tjera. Pikërisht “Rrno vetëm për me tregue” në optikën e tij përfshin 45 vjet ngjarje të përshkruara në një mënyrë të tillë që krahas shumëçkaje tjetër origjinale, e lejojnë At Zef Pllumin të ketë edhe një moral origjinal të shkrimit.

Në këtë libër nuk është ideologjia ajo që e përcakton shkrimin, por fakti. Mundësia më e thjeshtë dhe gjenetikisht parësore e interpretimit të tekstit artistik është kuptimi i tij intuitiv.

Receptimi intuitiv i tekstit nga recepienti motivohet me një radhë faktorësh të brendshëm e të jashtëm: Lidhur me interpretimin e përshtatshëm të tekstit nga lexuesi në sferën e normave estetike dhe etike të kohës historike.

Lidhur me qëllimet ideo-tematike të folësit (autorit, heroit, rrëfyesit). “Rrno vetëm me tregue” përbën një objekt studimi për letërsinë dhe historinë shqiptare. Ajo është një vepër autentike, misionare, e shkruar me stil mjeshtëror prej shkrimtari të racës, e shkruar pa mllef për një nga periudhat më të rënda të historisë sonë kombëtare. Totalitarizmi shqiptar, tirani, shërbëtorët e tij të zellshëm, njeriu shqiptar, kleri shqiptar i të gjitha besimeve, Kisha Katolike, françeskanët shqiptarë, heronjtë e rezistencës antikomuniste, njeriu i zakonshëm, por edhe veglat e bashkëpunëtorët e një regjimi kriminal si askund tjetër, përkufizohen në këtë vepër. Pjesa tjetër e veprës së At Zef Pllumit janë aktet e tij të shumta e të ndryshme nga këndvështrimi.

Gjatë viteve të lirisë At Zef Pllumi është në kontakt të vazhdueshëm me personalitetet më të rëndësishme të botës shqiptare e përtej saj. Moderniteti i traditës i përfaqësuar prej tij komunikonte me modernitetin e bashkëkohësisë, kemi parasysh këtu marrëdhënien e tij të veçantë me Nënë Terezën, Ismail Kadarenë, Aurel Plasarin, Arshi Pipën, Sabri Hamitin e shumë të tjerë, personalitete të letrave dhe të politikës si Van der Linden, Sali Berisha, Edi Rama, Ilir Meta etj. Marrëdhënia e tij me bashkëkohësinë shndërrohet në objekt studimi për ne sepse tek ajo shohim shumë prej ideve të tij për një Shqipëri europiane.

Në kontekstin e kësaj marrëdhënieje kemi parë edhe kontaktet e tij të shumta me masmedian dhe na rezulton se ai ishte ndoshta personazhi më i kërkuar prej saj gjatë tranzicionit shqiptar, edhe pse kritik ndaj saj, sepse siç mendon Plasari: “Këta ‘njerëz të mëdhenj’, simbas tij, i dërgon nji populli Zoti. (Këtu nuk ka nevojë për sqarim që ai besonte në Zot). Nëse atë vetë, fratin e ideologjisë së dashurisë përkundrejt dhunës dhe të lirisë përkundrejt tiranisë, e pati sjellë po Zoti, mund të ngurrojmë të themi. Por, edhe pa qenë klerikë, nuk mund të mos pranojmë se do na bëhet ‘dhanti’ një tjetër i tillë.” Mark Marku shkonte më tej veç dy ditë pas shuarjes së Atit, duke thënë: “Jo vetëm pse i kishte njohur të gjithë me radhë që nga Fishta e deri te Harapi, jo vetëm pse kishte qenë nxënës i tyre, jo vetëm pse ishte i mbushur plot me kujtime nga afria me ta. Kishe përshtypjen se Padër Zefi ishte një shumatore e cilësive të tyre më të spikatura. Ishte një ekstrakt i çuditshëm i një shqiptari ku ngërtheheshin tradicionalja me modernen, inteligjenca natyrore me kulturën, aftësia abstraguese me shprehitë praktike, vizionarja me pragmatiken, vokacioni fetar me shpirtin qytetar, karakteri kryengritës etj.”. Për At Zef Pllumin jeta vazhdon, vërtet jeta e pasosun përtej vdekjes është kudo në veprën e tij, e cila e mban gjallë Pllumin në jetë të jetve duke rrëfyer “Shqipninë” e tij nga lartësia e dashurisë për të

Këso kohe 5 vjetë më parë, At Zef Pllumi, sipas besimit të tij katolik, kalonte në jetën e pasosun në mbretërinë e Zotit. Ndërsa në jetën e pasosun të kulturës kishte kaluar sapo u shfaq me librin e tij “Rrno vetëm për me tregue”. Mënyra më e mirë për ta kujtuar Patriarkun, që gjithnjë e më tepër mungon si prani, është duke i lexuar e studiuar veprën duke u identifikuar më kumtin e saj.

Rënia e komunizmit në Shqipëri u shoqërua edhe me rënien e natyrshme të një metode letrare të shkrimit, siç ishte realizmi socialist. Përkufizimi për historinë e Shqipërisë, e sidomos për periudhën e komunizmit, filloi të ndryshonte rrënjësisht. I pari që theu këtë tabu ishte zhanri i kujtimeve, i cili u shfaq si një formë e re shkrimi, si antimodel metodik dhe si një informacion i dorës së parë për historinë e tjetërsuar apo ende të panjohur për ne. Nga të gjitha kampet ideologjike janë shkruar libra të shumtë. Shoqëria shqiptare, nëpërmjet kësaj rrëfimtarie, u përball me faktet për masakrat e një regjimi, me tmerret e burgjeve të komunizmit, të kampeve të punës dhe internimit pikërisht me atë element që i ishte fshehur historisë sonë.

Disa shkruanin kujtime për të justifikuar veten për atë që kishte ndodhur, veprimet e kryera kanë qenë të rënda. Duke e zhvendosur përgjegjësinë dhe fajin gjithmonë drejt një njeriu të vetëm apo më empirikisht drejt sistemit, duke pohuar “se ashtu ishte koha”, “ai ishte sistemi” shpresonin t’i largoheshin apo mjegullonin sadopak fajësinë. Personalisht mendoj se ka të drejtë Martin Camaj kur në romanin e tij “Rrathë” shkruan “sistemi jena na”, pra sistemin e bëjnë njerëzit të cilët nuk mund dhe nuk duhet së paku t’i shpëtojnë përgjegjësisë morale nëse pretendojmë një higjienë morale minimale.

Më parë, kujtime shkruante vetëm diktatori. Tani, falë lirisë, këtë mund ta bëjnë edhe të persekutuarit e tij, por njëkohësisht edhe shërbëtorët e tij. Këto libra kanë një vlerë njohëse: më së shumti shërbejnë për të kuptuar njeriun shqiptar, virtytet dhe cenet e tij nën diktaturë si dhe në liri, ndryshimin e hispostazave nga një sistem te një tjetër, nga një gjendje te një tjetër, krijimin e “njeriut të ri”, rrugën për ta fekonduar atë, mentalitetin dhe trashëgiminë që ai la mbi këtë vend.

Në shumë prej këtyre teksteve gjejmë të rrëfyer tmerrin e akteve barbare që një regjim kreu mbi shtetasit e vet, gjejmë zhgënjimin që në epokën e lirisë askush nuk i kërkoi falje askujt për 46 vjet dhunë tiranike të njeriut mbi njeriun, të shqiptarit ndaj shqiptarit. Nga ana tjetër, na shfaqen një sërë librash që e përdorin lirinë për të ngritur kultin e harresës dhe për të përligjur çdo gjë kriminale të atij regjimi! Duket sikur faji nuk ekziston mbi këtë tokë, se të gjithë ishin të dhembshur e të përkushtuar, kryenin vetëm detyrën ndoshta mes rreshtash e qortojnë veten lehtas për pak naivitet që paskëshin besuar në një sistem jo edhe aq të përsosur, që njerëzit e pushkatuar dhe ata të dënuar i kishin ca faje, që jo krejt kot e kaluan jetën, ata dhe familjaret e tyre, në honet e ferrit, por që ka pasur ndonjë ekzagjerim, gabime siç i quajnë….!

Shoqëria shqiptare, pas një topitjeje të parë dhe një tendence që t’i shmangej fenomenit po jep shenjat e para të një faze reflektimi. Ajo është në kërkim të të vërtetave historike për të bërë llogaritë me krimet e komunizmit dhe me ndërgjegjen e vet, por kryesisht për të reflektuar mbi ardhmërinë e saj. Në këtë rrugë jo të lehtë, më shumë se kushdo tjetër na vjen në ndihmë At Zef Pllumi me veprën dhe jetën e tij.

Vepra e tij “Rrno vetëm për me tregue”, shkruar në dialektin gegë, është kryevepra që mban në titull amanetin e rrëfimit. Dhe vërtet, ai rrëfen në dukje jetën e vet, por më shumë nëpërmjet saj atë të të tjerëve, jetën e shqiptarëve nën diktaturë, rezistencën dhe sakrificat, shndërrimet dhe thyerjet, heroizmin dhe poshtërsinë njerëzore, trimërinë dhe frikën, forcën e besimit përballë ateizmit dhe dhunës së tij, kohezionin kombëtar e kulturor të shqiptarëve përtej besimeve të ndryshme fetare, forcën dhe qëndresën e Kishës Katolike shqiptare përballë persekutimit dhe terrorit më të madh që ajo ka njohur në tërë itinerarin e historisë sonë kombëtare. Kudo e shpërndarë në këto dikotomi gjendet jeta e françeskanit At Zef Pllumi. “Rrno për me tregue” shndërrohet në vepër ku çdo shqiptar gjen të vërtetën e vet sepse ajo është një vepër polifonike.

Të qenit françeskan, thelbi i doktrinës së Shën Françeskut “Paqe e mirësi”, e ka ndihmuar ta shmangë urrejtjen, por jo gjykimin për njerëzit që mbesin njerëz pikërisht atëherë kur njeriu shndërrohet në kafshë pune dhe thyhet apo përkulet nga dhuna dhe ligësia. Nëpërmjet kësaj vepre kryesore, por edhe me të tjerat që e pasojnë atë si “Françeskanët e Mëdhaj”, “Ut heri dicebamus”, “Frati i pashallarëve Bushtali”, “Njerëz fisnikë” etj., figura e At Zef Pllumit shndërrohet në atë të një shkrimtari dhe personaliteti specifik në kontekstin social, politik dhe kulturor të Shqipërisë. Dhe jo vetëm kaq! Nxënësi i Fishtës dhe Harapit, i fundmi i françeskanëve të mëdhenj shqiptarë, ai shfaqet në epokën moderne si Hermesi që sjell kumtin e përgjakur të Ferrit, të historisë së Shqipërisë të gati 50 viteve.

