Bedri Coku – Dielli

BURRI I BESËS DHE BURRI I SHTETIT

December 3, 2020 by dgreca

SHKRUAN: GEZIM ZILJA/

-Si i shpëtoi jetën i burgosuri politik Bedri Çoku, Kryeminstrit Fatos Nano-

-Nano në Shtëpinë e Bedriut: Ty Bedri të detyrohem jetën dhe kurrë nuk kam për ta harruar nderin që më ke bërë. Prania jote në helikopter, nga Tepelena deri në Tiranë dhe anasjelltas, në atë kohë, rrezikonte edhe jetën tënde. Po t’i them këto edhe në sy të gruas…

– Sa morën pushtetin komunistët Bedri Coku u shkarkua nga detyra….

Shkruan: Gezim ZILJA/DIELLI

Bedriu Çoku është nga miqtë e mi më të mirë. Ka kryer 22 vjet burg politik dhe bashkë me vitet e të atit dhe të dy vëllezërve të ndjerë bëhen plot 63 vjet burg. Bedriu është fare ndryshe nga disa të burgosur politikw, qw unë kam njohur. Nuk ankohej, nuk tregonte vend e pa vend ato që kishte hequr, nuk urrente, veç kërkonte të dënohen krimet e komunizmit, përndryshe thoshte, nuk do të ketë demokraci. I kërkoja shpesh të më tregonte nga jeta e burgut, por mezi ia nxirrja fjalët me çengel. Kur këmbëngulja, më drejtohej me atë humorin e tij të hollë prej fusharaku babaxhan, pa e ngritur zërin: – Më rokanise kokën. Ore nga Fieri jam unë. Mos prit ndonjë gjë të madhe! Për mua është fat, që e njoh dhe e kam mik.

Bedriu në kohën e trazirave në mars 1997, drejtonte sistemin e burgjeve të republikës. Nga burgjet e Sarandës dhe Bënçës, nën presionin e bandave të armatosura ishin arratisur gjithë të burgosurit, me përjashtim të dymbëdhjetë pushtetarëve të diktaturës dhe ish-kryeminstrit Fatos Nano ( dënuar për shpërdorim detyre,) që nuk pranuan të largoheshin nga burgu. Bedri Çoku kërkoi takim urgjent me Ministrin e Drejtësisë dhe i propozoi masa sigurie, veçanërisht për Fatos Nanon, kryetar i partisë socialiste, të transferohej në Tiranë, në burgun 313.

Afër mesnatës, e thirri Ministri i Drejtësisë, dhe e njofton se me urdhër të Presidentit të Republikës, Sali Berisha, duhet të nisej menjëherë me helikopter, për të marrë Fatos Nanon. Nuk u mendua gjatë Bedri Çoku, mori helikopterin dhe u nis, i shoqëruar nga një oficer i Ministrisë së Brendshme. Dhjetëra banda nga Tepelena, Memaliaj e Gjirokastra, vigjëlonin me kundërajrorë, mitralozë të rëndë e automatikë dhe në çdo çast mund të godisnin “alikopterin qeveritar” edhe për argëtim. Edhe pse komisariati ishte i pushtuar me forcën e armëve, nga bandat e Komitetit të Shpëtimi Publik (KSHP) të Tepelenës, ia doli të lidhej me shefin e komisariatit Bernard Caushaj, të cilin e njoftoi të ndizeshin zjarre rreth vendit, ku do të ulej helikopteri, detyrë që oficeri trim e kryeu me sukses. Reth orës 1.00 helikopteri u ul pa problem. Bashkë me rojet e burgut shkuan në qelinë e Fatos Nanos, që rrinte shtrirë në krevat me kokën e futur nën batanie. Edhe pse Drejtori hyri në qeli buzagaz, i dënuari nuk e uli batanien, që e mbulonte deri te hunda. – Ngrihu se do të shkojmë në Tiranë! Kam ardhur vetë të të marrë me helikopter për në burgun 313, se aty je më i sigurt. Urdhëri për të larguar prej këtu është dhënë nga Presidenti i Republikës.- Fatos Nanua dukej i trembur dhe mosbesues. Ndihej më i sigurt atje, në atë vrimë të burgut të Bënçës, duke menduar se shteti kishte marrë rrokullimën. Me të njohur drejtorin, largoi mbulesën dhe hodhi këmbët në dysheme.

– Më fal se nuk të njoha…Epo, me ato që po dëgjojmë …kohë të vështira po kalojmë… – Duhet të kesh besim tek unë. Do të jem edhe vetë në helikopter. Nuk ka pse trembesh. Çdo veprim bëhet për të siguruar jetën tënde…

– I burgosuri, tashmë i ngritur në këmbë, plot gjallëri deklaroi: – Kam besim te ty Bedri! Me ty kaloj oqeanin në këmbë po deshe, nuk e kam problem. Njihesh Bedriu me Fatos Nanon. Si njeri i drejtë e pa paragjykime e respektonte ish zv/drejtorin e institutit të studimeve M.L. tashmë kryetar i partisë socialiste. Madje, në çdo inspektim që bënte, ai e pranonte ftesën e të burgosurit, për një kafe në qelinë e tij. Asnjë e shtënë me mitraloz apo pushkë nuk qëlloi helikopterin, që po ngrihej, ndërkohë që nata po venitej e po ia linte vendit ditës.

Me sa dukej KSHP-të, që kontrollonin plotësisht qytetin e Memaliajt e Tepelenës, ishin informuar se ç’po ndodhte andej nga burgu i Bënçës. Të burgosurin e çuan drejt e në qeli në masa të rrepta sigurie. -Tashmë je plotësisht i sigurt,- i tha Bedriu duke u larguar. I burgosuri i hodhi dorën në sup, miqësisht, dhe deklaroi: – Kurrë nuk kam për të ta harruar. Jetën time ta detyroj ty… Nesër me siguri do të vish të më takosh apo jo?- Nënteksti dhe pasiguria ishte e qartë: -Mirë që më solle këtu, por a do të jem gjallë, nesër?- Drejtori qeshi, i ra krahëve dhe u largua, pa i thënë asnjë fjalë. Po atë ditë, të dy pinin kafe te qelia numër 47. Muaj më vonë, para shtëpisë së Bedri Çokut qëndruan disa makina me targa qeveritare dhe në derë të shtëpisë u shfaq së bashku me avokatin e tij besnik, ish i burgosuri, tashmë me kostumin e Kryeministrit të Shqipërisë. Bedriu i habitur i ftoi brenda. Kryeministri me humorin e zakonshëm, plot batuta, s’pushonte së foluri për vuajtjet e tij në burgun e Bënçës, ku nuk i mungonte asgjë. Njeriu që kishte bërë pesëfishin e kohës së tij në burgjet e diktaturës, e dëgjonte dhe buzëqeshte hidhur pa e ndërprerë mysafirin hokatar e të zhurmshëm.

