ELEZ ISUFI-GJENERALI ME GJETAN I SHQIPËRISË ETNIKE

November 23, 2012 by dgreca

Shkruan: Eugen SHEHU/

Jeta e kryetrimit Elez Isufi , më ka shëmbëllyer kurdoherë me atë ndriçimin thua krejt ëngjëllorë të ikonëve të papërsëritshme të Selanicasit . Sa më shumë ujra rrjedhin , sa më shumë borëra borërojnë në Nëntë Malet e Dibrës , sa më shumë kujtesa e gurëve hesht , aq më pranë vjen jeta e atyre që u lindën , u rritën , jetuan dhe i mbyllën sytë me mendimin fatlum se dhanë diçka për etninë shqiptare.

Mjafton vetëm një çast meditimi rreth veprës së gjeneralit me shijak , të kuptosh se brënda teje lëvizin dramat e mëdha e të përgjakshme të Dibrës , Lumës , Kolesjanit , Gostivarit , Pejës , Gjakovës , Prizrenit dhe Shkupit.Dhe ti pas kësaj e ndjen vehten të pafuqishëm , hesht dhe futesh në shungullimën e betejave ku veçmas dëgjohet zëri i Elezit , i prerë dhe komandues midis mijëra thirrjeve . Engjëjt e ikonave të Selenicasit takohen me gjeneralin popullorë vetëm në përfytyrimin tim pasi jeta e tij do të luftonte për paqën e popullit të vet deri në rrahjet e fundit pa e shijuar asesi çastin e pritur të lirisë.

Ardhur në jetë , në mesin e shekullit të kaluar , famijëria e Elez Isufit do të endej midis trazirave të natës së gjatë osmane. Edhe pse në agoni të saj , kjo natë e gjatë për shqipërinë dhe krejt popujt ballkanik nuk do të largohej nga skena e luftërave dhe pushtimeve për t’ia liruar vëndin agut. Për më tepër , si ajo bisha që parandjen fundin , ckërmitjet makabre do të ishin të pranishme në çdo ditë të jetës shqiptare. Kur e thërrasin për të kryer ushtrinë nën urdhërat e Portës së Lartë , e kupton se është rritur plotsisht dhe është bërë për pushkë . Por natyrisht shpirti i tij i lirë dhe krenar nuk mund të vihej nën urdhëra. Rrëmben armët dhe bashkohet me kaçakët Dibranë dhe Lumjanë duke u bërrë tmerr i koshalleve turke.

Ka qënë nëntori i vitit 1878 ai që mbledh trimat e Dibrës në një kuvend të rrallë tek sa i dërgohet një memorandum Turqisë ku i kërkohej në mënyrë të prerë për një sërë reformash që do shpinin trojet shqiptare drejt një të ardhmeje plot shpresa. Dy vjet më pas , po në Dibër mblidhet kuvendi mbarëkombëtar ku përpara të gjithave 300 trimat shqiptarë tokin duart e lidhin Besën se nuk do lenë shkjaun apo turkun të coptojë vatanin. Po kështu , në vitin 1899 , në malet e Dibrës do të mblidheshin 1000 burra , përfaqsues të viseve veriore që miratuan dhe u dhanë frymarje vendimeve të Lidhjes Shqiptare të Pejës , e cila në thelb kërkonte autonominë dhe etninë e pacënuar shqiptare . Luftërat dhe koshallet e turkut i mprehën trimërinë Elez Isufit . Kuvendet e trimave i falën pjekurinë dhe gjykimin për ta ndjerë Shqipërinë kurdoherë si nënë e pafat. Jeta e varfër , privacionet e njëpasnjëshme do ta paisnin me durimin e madh por edhe dashurinë e madhe që vërtet kishte lindur në lisat e Sllovës , por çelet sythe malli prej Ulçini deri në Prevezë , prej Vlore deri në Gjilan e Manastir . Kur Turgut Pasha digjte e shtrinte përdhe fshatra të tëra në Kosovë dhe Maqedoninë Shqiptare , zemra e Elez Isufit therej. Lajmi se na kërkon besën gjenerali me shijak u hap në çdo vatër të Nëntë Maleve të Dibrës , dhe u mblodhën plot 2000 burra që thanë njëzërit ; „ Hajt na priftë e mbarra o trim ! Pas teje ..! I paisur jo vetëm me aftësi ushtarake por edhe me zgjuarsi dhe intuitë natyrale , krytrimi i Dibrës , me këtë akt për mbrojtjen e Kosovës , u thoshte fuqive Europiane , në ag të shekullit se shqiptarët janë një popull me vetëdije kombëtare . Gjdo pjesë e trupit është dhimbshur,gjdo gurë e shkrep ka një histori të vetën për të cilat shqiptarët nuk mund të falin lehtë. Në vjeshtën e largët të vitit 1908 , atëhrë kur mëndjet e ndritura shqiptare do të mblidheshin në Manastir për të përcaktuar alfabetin e shqipes , ishte tepër vështirë të punoje hapur dhe pa pengesa , e në këtë rast , u thirr besa dhe trimëria e burrit prej Sllove. Në krye të 200 bijve e bijave dibranë Elez Isufi u ngarkua për mbrojtjen e Kongresit të Manastirit duke dëshmuar kësisoj përveç trimërisë edhe dashurinë pakufi për dije . Më pas , kur një gjeneral jugosllav i tha Elezit se ke prishur një barrë flori për të çelur shkollën e parë shqipe në Dibër dhe asnjë shpërblim nuk ke marë , ai iu përgjegj me atë fjalën e shtruar dhe të thellë , „ Dëgjo more zotni gjeneral ! Edhe në dashta unë plaku me e tradhëtue Shqipninë , nuk do lajnë me e ba këte punë ata fëmijët aty , që mësojnë e këndojnë shqip ..“.

Lëvizja Kombëtare Shqiptare , drejtohej njëherësh në dy kahje , edhe kundër natës shekullore osmane , edhe kundër synimeve shovene aneksioniste të fqinjëve jugorë dhe veriorë të cilët në situata të Veçanta nuk rreshtin në veprime kafshërore për coptimin e kufirit të pambrojtur arbëror. Përmes klithmave të rrepta të vetë ligjit të egzistencës , ndër atdhetarët shqiptarë u thir falja e gjakut mes vetit , duke ndaluar makinën e verbër të krimit mesjetar . Jo rastësisht , në një nga Kuvendet e burrave të Dibrës , Elez Isufi i çon fjalë gjaksit të vet Hysen Dacit , duke i thënë se donte t’i fliste në sy të burrave , iu drejtua Elezit ; „Të kam ardh sipas zakonit . M’ke thirr e du me t’dëgjue Elez Aga ! . Elezi çohet në këmbë e duke e parë drejt në sy i thotë : „Ta kam falë gjakun o hysen Daci . Tash e tutje hajt të mendojmë për Dibrën , Kosovën e krejt Shqipninë ! . Akoma pa u çliruar burrat e odës prej çudisë (s’ishte lehtë të falje gjakun ) Hysen Daci me lotë në sy e duke përqafuar plakun trim përshpërit ;“Ke besën time e të krejt fisit Elez Aga.Na qite prej kullave ku rinim tash sa vjet.Por nuk do fshehena ferrave.Na ke krejt në komandën tande !.

Në rrafshin e qëndresës titanike të shqiptarëve për ruajtjen e kufijve të tyre veriorë , padyshim emri i Elez Isufit metet i gdhendur jo vetëm në kujtesën dhe këngët e popullit , por më së shumti edhe në analet e diplomacive të fqinjëve tanë . Dhjetra e qindra letra e telegrame , biseda e memoare , në dosjet e arkivave të Vjenës , Shkupit , Selanikut dhe Romës do të flisnin pa dyshim me gjuhën e ftohtë por konkrete të fakteve . Kushedi në sa arkiva fle çudia trimërore e Qafës së Kolesjanit , 3000 luftëtarë shqiptarë , të udhëhequr nga Elez Isufi , Ramadan Zaskocit dhe Islam Spahiut zunë pozicionet e tyre prej Lakut të Dardhës e deri në Qafën e Drinit të Zi. Ushtarakë serbë , të sigurtë në operacionin e tyre , pasi dispononin rreth 2000 ushtarë dhe të armatosur më së miri , u rreshtuan në dy fronte. I pari kalonte ; në vijën Gjakovë – Qafë e Prushit – Vau i Spasit – Qafë e Malit – Pukë ; dhe fronti i dytë : Qafë Kumbullës – Mirditë – Lezhë . Strategët tanë popullorë , ku Elezi pa dyshim luajti rolin e vet parësorë , goditën armikun pothuaj në të gjithë frontin me tendencën për ti çuar ata drejt Grykës së Kolesjanit . Qëllimi u arrit dhe për 48 orë kjo Grykë ushtoi nga shungullimat e armëve. Bijtë e shqipes , të lodhur , të pangrënë dhe të paarmatosur , guxuan të hidhen në pozicionet serbe nën dridhmat e një hakmarjeje shekullore ndaj fqinjit vrasës dhe dinak . Më pas , në zyrat e luftës në Beograd , Kolesjani u quajt „ Tragjedia serbe e shekullit „.Rrafsh 12000 serbë të vrarë e të plagosur.Rreth 2000 të zënë rrobër. Gjithsesi shqiptarët askurrë nuk kanë qënë të pangopur edhe në fitoret e tyre. Elez Isufi , ende pa u shlodhur prej lodhjes së betejave , përmes dhimbjes për djemtë dibranë që kishin falur në Kolosjan pranverat e tyre , urdhëroi që asnjë prej rrobërve serbë të kësaj beteje të mos vritej , madje as të poshtrohej. Mbi jetët e tyre veproi vetëm ligji human i robërve të luftës. Nëse ky akt vihet përballë djegjeve , lançimeve , vrasjeve pa faj që serbet kanë bërë në tokat shqiptare , atëherë shumkush përveç superioritetit të racave , nënkupton edhe shpirtin e gjërë shqiptar.

Dihet prej shumkujt mbështetja që Elez Isufi i dha Ismail Qemalit për ngritjen e Flamurit në .Nëntorin. e vitit 1912 . Mes dy burrave do të lidhej një miqsi e thellë e orientuar kurdoherë drejt lirisë së trojeve shqiptare. Edhe pse këto troje u coptuan padrejtësisht në Londër në 1913 , serbët vazhdonin veprimet luftarake duke kërkuar daljen në adriatik . Më 14 gusht 1913 , Elez Isufi flet me kryetarin e shtetit Ismail Qemalin ku bashkëlidhen veprimet në përballimin e situatave dhe ofensivave serbe. Luftëtari plak kthehet në Sllovë , jep kushtrimin dhe duke ndarë detyra djemve për Dibrën , niset për çlirimin e trojeve shqiptare në Dibër të Madhe e Prizëren , ku masakra serbe , merrte jetë të pafajshme grashë e fëmijësh për të përkundur ëndrën shovene të perandorisë sllave.

Për këtë periudhë Haki Stërmilli shkruante ; „në qytet , tabakhaneja nga thertore bagëtish u kthye në thertore njerëzish.Qytetit i vinte era gjak njeriu ,kudo mbizotëronte pasiguria dhe një heshtje tmerri“.Këtu 99 – vjet më parë , masakra serbe ideuar dhe zbatuar prej mbretit serb Pjetër , vazhdon të lëshojë ende klithma , britma e kujë të parëfyeshme . Gjithsesi kjo masakër nuk e ligu Elez Isufin. Në krye të trimave të tij ai vazhdon sulmet e rrepta duke shfaqur i pamposhtur dhe stoik në qëndresën e tij për ruajtjen e kufijve shqiptarë.Në një letër drejtuar Kristo Dakos në Selitë , midis tjerash Elez Isufi shkruan : „ Pra se të shkruaj këto ngjarje , dua t’ju kallzoj qëllimet që ka serbia për Shqipërinë , megjithse Zotnija Juaj mund ta dije mirë : Serbia ka për qëllim të sjellë bashkimin e popujve të Ballkanit ndër frenat politike të saj.Këtë politikë kërkon ta vëje në përdorim duke filluar së pari me kombin shqiptar pasi e din se ky Komb i mjerë është më pak i fuqishëm se të tjerët.Për këtë ka shti në veprim të gjitha mjetet që ka pasur. Më së pari ,deri sot , ka derdhë 2 milion dinarë brenda shqipërisë për të sjellë ngatëresat e duhura e kështu të pengojë Qeverinë e Tiranës për të mos u rregullue e me mos marrë fuqinë dhe shëndetin që duhet.Shpenzimet që të mbahet gjallë kjo propagandë,sikur e kallzoi vetë me gojë një farë gospodini Puniço Hakiç inspektor i kufijve para komandantit tonë z.Ali Rizai me të cilin u poqën më 20.10.1921 në Reç rreth Drinit , ka nda një kredi të posaqme prej 3 milion dinarësh.Me këtë politikë , Serbia , apo të themi ma mirë sllavizmi,kërkon të mbizotnojë mbi të gjithë brezin e Adriatikut … Më 26.10.1921,armiku mësyn rreptësisht , me të gjitha forcat , llogoret tona. Kjo luftë e rreptë vazhdoi tre ditë rresht deri më 28.10.1921 , ditën e premte në mbrëmje.Kudo që bënte yrysh armiku ndodheshin para britmës shqiptare „A besa a Besë „ me dorë Ahaaa haaa ! e prej valës së pushkëve tona shtërngoheshin me u zbrapsë tue lanë disa të vrarë në tokë.Në këtë luftë si dhe në ato më të parat i dhanë shkelmin kësaj lufte dy oficerë dhe një artilier.Këta tre oficerë e diftuen veten me të vërtetë se ishin të zotët me komandue ushtrinë shqiptare e me i dalë zot nderit arbruer … (Gazeta „Dielli“ 13.shkurt.1922)

Elez Isufi , hyn padyshim në plejadën e ndritur të burrave shqiptarë të cilët jo vetëm parandjenë situatat ballkanike të fillimshekullit tonë por edhe inicuan me atdhedashurinë e tyre një sërë qëndresash masive duke dëshmuar trimërinë , zgjuarsinë dhe vetë historinë e kombit të tyre të coptuar.Lëvizja e marsit 1922 ashtu dhe ajo e qershorit 1924 synuan të kontrollonin në rrafshin politik shqiptar idenë e emancipimit shoqëror , alternativën demokratike midis dogmave që kishin marë udhën për të ardhur në shqipëri.Në atë greminë ku po shkonte Shqipëria kish vërtet nevojë për bukë e dije , për udhë e spitale ,por veçmas kish nevojë për rend kushtetues e ligje që do të buronin prej halleve të popullit.Një Asamble Kushtetuese do të mund të ndalte kësisoj vrullin drejt greminës.Vizioni largpamës i plakut trim prej Sllove , bëri që krejt veprimtaria e tij në këto vite të drejtohej në përkrahje të forcave demokratike të intelegjencës shqiptare duke dëshmuar veç intuitës politike edhe vullnet që kombi i tij të futej në rrjedhat e qytetërimeve të reja Europiane.

Por gjithmonë meraku i tij i madh do të mbetej Shqipëria e ndarë në disa pjesë . Edhe pse Noli i ofroi detyra e poste , edhe pse bastioni verilindor i Qeverisë së Nolit ishte Dibra e Elez Isufit , edhe pse mosha dhe dekadat e betejave në supe , Shqipëria Etnike do të ishte kurdoherë kryebiseda dhe zëri i ëmbël i pushkës së tij.Përballë këtij përfytyrimi të shqipërisë gjithçka tjetër shëndrohej në rrëkeza mali që derdhen brigjeve të lumit me shtratin në historinë mijëravjeçarëve të Kombit. Në shtatorin e vitit 1924 , së bashku me Sheh Shehatin , i drejton një protestë Qeverisë së Nolit për t’ia përcjellë Lidhjes së Kombeve ku kërkohet ndreqja e padrejtësive kufitare në përgjithsi e veçmas qyteti i Dibrës lënë në duart e serbëve.Një muaj më pas , në tetorin e viti 1924 , së bashku me një grusht trimash ai vetëte sërish në Kosovë duke parë me syrin e një strategu luftarak regjimin e ruajtjes së kufirit , duker llogaritur forcat e për më tepër duke biseduar ndër miq të vet në Dibër , Gjakovë e Prizren për unifikimin e veprimeve të përbashkëta. Trazirat shqiptare do ta ligështonin trimin , e gjithsesi në tërë atë terr lëvizjesh diplomatike të fqinjëve dhe shteteve europiane.Elezi do të thëriste për armët gati. Më 7.nëntorë.1924 , nga Peshkopia , Elezi i shkruan Bajram Currit ; „ Situacioni që pashë në Kosovë,dëfton nevojë të madhe që z.juej të ndodhet në Krumë.Krejt populli i Kosovës e shohin të domosdoshme që të ndodhemi afër tij.Prandaj nuk duhet ta vononi aspak këtë çështje,por sa më parë dhe me ta marrë këtë letër , të niseni pa vonesë.Qështjen e çmoni dhe vetë zotnia e juej .. Në qoftë se nuk i merrni parasysh nevojat që ju pata përmend,atëherë miqësia dhe besa që kemi me njëri tjetrin më shtërngon dhe më detyron me ju sigurue se do të merret nëpërkëmbë si nderi i Zotnisë Sate , ashtu edhe nderi i popullit të Kosovës …“ (Arkivi Qëndrorë i shteti viti 1924.Dosja 8 ,fq.167.). Dy muaj më pas kësaj letre , plumbat do ta godasin pas shpine trimin duke marrë jetën. E nisur në luftë , jeta e këtij shqiptari të madh , do të shuhej po në luftë si për t’u treguar brezave se pa Shqipëri të lirë e të bashkuar nuk mund të ketë jetë në paqë për gjdo shqiptar.