At Zef Pllumi, më shumë se kushdo tjetër, i dha vlerën që i mungonte zhanrit të kujtimeve, por edhe vlerën e re simbolike personaliteteve që deri aso kohe historia jonë i kishte anatemuar apo deformuar. Ai u bë zëdhënësi i qëndresës dhe i rezistencës ndaj tiranisë, por edhe shpjeguesi racional i pasojave që ajo la mbi individin dhe shoqërinë, mbi traditën, të tashmen dhe të ardhmen. Zëri i tij ishte tredimensional, i mjaftueshëm për të grishur çdo studiues të letërsisë, të historisë, e të antropologjisë, për ta parë jetën dhe veprën e tij si një rast studimi.

Për një sërë rrethanash, vepra e At Zef Pllumit njohu pengesa të mëdha për të arritur te lexuesi shqiptar. Së pari, shoqëria shqiptare nuk dukej e përgatitur për të dëgjuar rrëfimin për tmerret e komunizmit. Pjesëmarrëse në krim, ajo përpiqej t’i shmangej kësaj të vërtete të hidhur duke favorizuar një vërshim të madh të kujtimeve recidiviste të funksionarëve të diktaturës që romanizojnë të shkuarën komuniste duke mos gjetur kurajë për të pranuar fajet apo kërkuar falje publike.

Së dyti, institucionet arsimore dhe kulturore në vend si dhe masmedia vazhdonin, ndonëse në demokraci, të silleshin sipas klisheve të trashëguara nga e kaluara komuniste duke u treguar refraktare ndaj produkteve intelektuale dhe kulturore që vinin nga shtresa e të persekutuarve politikë në përgjithësi e të produkteve françeskane në veçanti.

Do të duhej një përpjekje e madhe – më shumë se sa institucionale do të thosha personale, e disa intelektualëve të rinj vullnetmirë, që kjo letërsi të gjente një vend modest në tekstet e shkollës, më shumë si referencë, sesa si pjesë reale e antologjive.

Për një periudhë të gjatë, për këtë vepër nuk do të flitej, sikur ajo të mos ekzistonte! Madje, siç shprehej At Zef Pllumi, shtypi dhe media në Shqipëri ende ushqenin diktaturën me qasjet e veta ndaj historisë. Shpesh At Zefi përsëriste faktin se libri i tij në vitin 1995, i sapodalë në qarkullim, do të zhdukej nga libraritë duke u blerë nga segmente të lidhura me ish-Sigurimin famëkeq të Shtetit shqiptar. Synohej që e vërteta e kësaj vepre të pengohej sa të ishte e mundur. Mirëpo një përpjekje e tillë antihistorike do të mundej nga dëshira e lexuesit shqiptar për të vërtetën. Raportin me ndërgjegjen dhe emancipimin demokratik dukej se kishin hyrë në një fazë të re.

Do të duhej ribotimi i saj në vitin 2006 nga shtëpia botuese “55” dhe një mendësi e re e krijuar tashmë që do të favorizonte qarkullimin dhe shndërrimin e tij në “Bestseller”, në një nga librat më të kërkuar dhe më të shitur në tregun shqiptar të librit këto 20 viteve të fundit. Madje, shumë lexues mendonin që ajo vepër ishte shkruar pikërisht në vitet 2005-2006, kur në fakt, pjesa e parë e trilogjisë së saj, ishte botuar në vitin 1995, plot 11 vjet më parë.

Suksesi i madh që njohu e vazhdon të njohë ky libër qëndron edhe në faktin se lexuesi rizbulon një kundërvënie ndërmjet dy memuaristikave, njëra e turpshme e tjetra dinjitoze. Dinjiteti moral i kësaj vepre dhe i kësaj jete janë gjithashtu një shtysë për studim. Neutraliteti i rrëfimit, gjithashtu.

Shqipëria dilte nga përvoja katastrofike e dezintegrimit psiko-nacional sikur të qenkësh “ndërruar” a “zëvendësuar” krejt si popull, prandaj zombizmi stadial gjatë komunizmit do të përbënte një tjetër shtysë për ta marrë në shqyrtim të shumanshëm këtë vepër, e cila, gjithsesi, triumfueshëm, mbetet në thelb, një mësimi i madh etik për lirinë dhe tolerancën.

Kemi thënë që është jeta e tij në këto kujtime dhe tashmë garancia e figurës së dëshmitarit mund të bëhet dhe është bërë objekt studimi. At Zef Pllumi shkruan gegërisht, duke u shndërruar me atë që rrëfen dhe me mënyrën se si e rrëfen në të vetmin fill, në të vetmen urë që mban lidhur kujtesën dhe traditën e madhe gege me bashkëkohësinë. “Gega i fundit” në kuptim e madhështisë do ta përkufizojë Sabri Hamiti. Edhe ky realitet gjuhësor e antropologjik në kushtet e një debati të rizgjuar gjatë këtyre viteve të marrëdhënies që gjuha shqipe standarde duhet të ketë me gegërishten, do të përbënte një arsye më shumë e të vlefshme për ta hulumtuar këtë vepër.

“Rrno vetëm për me tregue” është vepra kryesore e At Zef Pllumit. Ajo është vepra më e rëndësishme e letërsisë memuaristike shqiptare. Kjo vepër rri krahas kryeveprave botërore të zhanrit. Si vepër memuaristike, objekt studimi prej nesh, “Rrno vetëm për me tregue” përfshin këto karakteristika: bart në vetvete kujtesën sociale të epokave të ndryshme, duke paraqitur një shtresë të zgjeruar të “konstruktit mendor” për filozofinë aplikative të kulturës.

Memuaristika e At Zefit është ndërthurur organikisht në një kronotop sociokulturor, duke përmbushur funksionet e kulturës. Ajo është polifonike, duke sugjeruar një dialog shumënivelësh me vetëdijen bashkëkohore. Sasia e madhe e karakteristikave portretizuese dhe analiza e thelluar psikologjike që ajo bën, i lejon kësaj memuaristike të pasqyrojë kohën përmes personalitetit njerëzor dhe statusit të saj social (të memuaristikës).

Zgjedhja e materialit jetësor, që sipas Pllumit nuk është më shumë se 20% e ngjarjeve të jetuara, na shpie në koncentrim faktesh, personash, ngjarjesh, idesh të cilat përbëjnë “kuintesencën” e kohës së përshkruar dhe bartin një potencial thelbësor. “Rrno vetëm për me tregue” në thelbin e vet është reprezantuese, çka përbën një mundësi të madhe për të nxjerrë prej saj materialin mendor karakteristikë e gati 50 vjetëve histori. Shërben si një pikë reference për vlerësimin dhe denoncimin e krimeve të komunizmit dhe për plotësimin e dosjes së diktaturës.

Kësisoj, kemi arritur logjikisht në përfundimin se gjatë kuptimësimit të mentalitetit të një epoke a një tjetre, të një vendi a një tjetri, të mentalitetit të një grupi njerëzish a një tjetri, Pllumi mbledh dhe paraqet një burim të veçantë autentik, i cili bart në vetvete material thelbësor kulturologjik dhe të cilin, në një trajtë e vëllim të tillë, nuk mund ta ndeshësh në llojet e burimeve të tjera. Pikërisht “Rrno vetëm për me tregue” në optikën e tij përfshin 45 vjet ngjarje të përshkruara në një mënyrë të tillë që krahas shumëçkaje tjetër origjinale, e lejojnë At Zef Pllumin të ketë edhe një moral origjinal të shkrimit.

Në këtë libër nuk është ideologjia ajo që e përcakton shkrimin, por fakti. Mundësia më e thjeshtë dhe gjenetikisht parësore e interpretimit të tekstit artistik është kuptimi i tij intuitiv.

Receptimi intuitiv i tekstit nga recepienti motivohet me një radhë faktorësh të brendshëm e të jashtëm: Lidhur me interpretimin e përshtatshëm të tekstit nga lexuesi në sferën e normave estetike dhe etike të kohës historike.

Lidhur me qëllimet ideo-tematike të folësit (autorit, heroit, rrëfyesit). “Rrno vetëm me tregue” përbën një objekt studimi për letërsinë dhe historinë shqiptare. Ajo është një vepër autentike, misionare, e shkruar me stil mjeshtëror prej shkrimtari të racës, e shkruar pa mllef për një nga periudhat më të rënda të historisë sonë kombëtare. Totalitarizmi shqiptar, tirani, shërbëtorët e tij të zellshëm, njeriu shqiptar, kleri shqiptar i të gjitha besimeve, Kisha Katolike, françeskanët shqiptarë, heronjtë e rezistencës antikomuniste, njeriu i zakonshëm, por edhe veglat e bashkëpunëtorët e një regjimi kriminal si askund tjetër, përkufizohen në këtë vepër. Pjesa tjetër e veprës së At Zef Pllumit janë aktet e tij të shumta e të ndryshme nga këndvështrimi.

Gjatë viteve të lirisë At Zef Pllumi është në kontakt të vazhdueshëm me personalitetet më të rëndësishme të botës shqiptare e përtej saj. Moderniteti i traditës i përfaqësuar prej tij komunikonte me modernitetin e bashkëkohësisë, kemi parasysh këtu marrëdhënien e tij të veçantë me Nënë Terezën, Ismail Kadarenë, Aurel Plasarin, Arshi Pipën, Sabri Hamitin e shumë të tjerë, personalitete të letrave dhe të politikës si Van der Linden, Sali Berisha, Edi Rama, Ilir Meta etj. Marrëdhënia e tij me bashkëkohësinë shndërrohet në objekt studimi për ne sepse tek ajo shohim shumë prej ideve të tij për një Shqipëri europiane.

Në kontekstin e kësaj marrëdhënieje kemi parë edhe kontaktet e tij të shumta me masmedian dhe na rezulton se ai ishte ndoshta personazhi më i kërkuar prej saj gjatë tranzicionit shqiptar, edhe pse kritik ndaj saj, sepse siç mendon Plasari: “Këta ‘njerëz të mëdhenj’, simbas tij, i dërgon nji populli Zoti. (Këtu nuk ka nevojë për sqarim që ai besonte në Zot). Nëse atë vetë, fratin e ideologjisë së dashurisë përkundrejt dhunës dhe të lirisë përkundrejt tiranisë, e pati sjellë po Zoti, mund të ngurrojmë të themi. Por, edhe pa qenë klerikë, nuk mund të mos pranojmë se do na bëhet ‘dhanti’ një tjetër i tillë.” Mark Marku shkonte më tej veç dy ditë pas shuarjes së Atit, duke thënë: “Jo vetëm pse i kishte njohur të gjithë me radhë që nga Fishta e deri te Harapi, jo vetëm pse kishte qenë nxënës i tyre, jo vetëm pse ishte i mbushur plot me kujtime nga afria me ta. Kishe përshtypjen se Padër Zefi ishte një shumatore e cilësive të tyre më të spikatura. Ishte një ekstrakt i çuditshëm i një shqiptari ku ngërtheheshin tradicionalja me modernen, inteligjenca natyrore me kulturën, aftësia abstraguese me shprehitë praktike, vizionarja me pragmatiken, vokacioni fetar me shpirtin qytetar, karakteri kryengritës etj.”. Për At Zef Pllumin jeta vazhdon, vërtet jeta e pasosun përtej vdekjes është kudo në veprën e tij, e cila e mban gjallë Pllumin në jetë të jetve duke rrëfyer “Shqipninë” e tij nga lartësia e dashurisë për të.