Para se të ngrihej, Fatos Nano përsëriti fjalët që kishte thënë, kur u transferua në burgun 313. -Ty Bedri të detyrohem jetën dhe kurrë nuk kam për ta harruar nderin që më ke bërë. Prania jote në helikopter, nga Tepelena deri në Tiranë dhe anasjelltas, në atë kohë, rrezikonte edhe jetën tënde. Po t’i them këto edhe në sy të gruas dhe mikut tonë, avokatit të nderuar, se, në ka njeri që shpëtoi Shqipërinë nga lufta civile, ky je ti,- burri yt-, iu drejtua pastaj gruas së drejtorit të burgjeve. Po të isha eliminuar unë, pa diskutim që do të shpërthente lufta e përgjakshme. Yt shoq vuri jetën në rrezik për të më shpëtuar mua, por edhe për të shpëtuar Shqipërinë dhe shqiptarët nga një katastrofë të madhe…

Disa muaj më vonë, me fitoren e PS-së, pjesa dërrmuese e ish të burgosurve dhe internuarve politikë të punësuar në burgje e polici, megjithëse të trajnuar e diplomuar, u pushuan nga puna. Bedri Çoku transferohet si zv/drejtor në burgun 325. Duke parë se në drejtimin e burgjeve, e policinë e shtetit ishin vendosur njerëz të ish sigurimit të shtetit e gjithfarë militantësh, banditësh e kokëpalarësh të Komiteteve të Shpëtimit Publik, tepër i fyer edhe pse me dy fëmijë të vegjël, nuk e pranoi detyrën e re. Hapi një dyqan të vogël ushqimesh atje në lagje… Kryeminstri nuk ishte bërë më i gjallë, qysh prej vizitës në shtëpi. Dikur Bedriu dërgoi një letër dorazi te Fatos Nano. Përgjigje nuk mori kurrë. Ja çfarë tregon më tej burri i besës dhe shqiptari i mirë, Bedri Çoku: Mbeta pa punë, edhe pse isha diplomuar jurist në Fakultetin Juridik të Tiranës. Gjeta ngushëllim, ngaqë borxhin që i mbeta Partisë së Punës së Shqipërisë, sepse u lirova para kohe, pasi më kishin mbetur edhe tetë vjet burg, ua shleva pasardhësve të diktatorit, që më lanë tetë vjet pa punë…Marrë nga tregimi me të njejtin titull. Pershtatur për shtypin e ditës.