Një gur bri një murane në Sllovë,ka heshtur për shtatë dekada rresht.Erërrat mbi të flisnin me gjuhën e kujeve dhe vajtimi të bëhej se luftonte përjetësisht me harrimin.Diktatura komuniste nuk mund ta ringrinte mitein e gjeneralit me shajak pasi ai luftoi tërë jetën ndaj serbëve.Ylli i kuq nëpër bustina nëpërkëmbën nderin shqiptar,harruan gurgullimat e përenjëve të gjakut që derdhëm ne , për t’u mbrojtur nga fqinji verior.Mbi djemt , nipërit e Elez Isufit , ranë shpejt tragjeditë e kalvarit komunist.Në luftë me turqit,me sllavët,me italianët dhe gjermanët , kullave të Elez Isufit iu rrëzuan binarë,gurë e qoshe.Si për ironi të fatit e qejf të sllavit,Enver Hoxha i sheshoi ato kulla me fitilat e dinamitit.Por krimi dhe ndëshkimi shfaqen kurdoherë pranë njeri – tjetrit.Ndërsa emri i të parit u mallkua , prej miliona shqiptarëve, Elez Isufi mbeti në historinë tonë duke bërë nder asaj , duke pasuruar me jetën dhe veprën e tij.

Bern-Zvicër

KONGRESI I MANASTIRIT 1908 -UDHË E SIGURT DREJT DIJES E PROSPERITETIT

November 20, 2012 by dgreca

Shkruan Eugen SHEHU/

Agu i shekullit të njëzetë,do të shkëndijonte qiellin e madh të aspiratave të lirisë,për kombin shqiptar.Së mbrendshmi,bashkëkombasit e mij e patën kuptuar se askush nuk mund ta hiqte natën e gjatë osmane prej supeve të maleve,veç pushka e libri.Ngase e kuptuan këtë,ngase luftuan kurdoherë nën flamur të këtyre ideve,përpjekjet e shqiptarëve erdhën kurdoherë në rritje.Këto përpjekje,ky vrull,ky patos i zjarrtë,i ngjante atij lumi të madh,të marsur me dhimbjen e popullit i cili nuk derdhej në det,por në zemrën e vet kombit.Që në vitet e para të shekullit që lamë pas,shkëndijet e mësimit e të dashurisë për shkollën shqipe,nisën të kthehen në disa zjarre të vegjël,që një erë e fortë jo vetëm nuk do t’i shuante kurrsesi,por do t’i ndizte akoma më tepër.Por,duhet thënë se këto shkëndije,u dukën së pari,në ato qiej të turbullt,plot vetëtima e gjëmime,të viteve të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit.Dihet tanimë prej të gjithëve ne,se një prej pikave për autonomi administrative të kësaj lidhjeje,ishte përdorimi i gjuhës shqipe.

Në vitin 1879,në Stamboll u krijua „Shoqëria për të shtypur shkronja Shqipe“ e cila kishte si qëllim kryesor,botimin në gjuhën shqipe të abetareve apo teksteve të tjerë shkollore mbi historinë dhe gjeografinë e Shqipërisë.Në krye të këtij klubi kulturor,dallojmë sidomos vëllezërit Frashëri,Sami dhe Naim të cilët duke paraparë se rilindja e një kombi vjen prej diturie,nuk munguan asnjë moment të sakrifikojnë prej jetës së tyre,edhe në çastet e mbrame,në dobi të shqiptarizmës. Për më tej Sami Frashëri,ky shqiptar erudit,përcaktoi një alfabet të veçantë duke u nisur si nga tradita e lashtë e të folurit shqip,ashtu edhe nga përshtatjet me realitetin gjuhësor të atyre viteve.

Ky alfabet u quajt „Abeceja e Frashërve“ (përndryshe „Abeceja e Stambollit) dhe mbi bazën e tij u ndërtua edhe një abetare e disa libra të tjerë diturie.Po me këtë alfabet,shoqëria e lartëpërmendur e cila më pas u quajt „Dituria“,botoi edhe gazetën e vet „Drita“.Nën titullin domethënës të kësaj gazete,u botuan mjaft artikuj,të cilët në vetvehte ishin manifeste të shpirtit të madh të popullit tonë,në aspiratën e lartë për pavarsi e liri të plotë.Po ky alfabet,u përdor jo vetëm në Stamboll,por edhe në mjaft treva shqiptare,madje edhe në disa koloni të shqiptarëve në Sofje,Bukuresht etj.Kjo abece,njëkohësisht përdorej prej Durrësi,në Dibër e Prizëren.Ngase pozita e Portës së Lartë,u trondit rëndë në vitet 70 të të shekullit 19-të,fillimisht,Sulltani pati disa tendenca përkrahjeje të lëvizjes shqiptare për gjuhën e tyre.Por këto tendenca ishin kurdoherë si mburoje e mendimit që me autonominë e tyre kulturore,shqiptarët të mund të luftonin dominimet greke dhe serbe në Ballkan,dominime të cilat,i prishnin mjaft punë Portës së Lartë.Përndryshe,atëherë kur Porta e Lartë i forcoi pozitat,pas viteve 1880,ajo u vërsul me zjarr dhe hekur për të shpërndarë Lidhjen Shqiptare të Prizërenit e më tej,për të mbytur çdo klithmë që vinte për abecenë shqiptare.Përkitazi me këtë, studiuesi ynë i shquar Stavro Skendi shkruan tekstualisht ; „Sulltani ishte në parim,kundër çdo lëvizjeje kombëtare të shqiptarëve,sidomos kundër lëvizjeve të myslimanëve të cilët përbënin shumicën e kombit shqiptar.Interesi i Perandorisë e shtynte Sulltanin,t’u impononte myslimanëve, një arësim turk ose arab,pa marrë parasysh kombësinë e tyre.Duhej të krijohej me këtë mënyrë,një frymë e vetme feje si edhe gjuhe shtetërore,për të ndërtuar një murë që të ndante myslimanët nga të krishterët.Prishja e këtij muri që ndante shqiptarët,do të sillte pasoja kërcënonjëse për autoritetin e tij,veçanërisht kur rrymat kombëtare të popullsive të mbajtura tok nga feja e përbashkët dhe nga gjuha turqishte,do të shtoheshin në gjirin e Perandorisë“.(S.Skendi,Historia e abecesë shqipe,“Albania“ vëllimi i parë në mërgim , viti 1962 , faqe 360).

Pra, abeceja shqipe ishte vënë midis disa zjarreve,ende pa lindur mirë akoma.Turqia prej së largu,por edhe fqinjët shekullorë,i trembeshin lidhjes së saj,rritjes dhe zhvillimit,sikundër nata i trembet një mëngjezi të bukur që don të linde.Kësisoj çështja e alfabetit të gjuhës shqipe,virej në radhët e para të detyrave,jo vetëm për gjuhtarët, por për krejt atdhetarët shqiptarë.Në sfond të ngjarjeve kulmore të fillimit të shekullit të njëzet,alfabeti i gjuhës shqipe,do të potencohej sidomos prej një mendimi unanim të atdhetarëve shqiptarë se ai do të vlente për bashkim të tyre,për zgjim të vetëdijes.E fjetur prej natës së gjatë osmane,kjo vetëdije kërkonte zgjimin e ringjalljes,përmes aktit të madh të bashkimit.S’është aspak e vërtetë ajo çka deri më sot,nxënësit shqiptarë,mësojnë ende në shkolla,se gjoja shqiptarët,shkonin drejt vitit 1912 „gjoksbashkuar“. E vërteta është se ata shekuj të gjatë të padijes,pos të tjerave,suallën përçarje të madhe ndër shqiptarët.Kjo e keqe,deri më sot,është parë tek Turqia,sikur ajo të ishte fole e krejt antishqiptarizmës.Por mendimi im është se duhet parë ma në gjërësi e thellësi,marëdhëniet më fqinjët tanë.Dihet tashmë se në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë,kisha ortodokse serbe u ishte kundërvënë me forcë kishave katolike shqiptare. Ashtu sikundër dihet se patriotët e mëdhenj shqiptarë,ata që luftuan për gjuhën dhe shkollën shqipe u persekutuan deri në djegje e varje prej Patriarkanës greke të Stambollit.Në fundshekullin e kaluar,më saktësisht në vitin 1878,sipas statistikave të kohës,në trevat e Gjirokastrës, Beratit,Tepelenës dhe Himarës,kishte pos disa shkollave turke,edhe 163 shkolla greke ku qindra djem e vajza shqiptare në pamundësi të mësonin abecenë e tyre,merrnin njohuritë e greqishtes. Sigurisht,nuk mund të mos përmendet në këtë rrafsh,veprimtaria shumdimensionale e atdhetarëve tanë.E para shkollë shqipe, e çelur në Korçë,më 1887,dëshmoi se vetëdija nacionale shqiptare po rritej.Tek e mbramja,prej bijve të shqipes ish kuptuar,se liria do të vinte kurdoherë përmes krismave të pushkës dhe abecesë të mësuar prej gjeneratave të reja.Por edhe kjo shkollë (së bashku me disa të tjera) u mbyllën në fillim të shekullit të njëzetë.Madje për ironi të fatit,drejtorin e shkollës shqipe të Korçës,Nuçi Naçin, e arrestuan autoritetet turke vendore,nën akuzën „si pjesmarrës të një organizate të fshehtë shqiptare“ (Arkivi i Institutit të Historisë,Promemorja e Konsullit Kral mbi Shqipërinë nga viti 1901-1904).

Kësisoj për të mbëritur deri në janarin e vitit 1908,kur prej Fuqive të mëdha evropiane,u lëshua në tryezat diplomatike „Çështja Maqedone“.Pa dashur të kem një refleksion mbi këtë çështje,une vetëm mund të pohoj me gojën e plotë se servirja e asaj duhet kuptuar vetëm në aspektin se si mund të coptoheshin trojet shqiptare.Si reagim i menjëhershëm i „Çështjes Maqedone“,lindën komitetet e fshehta shqiptare.Të kryesuara prej Komitetit të Manastirit,këto komitete të cilat u emërtuan „Për lirinë e Shqipërisë“,u kthyen në çerdhet e para të lëvizjeve mbarëkombëtare shqiptare prej nga do të kalohej në kryengritjen madhore të armatosur.Më pas,në ngjarjet e qershor-korrikut të vitit 1908 shqiptarët me mijëra përkrahën lëvizjen e Turqve të Rinj,duke menduar se në hapsirat e reja politike të krijuara,mundësitë e tyre për bashkim e mbrothësi do të ishin më të mëdha. Por edhe me të kuptuar qëllimet e vërteta të turqve të rinj,atdhetarët e vërtetë shqiptarë ngarendën të bashkojnë kombin e vet në die e mendime duke formuar klube e shoqëri të ndryshme atdhetare.Kështu,në fundin e korrikut të vitit 1908 në Manastir u formua Klubi „Bashkimi“ i cili u pasua prej klubeve të tjerë,me të njejtat qëllime,në Elbasan,Korçë,Shkup dhe Selanik.Natyrisht,kohë më pas,këto klube u formuan edhenë „Strugë, Ohër ,Dibër, Tetovë ,Vuçitërn ,Delvinë, Gjirokastër ,Filat ,Follorinë, Pogon,Konicë,Negovan,Be llkamen, Berat,Durrës e gjetkë,“(Arkivi Qendror i shtetit,Fondi klubi „Dituria“ds.1,fl 14).

Duke qenë e kahershme,dëshira e atdhetarëve shqiptarë për çeljen e shkollave në gjuhën amtare,menjëherë sapo klubet tubuan rreth vehtes mijëra shqiptarë,u vendos të hapeshin sërish shkollat.Kështu,të dhënat dokumentare,flasin për ate,se në shtatorin e vitit 1908,në qytetin e Elbasanit,u çel e para shkollë shqipe dhe abetarja e përdorur aty u suall prej Stambolli.Ajo ishte abetarja e rilindësit të madh Sami Frashëri.Përpjekjet e patriotëve korçarë,bënë që po në këtë muaj,të çelen dy shkollat shqipe në Korçë të mbyllura prej turqve,vite më parë.Në shkollat fillore të Tiranës,gjithashtu u lejua mësimi i shqipes,ndërsa në qytetin e Beratit,me kulturë mbi 2400 vjeçare,ky eviniment u përcuall me një manifestim mbarë popullorë.Mbi 2000 vetë,prindër të moshuar,të rinj të reja,përcuallën fëmijët e tyre të vegjël për në shkollat e para shqipe. Sipas informacionit të kosullit frances në Manastir në vjeshtën e vitit 1908,me gjithë ndërhyrjet e mëdha të pushtetit turk,atdhetarët shqiptarë mundën të fusnin gjuhën shqipe,në gjimnazin shtetëror të Manastirit.Të parat shkolla shqipe,lulëzuan në vjeshtën e vitit 1908,edhe në Kosovë,Maqedoninë Shqiptare e Çamëri,duke paralajmëruar kësisoj se pas kësaj vjeshte do të vinte pranvera e madhe e abecesë.Është pikërisht ky truall i shëndetshëm i cili priste farën për t’u mbjellë,alfabetin e gjuhës shqipe.Dhe fati e desh që edhe kësaj radhe,pararoja e atdhetarëve shqiptarë të jetonte e punonte në Manastir.Pikërisht klubi „Bashkimi“ i Manastirit,ishte ai që prej disa muajsh kishte vendosur lidhje me patriotët shqiptarë e katër vilajeteve duke potencuar idenë për unifikimin sa ma të shpejtë të alfabetit të shqipes.Në një udhëzim të tij,dërguar klubeve në krejt trevat shqiptare,thuhej shprehimisht ;“Alafabeti unik,provon se kombi ynë është bërë një si komb… ai do të na ndihmojë edhe për përparimin e vendit tonë në fushën ekonomike,politike…(Arkivi Qendror i Shtetit fondi klubi „Përparimi“ dosja 1 fleta 24 ).

Anipse në kushtet gjysëm ilegale,pa mjete financiare dhe mes një varfërie të thellë,mjaft prej klubeve apo rretheve patriotike të kohës iu përgjigjën menjëherë kërkesës së klubit të Manastirit.Ata parashihnin tek „Bashkimi“ i Manastirit,krahun e fuqishëm që do të shërbente si shtizë flamuri, e atij flamuri që thërriste të gjithë shqiptarët,nën himnin madhështorë për abecenë e tyre.Ngase këto përgjigje ishin tepër të sakta dhe të zjarrta,përfaqësia e klubit „Bashkimi“ në Manastir,vendosi që pas datës 10 nëntor 1908,në qytetin e tyre,të nis punimet ky Kongres për njësimin e alfabetit.

Në mëngjezin e 14 nëntorit të vitit 1908,mijëra qytetarë të Manastirit,dulën nëpër rrugët e qytetit historik duke brohoritur për Kongresin.Delegatëve iu bë një nderim i veçantë duke i përshëndetur ata nxehtësisht,në sheshin përpara hotelit „Liria“,hotel në të cilin u mbajt edhe kongresi.Disa fjalë të ngrohta e tepër të sinqerta të Fehmi Bej Zavallanit,elektrizuan krejt mjedisin dhe mbrenda pak minutash,Manastiri jetonte një prej ditëve më të mëdha në historinë e vet.Ajo çka vlen të mos harrohet,është fakti se për të uruar kongresistët shqiptarë,kishin ardhur pos të tjerave edhe sllavomaqedonas,grekë ,turq,vllehë etj.Në Kongresin e Manastirit me të drejtë vote mirnin pjesë këta delegatë :

1- Sotir Peci – Drejtor i gazetës „Kombi“ (Boston),i deleguar nga kolonitë shqiptare të Amerikës dhe të Bukureshtit me 4 vota .

2- Fehmi Bej Zavallani – pronar,drejtor i gazetës „Bashkimi i Kombit“ (Manastir) dhe kryetar i klubit „Bashkimi“ i Manastirit i deleguar nga kolonia shqiptare e Egjyptit me 2 vota.