AT Zef Pllumi, një përkujtim në ditëlindjen e tij
Nga Agron Gjekmarkaj Këso kohe vite më parë, lindi At Zef Pllumi dhe pas rreth një muaji ka përvjetorin e ndarjes nga jeta, sipas besimit të tij katolik, kaloi në jetën e pasosun në mbretërinë e Zotit. Ndërsa në jetën e pasosun të kulturës kishte kaluar sapo u shfaq me librin e tij “Rrno vetëm për me tregue”. Mënyra më e mirë për ta kujtuar Patriarkun, që gjithnjë e më tepër mungon si prani, është duke i lexuar e studiuar veprën duke u identifikuar më kumtin e saj. Rënia e komunizmit në Shqipëri u shoqërua edhe me rënien e natyrshme të një metode letrare të shkrimit, siç ishte realizmi socialist. Përkufizimi për historinë e Shqipërisë, e sidomos për periudhën e komunizmit, filloi të ndryshonte rrënjësisht. I pari që theu këtë tabu ishte zhanri i kujtimeve, i cili u shfaq si një formë e re shkrimi, si antimodel metodik dhe si një informacion i dorës së parë për historinë e tjetërsuar apo ende të panjohur për ne. Nga të gjitha kampet ideologjike janë shkruar libra të shumtë. Shoqëria shqiptare, nëpërmjet kësaj rrëfimtarie, u përball me faktet për masakrat e një regjimi, me tmerret e burgjeve të komunizmit, të kampeve të punës dhe internimit pikërisht me atë element që i ishte fshehur historisë sonë.Disa shkruanin kujtime për të justifikuar veten për atë që kishte ndodhur, veprimet e kryera kanë qenë të rënda. Duke e zhvendosur përgjegjësinë dhe fajin gjithmonë drejt një njeriu të vetëm apo më empirikisht drejt sistemit, duke pohuar “se ashtu ishte koha”, “ai ishte sistemi” shpresonin t’i largoheshin apo mjegullonin sadopak fajësinë. Personalisht mendoj se ka të drejtë Martin Camaj kur në romanin e tij “Rrathë” shkruan “sistemi jena na”, pra sistemin e bëjnë njerëzit të cilët nuk mund dhe nuk duhet së paku t’i shpëtojnë përgjegjësisë morale nëse pretendojmë një higjienë morale minimale.Më parë, kujtime shkruante vetëm diktatori. Tani, falë lirisë, këtë mund ta bëjnë edhe të persekutuarit e tij, por njëkohësisht edhe shërbëtorët e tij. Këto libra kanë një vlerë njohëse: më së shumti shërbejnë për të kuptuar njeriun shqiptar, virtytet dhe cenet e tij nën diktaturë si dhe në liri, ndryshimin e hispostazave nga një sistem te një tjetër, nga një gjendje te një tjetër, krijimin e “njeriut të ri”, rrugën për ta fekonduar atë, mentalitetin dhe trashëgiminë që ai la mbi këtë vend.Në shumë prej këtyre teksteve gjejmë të rrëfyer tmerrin e akteve barbare që një regjim kreu mbi shtetasit e vet, gjejmë zhgënjimin që në epokën e lirisë askush nuk i kërkoi falje askujt për 46 vjet dhunë tiranike të njeriut mbi njeriun, të shqiptarit ndaj shqiptarit. Nga ana tjetër, na shfaqen një sërë librash që e përdorin lirinë për të ngritur kultin e harresës dhe për të përligjur çdo gjë kriminale të atij regjimi! Duket sikur faji nuk ekziston mbi këtë tokë, se të gjithë ishin të dhembshur e të përkushtuar, kryenin vetëm detyrën ndoshta mes rreshtash e qortojnë veten lehtas për pak naivitet që paskëshin besuar në një sistem jo edhe aq të përsosur, që njerëzit e pushkatuar dhe ata të dënuar i kishin ca faje, që jo krejt kot e kaluan jetën, ata dhe familjaret e tyre, në honet e ferrit, por që ka pasur ndonjë ekzagjerim, gabime siç i quajnë….!Shoqëria shqiptare, pas një topitjeje të parë dhe një tendence që t’i shmangej fenomenit po jep shenjat e para të një faze reflektimi. Ajo është në kërkim të të vërtetave historike për të bërë llogaritë me krimet e komunizmit dhe me ndërgjegjen e vet, por kryesisht për të reflektuar mbi ardhmërinë e saj. Në këtë rrugë jo të lehtë, më shumë se kushdo tjetër na vjen në ndihmë At Zef Pllumi me veprën dhe jetën e tij.Vepra e tij “Rrno vetëm për me tregue”, shkruar në dialektin gegë, është kryevepra që mban në titull amanetin e rrëfimit. Dhe vërtet, ai rrëfen në dukje jetën e vet, por më shumë nëpërmjet saj atë të të tjerëve, jetën e shqiptarëve nën diktaturë, rezistencën dhe sakrificat, shndërrimet dhe thyerjet, heroizmin dhe poshtërsinë njerëzore, trimërinë dhe frikën, forcën e besimit përballë ateizmit dhe dhunës së tij, kohezionin kombëtar e kulturor të shqiptarëve përtej besimeve të ndryshme fetare, forcën dhe qëndresën e Kishës Katolike shqiptare përballë persekutimit dhe terrorit më të madh që ajo ka njohur në tërë itinerarin e historisë sonë kombëtare. Kudo e shpërndarë në këto dikotomi gjendet jeta e françeskanit At Zef Pllumi. “Rrno për me tregue” shndërrohet në vepër ku çdo shqiptar gjen të vërtetën e vet sepse ajo është një vepër polifonike.Të qenit françeskan, thelbi i doktrinës së Shën Françeskut “Paqe e mirësi”, e ka ndihmuar ta shmangë urrejtjen, por jo gjykimin për njerëzit që mbesin njerëz pikërisht atëherë kur njeriu shndërrohet në kafshë pune dhe thyhet apo përkulet nga dhuna dhe ligësia. Nëpërmjet kësaj vepre kryesore, por edhe me të tjerat që e pasojnë atë si “Françeskanët e Mëdhaj”, “Ut heri dicebamus”, “Frati i pashallarëve Bushtali”, “Njerëz fisnikë” etj., figura e At Zef Pllumit shndërrohet në atë të një shkrimtari dhe personaliteti specifik në kontekstin social, politik dhe kulturor të Shqipërisë. Dhe jo vetëm kaq! Nxënësi i Fishtës dhe Harapit, i fundmi i françeskanëve të mëdhenj shqiptarë, ai shfaqet në epokën moderne si Hermesi që sjell kumtin e përgjakur të Ferrit, të historisë së Shqipërisë të gati 50 viteve.At Zef Pllumi, më shumë se kushdo tjetër, i dha vlerën që i mungonte zhanrit të kujtimeve, por edhe vlerën e re simbolike personaliteteve që deri aso kohe historia jonë i kishte anatemuar apo deformuar. Ai u bë zëdhënësi i qëndresës dhe i rezistencës ndaj tiranisë, por edhe shpjeguesi racional i pasojave që ajo la mbi individin dhe shoqërinë, mbi traditën, të tashmen dhe të ardhmen. Zëri i tij ishte tredimensional, i mjaftueshëm për të grishur çdo studiues të letërsisë, të historisë, e të antropologjisë, për ta parë jetën dhe veprën e tij si një rast studimi.Për një sërë rrethanash, vepra e At Zef Pllumit njohu pengesa të mëdha për të arritur te lexuesi shqiptar. Së pari, shoqëria shqiptare nuk dukej e përgatitur për të dëgjuar rrëfimin për tmerret e komunizmit. Pjesëmarrëse në krim, ajo përpiqej t’i shmangej kësaj të vërtete të hidhur duke favorizuar një vërshim të madh të kujtimeve recidiviste të funksionarëve të diktaturës që romanizojnë të shkuarën komuniste duke mos gjetur kurajë për të pranuar fajet apo kërkuar falje publike.Së dyti, institucionet arsimore dhe kulturore në vend si dhe masmedia vazhdonin, ndonëse në demokraci, të silleshin sipas klisheve të trashëguara nga e kaluara komuniste duke u treguar refraktare ndaj produkteve intelektuale dhe kulturore që vinin nga shtresa e të persekutuarve politikë në përgjithësi e të produkteve françeskane në veçanti.Do të duhej një përpjekje e madhe – më shumë se sa institucionale do të thosha personale, e disa intelektualëve të rinj vullnetmirë, që kjo letërsi të gjente një vend modest në tekstet e shkollës, më shumë si referencë, sesa si pjesë reale e antologjive.Për një periudhë të gjatë, për këtë vepër nuk do të flitej, sikur ajo të mos ekzistonte! Madje, siç shprehej At Zef Pllumi, shtypi dhe media në Shqipëri ende ushqenin diktaturën me qasjet e veta ndaj historisë. Shpesh At Zefi përsëriste faktin se libri i tij në vitin 1995, i sapodalë në qarkullim, do të zhdukej nga libraritë duke u blerë nga segmente të lidhura me ish-Sigurimin famëkeq të Shtetit shqiptar. Synohej që e vërteta e kësaj vepre të pengohej sa të ishte e mundur. Mirëpo një përpjekje e tillë antihistorike do të mundej nga dëshira e lexuesit shqiptar për të vërtetën. Raportin me ndërgjegjen dhe emancipimin demokratik dukej se kishin hyrë në një fazë të re.Do të duhej ribotimi i saj në vitin 2006 nga shtëpia botuese “55” dhe një mendësi e re e krijuar tashmë që do të favorizonte qarkullimin dhe shndërrimin e tij në “Bestseller”, në një nga librat më të kërkuar dhe më të shitur në tregun shqiptar të librit këto 20 viteve të fundit. Madje, shumë lexues mendonin që ajo vepër ishte shkruar pikërisht në vitet 2005-2006, kur në fakt, pjesa e parë e trilogjisë së saj, ishte botuar në vitin 1995, plot 11 vjet më parë.Suksesi i madh që njohu e vazhdon të njohë ky libër qëndron edhe në faktin se lexuesi rizbulon një kundërvënie ndërmjet dy memuaristikave, njëra e turpshme e tjetra dinjitoze. Dinjiteti moral i kësaj vepre dhe i kësaj jete janë gjithashtu një shtysë për studim. Neutraliteti i rrëfimit, gjithashtu.Shqipëria dilte nga përvoja katastrofike e dezintegrimit psiko-nacional sikur të qenkësh “ndërruar” a “zëvendësuar” krejt si popull, prandaj zombizmi stadial gjatë komunizmit do të përbënte një tjetër shtysë për ta marrë në shqyrtim të shumanshëm këtë vepër, e cila, gjithsesi, triumfueshëm, mbetet në thelb, një mësimi i madh etik për lirinë dhe tolerancën.Kemi thënë që është jeta e tij në këto kujtime dhe tashmë garancia e figurës së dëshmitarit mund të bëhet dhe është bërë objekt studimi. At Zef Pllumi shkruan gegërisht, duke u shndërruar me atë që rrëfen dhe me mënyrën se si e rrëfen në të vetmin fill, në të vetmen urë që mban lidhur kujtesën dhe traditën e madhe gege me bashkëkohësinë. “Gega i fundit” në kuptim e madhështisë do ta përkufizojë Sabri Hamiti. Edhe ky realitet gjuhësor e antropologjik në kushtet e një debati të rizgjuar gjatë këtyre viteve të marrëdhënies që gjuha shqipe standarde duhet të ketë me gegërishten, do të përbënte një arsye më shumë e të vlefshme për ta hulumtuar këtë vepër.