Flet për krijimtarinë Bedri ÇOKU, i mbijetuari i ferrit te SPAÇIT

January 23, 2015 by dgreca

BEDRI ÇOKU: “Krijimtaria tek unë është nevojë e domosdoshme.”/
Nga Fadil SHEHU- Florida/
Me Bedri Çoku, ish gjimnazistin e “Janaq Kilica’’ në qytetin e Fierit, i cili ka përjetuar dy dekada vite burg në të ashtuquajturin “ferri i Spaçit”, jam njohur në vitet e para të demokracisë, në pranverën e vitit 1994, gjatë promovimit të librit “ Dy vëllezër në një prangë`´, shkruar nga vetë Ai dhe vëllai i tij, Çaush Çoku. Episodet emocionale që trajtoheshin në këtë libër me dy kapituj, Bedriu në prozë dhe Çaushi në poezi, më motivuan për zhvillimin e një interviste ekskluzive me Bedriun, e cila u botua ato ditë në një nga faqet e R.D-së. Ai njihet dhe si protagonist i grevës që shpërtheu në vitin 1973 në burgun e Spaçit, ku dhe u ridënua. Gjatë viteve të demokracisë ai mbetet i dashuruar pas letërsisë, paçka se emërimi i tij në disa poste të rëndësishme shtetërore i jepnin shansin e karrierës së tij në politikë. I pasionuar në veçanti pas Dostojevskit dhe Kutelit, krahas mjaft dorëshkrimeve të dy romaneve dhe novelave, si analist në disa gazeta, kohët e fundit paraqitet përpara lexuesit me librin e ri mjaft domethënës “Plaku i Kenetës“. Intervista e zhvilluar mbart realitetin e viteve të komunizmit, ngjarjet reale në burgjet e diktaturës dhe zhvillimeve demokratike në Shqipëri. Bedriu së bashku me të atin dhe dy vellezërit, Çaushin dhe Esatin u dënua me 67 vite burg.
F.Shehu:- Cili është Bedri Çoku?
B.Çoku:- U linda në fshatin Muçias, Lushnjë, në vitin 1949. Në vitin 1951 babai im u dënua 20 vjet me heqje të lirisë, si kundërshtar i regjimit komunist dhe, njëkohësisht, u shpallë kulak, me konfiskim të pasurisë së tundshme e të patundshme. Të mbetur mes katër rrugëve pa shtëpi, pa katandi, u endëm ditë të tërë nëpër rrugët e baltosura të Myzeqesë, deri sa më në fund gjetëm strehim tek tezja e jonë, në Fier, Ankushe Boriçi, e martuar me Ali Boriçin. Ndënjëm aty deri sa Këshilli i Lagjes i asaj kohe na strehoi tek një ahur i Taq Bozos, ish tregtar para regjimit komunist, por që djemtë e tij gëzonin mirëkuptim me regjimin e ri. Këtë ahur Taq Bozo e kishte përdorur për kuajt e biroçes së vet. Ishte vetëm me katër muret dhe çatinë. Megjithatë, ishim të detyruar që, gruaja dhe bijtë e një “Armiku” te regjimit të kalonim jo pak, por 9 vjet të jetës sonë në ato kushte çnjerëzore. Shyqyr që në vitin 1959 ajo ngrehinë u rrëzua nga tërmeti i fuqishëm i po atij viti që ne të kishim të drejtë të strehoheshim në një banesë tjetër.Me një dhomë e guzhinë në barakat e ndërtuar urgjentisht nga shteti i asaj kohe për të ndihmuar fatkeqit prej “zemërimit natyror”, në lagjen “1 Maj”, sikur vuri dorë zoti.
– A thua, me këtë rast, se mbaruan vuajtjet dhe peripecitë çnjerëzore për ju? – Jo. Sepse në vitin 1966, pikërisht sapo kisha hyrë në provimet e maturës, një vendim, sa absurd aq edhe kriminal, i Komitetit Qendror të Partisë Punës së Shqipërisë, urdhëronte për të gjitha familjet me “biografi të keqe”, të cilat jetonin dhe punonin me dekada apo shekuj nëpër qytetet e Shqipërisë, të dëboheshin apo të internoheshin me forcë për në fshatrat e ndryshme, nga më të prapambetura të vëndit. Ndërsa neve na rikthyen në fshatin tonë pasi “gëzonim” titullin makabër, kulak, për të cilin bashkëfshatarët ishin të indoktrinuar tashmë për të na ndëshkuar me urrejtje dhe indiferencën e tyre, siç ua kërkonte ideologjia komuniste e luftës së klasës.
-A ju kujtohet se sa familje u internuan apo u dëbuan së bashku me ju nga qyteti i Fierit ?
-Vetëm natën e dëbimit tonë, më 11 Qershor të vitit 1966, mund të jenë internuar apo dëbuar nga qyteti i Fierit, pa e ditur se ku, rreth 37 familje. Por kjo “fushatë”, në se mund ta quajmë kështu me fjalorin e kohës, vazhdoi muajt e mëvonshëm, dhe vitet e mëtejme, pothuajse vazhdimisht. Internimi dhe dëbimi në atë regjim u shndërrua në sistem. Ishte një nga hallkat shtrënguese dhe terrorizuese më makabre të atij regjimi.
-A e menduat, se qysh nga ajo ditë rrjedha e jetës për ju do të ishte ndryshe?
-Në të vërtetë unë, personalisht, kisha iluzione se, të paktën mua si Bedri, do të më toleronin, pasi isha gjimnast i kategorisë së parë, volejbollist, atlet, sporte me të cilat përfaqësoja edhe ngjyrat sportive të klubit “Apolonia”, axhamillëk, natyrisht. Por në atë moshë, 18 vjeçare, aq mund të gjykonte një njeri në pozitat e mia. Unë mendoja se do t’u vinte keq njerëzve të partisë e të pushtetit për talentin tim, por…
-Ju thatë, sapo kishit hyrë në provimet e maturës, por arritët vallë t’i jepnit të gjitha provimet?
-Jo vetëm që i mbarova të gjitha provimet e shtetit, por shkova edhe një muaj në aksionin e rinisë, në ndihmë të kooperativave bujqësore, siç organizoheshin atëherë, nga Komiteti i Rinisë së Rrethit, me nxënësit e shkollave të mesme. Këtë mundësi ma dhanë shokët e shoqet e mia, veçanërisht shoku im i ngushtë i të gjitha viteve shkollore, aktori, “Artisti i Merituar’’, Ahmet Pasha. Fjeta një muaj në shtëpinë e tij.
-A ju kujtohet dita, kur u ndatë nga shokët e shoqet e shkollës për të shkuar përfundimisht në internim?
-Edhe pse mësuesit e mësueset e shkollës më mbanin afër, më ngushëllonin për largimin tim nga qyteti dhe për pamundësinë time, me këtë rast për të vazhduar studimet e larta, gjithsesi unë isha i vrarë shpirtërisht. Veçanërisht i prekur për mua ishte mësuesi i matematikës, njëkohësisht dhe kujdestar klase, Sulejman Mehmeti, i cili jo vetëm që më ndihmoi për provimet e shtetit, por ishte i vetmi që erdhi së bashku me shokët e shoqet e klasës për të më përcjellë deri tek Ura e Sheqit. Me lot në sy u ndamë dhe me shpresë se një ditë do të bashkoheshim përsëri me njeri-tjetrin, po aq të dashur e të sinqertë.