3- Gjergj Qirijazi – nënkryetar i klubit „Bashkimi“ i Manastirit përfaqsues i Shoqërisë Publike Britanike në Manastir dhe përkthyes i konsullatës austro-hungareze,i deleguar nga klubi „Bashkimi“ i Manastirit me 1 votë.

4- Selahedin Beu – nëpunës,i deleguar nga klubi „Bashkimi“ i Manastirit me 1 votë.

5- Ndre Mjeda – klerik , i deleguar nga shoqëria „Agimi“ i Shkodrës me 1 votë.

6- Mati Logoreci – klerik i deleguar nga shoqëria „Agimi“ i Shkodrës me 1 votë.

7- Gjergj Fishta – klerik,i deleguar prej shoqërisë „Bashkimi“ i Shkodrës,me 2 vota.

8- Hil Mosi – profesor, i deleguar nga shoqëria „Gegënia“ e Shkodrës me 2 vota.

9- Luigj Gurakuqi – profesor,i deleguar nga arbëreshët e Sicilisë me 2 vota.

10- Mid’hat Frashëri – përkthyes diplomatik në Selanik,i deleguar nga klubet e Selanikut dhe të Janinës me 4 vota.

11- Mihail Grameno – arsimtar,i deleguar nga shoqëria muzikore „Liria“ e Korçës me 2 vota.

12- Shefqet Frashëri – pronar,i deleguar nga klubi i Korçës me 1 votë

13- Thoma Abrami – sekretar,i deleguar nga klubi i Korçës me 1 votë.

14- Sami Pojani – profesor,drejtor i gazetës „Korça“,i deleguar nga shkolla Amerikane (Shkolla e Vajzave) në Korçës me 1 votë.

15- Gligor Cilka – klerik,protestant,i deleguar nga shkolla Amerikane(Shkolla e Vajzave) në Korçë me 1 votë.

16- Nikolla Kaçori – Klerik,i deleguar nga klubi i Durrësit me 2 vota.

17- Refik bej Toptani – pronar,i deleguar prej klubit të Tiranës me 2 vota.

18- Dhimitër Buda – faramcist, ideleguar nga klubi i Elbasanit me 1 votë.

19- Simeon Shuteriqi – arsimtar,i deleguar nga klubi i Elbasanit me 1 votë.

20- Azis Berzishta – nëpunës, i deleguar nga klubi i Starovës me 1 votë.

21- Nyz’het Bej Vrioni – pronar,deputet në parlamentin e Perandorisë Osmane,i deleguar nga klubi i Beratit me 2 vota.

22- Bajo Topulli – profesor, i deleguar nga klubi i Gjirokastrës me 1 votë.

23- Rauf Beu – pronar,rentier,i deleguar nga klubi i Gjirokastrës me 1 votë.

24- Leonidh Naçi – drejtor i shkollës,i deleguar nga klubi i Vlorës me 2 vota.

25- Shahin Kolonja – drejtor i gazetës „Drita“ e Sofjes,i deleguar nga klubi i Kolonjës me 2 vota.

26- Zejnel Glina – pronar,i deleguar nga klubi i Leskovikut me 2 vota.

27- Adham Shkaba – kafexhi,i deleguar nga shoqëria e Sofjes me 2 vota.

28- Dhimitri Mole – gjelltar,i deleguar nga klubi i Filibesë (Filipoli) me 2 vota.

29- Ahil Efthimiu – inxhinjer , i deleguar nga klubi i Konstancës me 2 vota.

30- Afez Ibrahim Efendiu – nëpunës,i deleguar nga klubi i Shkupit me 1 votë.

31- Emin Beu – nëpunës,i deleguar nga klubi i Shkupit me 1 votë

32- Sulejman Efendiu – nëpunës, i deleguar nga klubi i Starovës me 1 votë.

( „Dituria“ nr.3 , mot i parë , Selanik 1909 , faqe 39 ).

Menjëherë pas ceremonisë dhe fjalëve përshëndetëse,u zgjodh Kryesia e Kongresit të Alfabetit e cila do të përgjigjej për ecurinë e tij.Në detyrën e Kryetarit të kryesisë udhëheqëse,u votua dhe fitoi me shumicë votash,Mid’hat Frashëri,ndërsa nënkryetarë,Luigj Gurakuqi dhe Gjergj Qirjazi.E vërteta është se Mid’hat Frashëri,asokohe ishte vetëm 28 vjeçar por veprimtaria e tij në dobi të lëvizjes kombëtare,ishte tejet e madhe Emri i tij,prej kohësh pat kapërcyer Stambollin (ku jetonte) dhe po zinte vend në mjaft vatra shqiptare.

Në dy ditët e para,Kongresi pati diskutime e debate mjaft të gjata.Duke qenë se deri asaj kohe,ishin përdorur disa alfabete të gjata.Duke qenë se deri asaj kohe,ishin përdorur disa alfabete,sejcili pjesmarës nisi të mbroje njërin apo tjetrin alfabet,nisur jo nga dëshira,më tepër se nga kushtet e vendeve që përfaqsonin.Kjo është më se e natyrshme,po të kem parasysh se disa prej këtyre delegatëve,u takonin religjioneve të ndryshme fetare,ndaj kishin edhe kufizimet fetare brenda kërkesave të tyre.Duke parë se diskutimet ishin të pafund,dhe punimet e Kongresit mund të mos nxirnin gjë në shesh,atëherë,me të drejtë,nga kryesia e Kongresit u hodh ideja e zgjidhjes me vota,të një komisioni i cili kishte të drejtë të hartonte alfabetin.Mendimi u miratua dhe delegatët zgjodhën në këtë komision atdhetarët e shquar si Mid’hat Frashëri,Ndre Mjeda,Luigj Gurakuqi,Bajo Topulli, Sotir Peci,Gjergj Qirijazi,Shahin Kolonja,Dhimitër Buda,Gligor Cilka dhe Nyz’et Vrijoni.Kryetar i këtij komisioni u zgjodh Gjergj Fishta. Komisionit të Alfabetit iu dha kompetencë e plotë e mandej prej të gjithë kongresistëve u deklaruan se ky alfabet do të përdorej në çdo rast,në çdo trevë,pa iu friguar as religjioneve fetare.Por dihet tanimë se edhe ky komision nuk e kishte të lehtë punën e tij. Deri asaj kohe,pothuaj të gjitha votimet e shkollat shqipe vërtiteshin rreth 3 alfabeteve,atij të Stambollit (përndryshe të Frashërve) të klubeve „Bashkimi dhe „Agimi“.Vështirë,të vireshin në kandarin e kohës,përparsitë e njërit apo mangësitë e tjetrit,ngase atdhetarët shqiptarë,patën investuar në ato alfabete e libra,me shumë dashuri për dije se sa para.Edhe diçka tjetër.Rrethet kulturore e patriotike shqiptare,me të mësuar për krijimin e komisionit të aflabetit,me letra e telegrame të ngrohta,ngarendën kush e kush më parë,të mbrojnë alfabetet e trevave të tyre (pa e parë kuptohet) problemin në thelsinë e vet.Pas debateve tepër konstruktive u artikulua nevoja e përdorimit njëherësh të dy alfabeteve,si atij të Stambollit edhe atij latin.Me këtë mendim u pajtua shumica e këtij komisioni,duke parë kushtet dhe rethanat nëpër të cilat kalonte udha e jonë e dijes.Kështu,ky komision,unanimisht,vendosi që alfabetet e Stambollit dhe ai latin,do të ishin të vetmit që do të përdoreshin nëpërshkolla,detyrimisht,për t’u njehsuar me të pastajmen në një alfabet të vetëm.

„Mid’hat Frashëri ia paraqiti Kongresit vendimin e komisionit.Pastaj At Fishta,si kryetar i komisionit të abecesë,dhe arsyet dhe spjegimet për këtë vendim.Ai tha se dhe vetëm abeceja e Stambollit do të mjaftonte t’u përgjigjej nevojave të kombit shqiptar,por për shtypjen e librave jashtë dhe për telegrafe,ishte e nevojshme një abece thjesht latine e mbylli bisedën duke zënë në gojë gjermanët që përdorin dy abece,ate Gofike dhe Latine.Vendimi i Komisionit të abecesë u pranua nga Kongresi“.(S.Skendi,Historia e abecesë „Albania“ nr 1,viti 1961,faqe 366).

Për shumë kohë në historiografinë tonë,ka egzistuar mendimi se funksionimi i njëhershëm i dy alfabeteve nuk mund të ishte një zgjidhje ideale.Të tjerë,historianë mendojnë se po.Unë mund të them pa droje se bëje pjesë në grupin e dytë dhe kam menduar kaherë se një zgjidhje tjetër zor se mund të gjendej,pos ate rreth burrash të mençur të Shqipërisë.Po ti hedhim një sy përfaqsuesve të Kongresit të Manastirit,unë them se ata nga çfardo pikpamje,kanë qenë dhe mbeten ajka e mendimit përparimtar të asaj kohe.Krejt vizionarë,ata pranuan abecenë e Stambollit,jo pse ate e pat nxjerrë në dritë Sami Frashëri,por ngase një veprimtari e tërë kombëtare,me tendenca të thekshme liridashëse,ishte përcjellë përmes botimeve në këtë alfabet.Ai alfabet donin apo s’donin kongresistët e Manastirit,pat hyrë nëpërmjet abetareve të para,në çdo vatër të toskërisë e për më tej ishte ngulitur në gjeneratat e reja të çamërisë mbi të cilën pak vite më pas do të pllakoste tragjedia e madhe.E kaluara e këtij alfabeti ndoshta jo shumë largët,fliste për faktin që ai mundi të përshtatet të përshtatet e të asimilohet prej mijëra shqiptarëve ç’prej gjirit të Artës e deri në Mirditë e Mat.Por unë mendoj se kongresistët e Manastirit duke lënë të lirë ushtrimin e dy alfabeteve lanë gjithashtu të hapura udhët e bashkimit të shqiptarëve,nën idealet e shqpitarisë.Vetëdija nacionale e jonë,fitoi shumë më tepër se ç’humbi (nëse ka patur humbje…) Pikërisht,duke lënë përdorimin e dy alfabeteve njëherësh.Për më tej,ashtu siç mund të ridhnin ngjarjet,arsyeja që alfabeti latin u pranua prej të gjithëve,është kurdoherë një shkak më tepër për të besuar se sytë dhe mendja e atdhetarëve tanë me ate fillim të trazuar shekulli,ishin kurdohere të drejtuar nga perëndimi.Ata i pat lodhur e vrarë shpirtërisht zumtia aziatike pesë shekullore. E ndjej të domosdoshme të sjell në këto faqe,disa emocione të ditëve të Kongresit,sipas shtypit shqiptar të kohës.

„Mbledhja e shtatë,të premten“ Pas dreke,me nëntë,salla e klubit ish plot shqiptarë… I pari folës këtë ditë,që Haxhi Fildan Efendiu që bëri fjalë për lirinë,për despotizëm,për njerinë,për vetëdijen dhe për bashkime… Folës i dytë u bë zoti Fishta që bëri fjalë për nevojën e mësimit dhe të shkollave shqipe duke thënë se se çdo baba dhe çdo nënë e ka detyrë të dërgoi në shkollë djemtë e tyre dhe të mos i lënë me padije.Në fund Fazli Pashë Tirana këndoj një fjalë në gjuhë turqisht për shqiptarët,për xhemijetin dhe turqit e rinj.Kjo ditë e shkëlqyer u mbush me këngë trimërie që Çeço Topulli e Mihail Gramenoja kënduan me aq shije dhe në zë të cilëve përziheshin dhe ca zëra grash të disa shqiptarkave t’ardhura për të dëgjuar flalët e delegatëve.Mbramnet,klubi i Manastirit dha nji darkë shtatdhjetë vetash që përmblodhi gjithë delegatët dhe shqiptarët e Manastirit në tryezë ishte edhe Valiu i Manastirit Hivzi Pasha.Fehmi Bej Zavallani,kryetar i klubit,piu i pari për shenden e gjithë shqiptarvet dhe Mid’hat Bej Frashëri,piu jo për trupne,por për mendjen e shqiptarsisë q’u ep fuqi dhe zemre,gjithë shqiptarëvet kudo që ndodhen.Pas darke Atë Fishta mbajti një fjalë të bukur…

Ditë e fundit.9 vjeshtë e tretë, edjele.

Delegatëtkëtë mëngjes u mblodhëne dhe kuvenduan për dy gjëra.E para,u vendos që klubetë dhe shoqëritë që janë në Shqipëri të shkruajnë tek Klubi i manastirit për çdo gjë të vlejtur q’u shkon në mendje dhe klubi i Manastirit të ketë për detyrë të bëje në muaj nga një raport dhe ta dërgojë në tërë klubet dhe shoqëritë… Këtë mbrëmje delegatët dhanë një darkë për plesinë e Klubit të Manastirit dhe për shqiptarët që ndodheshin aty.Në tryezë u rrëfye gjithë gaz i një mbledhjeje kombiare,të tillë mbledhje që ish si çap i parë që bente kombi shqiptar drejt bashkimit dhe qytetarisë.Dhe u bënë lutje që,sikundrë që ishin të mbledhurë dhe të bashkuar në këtë mesalle,ashtu dhe gjithnjë të kenë dhe mendjetë dhe zemratë të bashkuara për të punuar për të mirën e mëmëdheut… „ ( Gazeta „Liria“ ,e shtunë 8 , vjeshtë e tretë , 1908).

Për hir të së vërtetës,duhet thënë se gjatë ditëve të zhvillimit të Kongresit të Manastirit,pati midis delegatëve edhe debate nëse do të mund të dilte ky kuvend jasht suazës së alfabetit apo jo.Disa atdhetarë menduan që gjithshka të përmblidhej rreth alfabetit,ndërsa të tjerë nuk vonuan të kryejnë takime me antarët e Komiteteve të mfshehta të Manastirit e rrethinave.Por pamvarsisht nga debatet e shprehura,realisht në ditët e mbrojtjes të Kongresit të Manastirit,u shtruan në diskutime të veçanta edhe mjaftë situata që lidheshin drejtëpërsëdrejti me fatet e shqiptarëve.Krejt këto takime të delegatëve me kongresistët përparimtarë e demokratë,zhvilloheshin në shtëpinë e Gjergj Qiriazit, njërit prej atdhetarëve të shquar shqiptarë,në rrafsh të alfabetit e gjuhës shqipe. Sipas të dhënave që jap lidhur me këto takime,konsulli italian i asaj kohe,në Manastir,çështjet që zënin në këto takime të fshahta,ishin :

1- Qëndrimi ndaj qeverisë osmane dhe mos besimi ndaj turqve të rinj,si dhe dënimi ndërhyrjes së shteteve të huaja në punët e mbrendshme shqiptare.

2- Njohja zyrtare e kombësisë shqiptare dhe gjuhës shqipe.

3- Zhvillimi i kulturës dhe arësimit në viset shqiptare,duke shpallur gjuhën shqipe si gjuhë mësimi në të gjitha shkollat shtetërore ndërsa gjuha turke do të mësohej vetëm nga viti i katërt si gjuhë e dytë.

4- Shqiptarët ta kryejnë shërbimin ushtarak në vendet ku shërbimi me fjalë do të zgjase 2-2.5 vjet.

5- Në viset shqiptare të emertohet nënpunës shqiptarë.

6- Zhvillimi i marëdhënieve kapitaliste,hapja dhe shfrytëzimi i minierave si edhe ndërtimi i hekurudhave në këto vise të bëhet nga sipërmarrës shqiptarë.

7- Kufizimi i depërtimit të kapitalit të huaj,në ekonomi,në viset shqiptare me qëllim që të ndalohet ekspansioni ekonomik i shteteve imperialiste,që t’i jepet mundësia borgjezisë shqiptare për të shtënë në dorë tregun dhe ekonominë e vendit.

Burimet e derisotme arkivore,dëshmojnë për faktin se në thelb,këto kërkesa u miratuan prej kongresitëve ashtu si kundër edhe ato të përdorimit të alfabeteve.Për më tej,ishin këto kërkesa që u paraqitën në parlamentin turk,prej deputetëve shqiptarë,natyrisht në formë më të gjërë sipas kushteve të reja.Parë në këtë rrafsh,shtëpia e Gjergj Qiriazit u kthye në një „sallë“ tjetër kuvendi,idetë dhe mendimet e së cilës u përcuallën në krejt trevat shqiptare duke reformuar në kohra tepër të errëta.Lëvizjet madhore të shqiptarëve në vitet 1910-1912 tek e mbramja rrëfyen se në themel të programeve e betejave të zhvilluara,patën pikërisht këto die të athdhetarëve të Manastirit,të tubuar në Kongresin e abecesë shqiptare.Fakti është që sa herë kujtohen ditët e këtij kongresi,natyrshëm vinë ndërmend edhe përpjekjet autonomiste të athdetarëve tanë për të mos e ndarë pushkën nga pena për asnjë çast.