“Rrno vetëm për me tregue” është vepra kryesore e At Zef Pllumit. Ajo është vepra më e rëndësishme e letërsisë memuaristike shqiptare. Kjo vepër rri krahas kryeveprave botërore të zhanrit. Si vepër memuaristike, objekt studimi prej nesh, “Rrno vetëm për me tregue” përfshin këto karakteristika: bart në vetvete kujtesën sociale të epokave të ndryshme, duke paraqitur një shtresë të zgjeruar të “konstruktit mendor” për filozofinë aplikative të kulturës.Memuaristika e At Zefit është ndërthurur organikisht në një kronotop sociokulturor, duke përmbushur funksionet e kulturës. Ajo është polifonike, duke sugjeruar një dialog shumënivelësh me vetëdijen bashkëkohore. Sasia e madhe e karakteristikave portretizuese dhe analiza e thelluar psikologjike që ajo bën, i lejon kësaj memuaristike të pasqyrojë kohën përmes personalitetit njerëzor dhe statusit të saj social (të memuaristikës).Zgjedhja e materialit jetësor, që sipas Pllumit nuk është më shumë se 20% e ngjarjeve të jetuara, na shpie në koncentrim faktesh, personash, ngjarjesh, idesh të cilat përbëjnë “kuintesencën” e kohës së përshkruar dhe bartin një potencial thelbësor. “Rrno vetëm për me tregue” në thelbin e vet është reprezantuese, çka përbën një mundësi të madhe për të nxjerrë prej saj materialin mendor karakteristikë e gati 50 vjetëve histori. Shërben si një pikë reference për vlerësimin dhe denoncimin e krimeve të komunizmit dhe për plotësimin e dosjes së diktaturës.Kësisoj, kemi arritur logjikisht në përfundimin se gjatë kuptimësimit të mentalitetit të një epoke a një tjetre, të një vendi a një tjetri, të mentalitetit të një grupi njerëzish a një tjetri, Pllumi mbledh dhe paraqet një burim të veçantë autentik, i cili bart në vetvete material thelbësor kulturologjik dhe të cilin, në një trajtë e vëllim të tillë, nuk mund ta ndeshësh në llojet e burimeve të tjera. Pikërisht “Rrno vetëm për me tregue” në optikën e tij përfshin 45 vjet ngjarje të përshkruara në një mënyrë të tillë që krahas shumëçkaje tjetër origjinale, e lejojnë At Zef Pllumin të ketë edhe një moral origjinal të shkrimit.Në këtë libër nuk është ideologjia ajo që e përcakton shkrimin, por fakti. Mundësia më e thjeshtë dhe gjenetikisht parësore e interpretimit të tekstit artistik është kuptimi i tij intuitiv.Receptimi intuitiv i tekstit nga recepienti motivohet me një radhë faktorësh të brendshëm e të jashtëm: Lidhur me interpretimin e përshtatshëm të tekstit nga lexuesi në sferën e normave estetike dhe etike të kohës historike.Lidhur me qëllimet ideo-tematike të folësit (autorit, heroit, rrëfyesit). “Rrno vetëm me tregue” përbën një objekt studimi për letërsinë dhe historinë shqiptare. Ajo është një vepër autentike, misionare, e shkruar me stil mjeshtëror prej shkrimtari të racës, e shkruar pa mllef për një nga periudhat më të rënda të historisë sonë kombëtare. Totalitarizmi shqiptar, tirani, shërbëtorët e tij të zellshëm, njeriu shqiptar, kleri shqiptar i të gjitha besimeve, Kisha Katolike, françeskanët shqiptarë, heronjtë e rezistencës antikomuniste, njeriu i zakonshëm, por edhe veglat e bashkëpunëtorët e një regjimi kriminal si askund tjetër, përkufizohen në këtë vepër. Pjesa tjetër e veprës së At Zef Pllumit janë aktet e tij të shumta e të ndryshme nga këndvështrimi.Gjatë viteve të lirisë At Zef Pllumi është në kontakt të vazhdueshëm me personalitetet më të rëndësishme të botës shqiptare e përtej saj. Moderniteti i traditës i përfaqësuar prej tij komunikonte me modernitetin e bashkëkohësisë, kemi parasysh këtu marrëdhënien e tij të veçantë me Nënë Terezën, Ismail Kadarenë, Aurel Plasarin, Arshi Pipën, Sabri Hamitin e shumë të tjerë, personalitete të letrave dhe të politikës si Van der Linden, Sali Berisha, Edi Rama, Ilir Meta etj. Marrëdhënia e tij me bashkëkohësinë shndërrohet në objekt studimi për ne sepse tek ajo shohim shumë prej ideve të tij për një Shqipëri europiane.Në kontekstin e kësaj marrëdhënieje kemi parë edhe kontaktet e tij të shumta me masmedian dhe na rezulton se ai ishte ndoshta personazhi më i kërkuar prej saj gjatë tranzicionit shqiptar, edhe pse kritik ndaj saj, sepse siç mendon Plasari: “Këta ‘njerëz të mëdhenj’, simbas tij, i dërgon nji populli Zoti. (Këtu nuk ka nevojë për sqarim që ai besonte në Zot). Nëse atë vetë, fratin e ideologjisë së dashurisë përkundrejt dhunës dhe të lirisë përkundrejt tiranisë, e pati sjellë po Zoti, mund të ngurrojmë të themi. Por, edhe pa qenë klerikë, nuk mund të mos pranojmë se do na bëhet ‘dhanti’ një tjetër i tillë.” Mark Marku shkonte më tej veç dy ditë pas shuarjes së Atit, duke thënë: “Jo vetëm pse i kishte njohur të gjithë me radhë që nga Fishta e deri te Harapi, jo vetëm pse kishte qenë nxënës i tyre, jo vetëm pse ishte i mbushur plot me kujtime nga afria me ta. Kishe përshtypjen se Padër Zefi ishte një shumatore e cilësive të tyre më të spikatura. Ishte një ekstrakt i çuditshëm i një shqiptari ku ngërtheheshin tradicionalja me modernen, inteligjenca natyrore me kulturën, aftësia abstraguese me shprehitë praktike, vizionarja me pragmatiken, vokacioni fetar me shpirtin qytetar, karakteri kryengritës etj.”. Për At Zef Pllumin jeta vazhdon, vërtet jeta e pasosun përtej vdekjes është kudo në veprën e tij, e cila e mban gjallë Pllumin në jetë të jetve duke rrëfyer “Shqipninë” e tij nga lartësia e dashurisë për tëKëso kohe 5 vjetë më parë, At Zef Pllumi, sipas besimit të tij katolik, kalonte në jetën e pasosun në mbretërinë e Zotit. Ndërsa në jetën e pasosun të kulturës kishte kaluar sapo u shfaq me librin e tij “Rrno vetëm për me tregue”. Mënyra më e mirë për ta kujtuar Patriarkun, që gjithnjë e më tepër mungon si prani, është duke i lexuar e studiuar veprën duke u identifikuar më kumtin e saj.Rënia e komunizmit në Shqipëri u shoqërua edhe me rënien e natyrshme të një metode letrare të shkrimit, siç ishte realizmi socialist. Përkufizimi për historinë e Shqipërisë, e sidomos për periudhën e komunizmit, filloi të ndryshonte rrënjësisht. I pari që theu këtë tabu ishte zhanri i kujtimeve, i cili u shfaq si një formë e re shkrimi, si antimodel metodik dhe si një informacion i dorës së parë për historinë e tjetërsuar apo ende të panjohur për ne. Nga të gjitha kampet ideologjike janë shkruar libra të shumtë. Shoqëria shqiptare, nëpërmjet kësaj rrëfimtarie, u përball me faktet për masakrat e një regjimi, me tmerret e burgjeve të komunizmit, të kampeve të punës dhe internimit pikërisht me atë element që i ishte fshehur historisë sonë.Disa shkruanin kujtime për të justifikuar veten për atë që kishte ndodhur, veprimet e kryera kanë qenë të rënda. Duke e zhvendosur përgjegjësinë dhe fajin gjithmonë drejt një njeriu të vetëm apo më empirikisht drejt sistemit, duke pohuar “se ashtu ishte koha”, “ai ishte sistemi” shpresonin t’i largoheshin apo mjegullonin sadopak fajësinë. Personalisht mendoj se ka të drejtë Martin Camaj kur në romanin e tij “Rrathë” shkruan “sistemi jena na”, pra sistemin e bëjnë njerëzit të cilët nuk mund dhe nuk duhet së paku t’i shpëtojnë përgjegjësisë morale nëse pretendojmë një higjienë morale minimale.Më parë, kujtime shkruante vetëm diktatori. Tani, falë lirisë, këtë mund ta bëjnë edhe të persekutuarit e tij, por njëkohësisht edhe shërbëtorët e tij. Këto libra kanë një vlerë njohëse: më së shumti shërbejnë për të kuptuar njeriun shqiptar, virtytet dhe cenet e tij nën diktaturë si dhe në liri, ndryshimin e hispostazave nga një sistem te një tjetër, nga një gjendje te një tjetër, krijimin e “njeriut të ri”, rrugën për ta fekonduar atë, mentalitetin dhe trashëgiminë që ai la mbi këtë vend.Në shumë prej këtyre teksteve gjejmë të rrëfyer tmerrin e akteve barbare që një regjim kreu mbi shtetasit e vet, gjejmë zhgënjimin që në epokën e lirisë askush nuk i kërkoi falje askujt për 46 vjet dhunë tiranike të njeriut mbi njeriun, të shqiptarit ndaj shqiptarit. Nga ana tjetër, na shfaqen një sërë librash që e përdorin lirinë për të ngritur kultin e harresës dhe për të përligjur çdo gjë kriminale të atij regjimi! Duket sikur faji nuk ekziston mbi këtë tokë, se të gjithë ishin të dhembshur e të përkushtuar, kryenin vetëm detyrën ndoshta mes rreshtash e qortojnë veten lehtas për pak naivitet që paskëshin besuar në një sistem jo edhe aq të përsosur, që njerëzit e pushkatuar dhe ata të dënuar i kishin ca faje, që jo krejt kot e kaluan jetën, ata dhe familjaret e tyre, në honet e ferrit, por që ka pasur ndonjë ekzagjerim, gabime siç i quajnë….!Shoqëria shqiptare, pas një topitjeje të parë dhe një tendence që t’i shmangej fenomenit po jep shenjat e para të një faze reflektimi. Ajo është në kërkim të të vërtetave historike për të bërë llogaritë me krimet e komunizmit dhe me ndërgjegjen e vet, por kryesisht për të reflektuar mbi ardhmërinë e saj. Në këtë rrugë jo të lehtë, më shumë se kushdo tjetër na vjen në ndihmë At Zef Pllumi me veprën dhe jetën e tij.Vepra e tij “Rrno vetëm për me tregue”, shkruar në dialektin gegë, është kryevepra që mban në titull amanetin e rrëfimit. Dhe vërtet, ai rrëfen në dukje jetën e vet, por më shumë nëpërmjet saj atë të të tjerëve, jetën e shqiptarëve nën diktaturë, rezistencën dhe sakrificat, shndërrimet dhe thyerjet, heroizmin dhe poshtërsinë njerëzore, trimërinë dhe frikën, forcën e besimit përballë ateizmit dhe dhunës së tij, kohezionin kombëtar e kulturor të shqiptarëve përtej besimeve të ndryshme fetare, forcën dhe qëndresën e Kishës Katolike shqiptare përballë persekutimit dhe terrorit më të madh që ajo ka njohur në tërë itinerarin e historisë sonë kombëtare. Kudo e shpërndarë në këto dikotomi gjendet jeta e françeskanit At Zef Pllumi. “Rrno për me tregue” shndërrohet në vepër ku çdo shqiptar gjen të vërtetën e vet sepse ajo është një vepër polifonike.Të qenit françeskan, thelbi i doktrinës së Shën Françeskut “Paqe e mirësi”, e ka ndihmuar ta shmangë urrejtjen, por jo gjykimin për njerëzit që mbesin njerëz pikërisht atëherë kur njeriu shndërrohet në kafshë pune dhe thyhet apo përkulet nga dhuna dhe ligësia. Nëpërmjet kësaj vepre kryesore, por edhe me të tjerat që e pasojnë atë si “Françeskanët e Mëdhaj”, “Ut heri dicebamus”, “Frati i pashallarëve Bushtali”, “Njerëz fisnikë” etj., figura e At