-Ju keni qenë tre vëllezër në burg, me gjithë babanë katër, duke vuajtur gati 70 vite burg. Me Çaushin, vëllain e vogël keni botuar një libër, me titull “ Dy vëllezër në një prangë” , ai me poezi dhe ju me prozë, cila është e veçanta dhe e përbashkëta për ju të dy ?
-Me Çaushin kemi kaluar së bashku ditë e netë të tmerrshme në qelitë dhe burgjet komuniste. Them kështu se me të më bashkoi fati me dekada nën terrorin e paparë të regjimit. Na morën ushtar së bashku, na arrestuan, na dënuan dhe na ridënuan në burg po së bashku. Prandaj edhe sot në jetën e lirë ne jemi përsëri së bashku. Ndaj poeti Visar Zhiti, i cili i ka bërë parathënien librit tonë, është i mendimit se titulli që i është vënë, mund të jetë më i qëlluari për rastin tonë. Ne jemi arrestuar për agjitacion e propagandë, por edhe për poezitë e Çaushit dhe romanin tim me titull ‘Të dënuarit e pafajshëm” që Sigurimi i Shtetit i gjeti në shtëpi në dorëshkrime. Ne u ridënuam në kryengritjen e famëshme të burgosurve politikë të Spaçit që u zhvillua në vitin 1973, si ndër pjesëmarrësit më aktiv të asaj kryengritje historike.
-Çfarë trajtonit në shkrimet tuaj të konfiskuara nga Sigurimi i Shtetit?
-Në poezitë e tij Çaushi i këndonte rinisë, dashurisë, fshatit myzeqar, nënës tonë të shumëvuajtur, vuajtjeve tona, izolimit të Shqipërisë etj. Ndërsa unë trajtoja në roman jetën e njerëzve që diktatura i ndëshkonte si nacionalistë, apo si bijtë e nipërit e tyre.
-Këto ditë ju keni nxjerrë nga shtypi një libër me titull “Plaku i Kënetës”, çfarë përfaqëson rrëfimi i plakut në librin tuaj ?
-Në parathënien e bërë nga zoti Novruz. R. Shehu thuhet me të drejtë se “Plaku i Kënetës” është një personazh gati i harruar në letërsinë shqiptare. I lënë pasdore apo i “internuar” qëllimisht në një ishull, pa nam e nishan. Si e si që në letërsinë e socrealizmit komunist të mbizotëronte personazhi i porositur nga partia , ai i besnikut të Partisë dhe armikut të të gjithëve që nuk e donin Partinë dhe diktaturën e saj të proletariatit ! “Plaku i kënetës” është një njeri i vërtetë i atyre viteve me cilësitë e fshatarit të trashëguara denbabaden, jashtë klisheve dhe mentalitetit komunist. Sa është i realizuar artistikisht dhe në përmbajtje këtë do ta thotë lexuesi.
-Në parathënien e “Plakut të Kënetës” thuhet se keni gati për botim tregime, novela dhe romane, kur do të shohin ato dritën e botimeve?
-Me siguri, sapo të gjendet sponsorizimi.
-Çfarë përjetuat kur nxorrët nga botimi këtë libër?
–Të them të vërtetën ky është libri i dytë që botoj, sepse artikuj nëpër gazeta kam me qindra, gjithësesi është lumturi për mua kur mendoj se njerëzit do të kenë nëpër duar një“ krijesë” nga mendja dhe shpirti im.
-A mundet, të na tregoni se si ka ardhur krijimtaria artistike tek ju?
-Nuk besoj që dikush me dy pare mend në kokë të përpiqet të thotë se si i lindi atij dëshira për të pikturuar, për të shkruar poezi , romane, apo për të kompozuar këngë. Krijimtaria për mua erdhi si një nevojë e domosdoshme, në fillim për të thënë ato gjera që mendoja se ishte lumturi t’ia tregoja edhe të tjerëve. Me kalimin e kohës dëshira për të shkruar u bë një domosdoshmëri për t’u treguar të tjerëve padrejtësitë tokësore.
-Ju kujtoheni nga bashkohësit tuaj, si sportist i klasit të parë, muzikant virtuoz, por edhe si shkrimtar? Cilën mund të veçoni nga këto tre pasione?
-Të tre këto pasione i kam dashur dhe i dua tërë jetën. Sepse duke jetuar brenda meje ato kanë zënë rrënjë. Me këtë rast dua të them diçka që më rëndon në ndërgjegje. Nuk mund të rri pa e thënë një ditë. Fakti që unë në qytetin e Fierit kam qenë një sportist i shquar, i kategorisë së parë. Madje isha kandidat për Mjeshtër Sporti në gjimnastikë, këtë e dinë të gjithë. Përveç kësaj, mund të jem i vetmi sportist i klubit “Apolonia’ që u ndëshkova aq rëndë nga diktatura. Nuk më kanë thirrur as në një rast në përkujtimet festive të klubit “Apolonia’”, qoftë edhe si një sportist që kontribuova me sukses për disa vjet për ngjyrat e “Apolonisë”.
– A ka sekret mosha juaj, pasi tregoni më i ri nga ç’jeni?
-Po. Lëvizja, energjia,optimizmi.
-Cili është momenti më i gëzuar i jetës tuaj?
-22 Marsi. Fitorja e popullit shqiptar kundër komunizmit.
-Po më i hidhuri? (Në çast vështron tutje diku në horizont.)
-Ka shumë çaste, por unë mund të konsideroj atë kur mësova lajmin se përveç ne të dyve, mua dhe Çaushin që kishim vite e vite të prangosur, tani në pranga kishin vënë edhe vëllain e tretë, Esatin.Në shtëpinë tonë, me këtë rast, dy prindërve të moshuar, të lodhur e raskapitur nga lufta e stërzgjatur klasore, u kishte ardhur mandati i vdekjes.
-Ç’ishte nëna për ju, e cila tregohej me gisht në diktaturë, si “ gruaja e burrit dhe nëna e djemve “armiq të popullit dhe të partisë?”
-Nëna ime, përveç se ishte nëna ime e shtrenjtë, por ajo ishte dhe mbeti një simbol i rezistencës antikomuniste të nënave shqiptare.
-Cilët janë shkrimtarët që kanë ndikuar më shumë në formimin tuaj artistik në letërsi?
-Çdo vepër artistike më jep lumturi dhe më lartëson shpirtërisht, por për mjeshtërinë e të shkruarit, veçanërisht më ka tërhequr Dostojevski dhe Kuteli ynë.
-Si ndjeheni tani, pas 24 vite nga dita e lirimit si i burgosur, a janë arritur ato ideale që ju keni pasur e keni në mendjen dhe shpirtin tuaj ?
-Për këtë temë do të kisha dashur të isha i angazhuar tërësisht në një intervistë tjetër sepse është temë e gjerë dhe serioze.
-Ju faleminderit, zoti Bedri .
-Kënaqësia ishte e imja .
Intervistoi: Fadil Shehu