Lidhur me Kongresin e Manastirit,është shkruar diku se pati edhe atdhetarë që nisur prej qëndrimeve të hapura pro-turke,iu kundërvunë me forcë këtij kuvendi,apo më keq,se gjoja nuk muarën pjesë fare.Shtypi shqiptar i asaj kohe provon gjithsesi pjesmarrjen e tyre dhe nuk shprehet për kundërvënie të hapura,por sigurisht për debate që vijnë natyrshëm po të kemi parasysh pozitat dhe ofiqet e tyre në Portën e Lartë. Thellë në labirintet e ideve të tij,Kongresi i Manastirit gjallojnë idetë kulmore të vetë popullit tonë.Fati i tij është i lidhur ç’prej vitesh me fatin e abecesë të vet dhe këtë aliazh magjik,jetojnë mijëra vepra të ndritura trimërie,të atyre trimave që mbetën në udhën e dijes.

Se çfar gjurme të lavdishme,kanë lënë ato ditë të largëta të nëntorit të vitit 1908,në Manastir, e provojnë edhe realitetet e sotme.Udha e gjatë e dijes është mbushur në vite me gjurmë gjaku dhe prej rrjedhave të tij gurgullon dhimbja e madhe e abecesë sonë.(NE FOTO: Në mes me nr.1 Kryetari i Kongresit të Manastirit Mit’hat Frashëri)

Bern-Zvicër

ISMAIL QEMAL Bej VLORA- DUART E SHENJTA QË NGRITËN FLAMURIN

November 16, 2012 by dgreca

Shkruan Eugen SHEHU/FOTO: Oxhaku i madh i familjes Vlora

Në panteonin e lavdisë së kombit tonë,padyshim Ismail Qemali zë vendin e nderit.Vitet e historisë shqiptare përkulen me veneracion përpara këtij burri ashtu siç janë përkulur breza të tërë shqiptarësh,këto vite historie të fillimshekullit,posaçërisht e kanë nderuar trimin ngase në supet e tyre ka rrahur e lirë flatra e shqipes tonë dykrenore.

Ismail Qemal Vlora,ka lindur në qytetin e Vlorës,me 24 janar 1844.Në fakt,origjina e Ismailit, ka rrjedhur nga fshati Kaninë,nga ajo fortesë e mrekullueshme natyrore,nga ai shkëmb gjigant në këmbë të të cilit,shtrihet qyteti piktoresk i Vlorës.Në defterët e turqve është përmendur me mijëra faqe trimëria e Sinan Pashës i cili u vra në Vlorë në vitin e largët 1503,duke luftuar kundër ekuipazhit të disa anijeve Raguziane që donin të pushtonin skelen.Sinan Pasha (ndër paraardhësit e Ismail Qemalit) u varros me nderime në oborrin e teqes së Kaninës pasi aty e kish lënë amanet. Nga generata në gjeneratë,dashuria për Shqipërinë jo vetëm që nuk u shua por erdh duke u rritur e zgjeruar ashtu siç rriten e zgjerohen shtratet e lumenjëve malore në prill kur shkrijnë borërat.Këtë të vërtetë historike pos të tjerave, e zbulon një pohim i thjeshtë i Ismail Qemalit në kujtimet e tij,shum më vonë,ndërsa shkruan ; “E vërteta është se katragjyshi ynë,Sinan Pasha,ishte shqiptar njëqind për qind për këtë jemi krenar”.(Ismail Qemali,kujtime,Toronto,Kanada , faqe 11 ).

I jati i Ismailit Mahmud bej Vlora,merr pjesë në luftimet e kaçakëve shqiptarë që kundërshtonin reformat turke të vitit 1847.Dihet se këto kryengritje popullore patën një jetë të shkurtër ndaj dhe u shuan me dhunë prej Portës së Lartë.Por sikur të mos mjaftonte dhuna,vrasjet e taksat akoma e më të rënda në shpinë të shqiptarëve,u deshën dhe burgimet e internimet.Kësisoj Mahmud bej Vlora u internua në Konje të Azisë së Vogël,ndërsa familja u çua në Selanik.Jeta e Ismailit të vogël mori papritmas rrjedhë tjetër por kjo duket se nuk e ka penguar aspak djalin e Vlorës të mësojë në një shkollë turke të qytetit.Kohën e lirë të tij,ai e kalon sidomos me të jamën Hedije hanmin, e cila ishte bija e Tahir bej Libohovës,ndër familjet më të pasura e të dëgjuara të Gjirokastrës. Sidoqoftë larg Vlorës së tyre,nënë e bir si edhe motra Bellkize do ta ndjenin veten të vetmuar.Por kanë qenë disa miq të familjes vlonjate që i ndihmuan.Ngase Ismail Qemali ishte nipi i Ibrahim Pashë Vlorës dhe ky dikur pat miqësi të ngushtë me Napoleonin e madh,këta ndërhynë në konsullatën fraceze të Selanikut. Sigurisht ka qenë ndikimi i francezëve pranë Portës së Lartë çka bëri që Ismaili me nënën dhe motrën e vogël të kthehen sërish në vendlindje.Natyrisht e jëma,Hedija,kërkonte me ngulm që biri i saj,Ismaili,një ditë të marrë rrugën sërish dhe të gjendet në qytetin e Janinës.Aty,sipas rekomandimeve të disa miqve të familjes,futet të studjojë në gjimnazin “Zosimea” ndër më të shquarit e kohës.Ndër të njohurit e parë aty është Naim Frashëri,poeti ynë i madh dhe dy bektashinjtë herë-herë,duke shëtitur buzë liqenit të qytetit,kanë kujtuar sigurisht teqet e Frashërit e Kaninës,këto vatra ku digjej pa u fikur askurrë prushi i shqiptarizmës.Pas mbarimit shkëlqyeshëm të “Zosimesë” Ismail Qemali shkon në Stamboll dhe ndjek studimet e larta në degën juridike.Tashmë është një djalosh i pashëm.Nëpërmjet Naimit njihet me Abdylin e Samiun dhe në shoqërinë e frashërllinjëve ndihet mjaft mirë.Padyshim,në kontaktet me ta janë ravijëzuar konturet e para të ideve për pavarsinë shqiptare ç’ka mund të nisej së pari me përhapjen e dritës së diturisë.

Gjatë kohës që ndiqte studimet në fakulltetitn e avokatisë,shkoi disa herë në Paris.Interesante është të dihet se pos të tjerave,aty Ismail Qemali u njoh me shkrimtarin e madh frances Viktor Hygo.Në bisedat me te,studenti shqiptar do të merrte njohuri të mëdha,në rrafsh të ideve iluministe. Pas mbarimit të studimeve të larta,Ismail Qemal Vlora,ngase zotëronte njohuri të mëdha në fushën e jurispondencës si dhe gjuhët greqisht,turqisht,frengjisht e italisht,u thirr të punojë në Ministrinë e Jashtme të asaj kohe në Stamboll.Në pak muaj pune,ra në sy jo vetëm disciplina e madhe e punës por edhe përkushtrimi i tij.Zgjidhet midis shumë kandidatëve për të punuar si kryesekretar i Ministrisë së Jashtme,dhe ishte vetëm 23 vjeç.

Në vitin 1870,biri i vlorës,pas rezulltateve të mira të arritura në Ministrinë e Jashtme,emërohet guvernator në Varna të Bullgarisë.Këtu,Ismail Qemali ndërmerr reforma tepër liberale duke konstrukturuar në një farë mënyre një shpresë të re për popujt që rronin nën sundimin e Portës së Lartë.Gjatë qëndrimit të tij në Varna,pos të tjerave,Ismail Qemali do të kishte kënaqsinë e madhe të priste Perandorin Franc Josef.Më vonë në kujtimet e tij,ai do të shkruante për impresionet që i pat lënë kjo vizitë. Ndërkaq,në idetë tij,ravijëzohen shpresat për një të ardhme tjetër të krejt popujve që përgjumeshin në natën osmane.Ndër prirjet e tij,tashmë shfaqet edhe ajo e gazetarisë.Ka punuar disa kohë si gazetar në “Da nube” dhe më vonë 1867 si drejtor i gazetës “Burimi i mendimeve”.Bie në sy,në shkrimet e tij,një mendim i qartë për autonominë e vilajeteve.Në fakt,pas kësaj autonomie,Ismail Qemali parashihte pjesën tjetër”të ajsbergut”,luftërat çlirimtare që mund të rridhnin si shkak i kësaj autonomie.Tashmë idetë dhe veprimet e tij kanë qenë diçka më të hapura dhe kjo nuk mund të kalonte pa u vënë re prej spiunëve të Perandorisë së madhe.Në vitin 1900, autoritetet e larta të Portës, e emërojnë Ismail Qemalin,si Qeveritar i Përgjithshëm i Tripolitanisë. Por nga burime shumë të fshehta,mësohet se ate e pret Syrgjyni ndaj miqtë e lajmërojnë dhe biri i Vlorës merr rrugën e ilegalitetit duke hequr dorë pa hezitim nga kariera e tij diplomatike.Mendohet se armiqësia e Portës së Lartë ndaj birit të Vlorës,mund të ketë lidhje edhe me Mid’hat Pashën. “Kur Mustafa Pasha u emërua prefekt në Dobruke të Bullgarisë,Ismail Beu ish diplomuar dhe kërkoi të emërohesh nëpunës pranë tij.Në atë kohë Guvernator i Filipopalit ishte Mid’hat Pashai,i famshëm kryeministër liridashës,që më vonë u vra prej Sulltan Hamidit ! Mustafa Pasha e këshilloi të merrte si këshilltar Ismail Qemalin ngase ky njihte mirë frengjishten.Këndejmi rodhi miqësia e ngushtë me Mid’hat Pashanë që mbeti deri në vdekje.Ky bashkëpunim e bëri Ismail Benë të njohur në qarqet intelektuale dhe i dha nam.Por njëkohësisht i ngjalli edhe një hije dyshim edhe tek Sultani”.(Safa Vlora,”kujtime personale e familiare rreth Ismail Qemalit”Romë1968).

Pas largimit nga Stambolli,Ismail Qemali shkon në Athinë.Natyrisht këtu nuk mund të gjejë do mjediset atdhetare të Stambollit por lidhjet e tija me patriotët shqiptarë nuk rreshtin me gjithfarë mënyrash.Në vitet e para të këtij shekulli,biri i Vlorës bashkëpunon ngushtë me Abedin Pashë Dinon,Shahin Kolonjën,Dervish Himën,Hasan Prishtinën etj,duke u rrekur në krijimin e një platforme ideore çka mund të nxiste që ato shkëndija të nacionalizmit,të bashkohen e të bëjnë zjarrin e madh të lirisë.Këtë platformë mbarëkombëtare,Ismail bej Qemali nuk mund ta arrinte kurrsesi me dy tri miq të tij në Athinë.Ngase e kupton këtë,ngase parasheh rënien e shpejtë të Perandorisë Osmane biri i Vlorës vrapon tashmë në Evropë.Disa dyqane që ja pat lënë i jati në Vlorë mundësonin një lloj jetese e çka i tepronte ai do ta përdorte vetëm për shpëtimin e kombit të vet.Të këtyre viteve janë një sërë veprimtarish të Isamil Qemalit i cili intuitivisht parandjente rrezikun e kombit dhe përpara tij nuk mund të heshte.Përshtypje të thella la sinqeriteti dhe guximi i tij në rrethet e patriotëve shqiptarë,ndërsa ata merrnin në duar thirjen e shkruar në të cilën ftoheshin krejt ata që donin shqipërinë për të marrë pjesë në shpëtimin e atdheut.Në Egjypt,Ismail Qemali takohet me Mehmet Ali Pashën,një tjetër shqiptar në hierarkinë lartë turke që i dha shpresë për të ndihmuar në pavarsinë e vendit.Në Napoli dhe Sicili u prit mjaft mirë prej arbëreshëve dhe u përcolli atyre imazhin e bashkimit rreth një ideje kombëtare të vetme,asaj të pavarsisë së trojeve arbërore. Personalitete arbëreshe e italiane të kulturës, e nderuan birin e vlorës duke mbështetur e përkrahur në çdo rast mendimet e tij për autonominë e Shqipërisë.Vlen të thuhet se kur shkoi sërish në Romë më 1907,ai u thirr në takim të veçantë prej Ministrit turk në kryeqytetin Italian.Ky i fundit nuk vonoi t’i jepte porosinë e Sulltanit që të “mos mirej me politikë”.Por shpirti i birit të Vlorës ish ndezur prej prushit të shqiptarizmës dhe ai nuk mund të shuhej askurrë.

Gjeneva,Parisi,Londra e Brukseli,do të ishin qytetet ku zëri i Ismail Qemalit do të dëgjohej i fuqishëm në mbrojtje të interesave të nëpërkëmbura të shqiptarëve.Ky zë do tu kujtonte Turve të Rinj,por edhe Evropës së qytetëruar se pos virtyteve të rralla e të vyera,shqiptarët ruanin në shpirt, të paprekur edhe ndjenjën e madhe të lirisë.Kësisoj,biri i Vlorës nderohej e respektohej nga rrethet përparimtare të këtyre vendeve,ndërsa në sytë e shqiptarëve porteti i tij lartësohej nga dita në ditë. Në shkrimet e tij,Ferid Vokopola,ish pjesmarës në ngritjen e flamurit në Vlorë,shkruan ;

“Për herë të parë pata fatin ta takoj Atë,në Korfuz,ku ishim në rrugë e sipër me dajën tim,të ndjerin Hasan Kodra dhe ishim nisur me anë të detit për të shkuar në Janinë.Dajua im e njihte fare mirë… Ishte një ditë prilli e 1908-ës,kur më prezantuan me Te.Mbas një përulje adhurimtare i putha duart dhe ai na urdhëroi të ulem afër.Kur ra fjala për veprimet e çetave të të ndjerit Riza Vleçishti,Cerçiz Topulli e të tjerë,pashë se i shkuan lot prej sysh,sy të shkëlqyer si të shqiponjës së maleve dhe tha : Liria merret e nuk falet… të marurit e saj nuk bëhet me anë të mëshirës por mjerisht me gjak.Këtë e kanë derdhur shqiptarët e shkretë gjatë shekujve pa e kursyer fare,por gjer më sot nuk kanë fituar kurgjë.Kemi luftuar e jemi sakrifikuar për të huajt… Tani koha po ja mbrin”.(F,Vokopola,revista “Njeriu “ faqe 3, Tiranë shkurt të vitit 1944 ).

Ka qenë vjeshta e vitit 1908,kur disa miq të Ismail Qemalit në qytetin e Vlorës,muarrën vesh se do të mbërinte në liman,me një anije italiane biri i tyre.Lajmi mori dhenë merenda pak ditëve dhe qindra vlonjatë shkonin çdo mëngjez në limanin e qytetit për të pyetur.Tashmë emri i Ismail bej Qemalit përcillej me respekt të jashtëzakonshëm ngase dihej veprimtaria e tij (së paku 8 vjeçare) në Evropë kur grinte zërin që Shqipëria të mos coptohej.Në mesditën e 18 shtatorit të vitit 1908,në drejtim të limanti të qytetit u shfaq lundruesja si një shpend i vogël,i bardhë,që sjell në krahët e veta ogure të mira.Dhjetra të rinj u hodhën në det dhe i prenë rrugën mjetit lundrues.Ata e muarën plakun e zbardhur mbi supe dhe e nxuarën në breg ndërkohë që qindra të tjerë aty thërisnin me forcë emrin e Ismail Qemalit.Për nder të birit të tyre,ate në mbrëmje,Vlora ngjante si të ishte në festë.Klubi atdhetar “Labëria” me ç’rast shtroi një darkë duke i propozuar birit të vet titullin e lartë të Presidentit të Nderit.Me lot në sy i emocionuar prej kësaj pritje gati familiare,Ismailbej Qemali u shpreh se”Jetën time s’mund ta ndalojë dot askush të shërbejë për vuajtjet dhe hallet tuaja”.Pas një vizite në shtëpinë e vjetër në Kaninë,ai shkon në oborrin e teqes ku preheshin të parët e tij.Aty plaku përshpërit disa fjalë që,vetëm ai dhe të parët e tij mund t’i kuptonin.Prej Kaninës,këtij shkëmbi gjigant natyror ai merr udhën nëpër fshatrat e lumit të Vlorës.Miq dashamirës të shumtë e presin birin e tyre duke i rrëfyer padyshim edhe hallet e mëdha të asaj jete të zezë shtypjeje e mjerimi.