Zef Pllumit shndërrohet në atë të një shkrimtari dhe personaliteti specifik në kontekstin social, politik dhe kulturor të Shqipërisë. Dhe jo vetëm kaq! Nxënësi i Fishtës dhe Harapit, i fundmi i françeskanëve të mëdhenj shqiptarë, ai shfaqet në epokën moderne si Hermesi që sjell kumtin e përgjakur të Ferrit, të historisë së Shqipërisë të gati 50 viteve.At Zef Pllumi, më shumë se kushdo tjetër, i dha vlerën që i mungonte zhanrit të kujtimeve, por edhe vlerën e re simbolike personaliteteve që deri aso kohe historia jonë i kishte anatemuar apo deformuar. Ai u bë zëdhënësi i qëndresës dhe i rezistencës ndaj tiranisë, por edhe shpjeguesi racional i pasojave që ajo la mbi individin dhe shoqërinë, mbi traditën, të tashmen dhe të ardhmen. Zëri i tij ishte tredimensional, i mjaftueshëm për të grishur çdo studiues të letërsisë, të historisë, e të antropologjisë, për ta parë jetën dhe veprën e tij si një rast studimi.Për një sërë rrethanash, vepra e At Zef Pllumit njohu pengesa të mëdha për të arritur te lexuesi shqiptar. Së pari, shoqëria shqiptare nuk dukej e përgatitur për të dëgjuar rrëfimin për tmerret e komunizmit. Pjesëmarrëse në krim, ajo përpiqej t’i shmangej kësaj të vërtete të hidhur duke favorizuar një vërshim të madh të kujtimeve recidiviste të funksionarëve të diktaturës që romanizojnë të shkuarën komuniste duke mos gjetur kurajë për të pranuar fajet apo kërkuar falje publike.Së dyti, institucionet arsimore dhe kulturore në vend si dhe masmedia vazhdonin, ndonëse në demokraci, të silleshin sipas klisheve të trashëguara nga e kaluara komuniste duke u treguar refraktare ndaj produkteve intelektuale dhe kulturore që vinin nga shtresa e të persekutuarve politikë në përgjithësi e të produkteve françeskane në veçanti.Do të duhej një përpjekje e madhe – më shumë se sa institucionale do të thosha personale, e disa intelektualëve të rinj vullnetmirë, që kjo letërsi të gjente një vend modest në tekstet e shkollës, më shumë si referencë, sesa si pjesë reale e antologjive.Për një periudhë të gjatë, për këtë vepër nuk do të flitej, sikur ajo të mos ekzistonte! Madje, siç shprehej At Zef Pllumi, shtypi dhe media në Shqipëri ende ushqenin diktaturën me qasjet e veta ndaj historisë. Shpesh At Zefi përsëriste faktin se libri i tij në vitin 1995, i sapodalë në qarkullim, do të zhdukej nga libraritë duke u blerë nga segmente të lidhura me ish-Sigurimin famëkeq të Shtetit shqiptar. Synohej që e vërteta e kësaj vepre të pengohej sa të ishte e mundur. Mirëpo një përpjekje e tillë antihistorike do të mundej nga dëshira e lexuesit shqiptar për të vërtetën. Raportin me ndërgjegjen dhe emancipimin demokratik dukej se kishin hyrë në një fazë të re.Do të duhej ribotimi i saj në vitin 2006 nga shtëpia botuese “55” dhe një mendësi e re e krijuar tashmë që do të favorizonte qarkullimin dhe shndërrimin e tij në “Bestseller”, në një nga librat më të kërkuar dhe më të shitur në tregun shqiptar të librit këto 20 viteve të fundit. Madje, shumë lexues mendonin që ajo vepër ishte shkruar pikërisht në vitet 2005-2006, kur në fakt, pjesa e parë e trilogjisë së saj, ishte botuar në vitin 1995, plot 11 vjet më parë.Suksesi i madh që njohu e vazhdon të njohë ky libër qëndron edhe në faktin se lexuesi rizbulon një kundërvënie ndërmjet dy memuaristikave, njëra e turpshme e tjetra dinjitoze. Dinjiteti moral i kësaj vepre dhe i kësaj jete janë gjithashtu një shtysë për studim. Neutraliteti i rrëfimit, gjithashtu.Shqipëria dilte nga përvoja katastrofike e dezintegrimit psiko-nacional sikur të qenkësh “ndërruar” a “zëvendësuar” krejt si popull, prandaj zombizmi stadial gjatë komunizmit do të përbënte një tjetër shtysë për ta marrë në shqyrtim të shumanshëm këtë vepër, e cila, gjithsesi, triumfueshëm, mbetet në thelb, një mësimi i madh etik për lirinë dhe tolerancën.Kemi thënë që është jeta e tij në këto kujtime dhe tashmë garancia e figurës së dëshmitarit mund të bëhet dhe është bërë objekt studimi. At Zef Pllumi shkruan gegërisht, duke u shndërruar me atë që rrëfen dhe me mënyrën se si e rrëfen në të vetmin fill, në të vetmen urë që mban lidhur kujtesën dhe traditën e madhe gege me bashkëkohësinë. “Gega i fundit” në kuptim e madhështisë do ta përkufizojë Sabri Hamiti. Edhe ky realitet gjuhësor e antropologjik në kushtet e një debati të rizgjuar gjatë këtyre viteve të marrëdhënies që gjuha shqipe standarde duhet të ketë me gegërishten, do të përbënte një arsye më shumë e të vlefshme për ta hulumtuar këtë vepër.“Rrno vetëm për me tregue” është vepra kryesore e At Zef Pllumit. Ajo është vepra më e rëndësishme e letërsisë memuaristike shqiptare. Kjo vepër rri krahas kryeveprave botërore të zhanrit. Si vepër memuaristike, objekt studimi prej nesh, “Rrno vetëm për me tregue” përfshin këto karakteristika: bart në vetvete kujtesën sociale të epokave të ndryshme, duke paraqitur një shtresë të zgjeruar të “konstruktit mendor” për filozofinë aplikative të kulturës.Memuaristika e At Zefit është ndërthurur organikisht në një kronotop sociokulturor, duke përmbushur funksionet e kulturës. Ajo është polifonike, duke sugjeruar një dialog shumënivelësh me vetëdijen bashkëkohore. Sasia e madhe e karakteristikave portretizuese dhe analiza e thelluar psikologjike që ajo bën, i lejon kësaj memuaristike të pasqyrojë kohën përmes personalitetit njerëzor dhe statusit të saj social (të memuaristikës).Zgjedhja e materialit jetësor, që sipas Pllumit nuk është më shumë se 20% e ngjarjeve të jetuara, na shpie në koncentrim faktesh, personash, ngjarjesh, idesh të cilat përbëjnë “kuintesencën” e kohës së përshkruar dhe bartin një potencial thelbësor. “Rrno vetëm për me tregue” në thelbin e vet është reprezantuese, çka përbën një mundësi të madhe për të nxjerrë prej saj materialin mendor karakteristikë e gati 50 vjetëve histori. Shërben si një pikë reference për vlerësimin dhe denoncimin e krimeve të komunizmit dhe për plotësimin e dosjes së diktaturës.Kësisoj, kemi arritur logjikisht në përfundimin se gjatë kuptimësimit të mentalitetit të një epoke a një tjetre, të një vendi a një tjetri, të mentalitetit të një grupi njerëzish a një tjetri, Pllumi mbledh dhe paraqet një burim të veçantë autentik, i cili bart në vetvete material thelbësor kulturologjik dhe të cilin, në një trajtë e vëllim të tillë, nuk mund ta ndeshësh në llojet e burimeve të tjera. Pikërisht “Rrno vetëm për me tregue” në optikën e tij përfshin 45 vjet ngjarje të përshkruara në një mënyrë të tillë që krahas shumëçkaje tjetër origjinale, e lejojnë At Zef Pllumin të ketë edhe një moral origjinal të shkrimit.Në këtë libër nuk është ideologjia ajo që e përcakton shkrimin, por fakti. Mundësia më e thjeshtë dhe gjenetikisht parësore e interpretimit të tekstit artistik është kuptimi i tij intuitiv.Receptimi intuitiv i tekstit nga recepienti motivohet me një radhë faktorësh të brendshëm e të jashtëm: Lidhur me interpretimin e përshtatshëm të tekstit nga lexuesi në sferën e normave estetike dhe etike të kohës historike.Lidhur me qëllimet ideo-tematike të folësit (autorit, heroit, rrëfyesit). “Rrno vetëm me tregue” përbën një objekt studimi për letërsinë dhe historinë shqiptare. Ajo është një vepër autentike, misionare, e shkruar me stil mjeshtëror prej shkrimtari të racës, e shkruar pa mllef për një nga periudhat më të rënda të historisë sonë kombëtare. Totalitarizmi shqiptar, tirani, shërbëtorët e tij të zellshëm, njeriu shqiptar, kleri shqiptar i të gjitha besimeve, Kisha Katolike, françeskanët shqiptarë, heronjtë e rezistencës antikomuniste, njeriu i zakonshëm, por edhe veglat e bashkëpunëtorët e një regjimi kriminal si askund tjetër, përkufizohen në këtë vepër. Pjesa tjetër e veprës së At Zef Pllumit janë aktet e tij të shumta e të ndryshme nga këndvështrimi.Gjatë viteve të lirisë At Zef Pllumi është në kontakt të vazhdueshëm me personalitetet më të rëndësishme të botës shqiptare e përtej saj. Moderniteti i traditës i përfaqësuar prej tij komunikonte me modernitetin e bashkëkohësisë, kemi parasysh këtu marrëdhënien e tij të veçantë me Nënë Terezën, Ismail Kadarenë, Aurel Plasarin, Arshi Pipën, Sabri Hamitin e shumë të tjerë, personalitete të letrave dhe të politikës si Van der Linden, Sali Berisha, Edi Rama, Ilir Meta etj. Marrëdhënia e tij me bashkëkohësinë shndërrohet në objekt studimi për ne sepse tek ajo shohim shumë prej ideve të tij për një Shqipëri europiane.Në kontekstin e kësaj marrëdhënieje kemi parë edhe kontaktet e tij të shumta me masmedian dhe na rezulton se ai ishte ndoshta personazhi më i kërkuar prej saj gjatë tranzicionit shqiptar, edhe pse kritik ndaj saj, sepse siç mendon Plasari: “Këta ‘njerëz të mëdhenj’, simbas tij, i dërgon nji populli Zoti. (Këtu nuk ka nevojë për sqarim që ai besonte në Zot). Nëse atë vetë, fratin e ideologjisë së dashurisë përkundrejt dhunës dhe të lirisë përkundrejt tiranisë, e pati sjellë po Zoti, mund të ngurrojmë të themi. Por, edhe pa qenë klerikë, nuk mund të mos pranojmë se do na bëhet ‘dhanti’ një tjetër i tillë.” Mark Marku shkonte më tej veç dy ditë pas shuarjes së Atit, duke thënë: “Jo vetëm pse i kishte njohur të gjithë me radhë që nga Fishta e deri te Harapi, jo vetëm pse kishte qenë nxënës i tyre, jo vetëm pse ishte i mbushur plot me kujtime nga afria me ta. Kishe përshtypjen se Padër Zefi ishte një shumatore e cilësive të tyre më të spikatura. Ishte një ekstrakt i çuditshëm i një shqiptari ku ngërtheheshin tradicionalja me modernen, inteligjenca natyrore me kulturën, aftësia abstraguese me shprehitë praktike, vizionarja me pragmatiken, vokacioni fetar me shpirtin qytetar, karakteri kryengritës etj.”. Për At Zef Pllumin jeta vazhdon, vërtet jeta e pasosun përtej vdekjes është kudo në veprën e tij, e cila e mban gjallë Pllumin në jetë të jetve duke rrëfyer “Shqipninë” e tij nga lartësia e dashurisë për të.