I çmenduri

November 16, 2014 by dgreca

Nga Bedri Çoku/
…Njerëzit e shikonin që ai dilte shpesh nga lagjja e qytetit, i vetëm, duke parë prapa, anash, përpara dhe përsëri ecte….Deri sa shkelte në farishten e njomë të fshatit, ku aroma e barit të prerë, e misrave të kalbur nëpër ugare, e tërhiqte si me magji për t’u futur, përnjëherë, mes gëmushave …
Aty, sikur e përpinte dheu…
Frymën e ndalte te një gazhdare ku lëvrinin me shumicë minjtë që brenin kokrra misri dhe çapëloheshin me njëri-tjetrin. Shtrihej aty dhe thithte me kënaqësi aromën e mykut të kalbësirave që mbizotëronte në atë vend të braktisur. Rrinte dhe priste me orë të tëra. Priste me padurim që rrugëve të pluhurosura të dëgjohej kuisja e qenve të lëshuar nga zinxhirët…Pas asaj zhurme do të lëshohej vrik nga vendi dhe do të vraponte duke shkundur e tundur krahët nga gëzimi. Kalonte shtigje, hendeqe, ferra dhe driza pa i hyrë gjemb në këmbë, pa iu përdredhur asnjë damar, pa u rrezuar asnjëherë në tokë…Ndalonte para qenve, që kacafyteshin me njëri- tjetrin për një kockë a për një buçe dhe, përnjëherë, kërkonte të zbatoheshin rregullat e vendosura nga ai vetë.
Rregulli i parë: Ata, me të parë që ai ishte aty, do të ulnin kokën e tundnin bishtin, duke i ardhur rreth e rrotull.
Rregulli i dytë: …Do të fillonin t’i lëpinin këmbët e duart e tij, nëse ato ishin të shpuara apo të rrjepura nga të bredhurit.
Rregulli i tretë:.. Ai do të shtrihej midis tyre dhe ata ishin të detyruar që të dëgjonin disa minuta leksionin e radhës.
Rregulli i katërt :.. Ai do të flinte, ndërsa ata do të bridhnin nëpër fshat për të grumbulluar ushqimin e tij. Rregulli i pestë:… Do të prisnin mëngjesin pranë tij për të mbikëqyrur ushqimet, deri sa ai të zgjohej, pa lejuar njeri apo kafshë të afrohej.
Kjo shoqëri e çuditshme me qentë e fshatit Daullas, në rrethin e Fierit, kishte kohë që i habiste fshatarët. E shihnin njeriun e panjohur, që flinte, për shtatë palë qejfe, ndanë rrugëve të fshatit, ose ndanë gëmushave mes trupave të ngridhur, por, meqë ai s’fliste, nuk ngacmonte kënd, ikte nga fshati ditën dhe kthehej natën, ekzistenca e tij për fshatarët, që merreshin me punët e hallet e tyre të përditshme, ishte kthyer në një mospërfillje, siç ndodh zakonisht pas çudisë, e cila nuk zgjatë më shumë se tri ditë. Pyetën dhe mësuan se: “Njeriu mes qenve është një i çmendur nga qyteti, njeri pa njeri, pa shtëpi, pa katandi”
Shqetësimi për kafshët e tyre që i shërbenin një të huaj, një rreckamani, që kundërmonte nga thartira dhe kërcënonin cilitdo që do të guxonte ta shqetësonte fantazmën e tyre, nuk kaloi pa reagimin e fshatarëve.
Ngjarja ndodhi fshatçe kur qentë po rrinin nën rrezet e diellit, së bashku me rreckamanin qelbës, disa djem e burra të zgjedhur në fshat, herët në mëngjes, iu afruan kopesë me hunj e zinxhirë nëpër duar, ndërkohë që i çmenduri përkëdhelte me duart e fëlliqura, miqtë e vet, pa çarë kokën për grumbullin e njerëzve të ndërkryer që afrohej për herë e më shumë. Disa i thirrën qentë në emër, i ndollën sipas zakonit, por asnjëri prej tyre nuk mori përgjigje. Madje u çuditën që përreth të çmendurit kishte aq shumë copa buke, copa mishi, djathë, lëkura qengji, lëkura dhie, mace të shqyera, minj të ngordhur, si dhe rroba të vjetra të grumbulluara nga shtëpitë, por që i çmenduri nuk i kishte prekur me dorë.
Për shkak se nga qentë asnjëri m nuk iu bind thirrjeve të të zotit, dikush hodhi një gur midis tyre. Përsëri ata nuk lëvizën. Madje as kokën s’e kthyen nga erdhi guri. “I dyti” i shqetësoi paksa qentë, por jo njeriun midis tyre. Ata skërmitën dhëmbët në drejtim të sulmuesve. U egërsuan më shumë sidomos kur fshatarët, pasi thirrën në emër çdonjëri qenin e vet, për t’i larguar me çdo kusht nga “i çmenduri” e për t’i dhënë me këtë rast një dru të mirë atij, që po i përdorte ata për të grabitur shtëpitë e tyre, filluan t’í bombardojnë me breshëri gurësh …Por ishte e pamundur. Krejt e pamundur, pasi kafshët u bënë gardh rreth FytyrëMishnjeriut, mbuluar këmbë e kokë me rrecka dhe vdekja do të ishte ajo, që mund t’ i ndante prej tij. Qe ky shkaku që fshatarët nisën luftën e vërtetë me gurë, hobe, sfurqe dhe hunj të trashë, nga të katër anët… Njeriut rrallë i takon të shohë një skenë të tillë si ajo e atij mëngjesi në fshatin Daullas të Fierit, kur qentë e armiqësuar me të zotët e shtëpisë, bëheshin copë e çikë për të ndaluar furinë e gurëve e të druve, që vërviteshin për të goditur trupin e njeriut të mbrojtur nga ata, të cilët kërcenin përpjetë, duke ulëritur nga dhimbjet e gurëve që i prisnin me gjoks, shputa e tureçka, ndërkohë që njeriu i shtrenjtë i tyre lëshonte lutje dhe klithma drejt qiellit ..Ose shante dhe mallkonte njerëzit që e sulmonin…
Dikur, një popël e madhe ra mbi shpatullën e tij dhe ai, nga dhimbja, si një hero i vërtetë, nisi të recitonte me zë të lartë :
“Po në ato llogore
ku sulmon brigada
Me pushkë, libra, kazma dhe lopata
Atje,
Me vrull e zjarr
Me ligjërime
Shko dhe lufto si dje,
O kënga ime…”
Këtë potere kaq të madhe e mori vesh i tërë fshati. Ama, jo të gjithë vajtën atje për të luftuar me qentë e tyre. Disa nga ata gjuanin me gur, shanin e mallkonin, të tjetërët shikonin të habitur betejën që bëhej përherë më e ashpër, më e egër…
“Vjershë, o vjershë, shko si bombë
Me tërbim
Shko përpara si flamur
si kushtrim…”
Thërriste “komandanti” për t’í dhënë zemër çetës së tij, që mbrohej me vetëmohim…
Zgjati ca kohë ajo luftë e pashembullt, e pabarabartë… Por kulmin e arriti kur një gur tinëzar, fluturoi mbi kokat e qenve dhe ra mbi kurrizin e pambrojtur të rreckamanit, që vazhdonte recitimet dhe bashkëbisedimin me qiellin. Në fillim u dëgjua një klithmë e hollë, si tingull klarinete, pastaj mori trajtën e një bulurime kau, e llahtarshme, sa përmbyti krejt thirrjet dhe të lehurat përreth. Ushtoi vetëm një thirrje e fuqishme nga gurmazi i “komandantit” :
– Përpara, përpara…! T’i zhdukim njerëzit e këqij…njerëzit e pafe…Kom…
Aq tha ai dhe u shemb në tokë, duke rënkuar, si kalama…Heshtje.
Qentë, që u shpërndanë të trembur, u grumbulluan përsëri rreth njeriut, i cili dergjej me rënkime që të këpusnin shpirtin…
Një pjesë e fshatarëve u larguan të kënaqur me atë që panë e dëgjuan, ndërsa të tjerët ulën kokën të penduar pse u ndodhën në atë ngjarje të shëmtuar. Me siguri që u trishtuan….
( Të paktën, kështu rrëfejnë ata që jetojnë ende )
Populli thotë një shprehje: “Një budalla hedh një gur në pus, dyzet të mençur s’e nxjerrin dot !”
Sepse, me një urdhër të organizatës së partisë, filluan menjëherë diskutimet në çdo brigadë të kooperativës, për ngjarjen e njeriut të çmendur, për qentë dhe njerëzit e fshatit. Anëtarët e partisë, me këtë rast u bënë promotorë të diskutimeve të zjarrta për të vjelë mendimin e popullit. Për të mësuar nëse dikush nga fshatarët dinte diçka për jetën e njeriut të çmendur ose për identitetin e tij të vërtetë, pa lënë pas dore thirrjet e tij “për të sulmuar të pafetë”, apo kuptimin e fjalëve të shqiptuara përgjysmë, që mund të shpjegoheshin me disa nënkuptime politike…
Porosia ishte : Nëse ndonjë nga fshatarët dinte diçka për të vërtetën e të çmendurit, le të pranohej pa dorashka se, ai kishte qenë njeri i rëndësishëm i partisë e i luftës nacionalçlirimtare, ishte katandisur në atë derexhe prandaj partia po e demaskonte si armik potencial të partisë e të pushtetit popullor, pavarësisht gjendjes mendore e fizike, në të cilën ndodhej në këto kushte …
Diskutimet në fillim qenë të tilla që, nuk i dhanë rëndësinë e duhur ngjarjes dhe personit në fjalë, pasi përpjekjet ishin për t’i banalizuar në një farë mënyre, ngjarjen dhe personin e çmendur. Nuk ndodhi kështu sepse disa nga populli, që donin të nxirrnin “kunj ” me anëtarët e partisë, qëllimisht e frynë ngjarjen me komente të ndryshme, sidomos me fjalët e të çmendurit për “të pafetë”, me gjasë ai kishte dashur të godiste ideologjinë e partisë dhe ateizmin e komunistëve….Ndërsa me fjalën…”kom…”,që s’arriti ta përfundonte, kishte dashur të thoshte : “komiteti…”…”komisari..” “komploti”….“komunistët.”…“kominterni”… “kombishti” ..”kombinati” …e tje, e tje. Kuptime që u hodhën poshtë nga shumica e anëtarëve të partisë, si të pavërteta e të pabazuara…..
Gjithsesi, nga mbledhja e stisur dolën të kënaqur të gjithë, ngase nuk u dëmtua “uniteti i popullit rreth partisë”, mbi të gjitha, nuk dolën në dritë të vërtetat për njeriun që jetonte në shoqëri me qentë e fshatit…Ai mbeti ashtu siç e dëshironte partia, i panjohur, i çmendur, i pavlerë, i parrezikshëm, siç e meritonin të gjithë të paaftët në shoqërinë komuniste, pasi, si të tillë, ata nuk ishin në gjendje të punonin e të luftonin për ndërtimin dhe mbrojtjen e socializmit ngadhënjimtarë…