Vizita e Ismail Qemalit,koincidon me zgjedhjet që do të zhvilloheshin për deputet në parllamentin turk,me ç’rast plaku i urtë me porosinë e miqve të shumtë,vendos kandidaturën në Sanxhakun e Beratit.Një muaj më pas,me zgjedhje,Ismail Qemali mundi të fitojë anipse propaganda e turqve për te kishte qenë tepër banale.Ngase i druheshin frymës,demokratike dhe diplomacisë së zgjuar të Ismail Qemalit,turqit e rinj dhe veglat e tyre përdorën edhe rrushfete për të rrëzuar plakun e urtë.Por shqiptarët,përpara se të japin besimin,i patën falur shpirtin këtij burri të madh,këtij vigani liberator. Ajo vepër madhore,ajo luftë e paçmuar në shërbim të kombit shqiptar,ajo forcë vepruese me të cilën Ismail Qemali synonte të zgjeronte qeverinë e përgjumuar osmane,janë padyshim kapitujt më të çmuar të jetës së tij.E nënvizoj këtë ide ngase,në tribunën e parlamentit osman të vitit 1908,zëri i tij ishte jo vetëm një klithmë ndaj fatit të Shqipërisë por edhe një vetëdije me ate çka do të ndodhte në Ballkanin e trazuar.Etnitë ballkanike patën nisur të zgjohen e forcohen duke paraparë edhe sulme të verbërta ndaj njera-tjetrës.Prandaj edhe deputetët e tjerë,nga viset ballkanike,në parllamentin osman askurrë nuk ja prenë fjalën plakut,përkundrazi çmuan çiltërsinë dhe zgjuarsinë e saj. Së bashku me Nexhip Dragën dhe Hasan Prishtinën (edhe këta deputetë në parllamentin osman) Ismail Qemali nuk kurseu energjitë e tij për të kërkuar të drejtat e shqiptarëve.Këto të drejta,ai i pa kurdoherë të lidhura me zhvillimet ballkanike dhe Evropiane ngase e kish paraparë se në tokën e vet të bekuar, përplaseshin pa rreshtur interesat jo vetëm të fqinjëve por edhe të forcave të tjera të mëdha. Natyrisht ai kërkonte decentralizimin e Perandorisë Osmane por ishte tepër i matur në “autonominë e viseve të tjera”ngase,brenda kësaj lëvizjeje politike kërcënohej pa rreshtur fati i Shqipërisë së tij. Sipas të dhënave të dokumenteve arkivore të Turqisë,në vitin 1909,Ismail Qemali u thirr nga Sulltani dhe iu propozua detyra e Ministrit të Mbrendshëm të Perandorisë.Ne shqiptarët nuk duhet të harojmë se pos të tjerave,të huajt na kanë parë kurdoherë si modele karakteri të lartë e ndershmërie të thellë.Kjo ka qenë mbase shtysa e parë e Sulltanit mbi këtë propozim e mandej natyrisht edhe mund të largonte prej veprimtarisë së tij atdhetar.Por këtë funksion,plaku i urtë nuk e pranoi dhe kjo sigurisht që solli edhe zemërimin e Vezirit të Madh.

Kur edhe në parllament u krijua një gjendje e rëndë,Ismail Qemali duke marrë,edhe mendimin e miqve të vet,më 1909,largohet përfundimisht nga parlamenti.Prej tribunës së tij,Ismail Qemali pat goditur rëndë jo vetëm diktaturën e vendosur prej turqve të rinj,por edhe sëmundjet e mëdha sociale që kalbnin Perandorinë e madhe.Tashmë ai largohet përfundimisht nga Stambolli i bindur se për fatin e kombit të vet nuk duhej menduar aty,por gjetkë.Sa për Turqit e Rinj,pas këtyre që shkuan grumbull i madh shqiptarësh të asaj kohe,në kujtimet e veta,plaku i Vlorës do të shkruante : “Turqit e Rinj që i quajnë shqiptarët thjeshtësisht një popull mysliman,që nuk kishin ide politike të vetat përveç dëshirës që të mos paguajnë taksa…Me këtë shpresë,brenda më pak se dy vjet,ata nisën kundra Shqipërisë katër ekspedita ushtarake shtypëse.Por shqiptarët që gjatë shekujve të kaluar kishin bërë ballë fuqisë së kaq shumë perandorive,dhe nuk kishin rënë në gjumë as në kohën e Abdyl Hamidit,nuk u tmeruan nga kjo përpjekje.Përkundrazi,politika sulmonjëse e Turqve të Rinj qe maja që bëri të ringjallen prapë ndjenjat tona kombëtare dhe të lulëzojnë me një shkëlqim të ri. Fitoret që ushtritë e Xhavidit dhe Shefqetit patën këtu e atje kundër Shqiptarëve,s’bënë gjë tjetër,veçse i dhanë flakë prushit të mbuluar të kryengritjes”.(Ismail Qemali,”Kujtime “ Toronto- Kanada faqe 248 ).

Ndërkaq që plaku i Vlorës ndërmerrte udhëtime nëpër Evropë,ndërkohë që zëri i tij ndihej i fuqishëm në veshin e shurdhër të kancelarive perëndimore,në viset lindore të Shqipërisë,dhuna nuk kish të sosur.Trupat e Turgut Pashës kishin mësyer në drejtim të Kosovës dhe vrasjet,djegjet e grabitjet çonin shqiptarët përditë e më shumë në tragjedinë e madhe të mosegzistimit të tyre.Ismail Qemali,mbante kontakte të vazhdueshme me krerët kryesorë të rezistencës në Kosovë dhe përpiqej me ç’do mjet t’i tregonte Evropës se shqiptarët janë një popull autokton me historinë e kulturën e tyre. Por edhe Hasan Pristina e Nexhip Draga,filluan të denoncojnë këto krime në parllamentin turk.Zëri i tyre bubullues , gjëmoi ngahere duke nxjerë përpara atij parlamenti,të vërtetat ngjethëse mbi ngjarjet në Kosovë.Mandej,vlen të thuhet se protestat e tyre ndaj turqve të rinj,ishin të tilla saqë,shpesh kundërshtarët detyroheshin t’i dëgjonin kokëulur.Duke potencuar tragjedinë e atdheut të vet,Hasan Prishtina arriti deri sa të këcnojë turqit e rinj se “në të ardhmen vendi i juaj do të jetë në Gjygjin e Naltë (divan alij)”.Pikërisht në fund të vitit 1911,Ismail Qemali shkon sërish në Stamboll.Aty plaku i Vlorës takohet me personalitetet atdhetare shqiptare dhe hedh idenë e një kryengritjeje mbarëshqiptare e cila do të çlironte krejtësisht shqiptarët nga zgjedha osmane pesë shekullore.Një prej tyre, e përshkruan bukur Hasan Prishtinën i cili thotë ;

“Mbledhja u mbajtë nën kryetari të Isamil Qemalit… Mbas mbarimit filloi kuvendi.U numëruen dhe u përmenden edhe një herë krejt mizoritë e turqve të rinj në Shqypni,si edhe politika e tyne në çështje të shkollave e të shkronjave që pat shkue gjithmonë tue u rreptësue.Kuvendi nuk zgjati shumë e të gjithë shokët u bashkuen në këtë pikë :Për me i dhanë fund politikës turke në çështje të kulturës kombëtare e për me sigurue disa privilegje politike për Shqypni,nuk ka tjetër mjet veçse me fitue me nji kryengritje të përgjithshme.Kështu pra u vendue që të organizohej kryengritja e biseda nisi me rrjedhë mbi ket pikë të dytë : Qysh do t’u organizonte kjo lëvizje e kur kishin me fillue veprimet ? Në këte mes rolin ma të çmueshëm kishte për ta luajt Kosova.Për këtë arsye u vendue me gjetë e me i futë nga Mali i Zi në Kosovë pesëmbëdhjetë mijë pushkë, e me majtë në urdhën tem,pos këtyre,edhe dhjetë mijë napoleona ari”.(Arkivi Qendror i Shtetit, fondi Hasan Prishtina, “shkurtim kujtimesh mbi kryngritjen shqiptare të vitit 1912 “ faqe 74 ).

Besoj komentet janë të tepërta.Idetë dhe vendimet më kryesore të kuvendit madhor të Vlorës,janë marrë pikërisht në Stamboll prej burrave të tillë të shquar si Ismail Qemali,Hasan Prishtina,Nexhip Draga e dhjetra të tjerëve zemra e të cilëve rrihte veç për lirinë e trojeve tona arbërore.E ideuar aty,kjo kryengritje do të fillonte pikërisht në kullat e Isa Boletinit,për të zbritur më pas valë-valë deri në gjirin e bukur,në Prevezë të çamërisë sonë martire.Ajo do t’i zgjonte shqiptarët prej atij gjumi të zi dhe muaj më vonë,kur në Vlorë do ngrihej flamuri kuq e zi,atyre do t’u dukej si një ëndërr e llahtarshme.Në fillim të vitit 1912,Ismail Qemali shkon në Shqipëri.Ai pritet sërisht me madhështi dhe populli është i etur të dëgjojë si flet goja dhe zemra e burrit.Plaku i urtë e kupton dëshirën e madhe të tyre dhe nuk mungon në biseda e kuvende t’u thotë se liria vjen vetëm prej grykës së pushkës ngase ate nuk ta dhuron kush.Bën disa kuvende në Vlorë,Fier,Mallakastër e Berat ku populli i këtyre zonave i kërkon armë e udhëheqje për të luftuar.Nga maji deri në nëntor të vitit 1912,plaku i urtë niset sërish në Evropë.Ate s’mund ta mposhtë as sakrificat,as lodhjet,as rrugët e gjata dhe as mosha ngase në shpirt i vlonte ideali i madh i lirisë.Kudo ku shkonte,bisedat e tij janë të pjekura,të zgjuara,emocionsjellëse.Politikanë e diplomatë të huaj,përkulen me respekt përpara ideve të tij,ndërsa shqiptarët e thjeshtë,mërgimtarët, e adhurojnë deri në dashuri.

Aleksandër Stare Drenava –Asdreni,ndër atdhetarët aktiv të kolonisë shqiptare në Rumani shkruan:

“Mbledhjet u mbajtën disa ditë radhazi në hotel “Kontinental” në të cilin ardhë edhe antarë të kolonisë së Konstancës.U bisedua gjërë e gjatë mënyra,udha dhe mjetet që lupeshin përdorur për të përballuar rrezikun edhe sa të mundet pa vonuar për të vajtur sa ma shpejt në Shqipëri,për të gjetur edhe aty anarë besnik të kësaj ideje të shenjtë,të ngitjes së flamurit të Kastriotit dhe të zbritjes së flamurit të gjysëmhënës… Të gjithë të mbledhurit e përgëzuan e iu falën nderit z.Ismail Qemal Beut”.( Gazeta “Shqipëria e Re “ – Rumani , 29 nëntor 1929 ).

Kështu për të ardhur në nëntorin e lavdishëm të vitit 1912.Vetëm dy muaj më parë,Ismail bej Qemalit i ishte ofruar posti ministrit të punëve të jashtme të Perandorisë Osmane.Përpara këtij fakti,plaku i Vlorës u përgjegj pa hezitim se nuk pranonte ngase “ka ardhur ora që Shqipëria të shkunde zgjedhën e të bëhet komb i pavarur e mëvete”. Duke siguruar së pari mbështetje të plotë të atdhetarëve shqiptarë, e më pas disa mijëra armë e para,Ismail bej Qemali ndjente së thelli se momenti i duhur kish ardhur.Ora e historisë po binte,shqiptarët parashihnin lirinë e nesërme.Prej Bukureshti,me 5 nëntor 1912,Ismail Qemali u jepte miqve të vet në Shqipëri lajmin : “E ardhmja e Shqipërisë është e siguruar.Telegrafoni kudo,të kenë besim ndër fatin e atdheut”.(AQSH,Fo. 245/1 dosja 1 fleta 14).

Odiseja e udhëtimit për në Vlorë ishte gati në kufijtë e një drame.Por shpirti i madh i Ismail Qemalit nuk u përkul askurrë.Brenda tij,si brenda gjoksit të një shkëmbi,kishte bërë folenë shqiponja e flamurit kuqezi.Në qytetin bregdetar e presin krahëhapur.Tashmë jo vetëm Vlora por krejt vilajetet shqiptare ishin njohur mbi çka do ndodhte.Tragedia qëndronte në faktin se nëse Vlora priste festën e madhe nën tingujt e këngëve,krahinat e tjera shqiptare përcillnin e prisnin krismat e pushkëve.Por anipse,përmes krismave e plumbave,delegatët erdhën nga krejt Shqipëria dhe në datën e lumë të 28 .Nëntorit. burrat e kombit vendosën një zëri shpalljen e pavarsisë së Shqipërisë.Brenda këtij akti të madh historik,ishin edhe luftërat shekullore të shqiptarëve për liri,edhe mijërat e të rënëve,edhe mijërat e shpresave të ardhme.Plaku i Vlorës,për këtë çast do të kujtonte :

“Kongresi i hap menjëherë.Në seancën e tij të parë,me 28 Nëntor 1912, u votua njëzëri ç’pallja e pavarsisë.Mbledhja në këtë kohë u ndërpre dhe delegatët lanë sallën për të ngritur në shtëpinë time,ku isha lindur dhe ku të parët e mij kishin jetur,midis brohoritjeve të mijëra njerëzve,flamurin lavdiplotë të Skënderbeut… Qe një çast i paharueshëm për mua dhe duart mu drodhën nga shpresa dhe kryelartësia që më vlonin në shpirt,në kohën kur po ngritja flamurin e Sovarnit të fundit të Shqipërisë.Mu duk sikur sopirti i heroit të pavdekshëm kaloi në ato çaste si një zjarr i shenjtë mbi kryet e popullit”.(Ismail Qemali “kujtime “ Toronto , Kanada , faqe 268 ).

Natyrisht akti i ngritjes së flamurit në Vlorë,do të kumtonte një ardhmëri tjetër në trojet shqiptare.Tashmë ishte hedhur tej sundimit osman pesë shekullore e përmes rrezeve të shpresës shqiptarët mund të shihnin nëpër mugetirë pak dritë mbi fatin e tyre.Në cilësinë e kryetarit të qeverisë së përkohshme,plaku i Vlorës që në ditët e para u angazhua tërësisht me formimin e ministrive,organizimin dhe funksionimin e tyre.Vendi ishte i varfër,arkë s’kishte aspak dhe përmes këtyre vështirsive Isamil bej Qemali do të punonte pa ndërprerje duke largura lodhjet e moshës. Natyrisht në shoqërinë tij tani ishin burrat e lavdishëm të kombit.Isa Bolentini,Mehmet Pashë Deralla,Sali Gjuka,Vehbi Dibra,Don Nikollë Kaçori,Luigj Gurakuqi,Mid’hat Frashëri,Murat Bej Toptani ,Ahmet Zogu,Myfit bej Libohova e dhjetra patriot të tjerë,do të ndanin kurdoherë hallet me plakun e Vlorës.

Shpallja e pavarsisë,njëherazi vlente të shoqërohej edhe në një përpjekje madhore në rrafsh të diplomacisë perëndimore.Ismail Qemali,ai si diplomat i klasit të lartë u ul dhe përpiloi vetë një tekst të shkurtër e koncis ku njoftonte Fuqitë e Mëdha për këtë akt të shqiptarëve.Në këtë notë pos të tjerave,thuhej se :”Asambleja Kombëtare e përbërë nga delegatë të krejt visive shqiptare, e mbledhur në qytetin eVlorës,spalli pavarsinë politike të Shqipërisë.Qeveria e përkohshme është e ngarkuar me mbrojtjen e të drejtave të popullit shqiptar i cili kërcnohet me shuarjen nga ushtria serbe.Duke paraqitur këto fakte,vazhdonte nota në fjalë,kam nderin t’i kërkoj Qeverisë së Madhërisë së tij Britanike,që të njohë këtë ndryshim në jetën politike të Shqipërisë.Shqiptarët që hynë në familjen e Evropës Perëndimore,janë kryelartë të murren sepse janë këtu më të vjetrit,kanë vetëm një qëllim,të jetojnë në paqe me gjithë popujt ballkanik dhe të bëhen element i drejt peshimit.Ata janë të bindur se Britanna e Madhe,sikurse e gjithë bota e qytetëruar do t’i presin përzemërisht këto ngjarje,duke i mbrojtur kundër çdo sulmi që mund t’i bëhet qënies së tyre kombëtare ose coptimit të vendit të tyre”.Kjo notë e hartuar prej Ismail bej Qemalit natyrisht nuk do të kalonte pa vëmendjen e Fuqive të Mëdha.Pamvarsisht prej ekuilibrave politike të mëvonshme,këto Fuqi të Mëdha,zbuluan përmës ngritjes së flamurit në Vlorë të vërtetën e thjeshtë se Shqiptarët mund të vetqeverisen.Njëherazi ata siguronin se duke ruajtur pavarsinë aq shumë të ëndërruar,tek e mbramja ato do të mbeteshin kurdoherë simbiozë paqeje në Ballkanin e trazuar.Por ndërsa plaku i Vlorës,me kabinetin e tij,ishin në ditët e para të asaj qeverisjeje aq të vështirë,fqinjët tanë nuk rreshtën nga synimet dhe kërcnimet e hapura.Disa luftanije greke qëlluan disa herë Vlorën duke shkatëruar ndërtesa e shtëpij.Rreth 400 ushtarë grek që ishin në Himarë zhvilluan disa ditë luftime por “patriotët vlonjat i zbrapsën disa herë duke zënë pomicione në Dukat”.(AQSH,fondi 71, dosja 1 , dokumneti nr.11,4043 ).

Nga fundi i djetorit i vitit 1912,në drejtim të Vlorës u drejtuan edhe nja 200 kalorës turq.Përballë tyre,në rrethinat e Vlorës,u vunë disa dhjetra burra të Shqipërisë të komnaduar prej Murat Bej Toptanit.U deshën vetëm dy – tri orë debate e mëndej kalorësit u larguan.Ndërsa serbët kishin kaluar prej kohësh Drinin,po bënin reprezalje në Dibër,Mat e Librazhd. Kësisoj,foshnja e porsalindur,qeveria e përkohshme u gjend e vetmuar në tallazin e detit.Ismail bej Qemali duke paraparë vështirsitë e mëdha gjithfarllojesh ndërmerr pas kësaj një udhëtim në Evropë.Në krah të tij,rrijnë Luigj Gurakuqi e Isa Bolentini të cilët patën ndjekur njëri me pendë e tjetri me pushkë ngjarjet e mëdha të atyre viteve. Ata dukej se vinin tashmë t’i jepnin zemër plakut të Vlorës,por ky ndërsa largohej prej gjirit të bukur të qytetit pikëllohej edhe më tepër.Në bisedat e gjata diplomatike në Romë,Vienë,Paris dhe Londër,me të drejtë,nuk u arrit diçka konkrete.Ngulmimi i plakut të Vlorës ishte që të ruhej sa të ishte e mundur tërësia toksore e trojeve shqipatre ngase ngjarjet në Ballkan sa vinin e bëheshin më të koklavitura.Ato probleme po zgjoheshin tash me largimin e Turqisë prej skenës Evropiane duke ringjalluar mëri të vjetra e orekse të reja,sllavogreke. Veçmas në Londër,me personalitete të shquara diplomatike,Ismail Qemali u përpoq të nxirte në pah se Shqipëria ish një komb që paraqiste vlera të mëdha për shkak të lashtësisë,guximit dhe shërbimeve që i pat sjellë evropës.Ndërkohë,biri i Vlorës, përcolli në Londrën plot mjergull e prapaskena politike,mesazhin se shqiptari as këkonte tjetër veç lirinë e trojeve të tij.Ai natyrisht kërkonte të rronte në fqinjësi të mirë me çdo fqinj,pamvarësisht nga e kaluara e largët apo e afërt.

”Po simpathija qe mu shfaq ndaj misionit që kesh ndërmarrë,qe ngushëllimi i vetëm për zemrën e coptuar të Shqipërisë kur muarën vesh vendimet e marra nga konferenca.Më shumë se gjysma e tokës së vendit,u ish dhanë Serbisë,Malit të Zi dhe Greqisë.Qytetet më të lulëzuara dhe pjesët më të begatshme të vendit qenë shkëputur dhe Shqipëria qe rregjuar e mbetur vetëm me pjesët më të thata,mbushur me gurë e shkëmbenj”.(Ismail Qemali , “Kujtime” Toronto – Kanada ,faqe 271 ).

Prej vitit 1913 e deri më 1919,jeta e plakut të Vlorës,rodhi kurdoherë me ate shqetsimin e madh për fatin e atdheut që e lindi.Edhe kur në Shqipëri vjen Princ Vidi dhe Ismaili largohet për në Francë,tok me familjen,ai sërish dërgon letra,telegrame,takon miq e diplomat të huaj,i bindur sidoqoftë se çdo tragjedi e shqiptarëve niste padyshim nëpër kancelaritë evropiane.Kështu derisa zemra e lodhur prej derteve të Shqipërisë,një ditë pushon së rrahuri.Ishte 24 janari i vitit 1919.

Trupi i tij u dërgua në Vlorë për t’u varrosur në teqenë e Kaninës.Ky ishte amaneti i fundit i plakut të mirë,i birit të Vlorës i krejt kombit e Shqipërisë.Varrimi i tij qe madhështor.Ullishtat e Vlorës u mbushën me mijëra njerëz që donin të flisnin për të fundit herë me burrin e madh.Era e ftohtë e janarit,tundete lastaret e ullinjëve që u ngjanin duarve të dridhura të plakut që ngriti flamurin.Një fjalë që mbajti në varrimin e Ismail Qemalit,professor Jani Minga ai shprehej ; “Popull i përzishëm,shumë të brengosur dhe shumë të vrejtur të shoh sot.Vallë ç’gjëme e tmerrshme të ka gjarë e që mandat të zezë ke dëgjuar ? Pyes me pikëllim shpirtin,pyes me zemër që dridhet.Po mjerisht kudo që rrotulloj synë,kudo që mbajnë veshët,një zë përgjigjet në çdo anë,nga çdo fytyrë e venitur dhe e shkëmbyer e juaja dhe del një zë i helmueshëm dhe i shëmtuar,dëgjohet se vdiq Ismail Qemali,vdiq plaku i Shqipërisë.HEU ! Thuaj më mirë,o i mjerë popull,vdiq burri më i madh i Shqipërisë,luftëtari ma i fortë i mendjes,i njenjave dhe i mendimeve kombëtare,vdiq mburesa ma e fortë dhe ma e madhe e kombit,vdiq politikani ynë më i madh,dhe diplomati ynë më i dëgjueshëm në fushë të politikës e të diplomacisë Evropiane… Po tikomb mos u dëshpro ! ka pjellë këjo tokë kaq e vjetër në Sinist të Ballkanit,Kastriotët e Qemalët,ka pjellë të tjerë burra,të cilët do të ecin kurdoherë pas gjurmëve të mëdha të këtyrevet e do ta mbajnë atdhenë e dashur e të shenjtë në mëvehtësi e në liri të plotë me emrin e At të madhit Zot”.(Gazeta “Kuvendi” – Romë , mars 1919 ).

Shumë vjet më pas,me kërkesë të popullit të Vlorës,trupi i Ismail bej Qemal Vlorës u rivaros në qendër të qytetit.Lavdia ende prehet aty.Që gjeneratat e tjera shqiptare të mësojnë prej këtij Panteoni.

Bern.-Zvicër

HYSNI PEJA „ARNAUTI“ QË S’NJIHTE FRIGËN

November 11, 2012 by dgreca

Skruan Eugen SHEHU/

Veçanërisht ne shqiptarët po jetojmë jo pa ankth rrëzimin e miteve . Them veçanërisht , pasi , të sunduar prej diktaturave (Enveriste – Titiste) nga më të egrat dhe të pakuptimtat në krejt Europën Lindore , vumë në piedestale idole të rremë . Mekanizmi i sofistikuar i tabuve , veprojnë në mënyrë të „përkryer“ , duke vlersuar personalitetet apo jetë krejt të zakonshme vetëm nëpërmjet kritereve politike.Ishin ato që vendosnin nëse duhej të ngjiteshe në podiumet – piedestal apo të dergjeshe nëpër qelitë e ftohta të burgjeve. Pre e këtij mekanizmi ( të denjë natyrisht për obskurantizmin mesjetar) ishte pos të tjerash edhe jeta e HYSNI PEJËS , këtij burri të mençur dhe trim .

Ka lindur në Shkodrën e kulturës dhe të traditave të hershme qytetare , në vitin 1889 . Do të edukohej që në fëmijëri me atdhedashurinë e thellë. Tek e mbramja do të ishte një brisk i shëndetshëm në trungun e një prej familjeve të dëgjuara të Kosovës. Gjyshi i tij Hasan Peja ,ka qenë pjesmarës në disa kryengritje ndaj Portës së Lartë.Edhe pse osmanët u rrekën t’i afronin tituj dhe poste në perandori , kurrsesi ata nuk ia dolën dot. Me dekret të veçantë të Vezirit të Madh , Hasanin e dëbojnë nga Peja familjarisht duke e çuar në Shkodër , natyrisht edhe këtu nën ruajtjen direkte të autoriteteve perandorake . Fryma dhe ndjenjat e thella të dashurisë për atdheun , Hasani do t’i transmetonte tek i biri i tij Tahiri , e më së fundi ky tek i biri i tij Hysniu . Kjo përcjellje nga brezi në brez e një dashurie kaq tokësore për Pejën , për shtëpitë dhe rrugët e saja , për njerëzit bujarë e trima , do të rezononte më pas në krejt jetën e Hysniut .

Mbasi mbaron me rezulltate mjaft të larta Akademinë Ushtarake të Stambollit , në vitin 1912 , kthehet për pak ditë në Shkodër. Impresionet i ka të Mëdhaja .Shkodrën e kishte lënë gati fëmijë ndërsa tani me një barrë vitesh në supe.Largohet prej qytetit të dashur , ndërsa në intimitet u kishte thënë njerëzve të shtëpisë :“Shkollën vërtet ma dha Turqia e duhet me shërbye me nder,por vendi im është këtu në Shqipëri“. Ndërkaq , Lufta e Parë Botërore , do ta hidhte fatin e djaloshit prej Peje nëpër sa e sa lutëra siç i hedh fortuna kaiket prej druri në gjirin e dallgëve të detit.Kaukazi dhe Iraku , Odesa dhe Persia do të hynin në vallen makabre të kësaj lufte duke vënë në provë karakterin e „arnautit që nuk di çfarë është frika“. Në mbarim të kësaj lufte ka marrë disa dekorata e për më tepër është ngjitur lartë në shkallët e hierarkisë ushtarake . Tek Hysni Peja kanë qenë kurdoherë të ndërthurura natyrshëm zgjuarsi,trimëria por edhe kthjelltësia e mendimit.Falë aftësive të tij plot kulturë e dinjitet , në fillim të vitit 1920 caktohet me detyrën e lartë të shefit të drejtorisë së protokolit në Ministrinë Turke të Luftës.

Gjithsesi gradat dhe nderimet askurrë nuk shëmbëllyen për të si klithmat e serenave të Circës që donin ta ndalnin vrapin e Odiseut drejt Itakës.Shqipëria e krijuar nga Zoti ,me Pejën , Shkodrën dhe Prevezën do të ishin Itaka e Hysniut deri në çastin e mbramë.Fund e krye vepra e tij u ndiçua prej mendimit se Shqipërinë do ta bënin vetëm bijtë e saj , me diturinë , diplomacinë,por edhe trimërinë e tyre.Kthehet në Shqipëri në mesin e vitit 1920. Shqiptarët ndër kohë kishin nisur të shkruanin epopenë e Vlorës.Ata kursesi nuk mund të pranonin që Adriatiku i kaltër i tyre të patrullohej prej italianëve dhe për më tepër gjiri i Vlorës së lashtë të ndjente zgjedhë të huaj.Hysniu tashmë e kuptonte se gjithshka , edhe dituritë edhe aftësitë , edhe trimëria duhej vënë në shërbim të atdheut.

Me kërkesën e disa ushtarakëve të Lartë të Ushtrisë Kombëtare , caktohet në detyrën e instruktorit të parë për pregaditjen e kuadrove ushtarake në garnizonin e Tiranës. Orienton saktë vartësit përballë detyrave , sjell shembuj dhe përvojë prej betejave ku vetë ka qënë pjesmarës , kontrollon në çdo kohë nivelet e kujdo.Ndër kohë është mjeshtër që di të përcaktojë në kohë dhe hapsirë peshën e përvojës së luftrave të tjera , të bashkëlidhura me situatën në Shqipëri , terrenin dhe cilësitë e vyera të luftëtarëve tanë.

Pushtimi fashist në vitin 1939 e indinjon pa masë.Është në radhët e para të rezistencës që populli ynë i bëri këtij pushtuesi.Por këtë qëndrim e paguan duke mos ju rezervuar asnjë detyrë në ushtrinë kombëtare,prej komandës së lartë të asaj kohe.Gjithsesi aso kohe Veriu i Shqipërisë londineze ishte ende i kërcënuar nga ushtritë serbe. Është kjo arsyeja që Hysni Peja caktohet në detyrën e perfektit të Kukësit dhe rrethinën e saj. Por gjithmonë , „nderret“ nuk do t’ja zbehin askurrë dashurinë për atdheun.Misionin e tij e sheh kurdoherë të pashkëputur nga detyra , ciladoqoftë ajo.

Ka inicuar sëbashku me disa patriotë kuksjanë , punimin në bronx të bustit të Gjergj Kastriotit dhe ka vendosur pikërisht 28.nëntorin.1939 si ditë të inaugurimit të tij.Ardhur prej Shkodre e Puke , prej Prizrenit e Dibre , prej Lume dhe Hasi , mijëra shqiptarë kanë duartrokitur daljen në shesh të Hysni Pejës e sidomos fjalët e pakta e të ngrohta që ai tha.“… Me rastin e kësaj dite , jam i lumtur që pata fatin me zbulue fytyrën e heroit të madh kombëtar ,Skenderbeut,në këto vise që ka me ngjallë shpresa dhe ëndërime që çdo kosovar ushqen në zemrat e veta.Në këtë fytyrë shkruhet historia e shkëlqyeshme e popullit tonë,në të këndohet sakrifica e stërgjyshërve tanë..z.Kryetar i bashkisë,t’i kushtoni kujdesin më të madh që ky monument të jetë përherë burim i sakrificës dhe trimërisë dhe vështrimi i tij të jetë ideali i përhershëm i djelmënisë sonë.Rroftë kujtimi i tij i përjetshëm !“.

Detyra si prefekt i Kukësit nuk e ndalon kurrsesi të shkojë në Prizëren e të ngrejë aty një administratë shtetërore me elementë atdhetarë e të shquar.Natyrishtë duke shfrytëzuar edhe miqësitë e gjyshit dhe babait të tij , disa prej kullave këtu i kthen në shkolla pa harruar në asnjë rast që në dyert e këtyre shkollave ku do të cicëronin prizrenasit në shqip të valvitej flamuri shqiptar pa sëpatat e liktorit.Si ushtarak i talentuar nuk do të kursehej për organizimin e ruajtje të kufijve shqiptarë të kërcnuar prej fqinjëve.Arti ushtarak popullorë do të përbënte në këtë organizim jo vetëm një ngazëllim për të shkuarën por më tepër shpresa dhe siguri për anën ekzistenciale të kufijve tanë.

Por edhe këtu do ta linte punën mes. Një shkresë e administratës së lartë shqiptare e urdhëron trimin e Pejës të largohet nga Kukësi dhe të shkojë në qytetin e Korçës në vjeshtën e vitit 1941 . Pjestarët e një rryme të vagullt komuniste do të përballeshin me nacionalistin Hysniun në atë kohë,por ky me anë të gjykimit të mprehtë do të dinte t’i zbrapste pa i fyer.Në biseda me miqtë nacionalistë korçarë do të shprehej ; „Korçarët e duan atdheun e tyre njësoj si ne kosovarët.Kush i di luftërat e patriotëve të Korçës dhe Kolonjës kundër grekërve e kupton këtë“.

Edhe pse i caktuar me funksione të larta nga qeveria shqiptare me prirje italiane,Hysni Peja do të kishte kurdoherë si far nëpër tallazet e kohës nacionalizmin.Gjatë kësaj kohe ai do të vihej në krye të atdhetarëve shqiptarë duke ngritur zërin kundër spastrimeve etnike dhe vendosjes së kolonëve serbë në Kosovë dhe Maqedoninë shqiptare.Bile me kërkesën e vet kërkon të shkojë në Pejë për të ndihmuar sado pak në përballjen që populli i Kosovës i bënte genocidit serb.

Pranvera e vitit 1943 do të vinte përsëri në provë aftësitë ushtarake dhe atdhedashurinë e Hysni Pejës.Në detyrën e komandantit të xhandarmërisë,në Pejë,ai kurdoherë troket në kujtesën e bashkëqytetarëve të tij duke i ftuar ata të ngarendin drejt aspiratave të bashkimit kombëtar.

Krahas detyrave ushtarake , që ishin tepër të mprehta në ato kohë , Hysniu bën përpjekje për çeljen e shkollave shqipe kudo ku „fëmijët pejanë,ndjejnë nevojën me u arsimua“.

Janë ende të panjohura mjaft letra të tij të dërguara personaliteteve të arsimit kombëtar shqipëtar. Brenda të cilave jehon thirja prej patrioti, e Hysniut për të bërë ç’është e mundur që gjenerata më e re kosovare të rritej e ditur.Kuptohej që ky shqetsim i birrit të Pejës lidhej me vizionin e tij për të nesërmen e Kosovës të ndarë padrejtësisht nga shteti amë. Edhe pas kapitullimit të Italisë fashiste , Hysniun do ta gjejmë përsëri në rradhët e ushtrisë sonë kombëtare.Fjala e tij tanimë zinte vënd jo vetëm në rradhët e atdhetarëve dhe popullit por edhe në mbarë hierarkinë ushtarake të asaj kohe.Tepër i vëmendshëm ndaj zhvillimeve politike dhe ushtarake të vitit 1944,në disa raste ai nuk do t’i përfillte urdhërat e dhëna prej komandës gjermane. Ndërkohë në bashkëpunim me nacionalistët shqiptar,organizon në Tiranë biseda dhe takime ilegale ku denoncon si fashizmin ashtu edhe komunizmin duke paraparë te të dy këto rryma tragjedinë e popullit të vet dhe për më tepër ëndrrën e pushkatur të bashkimit kombëtar.

Kur komanda e lartë gjermane ndeshet në veprimtarinë atdhetare të Hysniut,kërkon që ai të paraqitet për të dhënë llogari.Nërkohë,miqtë e Pejanit trim,e këshillojnë të kalojnë në ilegalitet e të punojë në këtë mënyrë për organizimin ushtarak të forcave nacionaliste.Gjatë kësaj periudhe,Hysniu mban do kontakte dhe me forcat nacionalçlirimtare shqiptare pa paragjykuar asken,por gjithmonë duke vlersuar se bashkimi i shqiptarëve do të ishte më se i domosdoshëm në luftën kundër pushtuesit.

Për veprimtarinë e tij të thellë kombëtare,guximin dhe sakrificat e bëra në kuadër të bashkimit të trojeve etnike,populli i Shkodrës,do ta zgjidhte Hysni Pejën si deputet të vetin në zgjedhjet e 2.dhjetorit.1945. Shumkush prej zgjedhësve do të besonte jo vetëm tek aftësitë e tij ,por sidomos tek ndershëria,veti kjo e përcjellë në vite,prej derës së tyre që në Pejë. Është pikërisht karriga e deputetit ajo që e zhgënjen atë. Asambleja Kushtetuese jo vetëm që do t’i hapte udhë „mrekullive“ të komunizmit,por më së pari do të godiste elementët e nacionalizmit dhe demokracisë shqiptare që po kërkonte të lindte.

Pa përfillur aspak ardhmërinë e karierës së tij , Hysni Peja me logjikën e fakteve i drejtohet Asamblesë Kushtetuese me një letër ku denoncon hapur linçimin e lirive dhe të drejtave themelore të kombit shqiptar.Ndërkohë që për kte trim të Pejës , ky akt do të ishte një shërbim krejt human për popullin e vet, mirpo për komunistët e shitur tek titoja do të binte si bombë në terrin e diktaturës që po gatuhej.

Do të mjaftonte vetëm kjo letër që për atdhetarin , ushtarakun dhe burrin e mençur Hysni Pejën të fillonte kalvari i vuajtjeve të denja për t’u rrëfyer në stilin shekspirian. Hiqet emri i tij nga çdo protokoll,hidhet baltë dhe pluhur duke bërë përpjekje për të goditur kësisoj nacionlizmin e ndershëm shqiptar.Ushtaraku i denjë ai që i fali vitet më të bukura dhe krejt mundin ngritjes , funksionimit dhe modernizimit të ushtrisë shqiptare u harrua plotësishtë.

Në kënetën e Durrësit ku e çuan të internuar,kte burrë të lavdisë popullore,ai nuk doli kurrë më nga shtëpia deri në nëntorin e vitit 1963,kur edhe mbylli sytë përjetësishtë..

Kjo heshtje paradoksale më në fund triumfoi.

Bern-Zvicër

REZISTENCA NACIONALISTE NE STRUGE DHE MASAKRA E LLADORISHTIT

November 2, 2012 by dgreca

Shkruan Eugen SHEHU/

Ndonëse në një largësi kohore prej gati shtatë deceniesh (28.tetor.1944), ndonëse midis shumë të vërtetash të mëdha historike që po ndriçohen, ende mbi epopenë nacionaliste të Strugës, në tetor-nëntor 1944 ka vetëm terr. Të mësuar me gënjeshtrat sllavomaqedonase, të indoktrinuar prej sentencës mjerane se “historinë e bëjnë fitimtarët’’ mjaft prej bashkëkombasve të mij, ende ndihen të ndrojtur, t`u afrohen të vërtetave të mëdha, ngjarjeve reale, luftrave epokale që zhvilluan burrat nacionalistë të Maqedonisë Shqiptare. Por mendoj se më tepër nga çdo komb ballkanik, ne shqiptarët kemi nevojë të hedhim dritë mbi të vërtetat e mëdha, ne kemi nevojë të ngremë në piedestalin e nderit të kombit, pikërisht ata nacionalistë, atë varg burrash me nam, që ndonëse e parashihnin fatin e zymtë të vatanit, askurrë nuk u ligështuan përkundrazi luftuan deri në fishekun e fundit e deri në pikën e mbrame të gjakut.

Në kontekst të ngjarjeve në ato vite, e shoh të udhës të them se edhe përpara tetorit të viti 1944, nga sllavokomunistë maqedonas si edhe forca të caktuara shoviniste bullgare, ishin bërë disa përpjekje për të nënshtruar banorët e Maqedonisë Shqiptare dhe veçmas, për arsye të pozicionit gjeostrategjik, ata të Strugës dhe Ohrit. Por të gjitha këto përpjekje, ndeshën në qëndrimin burrëror të shqiptarëve të këtyre trevave, të cilët, me pushkën hedhur krahut, u shëndrruan në karakolle të fuqishme qëndrese.

E rëndësishme është të theksohet, se sidomos pas kapitullimit të Italisë, në vjeshtën e viti 1943, banorët e Maqedonisë Shqiptare, u ndjenë më afër realizimit të ëndrrës së tyre për Shqipërinë Etnike, me ç`rast nuk kursyen as përpjekjet dhe as sakrificat sublime. Një ngjarje me rëndësi në ato ditë, do të ishte dhe thirrja e Kuvendit Kombëtar të Tiranës ( 15 tetor 1943). Nuk mund të jetë e rastit që përfaqësues në këtë kuvend historik ishin shqiptarë nga të gjitha trevat arbërore dhe gjithashtu nuk mund të ishte e rastit që, Maqedoninë Shqiptare e përfaqësonin aty 12 burra. Fill pas organizimit të mbrojtjes kombëtare shqiptare, mbi këto treva u derdhën reparte të tëra sllavomaqedonase, të armatosur mirë dhe kur ndeshën në revoltën nacionaliste, u larguan nga sytë këmbët.

E shoh të udhës të sjellë në këtë publikim, një pasazh të vetëm të shkruar me dorën e historianëve, ish-drejtues të Akademive të Shkencave të Shkupit, lidhur sidomos me luftimet, në këto zona, në dimrin e viti 1943-1944. Ja çfarë ata kanë pranuar zyrtarisht: “Me gjithë trimërinë e jashtzakonshme të treguar, në dhjetor të vitit 1943, njësitë e UNÇ dhe APJ, u detyruan, përpara numrit të madh gjerman dhe ballistë, të lenë territorin e lirë të Maqedonisë perëndimore dhe të përqëndrohen në rajonin e Kozhuvit’’ ( Historia e popullit maqedonas, Shkup 1983, faqe 332)

Kjo goditje e nacionalistëve të Maqedonisë Shqiptare, kundër nacionalçlirimtarëve sllavomaqedonas, merrte vlera të mëdha, pos aspekteve strategjike-ushtarake dhe morale, kjo për faktin se në vjeshtën e e viti 1943, kundër forcave nacionaliste të Maqedonisë Shqiptare, ishin hedhur në sulm të papërmbajtur propogandistikë jo vetëm shovinistët bullgarë e sllavomaqedonas, por edhe vetë nacionalçlirimtarët shqiptarë. Klika komuniste e Tiranës, nëpërmjet krerëve Vukmanoviq Tempo dhe Haxhi Lleshi, duke jetuar me ëndrrat boshe të vllezërisë “së pandashme’’ me popujt sllavë, patën mundur të formonin asaj kohe disa aradha partizane, të cilat, në ndonjë rast u ishin kundërvënë edhe forcave të Mefail Zajazit dhe Xhem Gostivarit.

Të mos harrojmë se në vjeshtën e vitit 1943, shtabi Madhor i Maqedonisë, i cili, merrte udhëzime, porosi e vendime direkt nga Beogradi, pat shpërndarë në mijëra kopje, në krejt trevat e Maqedonisë Shqiptare, të famshmin “Manifest’’ në të cilin i thurreshin hymne fitoreve “të lavdishme’’ të ushtrisë maqedonase, nën flamurin e Republikës së Krushevës. Sipas këtij Manifesti, gjithë popujt e Ballkanit, ishin bashkuar në luftë për krijimin e lidhjes vëllazërore federative të popujve të gadishullit, në sajë të barazisë së plotë nacionale dhe pranimit të së drejtës për vetvendosje të popujve.

Në fund të këtij Manifesti kryekëput ideologjik dhe demagogjik thuhej tekstualisht: “Vëllezër dhe motra shqiptarë!

Okupatori fashist gjerman dhe shërbëtorët e tij, fashistët shqiptaro-mëdhenj dhe hegjemonistët, mundohen që t`ju shtyjnë në luftë vëllavrasëse, dhe luftë fetare. Ata që sot duan të paraqesin çështjen e kufijve të nesërm, përpiqen që të shkatërrojnë unitetin mes popullit maqedonas dhe atij shqiptar, unitet, i cili, është farkëtuar në luftime të mëdha e të vështira kundër okupatorit.

…Dijeni se ushtritë e bashkuara të të gjithë popujve të Ballkanit sot po luftojnë për t`u krijuar një federatë ballkanike dhe ne, vlen t`i kontribuojmë këtij qëllimi të madh duke e forcuar unitetin tonë, sepse kështu i godasim më fortë armiqtë e këtij uniteti.’’ (“Istrorijski Arhiv Komunistiçke Partije Jugoslavije’’ vëllim VII, faqe 260).

Pikërisht duke u treguar shqiptarëve përralla për vetvendosje dhe familje “të lumtur” ballkanike, sllavomaqedonasit donin t`i ngulnin thikën pas shpine, lëvizje epokale të nacionalizmit shqiptar. Por ata askurrë nuk mundën ta bënin këtë. Betejat e mëdha të zhvilluara në Strugë, në tetor-nëntorin e vitit 1944 dëshmojnë për këtë. Gjaku i derdhur në luftën vëllavrasëse akuzon ende ato monstra të urryera dhe butaforeske të komunizmit famëkeq, i cili në përpjekjet për denatyrimin e shqiptarëve, shkroi veç faqe turpi e humbjeje.

DHELPËRIA DINAKE KOMUNISTE

Ç`mund të ishte nga pikpamja strategjike Struga, ajo trevë autoktone shqiptare ? Po të kemi parasysh tetorin e viti 1944, në rrafsh të veprimeve luftarake të RAIHUT TË TRETË, bindemi lehtas se tërheqja e trupave gjermane nga jugu i Ballkanit drejt Europës Qëndrore ishte i pashmangsgëm. Forcat kryesore të grupimit ushtarak gjerman nën inicialin “E’’, patën nisur në fillim të tetorit 1944, përqëndrimin e tyre në Strugë dhe më pas i drejtoheshin viseve të Evropës nëpërmjet kalimeve të tyre, njëri nga Shqipëria dhe tjetri nga Kosova. Pikërisht në këtë pikë kyçe, duke dashur që më tepër se pikë frontale, nacionalçlirimtarët shqiptarë e maqedonas, të kryenin ndonjë luftim për propagandë, ata filluan përqëndrimin drejt Strugës.

Por nuk ishte vetëm aspekti propagandistik, ai që i shtynte sllavomaqedonasit të rrethonin për të çliruar Strugën. Edhe vetë shtabi ushtarak i Beogradit, e kishte të qartë se forcat gjermane nuk kishin asnjë arsye të rrinin në Strugë. Madje,logjikisht nëse do të sulmoheshin, ato forca sigurisht do të zgjasnin qëndrimin aty. Kryesorja, për shtabin ushtarak maqedonas, ishte gjakderdhja midis shqiptarëve. Për ta ishte e qartë, se mjaft familje të shquara atdhetare të Strugës e rrethinave, gëzonin respektin e forcave gjermane. Nisur nga qëllimet strategjike të tyre, gjermanët deklaruan që në fillim se nuk kishin kurrëfarë ëndre për pushtimin e Shqipërisë, ndonëse duhet të kalonin andej dhe të dislokoheshin për të ruajtur shpinën nga ndonjë zbarkim i mundshëm angloamerikan në Adriatik. Nuk ka si të spjegohet ndryshe fakti që në vitet 1943-1944, në mes të Strugës valëvitej flamuri kuqezi arbëror, në shkollat e fshatrave më të largët mësohej gjuha shqipe dhe krejt administrata vendore bashkëpunonte thellësisht me shtetin amë.

Shtabi ushtarak i Divizionit 48, maqedonas e kishte fortë të qartë se me flamurin e vet, ai nuk mund të hynte kurrë në Strugë, ndaj duke shfrytëzuar lidhjet ‘’vëllazërore’’ me klikën komuniste të Tiranës, thirri në ndihmë Brigadën e IV-Nacionalçlirimtare, e cila, në përbërje të saj kishte mbi 90 për qind, luftëtarë shqiptarë. Parë në këtë rrafsh, platforma shovene e vëllavrasëse do të funksiononte më së miri, nëse nacionalistët e asaj treve do të mbyllnin sytë përpara kësaj dhelpërie. Vetë kuadro udhëheqës të Brigadës së IV të Maqedonisë shqiptare, kanë pranuar se ata kërkuan takim me krerët e Ballit Kombëtar në Strugë, me ç`rast të bashkonin armët kundër gjermanëve, për çlirimin e Strugës. Por, në këtë takim, nacionalistët struganë, ua bënë të qartë nacionaçlirimtarëve se Struga ishte e çliruar. Pushteti vendor funksiononte normalisht, po ashtu shkollat e gjithçka. Sa për gjermanët, komanda e xhardarmërisë shqiptare ishte marrë vesh që asnjë armë të mos ngrihej kundër njëri-tjetrit, pasi ata brenda 8-9 ditëve do të linin përfundimisht garnizonet e tyre në Strugë. Në të kundërt, nëse mbi trupat gjermane do të hapej zjarr, atëherë vepronin ligjet e luftës.

Por i gjithë ky spjegim, nuk u pëlqeu as Qemal Agolli as Nafi Sulejmanit, kuptohet as Lube Marinovskit e Danica Popovskës. Qemal Agolli (ish komisar i Brigadës së IV.Nacionalçlirimtare) nuk kish se si të binte në ujdi me vëllezërit e tij prej gjaku kur shkruante në trakte maqedonisht pas të tjerave: “Sikurse u prishën teoritë dhe metodat e Gestapos, ashtu si u bënë hi e pluhur edhe fjalët helmuese të ballistëve, dhe tradhëtarëve të popullit maqedonas. Ata janë kriminelët e luftës popullore që thoshin se nuk ka ardhur koh për luftë… Ata thoshin se lëvizja nacional çlirimtare është pluhur përpara syve, se me atë lëvizje udhëheqin komunistët- shovinistë nën maskën e pansllavizmit.” (Gazeta “Naroden Vojnik’’ qershor 1944)

Pra ishte mëse e qartë se flamuri kuqezi, në krye të Brigadës IV-të Maqedonisë Shqiptare, nuk shkonte për t`u valëvitur në Stugë, pse aty në bashki, xhandarmëri e shkolla veç flamuri ynë kombëtar valonte, por shkonte aty i mbajtur në duar mjeranësh, që të shkaktonin gjakderdhje vëllezërish, për të ngritur më tej, në Strugën arbërore, flamurin maqedonas. Çelte në këtë mënyrë siparin, tragjedia e madhe kur shqiptarët duhet të vriteshin mes vetes për idetë bolshevike, duke iu larguar kontinuitetit shpirtëror të tyre. Kjo luftë tek e mbramja, ishte shprehje e drejtpërdrejtë e vendimeve të marra në manastirin e Prohos Pçinjskit, në mbledhjen e parë të ASNOM-it, ku pos të tjerave u aprovua vendimi për ngritjen e gjyqit për kundërvajtje ndaj nderit kombëtar maqedonas.

Në 16 tetor 1944, natën duke dashur të rrethojnë nacionalistët e fshatit Kalishtë (Strugë), forcat nacionalçlirimtare të Brigadës së IV të Maqedonisë shqiptare, hasin në rezistencë të fuqishme. Luftimet vazhdojnë për tri orë rresht dhe ndonëse të dy palët e njihnin terrenin, ishin nacionalçlirimtarët që u tërhoqën duke dashur t`u tregonin gjermanëve se ish vetëm një mosmarrëveshje, midis shqiptarëve dhe asgjë tjetër. Në agun e datës 17, batalioni që sulmoi Kalishtën, ishte zmbrapsur kryesisht në pozicionet e veta.

Po në këtë ditë, nacionalçlirimtarët shqiptarë, mësyjnë drejt “bandave” balliste të Llabunishtit, të udhëhequra prej atdhetarit të shquar, Murat Llabunishti dhe bashkëpunëtorëve të tij. Burrat e Llalbunishtit, ndonëse të paarmatosur siç duhej, iu bënë ballë sulmeve të njëpasnjëshëm të nacionalçlirimtarëve shqiptarë. E vërteta është se shtabi i Brigadës së IV-, i kishte bashkërenduar detyrat e veta luftarake me Divizionin e 48 maqedonas, por ushtarët sllavomaqedonas as që nuk u afroheshin fshatrave të Strugës. Ata mjaftoheshin me dërgimin e armatimit, minicionit si dhe ndihmave të tjera të logjistikës.

Veleshta do të ishte një tjetër drejtim i mësymjes së nacionalçlirimtarëve. Edhe në këtë rast, aty u dërgua një batalion i Brigadës 20 sulmuese shqiptare, e cila, bashkërendonte veprimet me Brigadën e Parë Maqedonase. Ndonëse nacionalçlirimtarët, kishin filluar të godisnin me murtaja, shtëpitë e ballistëve, kundër tyre u ngritën në këmbë, i gjithë fshati, i cili me armë në dorë po e shëndrronte çdo shtëpi në një kështjellë. Dikush nga shqiptarët e këtij fshati, ngriti në dritare të shtëpisë së tij dykatëshe flamurin kuqezi, duke menduar se ata që sulmonin, nëse ishin shqiptarë, do të tërhiqeshin. Po lufta sa vinte dhe ashpërsohej ndaj gjëmimi rritej. Duke dashur të merrnin pa tjetër Veleshtën, nacionalçlirimtarët shqiptarë dërguan përforcime të reja. Por më pas, u muar vesh se po shkonte drejt fshatit nacionalisti tjetër i shquar Faik Dobovjani me rreth 80 trima, ndaj shtabi sllavomaqedonas urdhëroi pushimin e luftës, ngase në rast të thyerjes së Brigadës 20 sulmuese, duhet të fuste në luftim Brigadën e Parë Maqedonase.

Lidhur me rreptësinë e kësaj beteje, në shtabin luftarak të klikës komuniste të Tiranës do të shkonin disa informacione. Në njërin prej tyre, pas të tjerave do të shkruhej teksualisht: “Lufta jonë në këto vise sa vjen e bëhet më e vështirë. Ballistët deri dje na i kishin paraqitur si hakmarrës e gjakatarë, po në fakt ne po i bijem në qafë. Ata nëpër shtëpi kanë flamurin e tyre dhe ne kurrfarë bashkëpunimi të tyre me gjermanët nuk po shohim… Kur shohim të na vritet ndonjë shok, zemra na pikon gjak nga dhimbja”. (Arkivi Qëndror i Ushtrisë-Tiranë. Fondi Brigada 20 sulmuese. K.4, dosja 11).

REZISTENCA NACIONALISTE

Më 18 tetor 1944, shtabi ushtarak maqedon dha urdhër për kinse çlirimin e Strugës nga gjermanët, edhe kësaj radhe ishin nacionalçlirimtarët shqiptarë që u vërsulën për të marrë qytetin. Por vetëm pas disa orësh luftimesh, ata u tërhoqën duke lënë pas disa dhjetra të vrarë, të pafajshëm. Pas këtij sulmi, ka qenë nacionalisti Shevki Leni, komandant i xhandarmërisë së Strugës, i cili, ka marrë kontakte me krerë të nacionalçlirimtarëve maqedonas e shqiptarë, duke iu spjeguar atyre, mbi qëndrimin vetëm disa ditor të forcave gjermane në qytet. Pikërisht për këtë, për të mos derdhur gjakun e pafajshëm, krejt në mënyrë absurde, për të mos rrënuar shtëpitë dhe shkollat, ky nacionalist premtoi se me largimin e gjermanëve do të ishte i gatshëm të linte atë detyrë. Por edhe kësaj radhe bolshevikët maqedonas e shqiptarë, këta nxënës të zellshëm të gjeneralismit Tito, nuk pranuan. Ç`prej atij momenti, Shevki Leni u kthye në qytet dhe u spjegoi burrave nacionalistë të Strugës, se qëllimi kryesor i sllavomaqedonasve ishte vëllavrasja dhe jo aksionet kundër gjermanëve.

Më 25 tetor 1944, Brigada IV- e Maqedonisë shqiptare, duke marrë urdhër direkt nga komanda maqedonase e Divizionit 48, nisi të marrshonte në drejtim të fshatit Ladorisht. Ende pa rënë muzgu, aradhat nacionalçlirimtare, u ndalën në një pyll të vogël, në të hyrë të Ladurishtës, prej nacionalistëve të armatosur të këtij fshati. Jo më kot, komanda maqedonase pat zgjedhur për kurban Ladorishtin. Ky fshat banohej njëqind për qind prej shqiptarëve, të cilët, patën rrëfyer me vepra se nuk mund të duronin mbi krye zgjedhën sllavomaqedonase. Sipas dokumenteve, që gjenden në arkivin qëndror të Ushtrisë, në Tiranë, komanda e Brigadës së IV, ka kërkuar të zërë, pozicione në Ladorisht, për të sulmuar prej andej, autokolonat gjermane në tërheqje e sipër. Nacionalistët e Ladorishtit, midis të cilëve trimat: Mefail Dauti, Ajdin Hoxha, Bajram Ismaili, Hajdar Kolonja etj, u këshilluan me nacionalçlirimtarët që pritat kundër gjermanëve, mund të bëheshin larg qendrave të banuara, përpara madje se ata të hynin në Manastir dhe jo këtu ku pasojat mund ishin të mëdha.

Por ende pa mbaruar mirë biseda, komisari i batalionit tretë të Brigadës së IV, të Maqedonisë shqiptare, Lube Martinovski, duke fyer e sharë më fjalët më të ndyra burrat e Ladorishtit, se kinse janë agjentë të Xhem Gostivarit, ka urdhëruar hapjen e zjarrit. Duke përfituar nga errësira që pat rënë dhe pylli i dendur, nacionalistët e Ladorishtit, mundën të pengojnë për disa orë përparimin e nacionalçlirimtarëve në drejtim të fshatit. me të dëgjuar pushkë, radhët e nacionalistëve u shtuan dhe në agun e 26 tetorit u zhvilluan luftime të rrepta.

Sidoqoftë, një grusht burrash trima, nuk mund të përballonin dy batalione nacionalçlirimtarësh të armatosur më së miri. Për më tej, udhëzimet e Ballit Kombëtar për Maqedoninë Shqiptare, në ato momente, ishin për të shmangur sa më shumë të jetë e mundur luftën vëllavrasëse. Kësisoj ata preferuan tërheqjen duke përcjellë edhe dhimbjen për luftëtarë të nacionalizmit që i shtrin përdhe dora vrastare e vëllaut prej një gjaku. Por edhe prej nacionalçlirimtarëve pati humbje. Në informacionin që komanda e Brigadës dërgonte disa ditë më vonë, pos të tjerave shkruhej: “Përsëri luftime të rrepta në Ladorisht, por këtë radhë kundër forcave balliste. Të ftohtit, terreni i panjohur, bënë që një kompani të shpërndahej, krejt. Prej saj 7 shokë u vranë ndërsa janë plagosur 5 të tjerë”. (Arkivi Qëndror i Ushtrisë-Tiranë. Fondi Brigada 20 sulmuese. K. 4 dosja 11)

Dy ditë më vonë prej pozicioneve pothuajse brenda fshatit Ladorisht, njësitë luftarake nacionalçlirimtare ndërmuarën një sulm të fuqishëm kundër një autokolone gjermane që vinte nga Greqia, duke dashur të hyjë në Shqipëri. Komanda gjermane e Strugës, me të dgjuar të shtënat e para, dha urdhër të ndalej autokolona, duke thirrur menjëherë Shevki Lenin të ndërmjetësonte për këtë luftim që mund të shmangej. Por ende pa mbërritur ky i fundit në Ladorisht, luftimet kishin hyrë në fazën më kritike. Atëherë në ndihmë të autokolonës mbërritën forca të reja nga garnizoni gjerman në Strugë, duke i fryrë akoma më tej zjarrit të ndezur. Në mbrëmjen e 27 tetorit, kolona gjermane u vu sërish në lëvizje, ndërsa nacionalçlirimtarët, ngarendnin të mblidheshin e të numëronin të vrarët dhe të plagosurit shqiptarë, nën urdhërat e sllavomaqedonasve.

MASAKRA E LLADORISHTIT

Të nesërmen, më 28 tetor 1944 komanda gjermane e Strugës, duke iu përmbajtur kushteve të vendosura më parë ndërmorri një operacion spastrimi ndaj popullsisë së pafajshme të Ladorishtit. Dhjetra shtëpi u dogjën dhe mbi 100 banorë të Ladorishtit u pushkatuan. Ende sot në Ladorisht ka një lapidar, mbi këtë barbarizëm hitlerian. Por ende sot në asnjë faqe (prej miliona faqeve manipulatore të historisë sonë) nuk thuhet se kush kanë qenë shkaktarët e vërtetë të masakrës. Duke u ndriçuar këto ngjarje, mendoj se ndriçohen më mirë parrullat demagogjike për kinse vëllazërimin shqiptaro-sllavomaqedonas.Masakra e Ladorishtit, u shërben të gjithë shqiptarëve, të cilët të ndarë në dy barrikada ideologjike po derdhnin gjakun e pafajshëm të njëri-tjetrit. Por nëse nacionalistët ( të urdhëhequr prej Murat Llabunishtit, Faik Dobovjanit, Nazim Tateshit etj) i ulën përnjimend pushkët ndaj vëllezërve të tyre, nacionalçlirimtarët shqiptarë, vazhduan masakrën deri në likuidimin e nacionalistit të mbramë të Maqedonisë Shqiptare. Edhe ky disponim shpirtëror është lënë në harresë prej historiografisë sonë. Por harresa të tilla mund të rëndojnë së tepërmi në ndërgjegjen e kombit.

Mbas ngjarjes së dhimbshme të Ladorishtit, lëvizja nacionaliste në këtë trevë, u ndje më e sigurtë në qytetin e Strugës, ku me largimin përfundimtar të gjermanëve, çështja shqiptare virej përballë dilemave të mëdha dhe privacioneve të rrezikshme. Më 18 nëndor 1944, atëherë kur reparti i fundit gjerman po linte Strugën duke kapërcyer në kufirin politik shqiptar, nacionalçlirimtarët nuk munguan të bëjn “sulmin” përfundimtar mbi armikun. Ky “sulm”, në të cilin merrnin pjesë mbi 2000 nacionalçlirimtarë, nuk mund të kalonte pa retorikat bombastike, propagandistike të shtabit ushtarak sllavomaqedonas, për kinse shpirt të paepur të luftëtarëve maqedonas.

Por nacionalçlirimtarët shqiptarë dhe popullsia e gënjyer pas ëndrrave komuniste, e provuan trishtimin e madh që në ditën e parë të festës në Strugë. Në sheshin, në mes të qytetit, komanda e divizionit 48 maqedonas, hoqi flamurin shqiptarë dhe vuri atë sllavomaqedonas. Historishkruesit tipik komunist, edhe në ditët e sotme nuk ndahen dot prej naivitetit gjenetik. Kështu, në një prej botimeve të fundit për Brigadën e IV-të Maqedonisë shqiptare, lidhur me flamurin kuqezi thuhet: “Struga u çlirua vetëm nga Br4Sh dhe populli i saj i priti partizanët me entuziazëm dhe brohoritje të mëdha. Por krerët e shovinizmit probullgar, qysh në ditët e para të çlirimit, nxorrën krye. Ata filluan të mos respektonin mbajtjen e dy flamujve ( shqiptarë dhe maqedonas) duke iu kundërvënë urdhërit të shtabit” “(V.Kasapi, H.Çipuri “Çlirimtarët shqiptarë nga Dibra në Zagreb”. Tiranë 1995, faqe 84)

Duke folur për kinse dhjetra beteja “të lavdishme” të nacionalçlirimtarëve shqiptarë, këta kalemxhinj dhe aradha e gjatë mjerane e tyre, nuk përmend faktin kokëfortë sa pak ushtarë apo oficerë gjermanë u vranë. Ata druhen t`u afrohen të vërtetave të mëdha, të arkivave, apo memories së kombit të tyre. Ata nuk përmendin dhe e keqja është se duhet t`i çojnë drejt harrimit të përjetshëm ato qindra e mijra jetë njerëzore, të cilat u flijuan vetëm e vetëm nga shitja e klikës komuniste të Tiranës, tek armiku shekullor i shqiptarëve. Dhe paradoksi qëndron pas të tjerave në faktin se ndërsa këto jetë njerëzish kërkonin ndihmë prej krimit makabër, nacionalçlirimtarët shqiptarë ëndërronin parajsën e bashkësisë së sllavëve të jugut nën kujdesin “atëror” të baba Stalinit.

Në këtë konteks, mendoj se bën përjashtim, libri i botuar nga G.Ostreni. Lidhur me ngjarjet që analizuam më lart, ai ka dalë në konkluzion : “Pas 12 ditë luftimesh, Brigada Katër Shqiptare, më 8 nëndor 19944 e mori Strugën, duke lënë 35 të vrarë dhe afër 60 të plagosur e të zënë robër. Pra, vazhdoi vrasja dhe plagosja e shumë shqiptarëve mes vete” (G.Ostreni “Shpresa dhe zhgënjimi i shqiptarëve në Maqedoni, gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore”, Prishtinë 2000, faqe 180)

Për vetë kohën dhe vendin në të cilën u lind dhe u zhvillua lëvizja nacionaliste në Strugë e rrethina, pati rëndësi tejet të madhe, në rrafsh të krejt lëvizjes nacionaliste shqiptare. Kjo lëvizje, në të gjithë aspektin e saj, kundërshtoi në thelb pikërisht metodat sllave të luftës nacionalçlirimtare, të cilat nuk synonin luftën frontale me okupatorin, por goditjen e këtij prej qëndrave të banuara (përgjithësisht fshatrave me qind për qind shqiptarë) për të parë paskësaj raprezaljet e okupatorit ndaj banorëve të pafajshëm. Për më tej, lëvizja nacionaliste e struganëve, kundër njësive të armatosura sllavomaqedonase, mund të themi se parandaloi deri në një farë mase luftën vëllavrasëse.

Është e kuptueshme se një ndër objektivat e Beogradit të asaj periudhe, ka qenë që shqiptarët të luftonin kundër njëri-tjetrit, ngase vetëm kështu mund të arrihej lehtë kolonizimi i tyre. E shoh të udhës, të sjellë në këto rreshta, kujtimet e një ish luftëtarri shqiptar të Brigadës së Katërt Shqiptare, i cili, shkruan teksualisht: “Katër ditë mbas lirimit të Strugës, brigada asht radhue në formacion luftarak, në oborrin e kazermave. të gjithë presim. Dikush përshpëriste se kemi “Pokret”. Këtë fjalë e përdorin shpesh partizanët. E kanë përdorë prej ditës së parë që filloi lufta. Në shqip thuhet “Lëvizje” domethanë: mbath opingat! “Pokret” e mirë, edhe ky duhet. Të gjithë në heshtje përgatitemi dhe presim urdhër. Po atë ditë u nisëm në drejtim të verilindjes. Atje ku asht Xhema dhe Mefaili që ende sulmojnë. Flamuri i pushtetit popullor duhet të valojë edhe atje.” (Gazeta “Flaka e vllazrimit” Nga jeta e Brigadës së Katërt Shqiptare, 7 maj 1945)

Komentet pas kësaj më duken të tepërta.Struga u pushtua nga sllavokomunistët me ndihmën e komunistëve nga shteti amë,dhe ajo tashmë iu nënshtrua kolonializimit sllavomaqedonas,dhe kalvarit të mënxyrshëm komunist për shtatë decenie me rradhë deri në ditët e sodit.Masakra e Lladorishtit le të na shërbejë ti kuptojmë më mire lojërat e dinakëritë sllavomaqedonase kundrejt shqiptarëve.

Bern-Zvicër