Filed Under: Featured Tagged With: Agron Gjekmarkaj, At Zef Pllumi

Heroi kulturor Gjergj Fishta përkrah Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti – Sprova e Sabri Hamitit

August 25, 2021 by s p

Nga Agron Gjekmarkaj

Qëkur jemi njohur me his torinë e vërtetë të Kosovës dhe paradigmën kulturore të saj, e shndërruar në paradigmë nacionale e politike, s’e paskemi aq të vështirë për të kuptuar pse “Françeskanët e mëdhenj shqiptarë”, burra të besës e qëndresës, autorë e autoritete, identitarë e misionarë kuptohen kaq mirë, lexohen me kaq dashuri, ripropozohen si “monumente të letërsisë shqipe” pikërisht nga Prishtina, nga elitat e saj, për mbarë botën shqiptare.Një ide e kemi pse atje e po e themi menjëherë: shoqëria dhe intelektualët e Kosovës nuk janë korruptuar asnjëherë moralisht sa ata të Shqipërisë dhe të Tiranes në bashkëpunim me regjimin komunist. Shumë prej tyre s’u bënë laracë e levantinë, të konvertuar e shërbëtorë.Nuk kanë kënduar kinemave teksa shkrimtarët dënoheshin me vdekje e burg, nuk e kanë ndarë letërsinë në “reaksionare” e “përparimtare”, nuk harxhuan tonelata boje e letre me i quajt tradhtarë, nuk u sollën si tinëzarë e me skuthëri në epokën e lirisë ndaj tyre.Ata, përkundrazi, botonin e qëmtonin hapur e fshehurazi të ndaluarit, nuk u bënë bashkëpunëtorë në krim, por e sfiduan atë me rrotativat e shtëpisë botuese “Rilindja”.Rezistenca e tyre për liri e pavarësi është ushqyer pa ndërprerje nga gurra ideologjike e rezistencës parakombëtare e kombëtare. Për specifikat e veprës së tij epike e jo vetëm, Fishta duket të ketë qenë më frymëzuesi për ta.Gjergj Fishta mbetet asaj dite e sot shqiptari i patejkaluar në fuqinë e tij mendore për t’u përballur me shovinizmin serb në plan kulturor e historik. Atë që Fishta paralajmëroi si mundësi përsëritjeje duke gjykuar kohën e tij, kosovarët e patën si provë, ndaj ai u përjetua si dëshmitar e model.Shkrimtari, studiuesi, profesori e akademiku, ai që jemi mësuar ta shohim si “homo meditans, poeticus e militans”, i alternuar në këto pozicione sipas ndërgjegjes së tij intelektuale dhe britmave të Kosovës për liri e shtetformim ndër epoka, Sabri Hamiti na e pohon këtë: “Për shqiptarët veriakë si unë, Fishta është diçka më shumë se një poet; ai është një pikë e fortë identifikimi me një gjuhë me hapësirë enciklopedike e brezit të shkuar, me një karakter të papërkuljes e kryengritës, më në fund si pikë mbështetjeje, reflektimi e identifikimi me Shkodrën, kryeqytetin e moçëm kulturor të shqiptarëve”. Fjala e tij (S. Hamitit) është peng i mjaf tueshëm sigurie.Në kartën e tij të identitetit janë shënuar ngjarjet më të mëdha të kulturës dhe lirisë së Kosovës. Me gjykimin e drejtpërdrejtë, të cilin s’e përdredh kurrë përtej buzëvarjeve që shkakton “duke e riparë dramën letrare të Fishtës si interpret të shpirtit shqiptar, në shkalloren dramatike e absurde të kulturës shqiptare” ndërton sprovën e guximshme bazuar mbi dijet e veta të shumta, në udhëtimin uliksian në të gjitha caqet e albanizmave, në krejt trajektoren kulturore e historike të kombit shqiptar, atë të vendosjes së Gjergj Fishtës si hero kulturor për krah Gjergj Kastriotit, Hero Kombëtar.Me një libër të ri, fryt i një pune mbi tridhjetëvjeçare, botim i së përkohshmes “Hylli i Dritës”, me titull të skalitur në një emër të vetëm “At Gjergj Fishta”, Sabri Hamiti emancipon mentalitetin tonë e ngre “rrasat e varrit”, produkt gjykimesh ideologjike e krahinore. Sabri Hamiti ka trajtuar në tekstin e tij çdo vepër, gjini e sjellje të Fishtës në vektorin mes së përkohshmes dhe së përjetshmes, duke gjetur nëpërmjet kësaj analize prijësin shpirtëror e kulturor të një kombi që kërkon kufij e vetëdije për t’i mbrojtur, që kur gjen shtetin s’i ka gati nënshtetasit, që ka gjuhën, por ende shkrimin e kodifikuar, që dakordëson alfabetin, por nuk di të prezantojë kulturën e vet.Si askush tjetër ka përcaktuar se çfarë është “vepra më e mirë e një autori, e cila përqendron thelbin e veprave të tjera letrare të tij, vepra që përfaqëson llojin letrar brenda një epoke apo një letërsie, vepra që bëhet përfaqësuese e një epoke letrare, vepra me një përkryerje strukturore; në nivel të temës, të shprehjes, të domethënies, madje të moralitetit, vepra që u qëndron epokave të një letërsie, vepra që bëhet e krahasueshme me kryevepra të letërsive të tjera përgjithësisht, apo të një qarku kulturor e letrar”.Sabri Hamiti e përkufizon “kryeveprën letrare si nocion të pakapërcyeshëm, jo vetëm në vlerësimet individuale të letërsisë, por veçanërisht në lojën e kodifikimit kombëtar e përtejkombëtar të saj, duke nominuar një vlerë, e cila bëhet masë e vlerësimit, kategorizimit dhe e sistematizimit të letërsisë”.Kjo është “Lahuta e Malcisë”, si shtyllë qendrore e letërsisë shqiptare. Për t’u ngjitur në këto përfundime, rruga kalon nga “historia e autorit”, “amëza e ligjërimit”, “heroika”, “heroina Tringa”, “Kryevepra/heroi” e shumë të tjera kapërcyelle nga ku shihen heronjtë e epopesë, malësori Gjetë Gega si njësi bazë e saj, si amzë e rezistencës kombëtare. Po kaq lirika, dramatika, tragjedia, satira rimerren nga dora e mjeshtrit të studimit, duke zbuluar qëllimin sepse “klasikët nacionalë lexohen në kohë të vështira.Kohët përsëriten, i ngjajnë njëra-tjetrës, pa marrë parasysh rrethanat, edhe klasikët në veprat e veta shfaqin veti themelore të nacionit, situata karakterizuese që nuk i takojnë vetëm një kohë. Idetë themelore të tyre riprovohen në vazhdimësi, qofshin ato lavde apo kritikë për kombin”. “At Gjergj Fishta” i Sabri Hamitit është një libër eshtor, i vështirë për ta prezantuar, tekanjoz e nopran në sqimën e tij.Por më shumë se për të bërë këtë, tentuam të merrnim kënaqësinë e të qenit lajmës. E nisëm fillimin me një krahasim, të cilin nuk e shtjelluam: pse Hamiti vë për krah Heroit Kombëtar Kastrioti, atë të heroit kulturor Fishta?E bëmë deri-diku me qëllim, të pasigurt nëse do t’ia dilnim si autori për ta thënë me pak fjalë atë që ai ka bërë me një libër, por edhe për t’i dhënë mundësinë lexuesit që atë kënaqësi e surprizë ta kërkojë e gjejë vetë në këtë 80-vjetor të vdekjes së Poetit Kombëtar. Jo vetëm këtë, por edhe zbërthimin e tezës se kush “mohon Fishtën mohon Shqipërinë” aty e ka, madje edhe sekretin e përzgjedhjes si subjekt veprash të kryera si kjo të “mësuesit” Fishta apo të “nxënësit” At Zef Pllumi.Katolikët duhet t’i jenë mirënjohës Sabri Hamitit, i cili nuk la askund njolla përmbi zhgunat e “etërve të kishës” nga Pjetër Bogdani te Fishta e Pllumi që bastardët dhe kasnecët, të cilët për “erz kanë barkun” hollën e vijojnë ta bëjnë, por shumë më tepër se ata e shumë më të tepërt në numër brezat e nesërm të lexuesve të paindoktrinuar nga batakçillëku i dogmave dhe nga dogmat e batakçinjve të mejhaneve e akçihaneve shqiptare. Ky libër është një falënderim i përshpirtshëm, që Kosova i bën Padër Gjergjit me zërin më të spikatur të bashkëkohësisë së saj, të Sabri Hamitit.