* * *
… Shtrirë përtokë, ai përpiqej të ngrihej, por s’e mbanin këmbët . I dukej sikur fryma i dilte nga kurrizi aq shumë e dhimbshme dhe e madhe ishte plaga. U rrëzua përsëri në tokë. Pranë i rrinte qeni leshzi, më i bukuri ndër të gjithë qentë e fshatit, edhe pse mezi merrte frymë nga vapa e madhe. Gjuha e hollë, e kuqe i dridhej midis dhëmbëve të vegjël si sharrë, sigurisht nga etja dhe pagjumësia, sytë e zinj, midis ballit të hirtë, gati i perëndonin nën vetullat e trasha. I çmenduri u gëzua që kishte pikërisht atë aty pranë. Zgjati dorën dhe e përkëdheli. Leshziu futi gjuhën brenda dhe përdrodhi trupin, si të ishte vajzë lozonjare.
– Flladina ! – I tha ai i mallëngjyer. (U kishte vënë emra njerëzish qenve, emra shokësh, miqsh) – E pe moj, ç’na punuan besnikët e partisë? Na mbytën me gurë e fjalime të egra… Vetëm nga inati pse ne mbetëm besnikë të idealeve tona të pastra, besnikë të idealeve komuniste…u dënuam me vdekje-pushkatim, ose për të qenë përjetësisht “të çmendur”, pasi nuk pranuam rrugën e tradhtisë, siç dëshironte Mugosha e Meladini… Unë ju mbështeta fuqimisht, atëherë, në Berat, kur godita drejtimin e partisë…ngaqë e dija ku po shkonim me vijën terroriste e antikombëtare, se si do të katandiseshim po të vazhdonim strategjinë e përpiluar nga udhëheqja serbe, ja, mu kështu siç jemi sot… të cilin ata e arritën …Eh, sa e zgjuar, dhe e trime ke qenë ti, moj Flladina!…Ua thashë sy për sy, atëherë, në Berat delegatëve se : “Partinë dhe Ushtrinë nacionalçlirimtare e kishim shndërruar në bandë hajdutësh dhe kriminelësh…”. A të kujtohet ?…Apo nuk e thashë kështu ? … Por ti, ama, bëre krim të pafalshëm që vrave prapa shpine Mustafa Gjinishin, burrin e mençur e të kulturuar që kishte udhëheqja e jonë… Oh, sa më dhëmbë plaga!…Më ndihmo, të lutem të ngrihem!…Hajde, shtrëngomë!… Gjinishin tonë, moj, patriotin dhe largpamësin, që organizoi mbledhjes historike të Mukjes… Trimin, moj, që në Labinot ia plasi në fytyrë Enver Hoxhës, kur deklaroi se : “Kush ta ka dhënë ty të drejtën, mor maskara, të caktosh kufijtë e Shqipërisë, për të cilët kem pesë vjet që po luftojmë për t’i rimarrë… Shtabi i luftës nacional-çlirimtare nuk do të njohë kufijtë e vitit 1939, siç dëshiron ti dhe këshilltarë serb, por të Shqipërisë Etnike ”… Apo nuk ia thashë kështu ? …
“Flladina” afroi kokën pranë fytyrës së tij dhe e lëpiu në faqe.
– Siç vranë Gjinishin pabesisht, agjentët e Titos vranë edhe Nako Spiron, me gjasë sikur ai kishte vrarë veten …Unë bëra një poezi, atëherë, për Nakon, një elegji të bukur…E kam dashur shumë atë djalë….Ishte për t’u dashur…E donte Shqipërinë…pa diktatin e serbëve. I vetmi që m’i vlerësonte poezitë e mia. “ Janë me taban kombëtarë”, më thoshte… Ka mundësi të mos i kesh lexuar poezitë e mia. I botova me emër tjetër, Lame Kodra…Kështu njihem edhe në librat e shkollës. Tani s’jam më nëpër librat shkollor … se gjërat nuk shkojnë më sipas interesit të këtyre që bëjnë historinë. Ty si të varrosën, me fëmijën e vogël në bark apo linde njëherë, pastaj të pushkatuan?…Kishte të drejtë Shote Galica kur thoshte se “plumbi me plumb del”…Ju thashë, atëherë, në Berat, por s’më dëgjuat … Duhet të ishim bashkuar të gjithë një zëri për të dënuar praktikat kriminale që u përdorën gjate luftës, kundra nacionalisteve, dhe partizanëve tanë që u pushkatuan me pa të drejtë, vetëm pse mendonin për një Shqipëri Etnike… Vërtet ishim komunistë, por jo antishqiptarë…Vërtet ishim miq me jugosllavët, por kurrë për të realizuar qëllimet e tyre shoviniste dhe antishqiptare…Lëre, lëre Flladina, e djallosëm qyshse “prishëm Mukjen” , u bëmë shërbëtorë të këqij të kombit tonë… Na i hodhën serbët…E ndërtuan partinë dhe luftën nacionalçlirimtare, siç deshën ata…Vranë me të pabesë njerëzit tanë më të mirë… komunistët që e donin Shqipërinë të lirë e demokratike, vranë me dorën tonë intelektualët e shquar kosovarë për të pasur dorë të lirë për Kosovën…Jo se ne jemi të pafajshëm, por të paktën e kundërshtuam politikën e mbrapsht të vartësisë, servilizmit dhe interesave antikombëtare… Për ty dhe burrin tënd, ç’është e vërteta, s’é kuptoj pse u erdhi radha për t’u dënuar me pushkatim? S’më kujtohet nëse keni qenë ndonjëherë kundra politikave jugosllave !… Apo nuk ju donte udhëheqja e Tiranës ?
Ai fliste me ndërprerje nga dhimbjet e plagës në shpinë, ndërkohë që qeni leshzi me një tufë leckash të kapura me dhëmbë, përpiqej ta tërhiqte me forcë trupin e tij. Ai bërtiste:
– Jo, jo ! Më lëndove…katile ! Lëshomë !..Oh, sa më dhëmbë plaga !…E di, të njoh… je e pamëshirshme !…Oh, sa ma ngule thikën !
E goditi me pëllëmbë në fytyrë.
Por qeni i nevrikosur, nguli thonjtë në tokë dhe e tërhoqi zvarrë….
– Ik, të them moj…Lëshomë ! E shitur…ik ! Lemë të vdes rehat…
Ata u kacafyten një copë herë me duar e thonj, deri sa kafsha e çoi të plagosurin nën hijen e një fiku të stërmadh. E la aty dhe iku. Ai dridhej dhe rënkonte nga dhimbjet. Pas pak mbylli sytë dhe u përhumb në një gjumë letargjik…
E kuptoi se gjendej i zhytur në rrecka të fëlliqura, gjithë baltë e lëtyrë gjellësh të jargavitura, kur erdhi ne vete dhe u tmerrua… por edhe u çudit pse afër tani rrinte qeni kokëmadh, me sytë që i llamburitnin nga egërsia. E njohu.
– Eh, mo, Koçi…puna jote aferim ! – I tha – Na ndrite ti si proletar i vërtetë !… Ta them unë pse të pushkatuan…Mos qesh, o derëbardhë ? Nuk e kupton pse e hëngre plumbin ? ? Po s’e pate kuptuar, mësoje, o lumëzi! Ndodhi, ngaqë serbët të donin të parë ty për të drejtuar Shqipërinë, si ortodoks i thjeshtë e i pastër që ishe. Kurse grekët futën në thes Enverin… Lufta midis Asfalisë dhe UDB-së për ju të dy qe e tmerrshme. Fitoi Asfalia. Po të fitonte UDB-ja, do ta hante Enveri…Epo, kështu ndodh kur shikon vetëm bythën tënde dhe punon për hesapin e të tjerëve, kundra interesave të popullit tënd… Po “shkodrani”, mo, ai, katoliku, ku është. pse nuk ndodhet me ju?..E ke takuar Tukun, mo?….Atë komunistin e ndershëm që e urrente luftën e klasave… Thoshte me bindje se komunistët shqiptar luftuam për të dëbuar fashistët dhe nazistët dhe jo për të vrarë e burgosur shqiptarët … Në luftë, kur përplasen dy vezë, njëra thyhet, apo jo? S’ka më arsye të vriten njerëz pse nuk pëlqejnë regjimin politikë pas luftës… E kam dashur shumë shkodranin se ishte njeri i drejtë.E shtruan qëllimisht, në spital, për ta mbytur, xhahilët, me kollaj … Po “Bedriu, mo,… “… i vogël si flori”, thoshte kënga partizane për të?…. Është çmendur edhe ai si unë …Eh, sa pishman u bë ai njeri… Në fund të fundit mirë t’i bënetë… Bëri budallallëk… Ç’ishte Enveri mo, para tij? Një birbo, ja ç’ishte !….Ai s’duhet ta linte birbon e mëhallës të bënej aq i madh….E njihte me rrënjë e dhëmballë …
Mirëpo, nuk vazhdoi dot më se u mek. Siç duket, ngaqë foli shumë e fuqi s’kishte. Shkuma e bardhë i doli, ufa – ufa, nga goja. U mavijos në fytyrë… “Koçi Xoxe ” filloi ta lëpinte në faqe, në ballë e në gushë… që ta sillte në vete. Por ai u vithis përsëri në humbëtirën e lëngatës dhe të urisë, që po ia gërryente zorrët e boshatisura…
***
Pas debateve nëpër brigadat e kooperativës, kureshtarë për të parë kur ai të jepte shpirt, njerëzit erdhën përsëri aty ku ndodhej i çmenduri. Disa të rinj e të reja u lemerisën kur e panë duke dhënë shpirt, kurse të moshuarit, sipas traditës, u përkulën mbi të me keqardhje, për t’ia shtrirë këmbët e krahët…I pastruan buzët, fytyrën, ndërsa nën kokë i vendosën diçka të butë që të mos vuante….Erdhën edhe disa plaka, gra, nuse të reja…Me të parë atë duke vdekur, filluan me të qara… Gjynah!.. Po vdiste një njeri….
Por papritur dikush thirri nga turma :
– Largohuni!.. Ikni! Nuk u takon juve të kujdeseni për atë njeri që nuk e meriton…Ndryshe, do të ishte midis nesh, do të punonte e jetonte me ne, si revolucionarë… Hajt, shporruni!
U larguan të gjithë dhe e lanë përsëri vetëm njeriun, që vazhdonte të lëngonte dhimbshëm nga plagët e trupit e të shpirtit…
Kaluan ditë, muaj … Kaloi dhe viti, që i çmenduri në shoqëri me qentë të bëhej si njeriu i fshatit. Askush nuk e përmendte më ngjarjen e dikurshme, kur qentë e fshatit luftuan me të zotët e tyre për ta mbrojtur atë… Edhe policia, pasi e kishte këqyr dy-tri herë shoqërinë e tyre, madje ishte argëtuar një copë herë me ta, plotësoi një procesverbal, sigurisht sipas ligjeve të shtetit, për gjendjen e njeriut të papërgjegjshme, i përcaktuar, sipas tyre, “i padëmshme për shoqërinë në përgjithësi, veçanërisht për popullatën e zonës, ndaj lihet i lirë në ekzistencën e tij”…
Ishte krijuar bindja për të gjithë se, po të mbeste i çmenduri një kohë të gjatë në një vend, shtrirë, pa lëvizur muaj të tërë, mes miqve të tij, me siguri që eshtrat do t’i treteshin së bashku me grumbullin e kockave të qenve, që e donin aq shumë.
Nga vinte dhe kush ishte ky njeri para se të çmendej, askush nuk e mori vesh…
Kur kthehej ai në qytet, në shtëpinë e tij, gruaja me të zeza, që pastronte dhe kujdesej për të, largohej pa hyrë ai në banjë. Pasi lahej, ndërrohej dhe mjekonte plagët e qelbëzuara, ai ulej në tavolinën e pastër, mbushur me gjellë të ngrohta e fruta të freskëta…Pastaj shtrihej në krevatin me çarçafë të bardhë e të hekurosur dhe flinte deri sa trupi i tij ndjehej përsëri në gjendje për të përballuar peripecitë e një dite tjetër në shoqëri me ish – bashkëluftëtarët e tij të një fati…
FUND 1978.

NDEROHEN ISH TE BURGOSURIT E REVOLTES SE SPACIT

May 23, 2013 by dgreca

Presidenti Nishani nderon me Dekoratën “Pishtar i Demokracisë” katër ish-të burgosur, përfaqësues të revoltës në Burgun e Spaçit/

Presidenti i Republikës, Bujar Nishani nderoi zotin Demir Pojani, zotin Bashkim Fishta, zotin Luan Burimi dhe zotin Bedri Çoku me Dekoratën “Pishtar i Demokracisë” me motivacionin: “Për kontributin, trimërinë dhe sakrificën e madhe dhënë në kërkim të respektimit të lirive të njeriut, nëpërmjet një prej revoltave më të mëdha ndaj regjimit komunist’’. Duke vlerësuar lart rezistencën e të gjithë të burgosurve që vuajtën persekutimin në Burgun e Spaçit si dhe kurajon e trimërinë e të gjithë atyre që me dinjitet të lartë njerëzor ngritën krye, Kreu i Shtetit theksoi se revolta e tyre do të mbetet gjithmonë simboli i spikatur i anti-komunizmit nëShqipëri, simboli i rezistencës ndaj shtypjes, i rezistencës ndaj krimit shtetëror, simbol i mbrojtjes së dinjitetit të njeriut, dhe aspiratave të një kombi për liri.

RIKTHIMI I ISMAIL QEMALIT NGA PERTEJ JETA

December 15, 2012 by dgreca

Për romanin më të ri të shkrimtares së mirënjohur, Vilhelme Vranari (Haxhiraj)/

Nga Bedri Çoku/

Rikthimi i Ismail Qemalit” nga përtej jeta, e lexova me një frymë në romanin e bijës së shquar të Kaninës, Vlorës dhe gjithë Shqipërisë, shkrimtares Vilhelme Vranari (Haxhiraj), një penë e rrallë në historinë e letërsisë sonë, e cila, për 16 vjet ka nxjerrë nga shtypi mbi tridhjetë libra, romane, novela tregime, ese e tjerë. Pa llogaritur artikujt e saj “të dëshpëruar” posaçërisht për mbrothësinë e vendit në tranzicionin e tejzgjatur të demokracisë së ashtuquajtur parlamentare, pluraliste. E lexova me një frymë aspak i nxitur nga parathëniet, në këtë libër, të dy njerëzve të shquar të mendimit intelektual, përkatësisht Dr. Fatmir Terziu dhe Prof. Dr. Eshref Ymeri, të cilët, të them të drejtën, si njerëz të lartësuar në fushën e letërsisë, janë përpjekur boll, si e si, të pajtojnë ose të përqasin figurën madhore të Ismail Qemal Bej Vlorës, me përshkrimin e penës të së talentuarës Vranari, portretizimin që ajo i bën artistikisht njërit prej personaliteteve më të mëdha e të vështirë të kombit tonë, por gjithsesi, në mënyrë lavdëruese. Pa guxuar as njeri, as tjetri të hyjë tek nevoja që ka pasur shkrimtarja për të ngritur nga varri “Babanë e Kombit” dhe t’i rrëfehet atij (nëpërmjet gojës së dy të rinjve) për gjithçka ka ndodhur e po ndodh sot me popullin, për të cilin ai sakrifikoi e bëri aq shumë sa ishte gjallë e me këmbët mbi tokë.

Në promovimin e këtij libri, i pari i këtij lloji, i cili ka meritën e padiskutueshme që na i sjellë të gjallë, artistikisht madhështorin Ismail Qemal Bej Vlorën, ndoshta jo në lartësinë e një diplomati apo shtetari të rangut që ishte ai për kohën, por të një prindi, apo të një edukatori, që na ngushëllon, miklon me këshillat dhe porositë e mençme e të ngrohta të një plaku fisnik e atdhetar.

Në fjalën time që m’u rezervua me respekt në atë tubimin e jashtëzakonshëm, me pedagogët dhe studentët e universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë, nuk i thashë të gjitha fjalët e mia të zemrës për këtë vepër të mrekullueshme artistike me vlera të rralla edukuese për brezin e ri. Vetëm se ishte koha e kufizuar, siç më thanë. Më ngelën pa thënë, p.sh. se romani në fjalë nuk ishte shkruar vetëm me qëllim për të risjellë Ismail Qemal Bej Vlorën, në memorien e lexuesve të dashur të shkrimtares, dekoruar me Urdhrin “Mjeshtri i madh i penës”, por një nevojë e domosdoshme e saj për t’u rrëfyer për brengat dhe problemet e mëdha që ka pasur e ka populli ynë qysh nga shpallja e Pavarësisë, me të cilat shkrimtarja u përballë dhe po përballet vetë dhimbshëm. Duke iu rrëfyer “Babait të Kombit”, shkrimtarja beson se tek ai mund të gjejë njeriun e vetëm që do ta kuptonte, si askush tjetër i vdekur apo i gjallë, marrë aq shumë me punët e kombit e të shtetit shqiptar. E ardhur nga një familje historike e popullit të vet, stërmbesë e Aranitit të Madh, vjehrrit të Skënderbeut Legjendar, ajo nuk rreket të na përsërisë në librin e shkruar gjëra që i tregon historia, ndryshe nuk do të kishte marrë guximin për të na i sjellë formuesin e kombit e të shtetit të parë shqiptar, ashtu siç e donte ajo. Me fantazinë e shfrenuar të një artisteje e ngre nga gjumi shekullor burrin e madh të shtetit shqiptar dhe e shëtit nëpër rrugët e Vlorës, jo pa qëllim. Që ai të shohë ndryshimin e madh të vendlindjes, por ndërkohë edhe të mësojë ç’ka ndodhur me Shqipërinë dhe shqiptarët, gjatë kohës që ka munguar. Ndoshta për të parë ato gjëra që nuk mundi t’i bënte në kohën e tij, por edhe për ato që duheshin bërë ndryshe ose edhe për ato që janë bërë gabim. Mjeshtëria e shkrimtares nuk qëndron tek aftësia e saj për të na treguar pamjen apo karakterin e vërtetë të njeriut që bëri epokë në historinë e kombit tonë, por tek interesi që ka lexuesi çfarë ai na thotë për të “Djeshmen” dhe si reflekton ndaj të tashmes. Ky është, mendoj unë, sekreti që shkrimtarja na i mban fshehur mjeshtërisht midis dialogëve të Ismail Qemal Bej Vlorës, me dy të rinjtë, njeri prej të cilëve është student i universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë.

I trishtuar nga rrëfimet e studentit për çka i tregon lidhur me regjimet, nëpër të cilët shqiptarët kaluan këto njëqind vjet dhe nga koha e largimit të tij nga kjo jetë, diktatura komuniste e trishtoi më shumë babanë e kombit. Por si burrë i mençëm e me përvojë të madhe që ishte, përgjigjet:

– Të mençurit nuk thonë kot: “Ruaju nga lufta brenda llojit , sepse është e tmerrshme, pasi të çon në urrejtje dhe hakmarrje pa fund”. Kam parasysh tmerret që po më thua dhe ndjehem tejet i tronditur. Tani e kam të qartë mosbesimin tuaj tek e tashmja dhe e nesërmja. Kur të kanë bërë një mijë e një të zeza, edhe kur të troket lumturia, që ndoshta vetëm njëherë të vjen në jetë, ti ke frikë t’ia hapësh derën menjëherë. E marrë me mend se sa e vështirë është t’ia nisësh sërish nga e para në këto kushte pasigurie.

Janë pikërisht këto padrejtësi që hasen në rrugën e jetës sonë – vazhdon studenti – shkaku që shqiptarët ndjehen të lodhur, të drobitur e të zhgënjyer. Ndaj vjen një çast dhe kërkojnë drejtësinë dhe dashurinë e munguar në kohë. Po ku, ku ta gjejnë vallë? Nuk dinë më se kujt t’i besojnë, sepse jo vetëm i kanë mashtruar, por edhe janë vetëmashtruar nga njohja e pamjaftueshme e realitetit.

– Duket haptazi, se ju keni nevojë për dashuri, i përgjigjet burri i mençëm. Që të shembet ky mur betoni, krijuar mes këtij realiteti dhe ndërgjegjes së ndotur, çdo njeri duhet të shohë brenda vetes, për të zbuluar gabimet e veta. Atëherë është në gjendje t’i bëjë mirë vetes dhe t’u bëjë mirë edhe të tjerëve.

-Po për vuajtjet çnjerëzore kush do të përgjigjet vallë? (Në diktaturë, B. Çoku). Njerëzve u iku jeta, rinia, u ngriu buzëqeshja, u venitën ëndrrat, iu shuan shpresat, nuk e njohën kurrë lumturinë, madje nuk dinin më edhe pse merrnin frymë.

– Bir, në të gjithë historinë botërore tragjeditë e kombeve të vegjël dalin nga portat e shteteve të mëdha. Mjerë kush është i vogël dhe lum kush është i duruar…

Jo më kot autorja provokon bisedat të tilla me këtë temë, me babanë e kombit, pikërisht stërmbesa e shqiptarëve të shquar, të cilën e ka lajtmotivin e të gjithë përmbajtjes së romanit, sepse “gjuha shkon te dhëmbi që dhëmbë”. Pse, kujt tjetër mund t’i ankohej kjo grua me zemër të madhe e kombit të vet, padyshim nga më të shquarat ndër gratë e talentuara dhe humane që ka nxjerr toka jonë, teksa ende nuk e ka gjetur qetësinë shpirtërore për të provuar, mes atyre shqiptarëve që, posi ajo vuajtën kalvarin e regjimit komunist, se një ditë e vërteta dhe drejtësia do të triumfojë?

Unë kam shpresë dhe besim se në të ardhmen shkrimtarja do të vazhdojë të na mallëngjej e të na edukojë me praninë e Ismail Qemal Bej Vlorës, duke “shëtitur” me të edhe jashtë nahisë së Vlorës e Kaninës së bukur, ndër vise të tjerë po kaq të rëndësishëm për Shqipërinë dhe shqiptarët, sepse erdhi koha, më së fundi, që t’i kemi kaq pranë paraardhësit tanë të shquar, me fjalët dhe këshillat e tyre shumë të vyera për një të ardhme më të ndritur.