Filed Under: Opinion Tagged With: Agron Gjekmarkaj, At Zef Pllumi, Sabri Hamiti, Skenderbeu

KUJTOJMË AT ZEF PLLUMIN, SIMBOLIN E KUJTESËS -PËRBALLË HARRESËS

June 29, 2021 by dgreca

NË DITËN NDËRKOMBËTARE TË KUJTESËS SË VIKTIMAVE TË TORTURAVE, KUJTOJMË AT ZEF PLLUMIN, SIMBOLIN E KUJTESËS – PËRBALLË HARRESËS /Nga Frank Shkreli/

26 Qershori shënoi Ditën Ndërkombëtare të Kombeve të Bashkuara në Mbështetje të Viktimave të Torturës – një ditë kjo kur — anë e mbanë botës — kujtohen e nderohen viktimat e torturës, ndërkohë që të mbijetuarve të torturave në të kaluarën, u ofrohet mbështetje. 

Anë e mbanë botës kjo ditë u shënua në mënyra të ndryshme duek filluar nga Organizata e Kombeve të Bashgkuara () dhe nga shtete të ndryshme siç janë Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA). Në një deklaratë me rastin e kësaj dite përkujtimore, Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, Antonio Gutierrez tha se “Tortura është një praktikë e neveritshme dhe urrejtëse, njëkohësisht edhe një dhunim i dinjitetit njerëzor dhe shkelje e të drejtave të njeriut.” 

Ndërsa Presidenti i Shteteve të Bashkuara, Joe Biden në mesazhin e tij në ditën ndërkombëtare të kujtesës së viktimave të torturës u shpreh se “Tortura kudo dhe kurdoherë që të përdoret, përbën një njollë të zezë në ndërgjegjen tonë morale. Të gjithë ne duhet të dyfishojmë përpjekjet tona për tu dhënë fund një herë e mirë praktikave të tilla jo njerëzore.”  Edhe Sekretari Amerikan i Shtetit, Antony J. Blinken në deklaratën e tij në Ditën Ndërkombëtare në Mbështetje të Viktimave të Torturës iu drejtua, shteteve anë e mbanë botës si dhe të gjithë atyre që janë kundër përdorimit të torturave, me këto fjalë: “Sot është një rast që vendet anëtare të Kombeve të Bashkuara, shoqëritë civile dhe individët e interesuar anë e mbanë botës të bashkohen kundër përdorimit të torturave dhe të bëjnë thirrje për zbulimin e të vërtetës, për drejtësi dhe për ndëshkueshmëri për dhunuesit dhe shkelsit e të drejtave të njeriut.  Për derisa në botë ekzistojnë të tillë individë që përdorin torturën si mjet ndëshkimi për kundërshtarët, Shtetet e Bashkuara nuk do të heqin dorë nga angazhimi i tyre për ta zhdukur torturën njëherë e mirë”, ka deklaruar kyrediplomati amerikan në mesazhin e tij, në Ditën Ndërkombëtare të Kujtesës së Viktimave të Torturës.

Ndonëse nuk pashë asnjë lajm në media as deklaratë në lidhje me këtë ditë, nga Tirana dhe Prishtina zyrtare – megjithëse të dy vendet janë ndër vendet më të njohura ku tortura përdorej rregullisht dhe ashpërsisht ndaj kundërshtarëve të regjimit komunist, si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë. Për këtë arsye, modestësisht, me rastin e Ditës Ndërkombëtare të Kujtesës së Viktimave të Torturës, po kujtoj me pak fjalë, At Zef Pllumin —Frank Shkreli: At Zef Pllumi – Krenaria e Shkrelit dhe Nderi i Kombit | Gazeta Telegraf — i cili për fatin tonë dhe për hir të së vërtetës, “rrnoi për me tregue” për torturat e regjimit komunist të Enver Hoxhës, jo vetëm ndaj tij dhe shumë vëllëzërve të tij françeskanë, por edhe për vuajtjet dhe torturat ndajë përfaqsuesve – kundërshtarë të tjerë të regjimit komunist — më të dalluar të ajkës së Kombit shqiptar të gjysëm shekullit të kaluar.

Po e kujtoj At Zef Pllumin me rastin e Ditës Ndërkombëtare të Kujtesës së Viktimave të Torturave, sidomos për veprën e tij monumentale, “Rrno Për me Tregue”, me të cilën ka lenë pas një dëshmi të gjallë historike dhe të vërtetën mbi torturat e tmershme të shqiptarit kundër shqiptarit dhe një histori vuajtjesh të pa imagjinueshme të një pjese të madhe të shqiptarëve, nën regjimin komunist të Enver Hoxhës.

Dita Ndërkombëtare e Kujtesës së Viktimave të Torturës është një ditë me rëndësi edhe për shqiptarët.  Duke kujtuar këtë ditë fund javën që kaloi, Presidenti Joe Biden, besoj se u shpreh për të gjithë njerëzit vullnet mirë, kur tha se, “Torturat, kudo dhe kurdoherë përbëjnë një njollë të zezë në ndërgjegjen tonë morale…”. Ismail Kadare gjithashtu e ka vlerësuar librin “Rrno për me Tregue” – si një përshkrim të tmershëm të vuajtjeve mizore të ndërmarra nga një regjim i pamëshirshëm kundër një popullësie të pafajashme – si një vepër për të cilën, sipas Kadaresë, “Gjithë shoqëria shqiptare ka nevojë për këtë vepër. Kanë nevojë për të ata që e kanë jetuar atë kohë, e po aq, në mos për më tepër, ata që s’e kanë jetuar. Kanë nevojë të shtypurit e të nëpërkëmburit, e po aq, e mos më tepër, ata që shtypën të tjerët.  Kanë nevojë antikomunistët, e po aq, ndoshta më tepër, komunistët.  Shkurt për të ka nevojë ndërgjegja jonë”, ka thënë Kadare.

Dua të shtoj se në këtë Ditë Ndërkombëtare të Kujtesës së Viktimave të Torturës – në mungesë të ndonjë deklarate zyrtare në kujtim të viktimave të torturës në Shqipëri dhe në Kosovë – ia vlen që vepra e At Zef Pllumit të shërbejë si pikënisje për kujtimin e viktimave të torturës komuniste në trojet shqiptare, si një përpjekje e domosdoshme për pajtim kombëtar.   Sidomos në këtë periudhë sot, kur jo vetëm indidvidë dhe organizata shtetërore e madje edhe përfaqsues të qeverisë shqiptare kanë bërë deklarata favorizuese për ish- regjimin komunist të Enver Hoxhës, që ka shkaktuar aq shumë vuajtje që përshkruhen me aq hollësi nga At Zef Pllumi – deklarata të zyrtarëve të lartë shqiptarë që, fatkqesisht, duket sikur kanë për qëllim jo vetëm shtrembërimin e fakteve historike, por edhe mohimin e tyre.  Madje edhe 30-vjet “post-komunizëm”, At Zef Pllumi nuk u lë të mohoni as të shtrembëroni historinë e vërtetë të vuajtjeve të shqiptarëve nën komunizëm! 

“Torturuesit duhet të ndëshkohen për krimet e tyre dhe regjimet të cilat mundësojnë torturat duhet të shemben ose të transformohen”, tha Sekretari i Përgjithëshëm i Kombeve të Bashkuara, Antonio Gutierres, duke shtuar se “Tortura është një krim kundër njerëzimit”.  Kombet e Bashkuara e kanë dënuar që në fillim torturën si një nga aktet më të shëmtuara e të liga të njeriut kundër njeriut.  Tortura, sipas Kombeve të Bashkuara, ka për qëllim të asgjësojë personalitetin e viktimës, të mohojë dhe të dhunojë dinjitetin ekzistencial të njeriut. 

At Zef Pllumi nuk është më midis nesh fizikisht – por është gjithnjë me ne ashtu siç qëndronte gjithmonë — i pamposhtur, shpirtërisht dhe moralisht. Prandaj me rastin e Ditës Ndërkombëtare të Kujtesës së Viktimave të Torturës, të kujtojmë atë dhe dëshmitë e tija si due vikimat e torturave të ish-regjimit diktatorial komunist – ndër më të egërit e ish-botës komuniste.  Ashtuqë nepërmjet dëshmive të tija t’i bashkohemi botës së qytetëruar – të cilët si më sipër, me deklaratat e tyre shënuan këtë ditë për të kujtuar e nderuar mijëra viktima – të gjallë e të vdekur, “heronjë të heshtur” — të regjimit komunist të Enver Hoxhës që humbën jetën nga torturat më çnjerëzore, përballë një qëndrese paqësore.  Sidomos sot, 30-vjet “post-komunizëm”, kur heshtja zyrtare për krimet komuniste është mbytëse dhe refuzimi zyrtar i politikës shqiptare për tu përballur me atë të kaluar të errët të historisë kombëtare, ndërkohë që shumica e të mbijetuarve të torturave për të cilat ka dëshmuar At Zef Pllumi në librin e tij monumental, “Rrno për me Tregue”, po vdesin dalngadalë, ndërsa njohuria për “gulagun komunist shqiptar” po zhduket gjithashtu, sidomos në radhët e brezit të ri. Ndoshta ky është edhe objektivi, jo vetëm i përpjekjeve të viteve të fundit për të promovuar “të mirat” dhe “anën pozitive” të ish-regjimit komunist, siç kemi dëgjuar kohët e fundit nga zyrtarët më të lartë të qeverisë dhe të shtetit shqiptar, por edhe i heshtjes së Tiranës zyrtare me rastin e Ditës Ndërkombëtare të Kujtesës së Viktimave të Torturës. 

“Çdo gjë ka stinën e vet, çdo situatë ka një kohë nën qiell; një kohë për të grisur dhe një kohë për të qepur, një kohë për të heshtur dhe një kohë për të folur…” (Dhiata e Vjetër, Predikuesi 3:  

Bashkohuni me botën e qytetëruar! Ka ardhur koha për të FOLUR dhe për të kujtuar viktimat e pafajshme të torturave si dhe krimet e komunizmit gjysëm shekullore, në përgjithësi! 

See the source image
See the source image

                   . See the source image…   Disa nga udhëheqsit botëror që shënuan Ditën Ndërkombëtare të Kujtesës së Viktimave të Torturave me 26 qershor, 2021 – Presidenti I Shteteve të Bashkuara, Joe Biden – Sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara, Antonio Gutierres dhe Sekretari Amerikan i Shtetit, Antony J. Blinken

Filed Under: Featured Tagged With: At Zef Pllumi, Dita e Kujteses, Frank shkreli

AT ZEF PLLUMI, FRANÇESKANI I MADH QË JETOI DHE VUAJTI “SHUMË SHEKUJ”

September 26, 2020 by dgreca

Shkruan: Sokol PAJA-Para 13 vitesh një emër i lartë i Kishës Katolike, një shqiptar dhe Françeskan i madh At Zef Pllumi do largohej nga kjo jetë për të shkuar në jetën e pasosur të cilën e predikoi dhe shuguroi trupin e shpirtin e tij të veçantë. At Zef Pllumi ishte qëndresa e gjallë përballë përbindëshve komunistë, ishte mëshira në dyluftim me krimet e torturat mizore, ishte falja përballë hakmarrjes, ishte dashuria përballë urrejtjes, ishte e mira përballë të keqes, ishte drita përballë errësirës. At Zefi përfaqësonte qytetërimin perëndimorë përballë injorancës, mizorisë e halabakërisë komuniste. At Zef Pllumi ishte jeta përballë vdekjes, ishte drejtësia përballë padrejtësisë, ishte kujtesa përballë harresës, ishte liria përballë prangave. Me emrin e At Zef Pllumit lidhet e gjithë historia tragjike e persekutimit të Kishës Katolike përgjatë regjimit diktatorial. Kryevepra e tij “Rrno vetëm për me tregue” është një kronologji persekutimi, dhimbje, tmerri, por edhe të një qëndrese fisnike në kushtet kur regjimi i kohës po i asgjësonte klerikët katolikë, fizikisht, institucionalisht dhe ideologjikisht. At Zef Pllumi na la një trashëgimi të jashtëzakonshme, veprat, jetën dhe mësimet e tij të vyera sesi njeriu nuk duhet ta humb shpresën, besimin dhe shpirtin e tij por të qëndrojë dhe të mos i nënshtrohet asnjëherë të keqes, dhe pas frymës së fundit. Ajo trashëgimi që na ka lënë At Zef Pllumi është një institucion atdhedashurie, feje, morali e shprese. Më 14 dhjetor 1946 në moshën 22 vjeçare At Zef Pllumi arrestohet dhe dënohet me tre vite burg. Në vitin 1958 shugurohet meshtar, dhe për 12 vite shërben si meshtar i Dukagjinit. Në vitin 1967 kur në Shqipëri u instalua ateizmi zyrtar,  At Zef Pllumi arrestohet dhe për 23 vite vuan dënimin në burgje dhe kampe të ndryshme si Spaç, Reps, Skrofotinë të Vlorës, Ballsh, Zejmen-Shënkoll, Shën Vasil dhe Tiranë. Një rrugëtim i stërmundimshëm i një njeriu të pafajshëm që ashtu si shumica e popullsisë civile në Shqipëri u persekutua në mënyrën më të pashembullt vetëm se pse deshën lirinë. Veprat testament që na la At Zef Pllumi janë: “Rrno vetëm për me tregue”, “Françeskanët e mëdhaj”, “Frati i pashallarëve Bushatli”, “Histori kurrë e shkrueme”, “Ut heri diçebamus-siç i thonim dje”, dhe “Saga e fëmijnisë”. Sot si kurrë më parë, fjalët e tij tingëllojnë aq të forta dhe frymëzuese. Ajo çka na përcjell At Zefi është një kushtrim për liri, për atdhe, për dinjitet, për moral për dashuri ndaj njëri-tjetrit. At Zef Pllumi ishte heroi i dritës në terrin dhe ferrin komunist. Me dhimbje por kurrë me urrejtje, At Zefi shkroi historinë e përgjakshme të Kishës, një dëshmi tronditëse sesi bisha sllave shkallmoi me tërbim gjithçka fetare në shtetin monist. Dëshmia e At Zef Pllumit për vuajtjet dhe masakrat e komunistëve mbi shqiptarë e klerikë të pafajshëm, është një dritë e pashuar në errësirën  staliniste që sundoi në Shqipëri për 50 vjet. 

Filed Under: Politike Tagged With: At Zef Pllumi, Sokol Paja

SOT DITELINDJA E AT ZEF PLLUMIT

August 28, 2020 by dgreca

Patër Zef Pllumi ka lindur në Malin e Rencit (Lezhë), më 28 gusht 1924. Më 1931 kreu Kolegjin Françeskan në Shkodër. Pas kolegjit ka studiuar në liceun “Illyricum”, të cilin e përfundoi në vitin 1942. Gjatë viteve 1943-1944, ka shkruar artikuj të shumtë në revistën “Hylli i Dritës”.

Më 1946, kur ishte në moshën 22-vjeçare e arrestojnë dhe dënohet me tre vjet burg. Më 1949 lirohet nga burgu dhe vendoset në kuvendin e Arrës së Madhe në Shkodër. Në këtë kuvend qëndroi prej vitit 1949 deri më 1958. Më 1956 shugurohet meshtar dhe shërbeu për 12 vjet në Shosh të Dukagjinit.

Me mbylljen e kishave më 1967, e arrestojnë përsëri dhe dënohet me 25 vjet heqje lirie, të cilat i vuajti nëpër burgjet e Shkodrës, Spaçit, Ballshit, Zejmenit, etj. Më 11 prill të vitit 1989, Patër Zefi u lirua nga burgu. Në 25 dhjetor 1990 celebroi meshën e parë në kishën e Shna Nout në Tiranë. Me ardhjen e demokracisë Patër Zefi filloi të botojë revistën françeskane “Hylli i Dritës” (1993-1997).

Z. Pllumi ka botuar këta libra: “Rrno vetëm, për me tregue” tre vëllime (1995-2001), “Françeskanët e mëdhanj” (2001), “Antipoezi për shekullin e njëzetë” (2001), “Siç thonim dje” (2002), “Para njimijë vjetve” (2003), “Frati i pashallarëve Bushatli të Shkodrës” (2004), etj. Më 2006, Patër Zefi është vlerësuar me dekoratën e lartë “Nderi i Kombit”.

Ne nderim At Zef Pllumit risjellim vargjet e shkruara prej Tij.

ANDRRAT…

At Zef Pllumi

S’asht fjala për andrrat që shofim na n’gjumë:
sa pamje shpartalle, skelete pa brumë. 
Flluska sapuni me shkumbë. 
Kam fjalen për andrrat-dishire gjatë dite, 
që t’hedhin n’mendime vite me vite. 
Nji send un e dij:
se njerzit ket andërr m’a quejn: utopi!

Mbarë token e due, si fushen, si malet
livadh të qëndisun me lulet e lajlet, 
ku delet t’kullosin të qeta, pa frigë
nga bishat e egra s’i gjenë ndoj e ligë;
ku bleta zukatse t’bajnë mjaltin nder hoje
që njerzt t’ambelsohen goje për goje.

Due ajrin e pastër, pa tym e pa mjegull, 
ku syni t’shikoje gjithshkafen me rregull:
ku n’qiellin e kaltër t’ket pëllumba perherë
pa ju versulë flakurim ndoj skifter. 
Due njerzit, due popujt bashkuemun unji
Me ‘i sundimtare mbretneshë: dashni!

Ket andërr ka pa shumëkush para meje
n’epokat e tjera, çdo komb e çdo feje. 
Dhe prap un e dij:
Se u vunë vulën e zezë: utopi!…

Arsyeja dhe zemra njerzore, 
që n’kohnat e lashta antike, 
andrruene për nji:
“Republikë platonike”.
-Tiranët gopçarët, t’nji kaste, t’nji dore
mbiemnin ja vunë edhe ksaj:
utopike!

E s’voni n’epokat e reja, pa pra
n’shkreti shungulloi persritun nji za:
“O njerz, ju vllazen jeni të tanë!
Ju t’gjith kët token e keni për Nanë!”
Por mbretent, fisnikët, kalorsat barbar, 
Kurr nuk pranuen t’jenë njerzt barabar.

E dij se n’tokë ka dimna e prandverë, 
e dij se mbi tokë ka pëllumba e skifterë;
e dij se mbi tokë ka ujq dhe dele, 
ka pasanikë e kamb-zdathun me zhele, 
por kët s’e kuptoj:
pse n’tokë sundon dhuna, 
forca shtasore
jo mendja, jo puna;
se ma dashunisë s’i lanë kurrkund vend
a thue se njerzit janë t’gjithë të pamend!

S’pat bota njerz t’mendshëm?
pat, po si s’pat!…
Por o kjenë të plakun
o t’vorfen pa fat.

Prandaj un e due at andrrën e mirë:
që njerzit dikur, me hir o pa hir, 
do rrxojnë e përmbysin kultin e dhunës, 
instinktet shtasore t’mënisë e furtunës, 
dhe n’vendin e tyne do t’vehet
Mirsia,
Mendja njerzore, 
Zemra e Dashunija!

Filed Under: ESSE Tagged With: At Zef Pllumi, ditelindja

  • 1
  • 2
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • DR. GJON LEK BUÇAJ, NË SYTË E NJË MIKU TË VJETËR
  • Requiescat in pace Dalip Greca! Pushofsh në paqe mik e koleg i çmuar!
  • Vajtojmë njeriun fisnik e patriot Dalip Grecën
  • U PREHËSH NË PAQE E PËRJETËSI DR. GJON BUCAJ
  • Mbaj zi për mikun tim, Dalip Greca
  • IKU DUKE SHKRUAR
  • IN MEMORIAM – DALIP GRECA NDËRROI JETË: HUMBJE E MADHE PËR GAZETARINË SHQIPTARE NË DIASPORË DHE NË ATDHE
  • HOMAZHET DHE LAMTUMIRA PËR DR. GJON BUÇAJ DO ZHVILLOHEN MË 19-20 MAJ 2022
  • HOMAZHET DHE LAMTUMIRA PËR DALIP GRECËN DO ZHVILLOHEN MË 19-20 MAJ 2022
  • LAMTUMIRË DALIP GRECA
  • SHUHET DALIP GRECA, IKONA E DIELLIT, VATRËS E MEDIAS SHQIPTARE NË AMERIKË, VATRA MESAZH NGUSHËLLIMI
  • Një lutje për shëndetin e mikut tonë të çmuar Dalip Greca
  • SHUHET PATRIOTI I MADH DR. GJON BUÇAJ, VATRA MESAZH NGUSHËLLIMI
  • SUPREME COURT LEAK LEADS THE HEADLINES
  • GAZZETTA DI VENEZIA (1919) / SHKRESA E DJEMVE TË ISMAIL QEMALIT DREJTUAR MINISTRIT TË PUNËVE TË JASHTME TË ITALISË ME RASTIN E VDEKJES SË BABAIT TË TYRE

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari Albin Kurti alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla Astrit Lulushi Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fadil Lushi Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Hazir Mehmeti Ilir Levonja Interviste Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Tregim Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT