Fotaq Andrea – Page 10 – Dielli

“Albania” – Amerika – Me rastin e VITIT FAIK KONICA shpallur nga Vatra

February 20, 2016 by dgreca

Fletore koniciane nr. 17 – Ese/

Nga Fotaq Andrea/

I- Pa lulka retorike për këtë duo të bukur në titull, e duke hyrë drejt e në thelb të çështjes, fjalën e kemi për pikëtakimet e hershme të revistës “Albania” me SHBA-të, falë penës mjeshtërore së Faik Konicës. Janë pikëtakime që shfaqen fillimisht si gurë themeli, dhe që, në rrjedhë të viteve, do vijnë duke u strukturuar për të shfaqur godinën e fuqishme të diasporës shqiptare në kontinentin e ri. Është ajo farë e parë e miqësisë dhe e dashurisë midis dy kombeve tona, hedhur me dorë të sigurt nga Konica në ugaret e “Albania-s” që pas vitit 1896. Dhe fara do lulëzonte, do jepte frytin e vet të shëndetshëm të ditëve tona.

Për herë të parë, emërtimin shqip “Shtetet e Bashkuara t’Amerikës” e hasim tek “Albania” e 30 shtatorit 1897; tre numra më pas, këtë tog-emër e shohim të shfaqet në një formë edhe më të konsoliduar tipografikisht, me germën “e” midis dy vizash: “Shtetet-e-Bashkuara t’Amerikës“.1 Duket sikur Konica kërkon këtu, nën shembullin e frëngjishtes (Etats-Unis) të përforcojë e të nxjerrë në pah idenë e bashkimit të këtyre shteteve, që përbën fuqinë e tyre.

Numrat e parë të “Albania-s” i shfaqin SHBA-të në rubrikat “Kopshta e Shkencës” dhe “Të Ra” [Lajme të reja], ku nuk mungojnë kërshëria dhe entuziazmi konician për Amerikën “e çudirave”, të përparimit, të shkencës, punës e fitimit, për Amerikën e zbulimeve të mëdha për njerëzimin, nga “tejgrafia e tejzëri”, siç quan ai telegrafinë e Morsit dhe telefoninë, gjer te sinkrongrafi i Squier dhe 800 zbulimet e Edisonit, “Mbretit të Gjetësve”, përkrah Vanderbild “mbretit të arit”, Rockefeller “mbretit të vaj-gurit” dhe Carnegie “mbretit të çelikut”.2 Është për Konicën Amerika e madhërishme, e përmasave gjigande, kur “Albania” u mëson shqiptarëve se “E para udhë e hekurt në SHBA u bë më 1827”; se në Çikago u ndërtua “një shtëpi i gjithë me aluminium… dhe kjo shtëpi ka 64 metra lartësi edhe 17 kate”; se në SHBA “mund ta forcojnë [ngrijnë] rakinë e ta shesin copa-copa si sapun”;3 se Kisha Shën-Sofia e New Yorkut mban brenda 70 000 mijë besimtarë4. Është Amerika e urave më të gjata në botë, e rekordeve në transport mallrash, në komunikime telefonike dhe shfrytëzim të thëngjlltoreve (qymyrit)5. Por është edhe Amerika e barazisë gjinore, e lirive dhe të drejtave, Amerika e forcës së ligjit dhe e lulëzimit të talenteve në krejt fushat e zhvillimit njerëzor. Në mënyrë të veçantë, duke komentuar Shopenhauerin dhe John Stuart Mill, Konicës i bën përshtypje liria e gruas amerikane, shkalla e lartë e emancipimit të saj, tek i mëson lexuesit shqiptar se: “Në Shtetet-e-Bashkuara t’Amerikës gratë mundin kudo të jenë advokatka… e gjykimtarka [gjyqtare] me shkallë në Universitete”; se “po ngacmove një grua, ajo i drejtohet policisë”, se ka në SHBA 60 000 gra të diplomuara, ndër të cilat “10 000 janë mjekesha; se, gratë bëjnë punë të mëdha e fort të vyera, siç është rasti i Znj. Robling Emily, inxhiniere, e cila përfundoi punimet e urës së Brooklin (Manhatan), të filluara nga burri i saj, apo edhe rasti i Znj. Kannam që ushtron funksionin e “minisotreshës në Utah “.6

Pa u ndalur hollësishëm në kuriozitete të tjera të tipit konician për Amerikën “çudibërëse” – ku ka “sëmurëtore” (spital) edhe për “zogjtë e sëmurë” (Çikago), ku ka rekord në vetëvrasje e vrasje dhe të dënuarit me vdekje ekzekutohen me “fuqi elektrike”, ku japin koncerte artistë “çilimij” apo e “çunat e çuditshëm”, siç shprehet Konica për fëmijët mrekullibërës (jep këtu shembullin e pianistit 5 vjeçar Pepito Rodriguez që dha koncert “për pesë-dhiet net e sipër”7) –, na tërheq vëmendje interesimi i Konicës për të ndjekur hap pas hapi konfliktet politike në arenën ndërkombëtare, ku SHBA, që në fund të shekullit XIX, fillojnë të luajnë rol pozitiv madhor, për t’u shndërruar gradualisht në faktor të rëndësishëm ndërkombëtar për paqen e sigurinë në botë, për lirinë dhe pavarësinë e kombeve dhe vendeve, sidomos të vegjël. Kështu, gjatë konfliktit Spanjë-Kubë, Konica sheh, që në janar 1898 se SHBA vihen përkrah Kubës fqinje kur nënvizon: “Dobësia e tyre [e kubanëve] gjejti një krahë për t’u pështetur; Shtetet-e-Bashkuara t’Amerikës, të cilat e kanë afro fqinjë Kubën, i dhanë të kuptonjë Espanjës që s’durojnë më të shohin një popull të shtypet gjer në vdekie; duan Kuba të ronj’e lirë”.8 Në muajt mars-korrik 1898, “Albania” e Konicës, në tre numra të saj, ndjek nga afër konfliktin ushtarak Spanjë-SHBA, derisa “Amerikanët, pas disa mundimeve dhe luftërave u bënë të zotërit e Santiagos… Lufta atëherë, konkludon Konica, është për të u-mbaruar”9.

Pasqyrimi tek “Albania” i rolit madhor të SHBA-së në arenën ndërkombëtare që në fund të shekullit XIX, shfaqet kështu, nën penën e Konicës, si një ogur i bardhë e i mbarë për vetë shqiptarët në një nga çastet më kritike të historisë së tyre pas Luftës së parë botërore kur Shqipëria rrezikonte të humbiste pavarësinë e saj dhe të copëtohej. Sepse do të jetë po Konica që vite më vonë, përkrah Nolit dhe nga gjiri i “Vatrës” patriotike, do të falënderonte presidentin amerikan Wilson dhe SHBA-të për ndërhyrjen e tyre vendimtare në shpëtimin dhe lirinë e Shqipërisë, në mbrojtje të të drejtave të saj10 Dhe, për të dytë herë në historinë e kombit shqiptar, do të ishin po SHBA-të dhe NATO që do të ndërhynin ushtarakisht, në fund të shekullit XX, për shpëtimin e Kosovës martire nga dora gjakatare serbe.

Jo rastësisht shohim tek “Albania” një shkrim të bukur – zgjedhur plot mençuri nga Konica -, nën pendën e presidentit Roosevelt se ç’do të thotë karakter kombëtar amerikan. “Karakteri është që ka rëndësi, si te kombi, si te njeriu. Është një gjë e mirë të ketë mendie të holla e të larta në një komp…, por është një gjë një mij herë më e mirë të ndodhen ato mirësira të shëndosha q’i mbledhim bashkë nën emrin karakter : të kënaqurit me pakë, të mos-lëvizurit nga një qëllim, kuptimi i detyrës që ka secilido të mos ngasë qetësinë edhe besimet e fqinjëve, një zemër të mirë e, bashkë me të gjitha këto, edhe një dashuri të flagtë për gjithë punët e dreqta [drejta]. Këto janë mirësitë q’i e bëjnë me të vërtet një komp të madh (Roosevelt – Kryetari i Shteteve-të-Bashkuara).”11 Duke cituar kështu presidentin Roosevelt, Konica jep, as më shumë as më pak, vetë thelbin e shpirtit amerikan, konkretisht Madhështinë Kombëtare, sintetizuar kjo në motive të shenjta, në qëllime të larta, që përbëjnë tërë atë mision historik të SHBA-së për mbarë njerëzimin, në rrugën e përparimit. “Dhe kur Roosevelt flet për “mendiet e holla e të larta në një komp”, për “dashurinë e flaktë për punët e drejta”, doemos, nuk ka si të mos shohim në këto fjalë vlerën e tyre aktuale, kur klasa politike shqiptare, për fat të keq, shfaqet sot e dështuar në misionin e saj gjatë periudhës së tranzicionit demokratik, tranzicion aq shumë i tejzgjatur sa asgjë nuk e përligj.

Po te “Albania”, në nëntor 1903, Lulo Malësori (pseudominimi i patriotit Milo Duçi), në shkrimin “Atdhedashuria”, do fliste për gjestin fisnik të ministrit amerikan Alexander Stewart që hoqi dorë nga fitimet e tij në tregti (përllogaritur në 5-6 milionë dollarë) thjesht për t’iu kushtuar detyrës kombëtare me përkushtimin e një patrioti të madh12. (Në parantezë: e kundërta ndodh sot e kësaj dite tek ne, kur politikanë e deputetë shqiptarë, gjyqësori dhe vetë administrata shtetërore, e mbajnë me dhembë kolltukun e postit veç për të vjelur miliona e për të mjelur mirë lopën shtet).

Si dhamë si një prelud madhështinë e SHBA në faqet e “Albania-s”, që gjenia koniciane e pikasi që herët, krahas misionit dhe rolit të tyre historik për mbarë njerëzimin, le të përqendrohemi te diaspora shqiptare në Amerikë, sintetizuar te Federata Panshqiptare “Vatra”, ura lidhëse e fuqishme midis kombit tonë të vogël dhe kombit të madh amerikan, aleatit strategjik të popullit shqiptar.

Në qershor 1898, një shënim i shkurtër i “Albania-s” tërheq vëmendjen e lexuesit se “Amerika [si kontinent], heq vit për vit mijëra të mjerësh qi lëshojnë Evropën për të vajtur atje të bëhen vendas e të gjejnë një copë bukë”.13 Jepet kështu me dy fjalë vetë thelbi i emigracionit ekonomik, kur shqiptarët e parë vajtur në SHBA në fund të shekullit XIX numëroheshin ende në gishtat e dorës, sidomos të vajtur nga fshatrat e Korçës, dhe kur zunë të tërhiqnin familjarë e bashkëfshatarë tek propagandonin se “në Amerikë ka punë dhe fitohet”. Nuk po ndalemi në fillimet e emigracionit shqiptar në Amerikë, që kanë përbërë tashmë objekt studimesh serioze, por do deshëm të theksonim, bazuar te Konica, dy elementë të veçantë të emigracionit të hershëm ekonomik shqiptar.

E para, kurbeti ynë, historikisht, në brazdën e mbijetesës shqiptare, ka përbërë “një tragjedi familjare a fisnore”, mbushur me lot (kujtojmë “Moj e bukura More”),14 një sakrificë, një vajtje drejt së panjohurës, shpesh fatale.15 Dhe Konica, me lot në sy, citon te “Albania” në shkrimin e tij “Të gjeturit punë n’Europë” vargjet tragjike të Çajupit, kur thotë: “Qysh të vejë puna mbarë / Për të zeztë shqiptarë? / Shkretojnë Atdhenë, / Te perëndon dielli venë.” “Nëndë herë në dhietë – vijon ai -, jemi të fortësuar [detyruar], për të mirë të tyre, t’u këshillojmë [shqiptarëve] të mos tunden nga vendi”, ndonëse nënvizon që në fillim të shkrimit se “Shqiptari punon kur gjen punë”, dhe se “Në gjithë viset e botës, shohim bashkatdhetarë t’anë të vajtur për të punuar”.16 Kundërshtimin e tij që shqiptari të mos braktisë vatanin (guri i rëndë në vend të vet!) në kushtet konkrete të fillim-shekullit XX, Konica e argumenton gjatë dhe tepër realisht duke parashtruar rreziqet, vështirësitë, mjerimet që e presin “punëtorin shqiptar” (siç thotë ai), kur jashtë vendit “i huaji përgjithësisht nuk është i dashur e përgjithësisht shkon për i lik”, kur i huaji nuk njeh gjuhën, detyrohet të shesë lirë krahun e punës, diskriminohet në gjithçka, e mbi të gjitha nuk njeh “zanate te veçanta”. Për Konicën, zgjidhja ideale e kohës do të ishte që shqiptari të emigronte “në vise t’afërme – bie fjala n’Austie a gjetkë – të punojë pa fitim nonjë mot në një bushat17 [fshat] për të mësuar se si ritet e si shtohet bagëtia, si nxiret fitim andej”, si dhe “të mësojë methudhat [metodat] e bujqësisë të popujve të qytetëruar, e të kthehet pastaj në vendin t’onë”. Komentet për vlerën aktuale të këtij mësimi të madh konician në epokën e “emigrimit të trurit” janë më se të tepërta.

E dyta, kurbeti shqiptar, ka ruajtur përherë lidhjet e fuqishme me tokën mëmë dhe historikisht, krejt diaspora shqiptare në Europë e në kontinentin e ri,18 është përpjekur me sukses të organizohet e të ruajë frymën kombëtare dhe patriotike, të shndërrohet në dritare e atdheut me botën e përparimit dhe qytetërimit perëndimor, duke u bërë kësisoj mjeti përçues i ideve të reja. I lidhur fort pas diasporës shqiptare dhe figurave të ndritura të Rilindjes sonë, vetë Konica ishte i ndërgjegjshëm që në fillim për rolin politik madhor që do të luante emigracioni dhe diaspora shqiptare për fatet e vendit. Jo rastësisht e shohim atë, në shtator 1901, të shprehë një mendim të hollë filozofik, në polemikë me publicistin italian Ugo Ojetti, kur shkruan në frëngjisht: “Historia na mëson se gjithë ndryshimet politike kanë pasur përherë këta dy faktorë: emigrantët dhe një elitë të vogël, të lindur apo intelektuale”.19

Duke shfletuar gjithnjë “Albania-n”, shohim se kontakti i parë i Konicës me shqiptarët e Amerikës i bërë publik, do të ndodhë më 29 tetor 1901, kur ai mori letër nga një shqiptar i Bostonit me inicialet N.S.K. Me këtë rast, Konica shkruan: “Kemi edhe n’ Amerikë, e më tepër në Boston e në New York, disa shqiptarë. Të nxehtë e të vërtetë atdhetarë, këta vëllezër e kanë gjithnjë në Shqipëri zemrën. Shpesh na gëzojnë me letra e shumë herë na dërguan atdhetarisht ndihmën e tyre”.20 Del e qartë në këto radhë se Konica ka marrë letra dhe ndihmë (morale e materiale) nga të pakët shqiptarë të Amerikës që me botimin e numrave të parë të “Albania-s” në fund të shekullit XIX, pikërisht kur fillon e shkruan me entuziazëm për “Shtetet-e-Bashkuara t’Amerikës”. Tanimë, hapet te “Albania” një faqe e re kushtuar drejtpërdrejt diasporës shqiptare të Amerikës dhe çuditërisht, i njëjti shqiptar i Bostonit me inicialet N.S.K., si dërgoi fillimisht një vjershë kushtuar princit Aladro Kastrioti,21 (për nga gjuha që ai përdor në vargje, duket që është me origjinë nga zonat e Jugut), do të dërgonte më pas, po te “Albania”, edhe një tablo me ngjyra që paraqiste Skënderbeun duke çarë më dysh një dem me shpatë. Konica e boton këtë tablo te “Albania” dhe i kushton shkrimin “Palla e Skënderbeut”22 ku, në mënyrë të veçantë, përshkruan kapelen e lartë shqiptare që mbahej mbi krye nga stradiotët shqiptarë të Mesjetës. Këta stradiotë, thotë Konica, “quheshin ‘capelets’ [kapellasit]… emër [që] u ish dhënë prej kësullës së veçantë që kishin… [që] nuk ngjiste me as një tjatër…; ka qenë një kësullë e kuqe, e gjatë e e thyer, po thua si festia moriate.”23 Për fat të keq, ende nuk e dimë kush qëndron prapa inicialeve N.S.K. të shqiptarit të Bostonit, por dimë që tablonë e tij “Palla e Skënderbeut”, Aladro Katrioti e ka pasur në zyrën e tij të punës dhe mburrej me të.24

Vitet 1904-1905, shënojnë një etapë të veçantë në intensifikimin e marrëdhënieve të “Albania-s” me shqiptarët e Amerikës. Konica merr letra prej tyre dhe u dërgon jo vetëm “Albania-n”, por edhe libra që ka botuar vetë, sidomos “Hartën etnike të Shqipërisë”. Në nëntor 1904, ai jep lajmin se “Muarmë letra nga New Yorku. Mësojmë se shqiptarët qi ndodhen aty, të bashkuar e të nxehtë, s’e harrojnë atdhenë. Jo vetëm nuk e harrojnë, po përpiqen t’i bëjnë të mirë. U gëzuam, si do të gëzohen edhe të gjith’ atdhetarët e mirë”.25 Ndryshe nga kontaktet e para në rrafsh individual, e shohim Konicën përherë e më shumë të nënvizojë idenë e bashkimit dhe të organizmit të shqiptarëve të Amerikës dhe në shtator 1905, ai jep lajmin në frëngjisht se “Shqiptarët e Bostonit sapo themeluan një shoqëri. Parashikojnë gjithashtu botimin e një gazete në gjuhën shqipe. Shpresojmë që miqtë tanë do dinë ta vënë së shpejti në zbatim këtë projekt”.26 Po në këtë numër të gazetës së tij, Konica vë në dijeni lexuesin edhe se “Shoqëria shqiptare e Bostonit” kishte demaskuar në atë qytet një batakçi shqiptar të quajtur Leonidas Dossi, i cili hiqej si “agjenti kryesor politik i komiteteve shqiptare” dhe se, nën emrin “Shaban bej Goça”, kishte bërë mashtrime e vjedhje fillimisht në Londër (ku ishte demaskuar nga vetë Konica me shkrimin “Beware of Pick-pockets!”)27, dhe më pas në Boston. Konica, edhe një herë nuk e kursen penën e tij të ashpër për të demaskuar gjer në Boston Leonidha Dosin alias Shaban bej Goça, i cili, ashtu si Gaspër Jakova më parë nga Italia, u orvat të intrigojë në kurriz të Konicës dhe të gazetës “Albania”.28 “Për fatin e keq të “beut”, nënvizon Konica, ekzistojnë në Amerikë një mijë shqiptarë të cilët – të ushqyer me ndjenja kalorësiake të Shqipërisë së lashtë të virtytshme: ndershmëria, çiltërsia, kulti i fjalës së dhënë [besa], respekti ndaj mirëbesimit – u indinjuan nga ideja se një keqbërës i poshtër guxon të përdorë emrin shqiptar për të shpërdoruar dashamirësinë e njerëzve seriozë të lidhur me kauzën tonë.”29 E veçantë këtu është se Konica jep shifrën “një mijë shqiptarë në Amerikë” në vitin 1905, si dhe boton pjesë nga letra që ka marrë nga Bostoni prej “një atdhetari me ment, me zemrë e nder”, që firmos me inicialet S.P. [Sotir Peci], të cilin e shohim, në janar 1906, të shfaqet te “Albania” me emrin e tij të plotë si drejtor i gazetës “Kombi”.

Tanimë, një faqe e re çelet te “Albania” në marrëdhëniet e saj me “Kombin” e Bostonit dhe me pas, me Shoqërinë “Besa-Besën”, një faqe e ndritur, që do premtojë për një të ardhme të guximshme drejt “Vatrës” flakadane, e cila nuk do vonojë të themelohet nga binomi Noli-Konica. Nis kështu një etapë e dytë zhvillimi për vetë Rilindjen shqiptare në hovin e saj final drejt shpalljes së pavarësisë së vendit, drejt asaj mëvetësie kombëtare që kish kërkuar aq shumë mund, lot, gjak e sakrifica ndër shekuj.

Rastësi a nxitje, fakti është se “Shoqëria shqiptare e Bostonit” u themelua si një nevojë e domosdoshme menjëherë pas botimit në Amerikë – maj 1905 -, të një artikulli për shqiptarët nga filozofi dhe sociologu i shquar Max Nordau30, vepra kryesore e të cilit “Degjenerimi” do të bëhej më pas burim frymëzimi për mjaft autorë e artistë, si Wilde, Ibsen, Wagner e Niçe. Artikullin e tij për shqiptarët dhe kryesisht për tolerancën e tyre fetare, veç një organi qendror të New Yorkut, e botoi edhe “La Questione Albanese”, revistë arbëreshe që dilte në Buenos Aires. Konica do ta botojë te “Albania” këtë artikull, duke e cilësuar “të shkëlqyer”.30 Për më tepër që konkluzioni i filozofit Max Nordau ishte mjaft domethënës dhe frymëzues: “Anët sipërfaqësore, thotë ai, nuk kanë pasur asnjëherë vlerën më të vogël në sytë e shkipëtarëve; e megjithatë, tre gjëra kanë qenë për ta të shenjta e të paprekshme: pavarësia, gjuha, zakonet”.

Sidoqoftë, gjatë vitit 1906, shohim te “Albania”, me gjithë vonesën e akumuluar në kohë për botimin e numrave të saj, se gazeta “Kombi” do jetë përherë e më shumë në qendër të vëmendjes së Konicës, duke e ndjekur hap pas hapi në tematikën që trajton. Është koha kur Konica njërin sy fillon ta mbajë drejt kontinentit të ri si një dritare perspektivash të reja për lëvizjen patriotike. Dhe ka arsye.

Në janar 1906, ai boton te “Albania” kryeartikullin e numrit të parë të “Kombit”31, që shpalos programin e “Shoqërisë shqiptare të Bostonit” dhe të vetë organit të saj, konkretisht: t’i vihet në ndihmë kombit shqiptar në robëri, që të fitojë të drejtat e tij në botën e qytetëruar; të përpiqet për përparimin e çështjes politike dhe për lërimin e gjuhës shqipe; të nxisë e të mbështesë gjithë atdhetarët për arritjen e këtyre qëllimeve, duke treguar rreziqet e kombit prej intrigave të armiqve; dhe më në fund, të ndezë frymën patriotike në radhët e shqiptarëve kudo në botë.32 Konica boton me këtë rast edhe titujt e nëntë artikujve të numrit të parë të “Kombit”, ku na bën përshtypje sidomos titulli “Dardharët e Bostonit”, që flet për vetë thelbin dhe themelin e kolonisë së parë shqiptare më të hershme në Boston.

I ndërgjegjshëm për ndikimin e madh të “Albania-s” 10-vjeçare në Shqipëri, në Europë e gjer në Misir të Egjiptit, Konica ka në këtë kohë gjeninë për ta mbështetur fuqimisht, me forcën e penës, lindjen e një organi të ri shqiptar në kontinentin e ri, ka parandjenjën dhe vetë ndjenjën se qendra e lëvizjes patriotike shqiptare shumë shpejt do të zhvendosej drejt diasporës së re shqiptare në lindje e sipër. Veçanërisht, atij i bën përshtypje dhe propagandon me të madhe lajmin se “disa shqiptarë u nisnë nga Amerika të venë të luftojnë në Shqipëri për çlirim t’atdheut”. Do kemi këtu fillesën e asaj dukurie patriotike tipike vatrane kur, sa herë atdheu ishte në rrezik të madh dhe kish nevojë për njerëzit e saj të shquar, “Vatra” do ndodhej e gjithëfuqishme dhe e pranishme për të ndihmuar konkretisht Shqipërinë në mëkëmbje e në hall. Nga ana tjetër, Konica bën këtu një prezantim të bukur të drejtorit të “Kombit”, patriotit Sotir Peci, kur vë në dijeni lexuesin se veç formimit të tij me shkollë të lartë, është një “njeri qi mentohet me trut’e tija, jo me trut’e botës. Si atdhetar, e njohin dhe e lëvdojnë të gjithë kombëtarët e vërtetë.”32 Por çka e entuziazmon edhe më shumë Konicën, është “abeja e Bashkimit” që përdor “Kombi” i ri, sivëllai i “Albania-s”, kur dihet se alfabeti i “Shoqërisë Bashkimi” ishte bërë tashmë vija e demarkacionit që ndante ithtarët pro perëndimorë nga ata pro lindorë për një alfabet të unifikuar. Konica e mbyll prezantimin e tij për “Kombin” me një thirrje të fuqishme që të mbështetet organi i ri si një “fletë luftonjëse, e cila ka për të bërë punë të vërtetë. Ahere ndihini! Atdhesia nuk shfaqet me fjalë.”33

Numrat 2-8, të periudhës shkurt-gusht 1906 të “Albania-s” kanë secili të pasqyruar rregullisht kryeartikuj e artikuj nga “Kombi”. Tre çështje të veçanta për t’u shënuar në këto numra:

a) Sotir Peci boton, krahas “Kombit” dyjavor, edhe një “Methodë për të mësuar gjuhën engleshçe” (110 faqe), libër që e përmbush fort mirë, thotë Konica, qëllimin e tij që “është për të vënë në duar të shqiptarëve që venë në Amerikë veglën e nevojshme për të nxënë fjalët englize më të përdorura në jetë të përditshme”;
b) Konica sheh te “Kombi” i Bostonit dhe te “Shpresa” e Raguzës, krahas “Albania-s” së tij, një përparim të madh të “abesë së Bashkimit”, kur vetëm “Drita” e Sofjes vazhdon të përdorë alfabetin e Stambollit. Dhe thekson me këtë rast se përdorimi i “alfabetit të Bashkimit” nga tre organe të rëndësishme të gjuhës shqipe, është bërë “vetvetiu”, në mënyrë spontane, sepse tre drejtorët e këtyre organeve nuk njihen “në praktikë në mes të tyre dhe çështja e abesë as që është zënë me gojë”.34 Konicës i jepet këtu rasti të bëjë një historik të bukur të çështjes së alfabetit shqip, por mbi të gjitha, të përcaktojë sërish çështjet urgjente shtruar për zgjidhje përpara shqiptarëve: “Abeja, orgthografia, të bërët e një gjuhe letrare, të mbajturit e tërësisë s’atdheut, mjeti si të përparojmë kombin dhe si të zgjidhim krizin ekonomik të vendit”.35 E për të kurorëzuar gjithçka në fushën e gjuhësisë, Konica i dedikon Sotir Pecit shkrimin e bukur me theks aktual për kohën: “Themeli i çdo përparimi dhe çështja e abesë” ku, pasi bën një historik të shqipes së shkruar që nga koha e Budit dhe e Bogdanit, nënvizon idenë se problemi i shkrimit të gjuhës shqipe është një problem i karakterit kombëtar dhe ndjek “ligjin e vazhdimësisë”, apo siç shprehet ai, “kanunin e gjurmimit”.36
c) Konica prezanton për herë të parë te lexuesi i “Albania-s” dhe kudo, tek të gjithë shqiptarët, Ali Baba Qytezën (Fan S. Nolin), i cili kishte përkthyer në shqip pjesë nga “Kështu foli Zarathustra” të Nietzche’s, botuar te “Kombi” nga fundi i vitit 1906. Dhe ja Konica, që thotë fjalët e para për të: “Ali Baba Qyteza është i pari bashkëpunëtor i fletës, edhe drejtori i “Kombit” zgjodhi mirë37… Ali Baba Qyteza përdor një shqipe të lidhur e të gjallë”38. Është me interes këtu të vihet në dukje se që 20-21 vjeç, Noli e kishte përpirë tashmë krejt “Albania-n” e Konicës që kur kishte qenë në Misir, e njihte mirë nga larg pikërisht atë që do bëhej për të mësues, model erudicioni dhe koleg; mbi të gjitha, të dy nuk do vononin të bëheshin bashkëthemelues të “Vatrës” dhe shokë armësh e Kalorës të Kryqëzatës Kombëtare39. Shumë shpejt, që në fillim madje, edhe vetë Konica do ta pikaste shpirtin patriotik dhe talentin organizativ të Nolit, krahas penës së tij mjeshtërore si përkthyes, publicist, studiues, e mbi të gjitha si krijues letrar e poet.

Në këtë periudhë, 1906-1907, duke marrë shkas nga një letër e një bashkatdhetari korçar dërguar te “Kombi”, Sotir Peci boton në disa numra radhazi kryeartikuj që trajtonin çështjen delikate të besimeve fetare në Shqipëri, duke përkrahur idenë se përballë rrezikut turk e grek që përdorin fenë për të mohuar kombin shqiptar, mund të kërkohej një “zgjidhje e detyrueshme nga halli” në ndryshimin e fesë (ose unite, d.m.th. bashkim me Kishën e Romës, ose protestante), edhe pse “shqiptarët nuk e nderojnë atë që ndërron fe” dhe shohin në të një “tradhësi politike”.40

Mbi një bazë më të gjerë mendimesh të shprehura për këtë çështje (te “Kombi”, “Shqipëria” e Misirit dhe “Mendime të një atdhetari gegë përmi punët e Kombit”, Konica, me një qartësi të përkryer, habitëse, vendos pikat mbi -i- falë shkrimit të tij “Çështja fetare në Shqipëri”. Argumenton fuqishëm përse ai vetë është kundër ndryshimit fetar, në një kohë kur çështja e kombit qëndron mbi fetë, kur historikisht nuk ka pasur asnjëherë në Shqipëri lëvizje fetare dhe kur vetë dasitë fetare janë karakterizuar përherë nga toleranca shembullore historike. “Fetë në të cilat është i ndarë kombi shqiptar, thekson ai, kanë arritur që me kohë në një “modus vivendi” të pa-turbulluar” dhe “… çështja e parë, e më me rëndësi, çështja shqipe “par excellence” është bashkimi dhe çlirimi i Kombit”.41

Nga ana tjetër, nuk mund të lëmë këtu pa përmendur një faktor goxha të rëndësishëm që Konica e parashtron me forcë dhe që ka të bëjë me emancipimin e shoqërisë shqiptare të kohës së djeshme e të sotme. Ky faktor është pikërisht “…gruaja, e cila në Shqipëri, më tepër se gjetkë, ka një fuqi aq të madhe në formimin e ndjenjave dhe të mendimeve të njerëzies, sa ka qenë gjithnjë kundër islamizmit, se gruaja shqiptare, që në kohë të para, me një instinkt të pa-lajthitur [të pagabuar], ndjeu se islamizmi me poligamien dhe me ndarjen (divorcin) – aq të lehtë sa mund ta çporrsh një grua të kanunëshme posi një shërbëtore – ish i rrezikshëm për të drejtat e gruas dhe shenjtërinë e familjes”. Ja do fjalë të arta koniciane, si dinte veç ai të shprehej, e me theks tepër aktual kundër fanatikëve të sotëm fetarë. (E le të kujtojmë shkarazi këtu, në parantezë, se do të ishte nëna e tij, Zeliha Delvina-Konica, ajo që do të këmbëngulte fort në familje që djelmoshat adoleshentë Konica të merrnin që herët arsim e kulturë perëndimore, t’i kishin sytë nga Perëndimi i përparuar dhe jo nga Orienti i turkoshakëve, i mustaqemëdhenjve konservatorë shqipo të lidhur pas Turqisë së titujve e gradave. Sepse, siç thotë bukur e fuqishëm Dora d’Istria: vetë “Burrat lindin nga Gratë”!)

Po le ti t’i kthehemi shkrimit të Konicës për çështjen fetare, ku nënvizon një ide madhore, madhështore, do thoshim, që do t’i çelte perspektiva të ndritura vetë kishës ortodokse shqiptare autoqefale. Dy pengesa të mëdha u dilnin përpara ortodoksëve shqiptarë të Amerikës : kisha greke që nuk pranonte ortodoksët shqiptarë pa u deklaruar “subjekte grekë” dhe shfaqja e një protestantizmi artificial që mund të përçante radhët e tyre (Kristaq Dako, si kish përqafuar protestantizmin, ishte bërë prift dhe propagandonte ndërrimin e besimit tek ortodoksët shqiptarë të Jamestown N.Y.), “udhë që në vent të dobisë, thotë Konica, sjell dëm në çështjen t’onë dhe e largon njerëzinë”.42

Duke e trajtuar çështjen me themel, Konica fokusohet drejtpërdrejt në ortodoksinë shqiptare, dhe i bën jehonë pikërisht zërit të “ortodoksëve atdhetarë”, siç i quan ai që, as më shumë, as më pak, DUAN TË MBETEN THJESHT ORTODOKSË por, “ashtu si Rumunët dhe si Bullgarët, DUKE U NDARË ME GREKËT DHE DUKE BËRË NJË KISHË MË VETE.” Pra autoqefale. Ide gjeniale! Ide që do çelte tashmë rrugën e njohur kur Noli do thërritej nga Historia për të luajtur rolin e tij të peshkopit të pashembullt, me nismën që ndërmori në shkurt 1908, për t’u lidhur me Platonin, kryepeshkopin rus, e për të themeluar Kishën ortodokse autoqefale shqiptare në kërthizë të Amerikës !

Nuk do vonojë dhe do shohim Nolin, flakë e shpuzë djaloshar, t’i dërgojë “Albania-s” për botim që nga Bostoni, aty nga fundi i vitit 1907, artikullin e tij “Jo lundërthyerit.”44 Noli vë drejtpërdrejt gishtin mbi plagë, duke pyetur pse çështja shqiptare ende nuk po zgjidhej 30 vjet pas Lidhjes së Prizrenit. Dhe për këtë fajëson parinë shqiptare që s’ka ide dhe është e pavetëdijshme për rolin udhëheqës: “Kur s’ka ide te paria, s’ka ide në popull”, thotë ai, duke e parë zgjidhjen e çështjes shqiptare te organizimi i popullit dhe kryengritja e armatosur, kur koha e kërkonte tanimë një udhëheqës të shquar, një Skënderbe të dytë. “Eja o Zot mbi kohën, o zot mbi njerëzinë, o trim flamurtar i Shqipërisë, se u lodhmë nga lundërthyerit… Ngreje pallën dhe urdhëro të vijë kohë e çlirimit, urdhëro njerëzinë të të vijë pas!”45

Çuditërisht, menjëherë në numrin pasardhës të “Albania-s”do shohim Faik Konicën t’i bëjë jo vetëm një skaner krejt artikullit të gjatë të Nolit, por edhe t’i vërë fre hoveve të tij djaloshare në zjarrin patriotik të shpirtit. Me urtësi, largpamësi e realizëm, bazuar në elementë të historisë, psikologjisë shoqërore dhe të akteve juridike ndërkombëtare, Konica shpjegon se “liri e Shqipërisë do të thotë ta bëjmë Shqipërinë një shtet”, dhe në këtë rast, “Trajtimi i një shteti është një e bërë ndërkombëtare, një “acte internacional”, sepse nuk mjafton që një komb t’i thotë vetes shtet, por duhet ta njohin edhe shtetet e tjera si të tillë”.46 Për më tej, vijon ai, një popull duhet të arrijë në lartësinë e dinjitetit shtetëror për të realizuar detyra të rënda vetëqeverisjeje, duhet të arrijë shkallë të lartë qytetarie e, mbi të gjitha, të ketë aleatë të fuqishëm, apo siç i quan Konica “mbronjëtorë të shëndoshë”. Për të, “qytetari do të thotë disiplinim” (sot e quajmë “shtet ligjor”), nga ku nevoja e domosdoshme që ai predikoi për të sajtën herë: “Stërvitja mendore e popullit shqiptar”. Dhe, në fazën e agonisë të sëmurit të Bosforit, kjo arrihet – krahas dashurisë për gjuhën shqipe si shenjë e gjallë e njësisë kombëtare -, “duke zgjuar në zemrë të shqiptarit ndjenjat e besës e të drejtësisë, duke luftuar ato egërsira, poshtërsia dhe vogëlira… duke i bërë bashkatdhetarët tanë të kuptojnë se ka në jetë punë më të bukura se vrasja nga prapa, shtypja e të dobëtit, vjedhja, çpifja, dinakëria”, duke u shkëputur shoqërinë nga koha e Gasparëve, Dossëve, Hasan Çaushëve dhe Demir Onbashëve, nga koha e batakçinjve, “e shqiptarëve të putanësuar në shkollë politike të turkut”,47 nga koha e dudumëve që u pasua nga dumbabët!

“Stërvitja mendore e popullit”, arritja e një shkalle të lartë qytetarie e qytetërimi, në rrafsh individual e kombëtar, me model perëndimor, që nënkupton në vetvete ndërtimin e shtetit të sotëm ligjor dhe shtetit të së drejtës, – ja çelësi i artë konician i përparimit aq të mirëpritur të kombit tonë, shprehur me forcë gjeniale këtu e njëqind vjet më parë, me bukuri e rezonancë të fuqishme aktuale, ku gjen përgjigjen e duhur vetë pyetja “kur do bëhet edhe kombi ynë si Europa dhe bota e qytetëruar?” Lypsej një gjakftohtësi e largpamësi koniciane për ta tejkaluar militantizmin e thjeshtë “Oburra shqiptarë!” përsëritur sa herë në historinë tonë tragjike, dhe për të zbuluar shkakun e vërtetë përse tërë ai gjak shqiptar i derdhur gjer atëherë nuk ishte kurorëzuar me fitore.

Pas “përgjigjes” që mori, Nolit s’i mbetej veç t’i hiqte kapelën atij Mësonjësi të Madh Modern të Kombit që ishte Konica, dhe lidhja e të dyve do vinte duke u konsoliduar. Për më tepër që Konica, që në fillim të artikullit “Udha e çlirimit” e vlerëson Nolin për shqipen e hijshme që përdor “gjithnjë e bukur në formë, por edhe shpesh e shëndoshë në mendime”, e vlerëson sidomos si stilist. Dhe shpejt do e shohim Nolin t’i hyjë udhës së “shpirtërores” si udhë emancipimi shoqëror, duke zgjidhur e ndërmarrë, me parashikim konician, dy çështje: si problemin e mëvetësisë në ortodoksinë shqiptare, ashtu dhe problemin e edukimit të vazhdueshëm shpirtëror e patriotik të mbarë kombit në atë fazë ultime të Rilindjes shqiptare.

Numri 2, i “Albania-s 1907”, që përkon me periudhën shkurt-mars 1908, i kushtohet ngadhënjimit të Nolit në krye të Kishës ortodokse shqiptare dhe Konica, para se të japë të plotë fjalën e Nolit në meshën e tij të parë, shoqëruar me një foto të bukur të peshkopit shqiptar, nënvizon me një paragraf hyrës rëndësinë historike të këtij Akti të madh: “Të përzgjedhurit e të Nd. Fan S. Nolit prej shqiptarëve t’Amerikës dhe t’urdhëruarit e tij si prift prej kryepeshkopit rus të New-Yorkut, është një e ngjarë për të vënë re, rëndësirën e së cilës bota do ta kuptojnë më mirë në disa vjet.”48

Po në këtë numër, Konica e jep lajmin edhe në frëngjisht për publikun e huaj, duke e vënë në dijeni se ka botuar në pjesën shqipe të “Albania-s” “Mesazhin e Nolit drejtuar kombit shqiptar”, se Noli në një ceremoni të dytë “pagëzoi një vajzë të vogël dhe bekoi një çift shqiptarësh, si një fillim i bukur i karrierës së tij kishtare”, se “Noli ka përgatitur për botim librin e lutjeve në shqip” dhe se më në fund, “shqiptarët nga Filadelfia e gjetkë në Amerikë po gatiten të presin krahëhapët e me entuziazëm Nolin, mikun tonë, i cili do nisë turneun e vet në fund të muajit mars”.49

Kulmi i këtij hovi të parë atdhetar nolian dhe i këtij entuziazmi të paparë mes shqiptarëve të Amerikës, të rigjallëruar tashmë shpirtërisht e patriotikisht, do arrihej me meshën e Nolit ditën e Shën-Gjergjit, më 6 maj 1908. Konica e titullon “Skënderbeu” fjalën e Nolit në këtë meshë dhe para se ta japë të plotë, nënvizon: “Më 6 të majit, ditën e Shën-Gjergjit, e cila po njihet ngadalë për e kremtia kombëtare e gjithë shqiptarëve, sikundër ka qenë kurdoherë e kremtia vendore e myslimanëve dhe e krishterëve të shumë viseve të Shqipërisë së mesme e së poshtme, – i Përnd. Fan S. Noli, përpara pikturës së kuroruar me tule të mbretit të pavdekshëm t’onë Gjergj Kastriotit, tha një fjalë të bukur, tekstin e së cilës jemi fatmirë që mundim ta botojmë in- extenso këtu më poshtë”.50

Në faqet frëngjisht që shoqërojnë po këtë numër, në rubrikën “Shënime”, Konica pasqyron bukur turneun e Nolit në SHBA mes shqiptarëve atdhetarë, duke theksuar mbi të gjitha karakterin patriotik, mbarëkombëtar e mbarëfetar të kësaj veprimtarie”. “I Përnd. Fan S. Noli, – shkruan Konica – ka nisur një turne nëpër Amerikë për të hyrë në lidhje me të gjithë miqtë e tij. Kudo është pritur me po aq entuziazëm sa dhe respekt, dhe nuk janë vetëm bashkëpatriotët tanë që nxitojnë për të marrë pjesë në meshën dhe predikimin në gjuhën shqipe, por edhe, në shenjë simpatie, një numër i madh armenësh, bullgarësh e sirianësh. Shihen madje edhe ndoca grekë, të shtyrë nga një kërshëri armiqësore, por gjithë mirësjellje. Çka shquhet në këtë mes, dhe që do t’i japë një shtysë të re lëvizjes nga pikëpamja kombëtare, është qëndrimi i çiltër miqësor i shqiptarëve myslimanë. Shumë prej tyre i kërkojnë mikut tonë bekimin dhe të tjerë i puthin dorën. Dhe duhet nënvizuar se bëhet fjalë për njerëz nga populli dhe dashuria e tyre është mbi të gjitha sa e çmuar, aq edhe e vetvetishme.”51

Në kushtet e reja të krijuara gjatë vitit 1908, qoftë në diasporën shqiptare të Amerikës, qoftë në perandorinë osmane, kur xhonturqit shpallën kushtetutën e tyre dhe bënë premtime të mëdha për fatet e Shqipërisë, e shohim Konicën, në numrin e parafundit të “Albania-s”, në një udhëkryq vendimmarrjeje: në duhej apo jo ta vazhdonte “Albania-n” e tij – në Shqipëri a gjetkë -, apo në duhej të tërhiqej plotësisht e përfundimisht nga veprimtaria e tij patriotike e gjeratëhershme: “Mendimi im i parë, thotë ai, ish … ta pushoja të Përkohshmen [Albania-n] dhe të hiqesha fare nga punët shqiptare. Por, këshillat miqësisht të cave, lutjet patriotike të të tjerëve më bëjtin të ndryshoj mendim”.52 Ja një sinjal që Noli në Boston do dinte aq bukur ta përthithte për t’i zgjatur dorën Konicës e për ta tërhequr gjeniun shqiptar në Amerikë, për t’u shndërruar shpejt të dy në binom Noli-Konica, në bashkëthemelues të “Vartës” dhe drejtues të “Diellit”. Kemi në këtë rast të drejtë të themi se dora që i nderi Noli Konicës ishte vetë nderi e nderimi që i bënte Patriku i parë shqiptar Atit të “Albania-s”, ishte gjesti shpëtimtar për vijimin e Rilindjes shqiptare në fazën e saj përfundimtare të krijimit dhe mëkëmbjes së shtetit të parë shqiptar, kur bashkërisht, në unitet, të dy do realizonin dy mrekullitë e diasporës shqiptare në SHBA, institucionet e flakta patriotike që vazhdojnë veprimtarinë e tyre sot e kësaj dite. Sepse, pa Nolin, në fund të fundit, hajt t’i dihej fati gjeniut shqiptar Konica, në Paris pranë Apolinerit dhe shokëve të tij simbolistë, në ndonjë katedër të shqipes a të sanskritishtes në Sorbonë a në Gratz, në ndonjë organ madhor të vetë Londrës a Parisit, apo makar pranë gjermanes së tij bukuroshe Antonia (mikesha e tij e dytë në Londër), kur dihet se me poliglotizmin dhe erudicionin e tij fantastik, me mendjen gjeniale që kishte, AI hante bukë kudo. Po një gjë ama, do të ishte e sigurt: Shqipëria, në atë rast, do kish humbur përgjithmonë gjeniun e vet, atë Konicë të pazëvendësueshëm për forcën e fjalës, penës dhe veprimit apo, të paktën, do humbiste kryediplomatin e saj të paarritshëm.

Dhe si një finale wagneriane, te numri i fundit i “Albania-s” (prill 1909) shohim Faik Fisnik Konicën të përshëndesë me entuziazëm daljen e numrit të parë të “Diellit” në Boston, si dhe të porosisë te miqtë e tij në Vjenë kostumin shqiptar, me fustanellë, qylaf të bardhë e brez të mëndafshtë të kuq, për t’u paraqitur shqiptarisht e krenarisht mes miqve të rinj vatranë. Porta e Amerikës po hapej për të. Noli po e priste krahëhapur.

1 “Albania”, 30 janar 1898, nr. 9, A, f. 199.

2 “Albania”, nr. 6, 30 shtator, 1897, A., f. 94; mars 1903, vëll. H, f. 35.

3 “Albania”, C, 15-30 shtator, 1899, f. 147.

4 “Albania”, gusht 1904, vëll. I, f, 157;

5 “Albania”, 20 qershor 1901, etj.

6 “Albania”, 15-30 prill 1899, “Të dreqtat e grave”, f. 60-61.

7 “Albania”, qershor 1902, vëll. G, f. 140.

8 “Albania”, nr. 9, 30 janar 1898, vëll. A, f.155. Në një letër Konica i dërgon I. Temos nga Brukseli më 6 mars 1898, ai shkruan: ” Njoha një Kuban, i cili më tha që komitetet e tyre po punojnë që më 1863, do me thënë 35 vjet…” ( F. Konica, Vepra 4, f. 50, bot. Dudaj, 2001). Me këtë rast, nuk mungojnë te “Albania” thirrjet e Konicës që populli shqiptar të ngrihet kundër pushtuesit osman duke marrë shembull nga populli kuban, i cili arriti të fitojë pavarësinë e tij në luftë kundër pushtuesit spanjoll.

9 “Albania”, 15-30 korrik 1898, nr. 16, B. f. 60.

10 Anton Çefa, “Vatra”, Noli, Konica dhe Wilsoni”, “Dielli”, 11 shtator 2014.

11 “Madhësia Kombëtare”, Roosevelt, “Albania”, gusht 1902, nr. 7, viti 6, G, f. 179.

12 “Albania”, nëntor 1903, nr. 11, viti 7, H. f. 163.

13 “Albania”, 15-30 qershor 1898, vëll. C, f. 100. Në këtë shkrim trajtohet kryesisht emigracioni në Republikën e Argjentinës, që Konica e quan “Komb-republika Ergjendare”. Numërohen në këtë vend, thotë ai, ndër të tjerë, edhe “1503 Turq a prej të Turqisë”, duke pasur këtu parasysh emigrantë nga Turqia europiane, përfshirë edhe Shqipërinë.

14 Është e njohur tashmë se ndër pasagjerët e Titanikut, që i mbijetuan tragjedisë së mbytjes natën e 14 prillit 1912 kishte të regjistruar edhe shqiptarë, si Ilo Deti nga Vithkuqi, dhe vëllezërit Tullga po nga Korça.

15 Ndërkohë që Viktor Hygo shfaq te vepra e tij “Rhini”, një familje të tërë fshatare franceze në mesin e dytë të shekullit XIX të emigronte drejt Kanadasë me këngë në gojë, drejt një jete të re, plot optimizëm të veçantë.

16 “Albania” nr.8, gusht 1903, viti 7, vëll. H, f. 119-122.

17 Neologjizëm krijuar nga Konica duke bashkuar termin frëngjisht “bourg” me “fshat”, për të dhënë të barasvlershmin shqip të termit frëngjisht “ferme” (fermë).

18 Domosdo edhe në Orient, në Egjipt (Misir) e Siri dhe në krejt ish perandorinë osmane, sidomos në diasporën historike arbëreshe (Itali e Greqi).

19 “Albania”, 15 shtator 1901, nr. 9, viti V, vell. F, f.144.

20 “Albania”, 15 nëntor 1901, nr. 1, viti V, vëll. F, f. 171-172. Sipas “Tirana Observer”, deri në viti 1900 përllogariteshin 42 shqiptarë në SHBA, kryesisht në Massachusetts. http://lajmetshqip.com/shqiptaret-qe-iken-ne-shba-nga-viti-1900-1932-lista-e-plote/

21 Po aty. Princi spanjoll Aladro Kastrioti, që pretendonte se ishte me gjak kastriotas apo “Stërnip i Skënderbeut”, mori përisipër nga fundi i vitit 1901 të financonte “Hartën e Shqipërisë etnike” konceptuar nga Faik Konica, si dhe themeloi “Çmimin Skënderbeg” që do të jepej çdo vit për shqiptarin që do të ndihmonte më shumë çështjen shqiptare në fushën e Letrave, artit dhe propagandës kombëtare.

22 “Albania”, mars 1902, nr. 3, vëll. G, f. 61-62.

23 Po aty.

24 Është e njohur se Aladro Kastrioti ka qenë një koleksionist i madh veprash arti (sidomos me tematikë shqiptare) dhe nga hulumtimet që kemi bërë, na del se në zyrën e tij të punës, ai ka pasur, veç portreteve të tij të shumta me veshje shqiptare, edhe një medaljon të veçantë me portretin e Skënderbeut, krahas tablosë “Palla e Skënderbeut” dhe një numër tablosh për Skënderbeun nga Theohar Gjini, të cilat ai i botoi më vete, edhe si kartolina. Tablonë “Palla e Skënderbeut” e kemi gjetur të botuar në revistën franceze “Soleil du Dimanche”, 7 qershor 1903, të dhënë për botim pikërisht nga Aladro Kastrioti, duke i bërë reklamë vetes si “princ i Shqipërisë”.

25 “Albania”, nr. 11, nëntor 1904, viti 8, vëll. I, f. 216.

26 “Albania”, , nr. 9, shtator 1905, vëll. IX, f. 183.

27 “Albania”, viti 8, prill 1904, nr. 4, f. 86.

28 “Qindra letra që kam marrë – shkruan Konica -, kundër këtij zuzari të qelbur e të krimbur më provojnë se çdo shqiptar është në një mendje me mua. Arrin të ketë pak ment njeriu për të kuptuar se të bërat e këtij zgjebaraku i bëjnë dëm të math Shqipërisë, i mbyllin dyert shqiptarëve qi duan të gjejnë punë a të tregëtojnë në vise të huaja, ftohin miqësinë e botës së qytetëruar për ne, e më në fund, e çnderojnë emrin e pëlqyer të bashkatdhetarëve të Skënderbeut”. (“Albania”, bot. cit. Shtator 1905; f. 180-181.)

29 “Albania”, nr. 9, shtator 1905, vëll. IX, f. 184.

30 Max Nordau (1849-1923), hebre gjerman, një nga themeluesit e mëdhenj të sionizmit, si lëvizje emancipuese për popullin hebre.

30 “Albania”, nr. 5, maj 1905, vëll. IX, f. 104-105. Në vija të trasha, artikulli nënvizon se “shqiptarët kanë ndërruar fe shumë herë…, se askush prej tyre nuk e di se çfarë beson me të vërtetë në thellësi të zemrës… se ruajnë tradita e rite, përherë të njëjtat që i quajnë sa pagane, aq edhe të krishtera apo myslimane… por që janë në fund të fundit besime popullore të njëjtat, duke iu përmbajtur zakoneve shumë të lashta”.

31 Numri i parë i “Kombit” doli në fakt, në qershor 1906, ndërsa “Albania, nr. 1, janar 1906” kishte një vonesë botimi mbi gjashtë muaj, gjë që shpjegon mospërputhjen e lajmit. .

32 “Albania”, nr. 1, janar 1906, viti 10, vëll. X, f. 21.

32 Po aty, f. 22.

33 Po aty.

34 “Albania”, nr. 4, prill 1906, viti10, vëll. X, f. 59.

35 Po aty, f. 61.

36 “Albania”, nr. 6, qershor 1906, viti 10, vëll. X, f. 119-124.

37 Fan Noli shumë shpejt do të bëhej zv. Kryeredaktor I gazetës “Kombi”.

38 Në një shënim të shkurtër në frëngjisht te “Albania” e tetor-dhjetorit 1906, nr. 10-12, f. 218, Konica e prezanton Nolin te lexuesi shqiptar e i huaj si njeri me “kulturë të lartë”, si autor i dramës në prozë “Izraelitë e filistinë”, që “shkruan një shqipe plot nerv e muskloze”.

39 Sipas përkushtimi të Nolit për Faik Konicën me rastin e përkthimit prej tij të poemës “Skënderbeu” të Henry Wardsworth Longfellow, Boston 1916.

40 “Albania”, viti 10, nr. 7, korrik 1906, f. 146.

41 Po aty, f. 144.

42 “Albania”, nr. 10-12, tetor-dhjetor 1906, f. 213.

44 Konica jep shpjegimin e fjalës “lundërthyer” – të mbijetuarit nga mbytja e anijes. Konkretisht është fjala për parinë e korruptuar shqiptare, që kërkon të shpëtojë nga mbytja e anijes “Turqi”, apo nga i “sëmuri i Bosforit”. “Albania”, viti 10, nr 9, shtator 1906, f. 174, vëll. X.

45 Po aty, f. 178.

46 “Albania” nr. 10-12, f. 198-200.

47 “Albania” nr 1, janar 1907

48 “Albania”, nr. 2, 1907, viti 11, f. 35.

49 Po aty, f. 45.

50 “Albania”, nr. 6, 15 qershor 1908, f. 51-54.

51 Po aty, f. 66.

52 Nënvizimi ynë me kapitale. “Albania”, nr. 5 – 1907, viti 11, f. 89.

Faik Konica, përçues i vlerave të letërsisë dhe artit avangardist europian në Amerikë

February 1, 2016 by dgreca

Me rastin e VITIT FAIK KONICA shpallur nga Vatra/
Nga Fotaq Andrea/
Fletore koniciane, nr.15 – Ese/
Ne Foto:Benjamin de Casseres nga Marius de Zayas/
I
Një enigmë e veçantë që shoqëron jetën e Faik Konicës në vitet e para të vendosjes së tij në SHBA (pas 1909) dhe që ka intriguar mjaft studiues, ka të bëjë drejtpërdrejt me një pohim të thjeshtë të poetit të madh Gijom Apoliner kur portretizon mikun e tij shqiptar, më 1 maj 1912: “I shkrova [Faik Konicës] në Saint-Louis, por nuk mora kurrfarë përgjigje. Dhe veç kur ditët e fundit, një letër e ardhur nga Çikagoja më kujtoi shqiptarin tim. E dërgonte njëfarë Benjamin DeCasseres (në një fjalë të vetme me dy shkronja të mëdha). Por shkrimi mbi zarf nuk më la asnjë dyshim, ishte pikërisht shkrimi i Faik Bej Konicës, i imët, me germa të qarta, me a-të të ngjashme me ato të shtypshkronjës dhe që u kopjuan mbi bazën e shkrimit të Petrarkës. E hapa letrën. Përmbante një biçim prospekti shtypur në dy faqe në anglisht, titulluar Prélude, dhe kushtuar të gjithë atyre që i largoi egoizmi im militant”.1
Shumë hipoteza janë ngritur rreth këtij pohimi, në dukje i çuditshëm. U tha fillimisht, në mbështetje të Apolinerit, se emri i lartpërmendur Benjamin de Casseres është një “pseudonim” më shumë i Faik Konicës gjatë viteve të tij në Amerikë. Më pas, vetë Revista e Historisë Letrare të Francës, ashtu si Apolineri, do ta cilësonte kryeredaktorin e Albania-s “i pakapshmi mik shqiptar Faik beg Konitza, alias Benjamin de Casseres…”.2
Alfonso Reyes, humanist, historian dhe teoricien i njohur meksikan, në një shkrim titulluar Për një fantazmë, shkon më tej, duke e shtruar çështjen në formë pyetjeje intriguese: Konitza apo Casseres? Pa qenë as vetë i bindur në bëhet fjalë për një figurë historike (që lëviz nga Shqipëria në Francë, në Belgjikë, në Angli, në Amerikë e gjer në Meksikë!) apo për dy De Casseres të veçantë, që atij i dalin të shkëputur në kohë e hapësirë!3
Në fakt, para se të nisim e të zhbirilojmë enigmën, lypset të themi që në fillim se nuk kemi këtu kurrfarë pseudonimi të Konicës, kurrfarë dyzimi apo tjetërsimi të emrit, sepse Benjamin de Casseres apo DeCasseres (1873-1945) është thjesht, kokë e këmbë, një gazetar dhe shkrimtar amerikan, vepra e të cilit sot po bëhet gjithnjë e më e njohur.
Mirëpo, doza e enigmës shtohet edhe më shumë kur vetë Apolineri ka shënuar katër adresa radhazi në fletoren e tij të adresave, konkretisht: të vëllait të vet Albertit, të Faik Konicës, të Mehmet Konicës dhe të… Benjamin de Cassères.4 Duke vëzhguar me vëmendje këto adresa vëren një fakt kuptimplotë: se Alberti, të cilin Faiku e njihte nga afër (e priti edhe këtë në Londër, sikurse priti dy herë vetë Apolinerin në shtëpi të tij), ka banuar në Nju Jork në shtëpinë e shkrimtarit të vërtetë Benjamin de Casseres; por, nga ana tjetër, adresa e “Benjamin de Casseres” në Saint-Louis, shteti Misuri ku botohej Trumpeta e Krujës është konkretisht ajo e Faik Konicës!
Duke parë këtë “parregullsi”, apo këtë “dyzim” nën penën e Apolinerit lidhur me personin konkret Benjamin de Casseres, studiues të ndryshëm nuk kanë munguar ta quajnë këtë “gabimi i Apolinerit, që pandehu se bëhej fjalë për një pseudonim tjetër” të shqiptarit Faik Konica!5
Profesori amerikan Willard Bohn, historian i njohur arti, duke u ndalur konkretisht në pohimin e lartpërmendur të Apolinerit shkruan: “Ironikisht, siç është vënë në dukje në Mercure de France, Apolineri kishte arritur në konkluzionin, mbi bazën e shkrimit mbi një zarf më 1912, se Preludi ishte hartuar nga ish miku i tij Faik Konitza, i cili kishte përshtatur edhe një herë një tjetër pseudonim kur emigroi në Amerikë… Kur Piktorët kubistë6 u shfaq një vit më pas, ai [Apolineri] i dërgoi një kopje Casseres-it, me shënimin: “Për Faik Konitza / Për Thrank-Spirobeg / Për Trhank-Spiriberg / Për Pyrrhus Bardily / Për Benjamin De Casseres / Për mikun e humbur / Nga Guillaume Apollinaire”. Por edhe pse Casseres-i do çuditej nga ky konfuzion fillestar midis tij dhe Konicës, ai as që mori mundimin të tregonte gabimin e Apolinerit. Mund të hamendësohet në këtë rast se ai e ka konsideruar këtë si një ekscentrizëm nga ana e Apolinerit. Dërgimi i një kopjeje të librit të fundit të Apolinerit me autograf përbrenda tregon se bëhet fjalë për një rast konfuzioni identitar, dhe që këtej, mund të pritet çdo spekulim.”7
Vërtet, mund të vijohet kësisoj me spekulime, me mori thëniesh e kundërthëniesh. Veçse e vërteta është krejt ndryshe! Lepuri fle gjetiu. Sepse, siç ndodh rëndom në studime, për fat të keq, mjaft autorë nuk i referohen drejtpërdrejt dokumenteve origjinale të burimeve arkivore. Neve nga ana jonë, duke u bazuar në letrat e Faik Konicës drejtuar Apolinerit, por edhe të Benjamin de Casseres-it, të cilat i kemi gatitur për botim, na rezulton tjetër gjë: që në këto letra, po edhe në zarfe, figurojnë dy shkrime të dallueshëm qartë nga ana jonë, ai i Benjamin de Casseres-it, shkrim i madh, me rrumbullakosje të plota të germave lidhur zinxhir, me ngjeshje boje, dhe ai i Faik Konicës, shkrim i shkrifët, i imët, me germa të drejta dallueshëm qartë, që qëndrojnë vertikalisht gati më vete. Dhe, ashtu si në zbulimin tonë për romanin e panjohur të Faik Konicës “Martesa e Lejlas”, kur çelësin e artë të emrit Lejla – Laje (mbesa e Faikut nga njëra anë dhe Nënëmadhja e Konicajve, nga ana tjetër) na e dha Sherif Delvina, pinjolli i shquar erudit i familjes fisnikërore Konica-Delvina, po këtë çelës të artë të duos intriguese Faik Konitza – Benjamin de Casseres do të na e jepte përsëri Sherif Delvina, ce grand Monsieur, siç thotë shprehja frënge, kur më pohoi lidhur me çështjen: “Hito Sadiku, sekretar i Faik Konicës, i kishte thënë në intimitet – në ato net dimrash të gjatë, gjatë viteve të tyre të mësuesisë syrgjynosëse fshatrave të thella të Tepelenës në vitet e diktaturës – se Faik Konica kishte në Amerikë një shok të ngushtë shkrimtar, me të cilin takohej shpesh…”8. Ky shkrimtar amerikan9 nuk do mund të jetë tjetër veçse Benjamin de Casseres! Dhe do mundohemi ta provojmë.10
Bazuar në letrat në fjalë dërguar Apolinerit, dhe në librin e tij të adresave ku ndërthuren emrat dhe vetë adresat e Faik Konicës e të Benjamin de Casseres, vërejmë konkretisht një çudi, një të papritur të lezetshme à la Konica, ashtu sikurse ka ndodhur me dy romanet e panjohura të tij “Martesa e Lejlës” dhe “Sotiri e Mitka”, të cilat i kemi përmbledhur tashmë në një vëllim të vetëm me titullin kuptimplotë “Lojnia”. Sepse, fakti është se në zanafillë të këtyre romaneve – po edhe të vetë letrave të përbashkëta Konica – Casseres dërguar nga Amerika për Apolinerin -, ka qenë një farsë, një lojë, një shaka a trill, një “mashtrim”, një njëjësim a/e dyzim njëherësh i dy penave të ndryshme, një amalgamë e stilit “simbolik” me hije-dritat e veta të një lloj estetike gati-gati kubiste. Që më 19 gusht 1904, në një letër drejtuar Apolinerit, Faik Konica shkruante lidhur me shkrimin e tij “Mashtrimi më kolosal në historinë e llojit njerëzor”: “Artikulli im vërvitet vetëm rreth mundësisë për të krijuar një gjuhë ku i njëjti tekst të ketë dy kuptime,11 një të dukshëm, tjetrin të fshehur. Kisha kërkuar që prej disa vitesh mënyrën se si të krijoja një sistem me anë të të cilit të mund të thosha, në artikujt e mi shqip, në dukje pa interes, gjëra revolucionare…”.12 Dhe ja ku tanimë, shkohet shumë më tej në fushën e Letrave, kur na shfaqet, më 1912-1913 edhe një “trupëzim” e “personifikim” i vetëm i dy shkrimtarëve të ndryshëm me “gjuhë të vetme, të përbashkët”, i shqiptarit Konica dhe i amerikanit De Casseres.

Le të shohim konkretisht letrat nr 39 – 43 sipas renditjes sonë.

Letra nr. 39, është pa zarf dhe vetëm me tekstin e artikullit të shtypur: “Prelud” nga Benjamin de Casseres, që të kujton pohimin e Apolinerit në krye të esesë sonë, kur nis e portretizon Faik Konicën më 1 maj 1912. Mban për nëntitull: Kushtuar të gjithë atyre që dëbojnë individualizmin tim militant. Në morinë e epigrameve të tij me vërshim katarakti, që duhet të kenë tërhequr vëmendjen e Apolinerit, shprehet konkretisht: Unë jam bastard i një rastësie të pafundme… Nga mendimi i zenitit tim zgërdheshem… Rrjep lëkurat e Shpresës gjersa Hiçi i bërë mumje të shfaqet në krejt lakuriqësinë e vet… E kështu me radhë derisa shprehet: Jam misteri i kujtesës, loja e labirinteve të Hokasë, harku i tendosur i pritshmërisë. Pra hokaja, shakaja, trilli, domosdo që kanë edhe ato labirintet e veta misterioze, ku zor të kuturiste Apolineri për të depërtuar në to! Një sinjal i parë i “Farsës” na u dha.

Letra nr. 40: Mban në krye datën 28 maj 1912 futur mes kllapash katrore dhe me shkrimin e Faik Konicës. Po ashtu, mbi zarf, te faqja ballore e marrësit, në pjesën e sipërme dhe pjerrtas, Faiku ka shkruar qartë mbiemrin e tij: Konitza. Dallohet këtu se është e njëjta penë e Casseres-it me majë të trashë plot bojë që ka shkruar adresën e Apolinerit, ndërkohë që data mbi tekst është jo vetëm me shkrimin e Faikut, por edhe e shënuar me stilon e tij me majë të hollë. Brenda zarfit është një kartolinë në format të vogël që paraqet obeliskun e mermertë Washington Monument. Teksti pas kartolinës, me shkrimin e Casseres-it, po ku futet në mes, mes kllapash të rrumbullakëta edhe shkrimi i Faik Konicës: “Dans l’Infini. Quelle Farceur! Tout à Toi. Benjamin de Casseres (alias Faik beg Konitza). 11 West 39th St New York City E.U. d’A.” (përkthimi: “Në Pafundësi. Çfarë hokatari! Krejt i Yti. Benjamin de Casseres (alias Faik beg Konitza). 11West 39 St, New York City, SH.B.A.) Një vërejtje e veçantë para se t’i shohim gjërat më në hollësi: në krejt letrat e Konicës për Apolinerin, ai i drejtohet mikut të vet frëng me mirësjelljen e tij fisnike karakteristike: “Ju, Juaji”, etj., kurse Casseres i drejtohet themeluesit të simbolizmit me formulën e njëjësit në frëngjisht “Ti, Yti”, kur dihet që anglishtja nuk e bën këtë dallim. Por le të theksojmë këtu tre elementë me rëndësi:
Së pari, të dy personazhet tanë ndodhen bashkë në çastin e shkrimit të tekstit, sikurse vihet re në pleksjen e shkrimeve. Janë bashkë me dy shkrimet e me dy emrat e tyre, të lidhur nëpërmjet fjalës “alias”, fjalë e cila shfaqet për herë të parë, para se ta përdorë edhe vetë Apolineri. Veçse kemi këtu një nuancë të hollë, sepse fjala “alias” ndodhet, siç e vëmë re, në tog-emrin “Benjamin de Casseres alias Faik beg Konica” dhe jo në tog-emrin “Faik beg Konica alias Benjamin de Casseres”, siç do ta përdorë gabimisht më pas vetë Apolineri dhe tërë studiuesit pas tij në kuptimin e një pseudonimi për Konicën dhe jo për Casseres-in. Pra, dallimi, që këtu është i madh.
Së dyti, ka në tekstin frëngjisht të mësipërm një gabim trashanik, mospërshtatje gjinie: Quelle Farceur në vend të Quel Farceur, një gabim që kurrë nuk i shpëton dot penës së Faik Konicës në frëngjisht. Me siguri Faiku e ka pikasur gabimin trashanik të Casseres-it si shkrues i tekstit, (në mos qoftë një gabim me vetëdije i llojit ekscentrik!) dhe e ka lënë të kalojë, për të çuditur Apolinerin, i cili asnjëherë nuk i gjeti një gabim të vogël në frëngjisht mikut të tij shqiptar në dhjetëra faqe frëngjisht që ai i kishte dërguar.
Së treti, na shfaqet këtu fjala kyçe: Farceur, në shqip Hokatari, shakaxhiu apo ai “mashtrues identitar” i vetëdijshëm për dy persona të ndryshëm shkrirë në një të vetëm. Dhe kemi të drejtë të themi atëherë se që këtu nis e tërë “loja”, gjithë “pështjellimi” edhe në vetë mendjen e Apolinerit, krejt interpretimet nga më të çuditshmet që do pasonin, dhe që intrigojnë edhe sot e kësaj dite studiuesit, kur dy shkrimtarë të ndryshëm identifikohen me një emër përmes fjalës “alias”.
Por ama, siç thotë Konica me rastin e “Zullulandit” të tij: “Njerëzit më seriozë kanë nevojë të çlodhin mendjen me tallje.”13 Janë ata, “njerëzit seriozë, diplomatët e mërzitur nga puna e rëndë” që kërkojnë një biçim evazioni shpirtëror, një aventurë intelektuale, një tjetërsim apo tjetër realitet, qoftë edhe teatror, që kërkojnë, me një fjalë, një të mundshme ndryshe. Dhe në këtë rast, mjeti do jetë gjuha e hokasë, shakaja e zullumtë, që shfaq fuqinë e përfytyrimit / shpërfytyrimit falë asaj loje transpozicionale që shndërrohet në lojë maskash apo pasqyrash deformuese, në një lloj palimpsesti ku kërkohet të shkruhet allasoj. E këtu, vetë gjuha e hokasë që përdoret, merr, të themi, një formë krejt të veçantë artistike, një lloj xhonglimi intelektual. Tejkalohet edhe vetë personazhi letrar, i njëjësuar e i dubluar njëkohësisht, i Pablo Kanurit, që personifikon, nën penën e Apolinerit, Faik Konicën dhe Pablo Pikason;14 por tejkalohet edhe personazhi i “diplomatit të lashtë” që përfaqëson vetë Apolinerin 25 vjeçar15 dhe Faik Konicën 29 vjeçar, i cili i rrëfen diplomatit të lashtë historinë rokamboleske të Gaspër Jakova Mërturit e të Tones, një lloj personazheje à ” La Cichina”.16
***
Letra nr. 41: Është e shkruar krejtësisht nga Casseres dhe mban datën 14 korrik 1912. Nuk ka ndonjë gjë të veçantë për t’u shënuar në mos që është në stilin karakteristik të Casseres-it, i cili bën njëfarësoj te Apolineri një prezantim të vetvetes nëpërmjet formës pamfletike (traktit), plot aforizma. Nga përmbajtja e kësaj letre del se Apolineri i është përgjigjur kartolinës “së përbashkët” Konica-Casseres me anë letre, ku ka trajtuar, me sa duket, çështjen e “lirizmit” (por duke pasur gjithnjë parasysh se ai i drejtohet vetëm personit të Faik Konicës). Vërejmë se në një dorëshkrim prej tetë faqesh, Casseres përmend 87 emra të përveçëm në amalgamë historike, gjeografike, letrare, artistike, mitologjike, me emra perëndish e personalitetesh si në një “rendje kuajsh në kope”. Duke vazhduar lojën dubluese, por, me sa duket në mungesë të Konicës, që nuk ndodhet i pranishëm gjatë hartimit të kësaj letre, Casseres i bashkëngjit letrës së tij edhe një foto të vetën e shkruan: “Po ju dërgoj një foto të vogël, kam ndryshuar shumë”17. Domosdo, do shtonim ne! Veçse kjo fjali lë të kuptohet që farsa apo loja vazhdon, por me intensitet më të ulët. Po shkohet drejt së vërtetës, kur nis të shfaqet Casseres-i real.
***
Letra 42: mban datën 13 jan. 1913 me shkrimin e hollë të Konicës, dhe në zarf, në faqen e dërguesit është vetëm emri Faik beg Konitza me shkrimin e tij; kurse poshtë emrit, është adresa e Casseres-it me shkrimin e këtij të fundit; prania e të dy shkrimeve vërteton se dy protagonistët tanë ndodhen sërish bashkë. Përmbajtja e letrës së shkurtër është shkruar nga Casseres, dhe konkretisht thuhet: “Tani Alias. I dashur mik. Njëmijë falënderime për letrën tënde. U largova nga Shqipëria përgjithmonë. Le ta lëmë vdekjen të prehet mes të vdekurve! Tani jam duke shkruar një këngë kushtuar Nju Jorkut, Mater Triumphalis!18 Tani jam një materialist, një pagan, një futurist, i dhashë fund Europës përgjithmonë. U bë një mrekulli. Parabrahma u bë Pierrot19. E braktisa Afërditën për Viçin e Artë!20 E shkula zemrën me rrënjë dhe në vend të saj vura një luigj të artë.21 Nga Shqipëria, Ave Atque Vale!22 Me admirim. Benjamin de Casseres, 11 West 39th St. New York City.”
Sç e vëmë re, njëshja “e trupëzuar” Konica/Casseres njofton këtu për herë të parë Apolinerin se është larguar nga Shqipëria dhe nga ana tjetër, na shfaqet njëfarësoj një gjendje e caktuar shpirtërore kur thuhet: “Le ta lëmë vdekjen të prehet mes të vdekurve”, që fare mirë mund të përkthehet: “I vdekuri me të vdekurit, i gjalli me të gjallët”, në një kohë kur Konica, me sa duket, ka pasur një zhgënjim të rëndë për aktin e Shpalljes së Pavarësisë, kur shihte pas këtij akti “dorën” e Turqisë dhe ngadhënjimin e një “klike krahinore” drejtuar nga Stambolli. (Po prapë, në kontekstin hokatar të letrës dhe në kuadrin e farsës që po trajtojmë, mund të mos e marrim këtë pohim si të mirëqenë a serioz; për më tepër që gjërat e djeshme nuk kanë se si shihen me sytë e sotëm dhe është gjë krejt tjetër të arrihet sot në përfundimin se vetë koha nuk i dha të drejtë Konicës për aktin e shpalljes së Pavarësisë). Ana materiale apo paraja (luigji i artë), sikur e përforcon këtu idenë e zhgënjimit moral – po prapë, të mos harrojmë se jemi në qendër të farsës.

Letra nr 43, mban datën 21 prill 1913 të vulës mbi zarf dhe përmban dy copëza gazete, hyrjen e një artikulli dhe vetë tekstin e plotë të këtij artikulli të Casseres botuar te New York Times më 1 prill 1913 me këtë titull të gjatë: “Pas një nate pune të mundimshme e tha: “Unë do jem Kryetari i Bashkisë!” I ndaluar për të pirë e për të ngrënë pas orës 1 të mëngjesit, B. De Casseres do mund të zëvendësojë Gaynor-in. “A është vetë Cari që na qeveris?” Zotëroj hipokrizinë, “Cilësinë më të lartë për Postin”. Artikulli është një kolonë gazete me germa të vogla. Në fakt, kjo letër nuk ka asgjë të përbashkët me Konicën, i cili në këtë kohë duhet të ndodhet në Europë, por po e përmendim thjesht për të treguar se deri këtu Casseres vazhdon ende, dhe vetëm, lojën e tij të maskuar me figurën e Konicës.
Pas kësaj letre, loja e dublimit do të marrë fund dhe më 8 maj 1913, Benjamin de Casseres del hapur me emrin e vet falë një dokumenti në frëngjishte të bukur drejtuar Alfred Vallette-s, themeluesit dhe drejtuesit të revistës së mirënjohur le Mercure de France. Në këtë letër, Casseres merr fuqimisht në mbrojtje figurën e Walt Whitam-it të madh, duke u rreshtuar përkrah Stuart Fitzrandolph Merrill (1863-1915), poet amerikan dhe një nga teoricienët e simbolizmit, i cili hartonte vargje në frëngjisht që nga viti 1890 kur u vendos në Francë dhe përktheu e botoi veprën e humanistit Whitman në frëngjisht. Në atë kohë, Apolineri, duke iu referuar gjoja një dëshmitari të tij, denigron figurën e Whitman-it me një shkrim të botuar në Mercure de France, duke e akuzuar për sodomi 20 vjet pas vdekjes së tij, për të thënë se “në varrimin e Whitman-it 72 vjeçar kishte vetëm pijanecë e pederastë”. Me këtë rast, Casseres, duke mbështetur Stuart Merill, vihet në mbrojtje të figurave të tilla madhore si Bajron, Poe, Wilde, Whitman, Verlaine, Rimbaud, etj. që akuzoheshin për sodomi, pederasti, homoseksualizëm. Bota letrare dhe intelektuale e kohës, e hallakatur përpara absurdit të luftës së parë botërore, pasionohej pas “ekstravagantes” dhe jetës personale të figurave të shquara, vazhdimisht e prirë pas “së veçantës”, ndërkohë që Konica fillon e endet nëpër Europë në mbështetje të fatit të Shqipërisë rrezikuar keqas për copëtim e fërtelosje.

Si folëm gjer tani për lidhjen miqësore Casseres – Konica dhe farsën e tyre rinore ndaj Apolinerit, le të shohim nga afër jetën dhe veprën e Benjamin de Casseres për të dalë në idenë që parashtruam në titullin e kësaj eseje.
Lypset të themi që në fillim se njëshja/dyshja Konica – Casseres kishin mjaft gjëra të përbashkëta: ishin vërsnikë në moshë, duhanxhinj të mëdhenj, shijues pijesh të veçanta; ishin “de bons vivants” – sipas shprehjes së Sherif Delvinës ose ndryshe në shqip “shijues të artit të të jetuarit”; ishin publicistë që në moshë të re, eruditë autodidaktë, njohës të shumë gjuhëve; kishin shije të hollë për letrat, artin dhe kulturën në përgjithësi, të prirë drejt së rejë, modernes dhe penë të fuqishme për ta shprehur; kishin një rreth të gjerë miqsh dhe bënin përgjithësisht jetë të rregullt (po ku nuk mungonin ndoca hope origjinaliteti dhe, pse jo, “ekstravagance” rinore!); dhe më në fund, do ndodhte që, që të dy, të vdisnin në gjumë.
Individualist gjer në narcisizëm, Benjamin de Casseres e konsideronte “egon” si etalonin e tërë vlerave, duke i besuar madhështisë dhe hyjnizimit të Njeriut, në antitezë me idenë e masës, me opinionin publik, me Kishën apo Shtetin. “Çdo njeri ka program të vetvetes dhe për vetveten”, shprehej ai, duke u shfaqur kështu si një luftëtar i përjetshëm kundër moralizimeve, koncepteve dhe gjykimeve të standardizuara. “Të jesh individualist, do të thotë të kultivosh personalitetin tënd, autonominë tënde, egoizmin tënd”; dhe kjo, nëpërmjet tri gjërave të pashkatërrueshme: Fuqia, si sinonim i Vullnetit; Ngadhënjimi i vetvetes; dhe më në fund Bukuria dhe Gëzimi i jetës. “I barabartë, në mos më i miri shkrimtar publicist i kohës së vet”, ai publikoi artikuj në gati tërë organet e shtypit të Nju Jorkut, Bostonit, Çikagos, Los Anxhelosit, Filadelfias, San Franciskos, Uashingtonit, etj. Botoi mbi 40 vëllime me shkrime, ese dhe drama plot fiksione, aventura mërgimesh, anatemash, me kritikë të fortë e litani mohimesh, duke u shfaqur në këtë mënyrë si një pamfletist klasi të lartë. Më 1899, New York Times do shkruante për të: “Ka shumë kritikë, por ka vetëm një Benjamin de Casseres”. Ishte spontan në shkrimet e veta, të mbushura me epigrame nga më të mahnitshmet, një amerikan i stilit à la Rochefoucauld apo à la Lichtenberg. Me rastin e një vjetorit të vdekjes së tij, gazeta franceze l’Unique do shkruante më 8 mars 1946: “De Casseres – ja një nga mendjet më të çuditshme e më origjinale të SHBA-ve, mendje e dimensionit të katërt, individualist i papendueshëm, kundërshtar i tërë idealizmave, të cilat i quante gënjeshtra”.
Studiuesi C.Cestre, profesor në Sorbonë, nëpërmjet artikujve të tij23 e paraqet Casseres-in si një “penë e lirshme kritike”, “shkatërruese, utopike e profetike” njëherësh, me një “asketizëm puritan”, si një kritik e individualitet që reagon me forcë ndaj individualiteteve të tjera të artit dhe letërsisë klasike e moderne, nga ajo franceze, te ajo angleze e amerikane. Shumë shkrime të tij janë refleksione për mori figurash madhore, në veçanti për Verlaine, Rosetti, Baudelaire, Wilde, Mary Magdalena, Balzac, Flaubert, Rimbaud, Ibsen, Wagner, Voltaire, Jules de Gaultier, Spinoza, Niçe, Shopenhauer, Emerson, Sofokliu, B. Show, Poe, Whitman, mbreti David, etj. etj. Por nga ana tjetër, ai vetë është i admiruari i veçantë i bashkëkohësve të tij: Xh. London, Clarc Ashton, Smith, R. de Gourmont, Mencken, Huncker, Thomas Hardy, Charles Fort, e kështu me radhë.
E kanë cilësuar Casseres-in si Bodëlerin amerikan që “më shumë sukses do kishte pasur në Europë se në Amerikë”; kanë thënë për të se i parapriu kohës duke shkruar për të pastajmen, me një finesë e pasuri sa pasiononte aq edhe sensuale, tipare këto të një gjeniu të vërtetë. Ishte një “avangardist i frikshëm”, aq sa nuk i botoheshin librat nga botuesit amerikanë. Vetë ai e shpall veten platonist, ndërkohë që karakterizohet nga breshëri idesh e mendimesh të shpejta falë një automatizmi a shkrimi të rrëmbyer e të hopuar, plot prerje e ndërprerje, plot humor e satirë. Radikal i lindur, studiues i shquar arti dhe njëkohësisht njohës i kulturës azteke, ishte një figurë e përplotë poliedrike: shkrimtar e gazetar, kritik e eseist, poet e editorialist. Mbi të gjitha, ishte kundërshtar i shpallur i komunizmit dhe i çdo ndërhyrjeje amerikane në konfliktet botërore. Dhe, meqenëqë kishte botuar artikuj edhe në shtypin anarkist e socialist të kohës, nuk kishin munguar ta cilësonin atë si një “anarkist e socialist”. Në një gabim të tillë do binte më pas edhe ndoca studiues të veprës së Konicës kur do e shihnin këtë të botonte për shembull artikullin e tij të parë më 1895 Shqipëria dhe turqit në organin e majtë parisian La Libre Parole, apo kur mund të ishte përfolur se Konica mbante lidhje me shkencëtarin Elysée Reclus, cilësuar ky si anarkist e socialist (me të cilin ai botoi një nga kryeveprat e tij Hartën e parë të Shqipërisë etnike – 1901). Apo, siç do ndodhte vite më pas (në vitet 20-30) kur Konica u shpreh për socializmin24, apo kur u përfol se kishte miqësi me një anarkist (me Casseres-in), por pa i ditur as emrin këtij të fundit. Jo, Konica ishte dhe mbeti një përfaqësues i denjë i klasës së tij (nuk e ndau nga emri titullin “beg”), ishte përfaqësues i së djathtës së moderuar shqiptare, Rilindës i emancipuar dhe i evropianizuar, Aristokratik në plot kuptimin e fjalës, sa fisnik, aq edhe elegant, shijehollë e mendjendritur. Por kjo çështje do të jetë objekt i një studimi tonë të ardhshëm.
Dihet se në kapërcyell të shekujve XIX – XX, si socializmi, si anarkizmi ishin rryma socio-filozofike në modë, dhe të ishe anarkist apo socialist, por edhe “revolucionar”, do të thoshte – pa qenë i lidhur me ideologji të caktuar -, të ishe thjesht kundërshtar i konservatores, një prishës a plëngprishës, një turbullues që kërkon ndryshimin, të renë, përmbysjen; veçse, njerëz të tillë doemos që shiheshin “me vese”, të papastër, shthuranakë, “çuditës”, njerëz që hutonin sidomos fanatikët e konservatorët. Këtyre epiteteve nuk do t’i shpëtonte as Casseres, i cilësuar si “anarkist individualist” kur në fakt për idhull e “kumbar shpirtëror” ai kishte filozofin Niçe.
Por duke iu shmangur këtu rrymave socio-filozofike, le të përqendrohemi tek avangardistët modernë të fillim-shekullit XX kryesisht në Amerikë, në fushat e letërsisë dhe artit, kur kërkonin shtigjet e reja që do çonin natyrshëm drejt simbolizmit të Apolinerit, drejt vlerave dhe estetikës artistike, letrare e kulturore europiane të viteve 1910-1920.
Është e njohur se, gjer në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit XIX, sidomos në kontinentin e ri vazhdonte – disi e zbutur – fryma konservatore tradicionale, ndërkohë që idetë e reja ishin pothuaj të papranueshme, duke u cilësuar madje anarkike. Më 1903, Alfred Stieglitz boton revistën e tij Camera Work, që do të bëjë epokë gjer më 1917 dhe do të çelë rrugën drejt modernitetit estetik amerikan. Fotografitë që botoheshin në të ishin të një cilësie jashtëzakonisht të lartë, me vlera të mirëfillta artistike në bardhë e zi. Fotografia mori në këtë revistë vlerën e mirëfilltë të artit, fitoi statusin artistik. Shumë shpejt, revista do botonte edhe riprodhime të artit modern, si ato të Rodin e Matisse para se vetë këta të bëheshin të njohur publikisht në arenën ndërkombëtare. Ndër bashkëpunëtorët e parë të revistës do të shfaqeshin Huncker, Casseres dhe i famshmi Marius de Zayas, promotori i ardhshëm i artit modern amerikan. Më 1903-1910, Benjamin De Casseres boton në këtë revistë mjaft shkrime, ku shfaq vlerat e individualiteteve letrare e artistike (Emerson the Individualist dhe Other Art, ndër të tjera), duke çelur kështu shtegun drejt vlerave të reja estetike. E megjithatë, gjatë kësaj periudhe nuk shohim ende të përmenden emrat e figurave moderne europiane, kur në fakt, Apolineri me shokë ishin ende në organizim e sipër të lëvizjes së tyre letraro-artistike që do të merrte emrin “simbolizëm” në bazë të propozimit që ishte bërë në në fund të shekullit XIX nga shqiptari Jean Moreas apo Jani Morea! Në janar 1910, nr. 29 i Camera Work boton katër karikaturat e meksikanit Marius de Zayas dhe shkrimin domethënës të Casseres-it Karikatura e Nju Jorkut. Po ashtu, çelet edhe ekspozita me 25 punime të Zayas në “Galerinë e artit 291” të Stieglitz. Që këtej nis reforma e dytë e revistës së tij lidhur me pikturat, vizatimet, riprodhimet dhe shkrimet me estetikë moderne, duke guxuar të goditet tradicionalja konservatore. Casseres del në tetor 1910 (Camera Work nr. 32) me esenë bombë për artin modern: “Mbi dekadencën dhe mediokritetin”. Dhe vetëm në janar 1912, për herë të parë, Casseres boton për simbolizmin shkrimin: “Essays in symbolisme subjektive”. Ndërkohë që Farsa që sapo trajtuam, do fillojë me letrën e parë Konica-Casseres drejtuar Apolinerit pas 4 muajsh, më 1 maj 1912. Kështu, duke përmbledhur sa më sipër, dhe duke parë intensitetin e veprimtarive për një art e letërsi amerikane ndryshe, por me model europian, kemi të drejtë të themi se lidhja Casseres – Konica, ka filluar që gjatë viteve të famshme të Havardit të Konicës (1910-1911), ndërkohë që Casseres kishte bërë sakaq edhe një udhëtim të shpejtë në Europë më 1910, aq sa të nuhaste atje artin e ri kubist që po lindte dhe artin e mirëfilltë afrikan. Shohim pra dyshen tonë Casseres-Konica, njëri me origjinë hebraiko-spanjolle, tjetri me origjinë shqiptare në miqësi të ngushtë, po edhe në rreth të gjerë miqsh e intelektualësh amerikanë,25 gjë që do të vazhdojë gjer në shkurt 1913.
Rrethanat si janë njohur Konica-Casseres janë ende të panjohura, por vitet e Havardit dhe mjedisi amerikan i Letrave e i Artit, poliglotizmi e erudicioni doemos e favorizonin një njohje e miqësi të tillë të ngushtë. Ndoshta ata janë njohur në ndonjë aktivitet artistik, kur e dimë që Konica ishte frekuentues i rregullt i Artit të Madh, i ekspozitave e i koncerteve simfonike. Ndoshta nëpërmjet revistës Camara Work, siç ndodhi njohja e Konicës me Apolinerin nëpërmjet revistës l’Européen në shtator 1903. Sidoqoftë, nisur nga përvoja e tyre e pasur në fushën e publicistikës, letrave dhe artit avangardist, ata kishin ç’t’i përcillnin shoshoqit. Sidomos Konica, që kishte njohur nga afër mjedisin europian modern, që kishte marrë pjesë edhe vetë me shkrime e botime shijeholla që e vendosnin atë në pararojë të intelektualitetit europian (sidomos dy librat e tij Mbi Edukimin dhe Ese mbi gjuhët e gjalla…) dhe që kishte bashkëpunuar me Apolinerin e Remy de Gourmont në revistat e tyre le Festin d’Esope dhe Mercure de France. Lidhja e tyre nuk ishte për të pirë thjesht një kafe turke, apo për të rrëkëllyer një whiski, por ishte lidhje miqësore për këmbim idesh dhe erudicioni, e pse jo, edhe për “aventura extra-artistike” të tipit të mësipërm. Dhe për shqiptarin, “Farsa” apo “Lojnia” Konica-Casseres-Apoliner që shtjelluam më sipër do pasonte menjëherë xhonglimin publicistik Konica-Aladro Kastrioti (në vitet 1909-1911) me romanet ende të panjohura për publikun Martesa e Lejlës dhe Sotiri e Mitka.
Mund të shtrohet pyetja, qoftë edhe me skepticizmin më të skajshëm: si ka mundësi që tërë këto kanë mbetur gjer sot në hije, në heshtje, si nuk janë përmendur kurrkund? E vërteta është se gjurmët e gjithçkaje intriguese koniciane, plot mistere e të papritura, janë të stampuara e hallakatura në dokumente e shkrime, në alegoritë e tij, në marrëdhëniet dhe qëndrimet “e çuditshme” ndaj figurash e ngjarjesh të caktuara, ku duhet qëmtuar me imtësi e gjykuar me ftohtësi. Sepse Konica, që nga ajsbergu i tij eruditiv, me dritë-hijet e veta, të xhonglonte intelektualisht, të vinte dhe të luante në majë të gishtave, siç thotë populli. Por e vërteta e thjeshtë është se në mjediset e larta intelektuale, qoftë të Europës, qoftë të Amerikës, qoftë mes bashkëpatriotësh, Konica impononte kudo personalitet në shkallë të epërme, dinjitet e respekt, mbi të gjitha si politikan, diplomat dhe burrë shteti i veçantë, deri aty sa Apolineri e pat thënë hapur e publikisht që më 1906: “Nëse Shqipëria do të ishte shtet, ai do të ishte padyshim kryeministri i saj”.27 Pra, vetë qarqet e larta intelektuale, apo ajka e intelektualitetit euro-atlantik e ruante atë, do guxonim të thoshim, mbante qëndrime serioze ndaj tij për të mos e “kompromentuar” në asgjë.
Pas vitit 1913, dhe gjatë viteve të luftës së parë botërore, gjithçka do fillojë të ndryshojë, dhe dyshja Konica-Casseres do shpërbëhet përkohësisht, secili në udhë të vet: Konica në Europë thellon veprimtarinë e tij patriotike, në mbrojtje të fateve të Shqipërisë, Casseres, falë shtigjeve që i ka çelur edhe Konica, intensifikon lidhjet e tij me avangardistët modernë, kryesisht me Remy de Gourmont nëpërmjet Mercure de France, teksa Camara Work dhe Galeria e Artit modern, Avenue 5 New York, zë të shfaqë vepra të Pikasos, Braque, Francis Picabia, Kandinsky, Laurvuk, Cezanne, Van Ghog, Brancusi, Rivera, etj. Casseres thellon nocionin e “bovarizmit”28 të Jules de Gaultier, si nocion çelës i kritikës letrare dhe psikopatologjisë, nocion i përcjellë më parë në Amerikë nga James G. Huncker, mik i ngushtë i De Casseres-it. Më 13 mars 1915, në kronikën “Një amerikan na shkruan”, Remy de Gourmont prezanton De Casseres-in te publiku intelektual francez, kur shënon: “Benjamin de Casseres – shkrimtari më i vrullshëm, më i pavarur, por shpesh, më paradoksali dhe ndonjëherë më poetikisht i errëti që kam njohur”.29 De Casseres nis kështu të përkthehet në Francë.
Më 1919, ai martohet me bukuroshen Adèle Mary Jones (Bio Terrill – ndarë nga i shoqi i parë), dhe me Konicën, mikun e tij të hershëm shqiptar, ai do takohet në Amerikë pas luftës, në vitet 20. Kjo dëshmohet tërthorazi jo vetëm nga pohime gojore ish-vatranësh, por edhe kur Konica boton më 1922 një nga kryeveprat e tij “Katër pralla nga Zullulandi”, tek përmend emrin Adela, kur shkruan këto vargje “simbolisto-erotike” në frëngjisht: “Adèle, / T’es belle! / J’aime tes gros nichons, / Folishon! / T’es ronde, / T’es blonde”. Përkthimi ynë i lirshëm, siç do apo nuk do t’i pëlqente Konicës: Adelë, e bukur je, / Cicat e mëdha m’i ke, / Cicat e tua dua / E azdisur ç’më je / Topolake ç’më je, / Leshrat e verdhë ç’m’i ke.30 Mund të mendohet këtu se kemi të bëjmë me një rastësi në përdorim emrash të përveçëm, veçse, nga studimi ynë i gjertanishëm, na del se rrallë ka gjëra të rastësishme nën penën e Konicës. Madje edhe një nga zogjtë e tij që e quante Fritz dhe për të cilin flet në letrat dërguar Apolinerit, Konica e bën apolineriançe, toger Frtiz, që do të jetë një nga personazhet kryesorë të romanit Martesa e Lejlës.
Në përfundim mund të themi se përtej çdo lloj çudie, fantazie, ekscentrizmi që mund të keqinterpretohet nga ky studim – por që e tejkalon figurën e gdhendur në mendjen tonë të rilindësit klasik shqiptar prirë drejt romantizmit idealizues të përparuar -, te figura e Faik Fisnik Konicës gjejmë përherë mendjen e ndritur si askush, të prirë drejt modernes së përparuar, drejt Perëndimit të avancuar, ashtu, i pakapshëm siç ishte në kohë, hapësirë e ide, pa profetë e dogma.
*1 Nënvizim i Guillaume Apollinaire në shkrimin portretizues Faik Beg Konitza, La Vie anecdotique, Mercure de France, nr. 357, vëll. XCVII, 1 maj 1912, viti 23, Paris, MCMXII
2 Pierre Caizergues, Revue d’Histoire Littéraire de la France, éd. Armand Collin, Paris, septembre-octobre 1995, nr. 5, f. 772. “Faik Konitza alias Benjamin de Cassères” është një formulim që figuron në disa letra që ndodhen në Fondin Guillaume Apollinaire, Correspondance NAF – 27164, Archives et Manuscrits, B.N. F.
3 Alfonso Reyes, Obras completas, XXI, Letras Mexicanas, Fondo de Cultura Economica, Primera Edicion 1981, f. 13-14.
4 Libri i adresave të Apolinerit gjendet i arkivuar në Bibliotekën Kombëtare të Francës, departamenti Manuscrits et Documents dhe është botuar në Que Vlo-ve?, seria 2, nr.3, korrik-shtator 1982, f.3-9, Dresat. Jepen konkretisht mjaft adresa tepër me interes për studiuesit, që dëshmojnë për lidhjet e Apolinerit me figura te rëndësishme të botës së letrave, artit e të politikës dhe konkretisht për objektin e studimit tonë: /Albert de Kostrowitsky, c/o Mrs Southgate, 11 west 39 th St. New York City USA/.; Benjamin de Casseres / BOX 956 Saint-Louis-Missouri-Et. USA/; Faik beg Konitza /39th Baable Road-Highbury London-N/; Konitza Mehmed Konitza/ Bath Club 34 Dover Street N. London. – Archives.
5 John Adlard, Un soir de demi-brume à Londres… (Një mbrëmje në gjysmë mugëtirën e Londrës…), përkthim nga Pierre Coustillas, bot. A L’écart, 1988, f. 38.
6 Libër i Apolinerit botuar më 1913, tekst madhor rreth kubizmit.
7 Willard Bohn, Apollinaire and the International Avant-Garde , State University of New York Press, Albany, 1977, chapiter 3, p. 44.
8 Nga arkivi personal, F.Andrea.
9 Është e njohur se Konica kishte në Amerikë një rreth të gjerë miqsh gazetarë e shkrimtarë, dhe në ndonjë rast flet për ta pa i cilësuar me emra, sikurse ndodh në tetor 1931 kur shkruan: “Lajmi i botuar nga ca gazeta amerikane se kam për të dhënë dorëheqjen time është pa themel edhe rodhi nga një keqkuptim. Burimi i tij është një gazetar amerikan i njohur, miku im, i cili më ka ndihur disa herë….” (F. Konica, Vepra 3, bot. Dudaj, f. 412.
10 Benjamin de Casseres ka lënë dorëshkrim rreth 1000 faqe “Ditar”, titulluar “Fantazia Impromptu”. Fillon që nga viti 1925, dhe gjendet në bodrumet e Bibliotekës publike të New Yorkut. Ndoshta ky ditar përmban edhe të dhëna për Faik Konicën, që do të ishin jo pa interes për Letrat shqipe.
11 Nënvizimi ynë, F. Andrea.
12 Letra nr. 16, F. Konica drejtuar Apolinerit, 19 gusht 1904, BNF, Departamenti i Dorëshkrimeve dhe Dokumenteve, NAF 25201-25245-NAF 27429.
13 F. Konica, Vepra, SH. B. N.Frashëri, Tiranë, 1993, f. 203.
14 F. Andrea, Fletore koniciane nr. 4.
15 F. Andrea, Pena të arta franceze për shqiptarët, f. 490.
16 Pierre Caizergues, Billet du vieux diplomate, Que Vlo-Vle? Serie 2 , nr. 6-7, prill-shtator 1983, Actes du colloque de Stavelot, 1982, f. 1-3.
17 Nënvizimi ynë.
18 Ngadhënimi i Materies. Është titulli i kryeveprës së piktores Annie Louisa Robinson Swynnerton (1844-1933).
19 Parabrahma apo Brahmani suprem shndërrohet në Pierrot, apo në personazh të thjeshtë karnavalesh, sipas konceptit fetar të intercesionit.
20 Afërdita në mitologji personifikon dashurinë, kënaqësinë, bukurinë, kurse Viçi i artë në Bibël është simbol i adhurimit.
21 Kaq shumë do bindej Apolineri me këto “pohime” sa në kronikën Faik bej Konica shkruan: “Hoqi [Konica] dorë nga Europa, nuk boton më Trumpeta e Krujës, ndoshta as Shqipëra vetë nuk bën pjesë më në preokupimet e tij, dhe ky pasardhës i bashkëluftëtarëve të Gjergj Kastriotit shëtit tani midis afaristëve të miçiganit melankolinë e vet prej evropiani shumë të ditur, të poetit të zhgënjyer…(Luan Starova,” Faik Konica dhe Gijom Apoliner, Një miqësi europine”, Onufri, 2001, f. 50.
22 Latinisht: të përshëndes dhe mirëmbetsh.
23 Botuar në Revue Anglo-Américaine , 1929-1930, Paris, les Presses Universitares de France, vëll. VII.
24 Më 15 korrik 1924 në një artikull të “Shqiptari i Amerikës”, Konica boton artikullin Lëvizja Kombëtare, ku shkuran: “Duke marrë nër sy sa prapa ka mbetur populli i Shqipërisë dhe sa pak i kuptuar është (për provë un’ i nënshkruari mund të jap faktin që këto tre vjet që u-ndodha në krye të Vatrës nga as një anë s’kam gjetur kundërshtime më të tërbuara se sa nga ana e çifçive, konservatisma e të cilëve nuk e duron dot socialismën t’ime, ndonëse është një socialismë fare e butë), duke marë këtë farë populli nër sy, kabineti i Fan Nolit është më i miri që mund të bëhej.” Për mendimin tonë një pohim i tillë, pa kurrfarë ngjyre ideologjike, pasqyron një koniunkturë specifike të caktuar (Revolucionin e Qershorit 1924), dhe nga ky fakt nuk ka pse të nxjerrim një rregull. Megjithatë, çështja kërkon analizë më të thellë.
25 Në rrethin e miqve të De Casseres bënte pjesë, në mënyrë të veçantë Marius de Zayas, me të cilin ai ishte njohur që më 1906 në Meksiko kur themeloi atje revistën e tij El Diario, ndërkohë që Zayas drejtonte revistën El Diario Illustrado. Të dyja revistat do mbylleshin me urdhër të presidentit meksikan Porfirio Diaz, për shkak se godisnin regjimin e tij. Të dy miqtë kthehen në Amerikë dhe vijojnë bashkëpunimin e tyre. Pas vitit 1910, Zayas do të shkonte vit për vit në Europë, i frymëzuar e i pasionuar pas artit të ri, duke krijuar lidhje me Pikason e rrethin e tij. Në këtë mënyrë Franca dhe arti i ri modern do të ishin një arsye më shumë që ai të lidhej edhe me Faik Konicën nëpërmjet De Casseres-it.
27 L. Starova, Faik Konica dhe Guillaume Apollinaire, një miqësi evropiane, vep.cit.f. 60.
28 Fenomen konceptualizues në shoqëri, me vlerë aplikacioni psikologjik, mbi bazën e veprës së G. Flaubert, Zonja Bovari.
29 Remy de Gourmont, Pendant l’orage, Paris, 1915, f. 113-114.
30 F. Konica, Vepra 2, f. 14.

100 FJALË TË ARTA NGA FAIK KONICA PËR SHQIPËRINË DHE SHQIPTARËT

September 20, 2015 by dgreca

Fletore koniciane nr. 9/

Mblodhi e gatiti për botim Fotaq Andrea/

E ashpër, e vrazhdë, si populli i fuqishëm që e flet, por edhe plot shije e hijeshi, si frutat dhe lulet e malit ku flitet, gjuha shqipe – ndonëse e varfëruar nga një palëvrim shumë herë shekullor – është e aftë të shprehë, me një ndjenjë të mrekullueshme, nuancat, konceptimet më të holla e të mprehta të mendimit njerëzor. (Albania 1, 1897).

Shqiptarët duan para së gjithash dritën e mendjes dhe diellin. (Albania 8, 1897).
Vetëm shqiptarët e kanë ndjenjën e së bukurës aq të fuqishme sa e paguajnë me jetën e tyre kënaqësinë për të qenë vetë rrufeja mes atyre furtunave njerëzore të luftës. (Albania 3, 1897).

Rilindja e gjuhës sonë është rilindje e jetës sonë kombëtare. (Albania 8, 1897).

Gjuha shqipe është sa muskuloze aq edhe të brishtë. (Albania 12, 1898).

Shumë duhet të punojmë ne shqiptarët, sot dhe për së shpejti; po më parë nga të gjitha, të shëndoshim dashurinë dhe vëllazërinë në mes tonë. (Albania 2, 1897).

Përmirësimi ekonomik është nevoja më e shpejtë dhe më e ngutshme për vendin tonë. Është pra një detyrë urgjente që interesat ekonomike të Shqipërisë t’i paraprijnë çdo vlerësimi të karakterit politik. (Albania 16, 15-30 korrik 1898).

Ndjenja kombëtare ka rrënjë të forta në zemrat shqiptare; dhe ndonëse më ndonjë rast, moskokëçarja dhe moskuptimi i shqiptarëve gati na shkurajojnë dhe shkurajojnë gjithë miqtë e tyre të vërtetë, duhet pranuar se ndjenja kombëtare atyre nuk u mungon, por u mungon ajo vetëdije e qëruar, aq e domosdoshme për përparimin. (Albania B, nr 2, 14, 15-30 qershor 1898).

Ata që do donin t’i ngopnin shqiptarët me retorikë, në vend të urojnë zhvillimin intelektual të tyre, japin provën më të qartë të armiqësisë së tyre ndaj shqiptarëve. (Albania 16, 15-30 korrik 1898).

Mjerimi i shqiptarëve ka qenë në tërë kohërat të kapej pas individëve dhe jo pas ideve… Historia e Shqipërisë është e mbushur fund e krye me prova të tilla të përngjashme. Të përpiqemi me të gjitha forcat tona të shërojmë shqiptarët nga dashuria për individët. Ata duhet të mësojnë të duan Shqipërinë – jo t’i bëjnë qejfin këtij apo atij shqiptari. (Albania 16, 15-30 korrik 1898).

Shqiptarët honxhobonxho janë të tmerrshëm për mizori e kapadaillëk. (Albania10, 28 shkurt 1898).

Shqiptari duket si i bërë për të qenë lodër e një mashtrimi të përjetshëm; një fatalitet i dhimbshëm rri pezull mbi këtë popull të mjerë. (Albania 15-30 janar 1899 C).

Përgjegjësia jonë ndaj vendit është e pamohueshme: do vuajmë me vuajtjet e Shqipërisë, do gëzojmë me gëzimet e saj. (Albania 15-30 janar 1899 C).

Zgjidhja ideale do të ishte për shqiptarët të zhduknin njëherë e mirë ndikimet orientale, duke shkëputur çdo lidhje, fetare, morale apo letrare, qoftë me bizantinët, qoftë me turqit. Mirëpo, gjë e bukur të ndodhte kjo në çast. Zgjidhja do ishte e realizueshme po qe se stërgjyshërit tanë do ta kishin përgatitur me kohë për ne; atëherë neve do të na duhet ta përgatisim këtë zgjidhje për nipat tanë të ardhshëm. (Albania 2, 1907).
Duke u ngritur përmbi egoizmat e pafuqishëm dhe mëritë e pafrytshme vetjake, le të ulim kokat e të punojmë për formimin e një Shqipërie ku poshtërsia keqbërëse e armiqve tanë trashëgimtarë t’i lërë vendin drejtësisë dhe ndershmërisë së mëkëmbur të stërgjyshërve tanë. Boll duke krasitur degë kuturu, dhe me një vendosmëri të ftohtë por të pamëshirshme, le të japim goditjen përfundimtare në rrënjët e së keqes. (Albania 12, 1909).

Sa e sa marrëzi, sa e sa poshtërsi e krime janë bërë në emër të së gjorës Shqipëri! (Albania 4, 1907).

Dëshira për hakmarrje është susta më e fuqishme e shpirtit shqiptar. (Albania 4, 1907).

Një e thënë latine e Kohës së Mesme, e ndryshuar pak: Homo homini lupus – Njeriu për njeriun është ujk. Femina feminae lupior – Gruaja për gruan është më ujke. Albanus Albano lupissimus – Shqiptari për shqiptarin është fare ujk [ujk e shkuar ujkut]. (Albania, qershor 1902, nr.5).

Letërsia jonë popullore është ruajtur dhe përcjellë vetëm nga gratë e fëmijët dhe nuk mund të mos merrte veçse formën naive të gjuhës së tyre. (Albania 1, 1905).

Të mbetur pa unitet fetar, e vetmja lidhje që ka mbajtur shqiptarët të bashkuar ka qenë gjuha. (Albania 4, 1906).

Turqit turq mbeten; të rinj a të vjetër, ata janë, siç thotë shprehja latine popullore eiusdem farinœ [të të njëjtit brum]. Në tërë perandoritë që kanë ekzistuar a ekzistojnë, janë gjendur në kombin sundues mendje bujare për të marrë në mbrojtje kombet e nënshtruara. Po a mund të përmendet që prej katër shekujsh qoftë edhe një fjalë e vetme e një turku të vetëm në favor të Shqipërisë? Kjo fjalë vërtet do të meritonte në këtë rast të shkruhej e gdhendur mbi një pllakë bronzi dhe të varej në muret e klubeve tona popullore si një relikte kurioziteti. Turqit na mohojnë edhe ato cilësi që vëzhguesit e huaj i pranojnë njëzëri… Turqit na mundën, por pa arritur të na mposhtin, edhe pasi na imponuan Muhametin e tyre. (Albania 121 , nr 12, 1909).

Shqiptarët janë populli më mosbesues në botë. (Kujtesë për lëvizjen kombëtare shqiptare).

Asgjë nuk i ftoh më shumë shqiptarët se t’u thuash që kanë të bëjnë me një copë injoranti që i drejton. (Kujtesë për lëvizjen kombëtare shqiptare).

Populli shqiptar është mjaft i mprehtë në të kuptuar. (Kujtesë për lëvizjen kombëtare shqiptare).
25 Grekët e shpërdorojnë si shumë heshtjen përçmuese të shqiptarëve që nuk i hanë dokrrat e tyre bajate e boshe. (artikulli “Mbi Shqipërinë”, Libre Parole).

Njeriu është më i lig se egërsirat, po kur vështronj shqiptarët e Stambollit, më vjen të thom që është më i lig se gjarpri dhe miu. (Letër N. Nacos, 20 mars 1896).

Palla ime është penda; atë pallë të dobët kam, me atë përpiqem t’i shërbej atdheut. Fiunt scriptores nascuntur heroes [shkrimtarët bëhen, heronjtë lindin]. Ti që leve trim, bëje fora një herë jataganin për nder të Shqipërisë (F. Konica, Vepra 1, f. 155).

Shqiptari e ka zakon që kundërshton para se të marrë vesh. (Vepra 1, f. 187).

Kush nuk kupton përparimin, e merr kufirin e mendjes së tij për kufirin e botës. (Vepra 1, f.198).

Shqiptarët janë një komb të cilit i pëlqen të lëvdojë veten. Si thonë gojë-rrumbullët tanë, kombi shqiptar është i pari nga mendja, nga sjellja e nga trimëria. Sikur shqiptarët të qenë jo kombi më i mendshmi, por thjesht një komb i mendshëm, ata do të kishin dalë me kohë nga dita e zezë ku ndodhen. (Vepra 1, f. 271).

Trimëria e shqiptarit nuk është e artë, është e teneqejtë… sado e madhe në vetvete, është e vogël në shkaqet që e ndezin. Për një kec të grabitur, për një fjalë të shtrembër, dhe shumë herë pa e ditur as vetë përse, shqiptarët marrin armët, hidhen, vriten. Por, ata njerëz që vriten për interes e për përralla [dokrra], ftohen dhe frikësohen në u dashtë trimëri për ndonjë mendim të bukur, për ndonjë dobi të vërtetë e të përgjithshme… Nuk kanë frikë nga plumbi, po dridhen nga Valiu! trimëria e vërtetë është ajo që vihet në shërbim të së Drejtës dhe Atdheut, në shërbim të dobisë së përgjithshme. Të tjerat punë janë punë egërsie e kafshërie, jo trimërie. (Vepra 1, f. 271-272).

Shqipëria është një vend i bekuar me njëmijë bukurira, shkelur nga turmë e cila ushqen njëfarë urrejtje ndaj bukurisë. (Vepra 2, 34).

33.Shkodra është pothuaj vendi më interesant i Shqipërisë së sotme, argjendarët dhe punëtorët e tjerë të saj janë të famshëm në gjithë Europën e Jugës dhe të Lindjes… Shqiptarët janë të njohur për individualitet dhe në kostumin e tyre kombëtar ka varietete dhe ngjyra. Pothuaj çdo krahinë ka kostumet e saj të veçanta. (Shqipëria, 1930).

Ta dini se ne në sy të Evropës së qytetëruar, jemi të prapambetur, dhe asgjë më shumë; ca na shajnë, ca na përqeshin, ca të pakëve u vjen keq. Hiqni dorë ju them, se u bëmë palaçot e dheut. Heshtni, shtrohuni, bashkohuni. Udha që shpie në nder, në liri e në shpëtim, nuk është e shtruar me lule, po me ferra; kush arrin në kulm, arrin i grisur, i djersitur, i përgjakur; dhe kur arrin në kulm, bie i vdekur nga të lodhurit, por me vetëdijen që i hapi një udhë të re popullit. (Vepra, SH.B. N. Frashëri, f. 213).

Bëhuni burra! Rrëmbeni kazmat! Puna është më e lartë se trimëria, kazma më fisnike se palla. E mbi të gjitha heshtni! Jo fjalë, por kazmën. Jo mbledhje, por kazmën. Jo misione, por kazmën! Dhe parmendën, dhe draprin, dhe shoshën, dhe furrën. Mjaft lëvdime. E kam zemrën aq të mbushur me lot sa s’qaj dot. (F. Konica, Vepra, SH.B. N. Frashëri, f. 214).

Gratë e Tiranës janë shakaxhesha të mëdha. (F. Konica, Vepra, SH.B. N. Frashëri, f. 317).

Ka shqiptarë që sillen si këndesa të vërtetë e zemërohen posa zë të këndojë kokorikooo ndonjë tjetër si ata. Mjerisht në Shqipëri ka pak pula. Shqiptarët me mendje të nderuar s’duan e as kanë dashur njeri që del e thërret: “Unë jam!” Historia e Shqipërisë s’është përveçse vërtetimi i kësaj që themi. (F. Konica, Vepra, 3, f. 63).

Është një vend në faqe të dheut ku katilin e kanë për njeri të nderuar; hapen që t’i bëjnë udhë kur kalon; e fshehin nga i vetë-thëni gjyq, në iu tektë së vetë-thënës polici të bëjë sikur e kërkon; edhe në daltë ndonjë i çmendur për të marrë anën e kanunit [ligjit], e shajnë edhe e fëlliqin me një zell të çuditshëm. Dhe prandaj ai vend ka fituar një famë shumë të shëmtuar në botë… Për cilin vend po flas, do ta kuptoni menjëherë kur t’ju them që nuk ndodhet në mes të Afrikës, po në Europë. (Vepra 3, f. 169).

Armiqtë e Shqipërisë janë shqiptarët, jo të tjerë. Shqiptarët kanë shkruar me gjakun e tyre më tepër se një faqe në histori të Evropës. Nga më të voglat trazira gjer në luftërat më të gjakta, shqiptari ka hequr hark, vërvitur kordhë a zbrazur pushkë. A ka gjë më të turpshme, më të ulët se historia e këtij kombi që, për pak të qelbur ergjent [të holla], shet mish njeriu në çdo luftë, edhe kujt s’i erdhi dëshirim nga aq qindra vjet që e shkelin dhe e kurvërojnë të huajt, s’i erdhi dëshirim të japë dy pika gjak për lirinë e vetvetes? Të donin shqiptarët lirinë e Shqipërisë lehtazi e bëjnë; por rrinë të patundur dhe kështu dëftojnë që s’e duan Shqipërinë, dëftojnë që janë armiqtë e saj. (Albania 1, vëllim A, 1897).

Dua të marr shpatën e t’u çajë kokën gomarëve, edhe në vend të trurit të kllasë këtë: ç’është liria?… Më mirë të shesë pleh njeriu, se të shkruaj për shqiptarët… ç’është liria: Liria është të mundet njeriu: 1. të besojë ç’i do zemra; 2. të thotë ç’i do zemra; 3. të shkruaj ç’i do zemra; 4. të bëjë ç’i do zemra, veç jo ato që janë kundër lirisë së tjetrit njeri. Por shqiptarët, më të shumtë janë shpirtrobër… sundon në shpirtrat e tyre feja… Vëllezër shqiptarë: Mjaft rrojti e mjera Shqipëri jetën e Kurmit. Duhet edhe ajo të nisë tani të rrojë jetën e mendjes. Jeta e mendjes është të hapim tërë zemrat tona, të flasim vëllazërisht njëri kundër fjalës së tjetrit, të kuvendojmë si njerëz të qytetëruar, që mblidhen e luftojnë me fjalë [shoqërisht] për idetë e tyre… kështu do njihemi më mirë, s’do kemi mendime të fshehura, dhe do të KUPTOJMË që të tërë jemi të lidhur me dy lidhje të arta: dëshirimi i së Vërtetës dhe dëshirimi i Shqipërisë. (Albania 2, 25 prill 1897).

Ç’ka të bëjë myslimanëria apo krishterëria me shqiptarësinë? Myslimani të jetë mysliman, i krishteri i krishterë; po Shqipëria është e ne të gjithëve dhe e të gjithëve është detyra të mendohemi e të bëjmë si është më mirë për të. (Albania 2, 25 prill 1897).

Shqiptarët nuk ndahen në të krishterë e në muhamedanë, po ndahen në dy anë: ana e kombëtarëve, në të cilën ka shqiptarë nga të gjitha besimet, dhe ana e zuzarëve. (Vepra 3, f. 75).

Duhet të mësohen shqiptarët të mos shohin prapa atdhetarit fenë e njeriut. (Vepra 3, f. 127).

Ne duam të bëjmë një komb shqiptar, dhe për këtë punë kemi nevojë për bashkim të të gjitha pakicave të Shqipërisë me shumicën shqiptare. As që mund, një shqiptar që duket sot për sot i kulluar, të lëvdohet se 1000 a 2000 vjet më parë, fëmijëria e tij ish shqiptare. Ndofta po, ndofta jo. S’mund të hipim gjer te Adami a gjer te protistet e profesorit Haeckel. Si ka mijëra e mijëra shqiptarë të sllavizuar, ashtu ka pasur prej racash të tjera të tretur në racën shqipe. (Vepra 3, f. 136).

Duke parë dhe duke dëgjuar, bota mësojnë mend dhe ndërtohen. Ne shqiptarët, s’marrim dot mësime; malet të tunden dhe të rrëkëllehen, ne nuk këmbejmë mënyrën tonë. Mbani mirë këtë që po ju them: në njëqind vjet, në vafshim si po vemi, do të jemi aq poshtë sa edhe sot. (Vepra 3, f. 15).

Shqiptarët e mjerë presin që Evropa të vijë sot a nesër t’i shpëtojë. Është nevojë të themi, të bërtasim të vërtetën: Evropa shqiptarët i ka për të egër e për të humbur… Le të themi pra të vërtetën, gjithnjë të vërtetën,… të përpiqemi t’i fryjmë popullit tonë pak jetë e pak guxim. (Vepra 3, f. 81).

Të mos humbasim kohë të kërkojmë bashkim me anën e atyre që përpiqen të mbushin taskën, që tallen me mjerësinë e popullit shqiptar dhe që kanë vetëm një vesë: fitimin, dhe një dashuri: argjendin [paranë]. Me këta, jo vetëm bashkimi nuk bëhet, por është edhe i rrezikshëm. … Këta duhet t’i godasim pa pushim e pa mëshirë. Një miqësi me të poshtrit, nuk duam. (Vepra 3, 83).

Ne jemi një komb i ftohtë, ku secilido mendon për veten e tij… Ata shqiptarë për të cilët bota thonë se janë “të egër”, shqiptarët e maleve e të pyjeve, ata s’janë të ftohtë, por përkundrazi, janë shqiptarë të mirë e do të ishin atdhetarë sikur të kish njerëz t’u jepnin të kuptonin [t’i ndërgjegjësonin]. (Vepra 3, f. 100).

Dëshiri i nxehtë i grave është një sëmundje fort e rrallë në Shqipëri: e kanë vënë re të gjithë se kombi shqiptar mund të quhet i ftohtë në këtë punë. (Vepra 3, f. 143).

Frika, kur është e madhe, në vend që ta mposhtë njeriun, ia forcon, ia galvanizon nervat dhe frikaçi sillet (jashtërisht) posi trim i vërtetë…. Edhe trimëria, s’është trimëri e vërtetë pa frikë: se trimi pa frikë, s’bën ndonjë punë të rëndë, të çuditshme, me vlerë a me meritim… Le t’u japim bashkatdhetarëve tanë të kuptojnë shumësinë e formave të trimërisë. Trimëria me pallë, trimëria e luftëtarit nuk është e vetmja trimëri… Është trim çdo njeri që ka zemrën të sillet sipas mendimeve të tija, të bashkojë punët me fjalët… Një formë trimërie që e kemi përditë në sy është trimëria e grave. Numri i nënave trimëresha është i habitshëm – dhe ndofta pak vende mund të lëvdohen të kenë nga ajo farë trimërie aq sa ka Shqipëria. (Vepra 3, 149-151).
51-Populli është i duruar, po gjer në një pikë: e kur kupton dhe e zë zenga, tërbimi i tij bën çudira të shëmtuara. (Vepra 3, f. 181).

Oborrësia e gegëve është për të vënë re: në ç’vend tjetër të botës mund të gjeni barbarë të rritur në kasolle me bukë e djathë, larg çdo qytetarie, po me një hije princash në mes të rreckave dhe të varfërisë pa emër që i ka mbuluar!… Kush mban mend plakun Dedë Gjon Lulin, mund të dëshmojë se ky ish, në varfëri e barbari të tij, një gentleman i përsosur. (Vepra 3, f. 212-213).

Çakajtë e përgjakur e të urët, që kafshohen dhe ulërijnë për një kockë në Tiranë…, në pastë Shqipëria para, ata ua gjejnë lehtë vendin: dy njerëz të paguar ndezin një zjarr gjëkundi, – dhe përpara sergjerdetë me harxhet! … O-derra buçe, atdheu është në rrezik! (Vepra, 3, f. 181).

T’i japim botës një provë urtësie, të bëjmë një çap të ri të madh në udhë të qeverimit të shtruar. (Vepra 3, f. 227).

Një lëvizje popullore dihet ku dhe kur nis, po s’dihet ku dhe kur do të mbarojë. Në të gjitha këto, mbetet një shpresë dhe një ngushëllim: shpresa që populli, po nguli këmbë, më në fund do t’i fitojë të gjitha; ngushëllimi që kriminelët e guvernës sodomiste, shpejt a vonë (besoj më tepër shpejt se sa vonë), do të marrin shpërblimin që meritojnë. (Vepra 3, f. 239-240).

Të vetëqeverisurit nga pleqtë e fshatit është karakteristika, shenja më e shquar e jetës sociale të kombit shqiptar. (Vepra 3, f. 243).

Ndërhyrja e Shteteve të Bashkuara e shpëtoi Shqipërinë; shpëtuam nga tragjedia e copëtimit: dhe deklarata e haptë e Presidentit Wilson më 1920, që Shqipëria kish të drejtë të jetë indipendente dhe e lirë, i shtrëngoi Fuqitë e Mëdha të binden që t’i japin edhe një herë fund çështjes shqiptare. (Vepra 3, f. 260).

Në Shqipëri leu një zanat i çuditshëm, më i poshtër se ai i hyzmeqarëve të pendës: zanati i larove të pendës… Shumë njerëzve u ka rënë erë kërmë; dhe nga çdo çip e prej çdo ngjyre, rendin shpirt-skllevër që kanë uri dhe etje për poshtërsi, lënë zanatin e tyre dhe, duke u bashkuar me larot e pendës, bëhen laro të pendës edhe vetë. Në mes të këtyre të rekrutuarve të papritur, ndodhen edhe ca të vetë-thënë “juristë”. (Vepra 3, f. 269).

Një popull që s’duron padrejtësi, që s’u jep besim sharlatanëve, që ngul këmbë për pastërti në hesapet [financat] dhe për prova zotësie në zyrtarët, ai popull qeveriset mirë, qoftë me mbret në krye, qoftë me president. (Vepra 3, f. 290).

Skllavëria, si çdo pësim tjetër, pasi rëndon ca kohë në kurriz, bëhet më në fund një zakon i pëlqyer, dhe ata që e mbajnë mbi zverk, e durojnë me gëzim. … Ata jo vetëm s’marrin vesh ç’do me thënë liri, po ndjejnë njëfarë urrejtje për mbrojtësit e lirisë dhe ushqejnë respektin më të thellë për tiranët ekspertë të shkopit e të zinxhirit. (Vepra 3, f. 293).

Shtetet, sikurse njerëzit, lindin, rriten dhe vdesin, – dhe ca vdesin që në foshnjëri, nga sëmundjet ose nga aksidentet… Në qoftë se Shqipëria – fjalë fatale – vdes, ahere mundet, pa shpifje, të shkruajmë këto fjalë në gur të varrit të saj: U ngjall nga idealistët, u ruajt nga rastet, u vra nga politikanët… Politikanët kanë zënë t’i vënë kazmën Shqipërisë. (Vepra 3, f. 333).

Që shqiptarët, në çdo hap të jetës politike dhe sociale, tërhiqen nga hollësirat dhe kurrë nga mendime thelbësore, që shqiptarët kujtojnë se çdo ndryshim është përparim – ja dy fakte që duhet t’i kenë vënë re gjithë vëzhgonjësit e zhvillimeve. (Vepra 3, f. 335).

Kanunet [ligjet] e bëra me qëllimin që t’u lehtësohet faji njerëzve pak a shumë të fuqishëm dhe që shumica e barrës të rëndojë mbi kurriz të njerëzve të popullit, lënë ngaherë deriçka shpëtimi për ngrehësit e pusive. (Vepra 3, f. 342).

Sa kohë të mbetet e pandryshuar mendësia e errët se vrasja është një mjet i ndershëm, Shqipëria do mbetet një njësi afrikane në mes të Evropës. (Vepra 3, f. 345).

Për një vend si Shqipëria, rrethuar nga armiq, një luftë civile e zgjatur mund të jetë shumë e rrezikshme. (Vepra 3, f. 347).

Zjarri në vatër është aq i shenjtë, sa një nga betimet më të zakonshme ndër shqiptarët është: për këtë zjarr. (F. Konica, Vepra, SH.B. N. Frashëri, f. 391).

Shqiptari ka në shpirt të tij një frymë arti të vërtetë. Kjo frymë shfaqet në ngjyrat që ky popull ka zgjedhur për të veshurit e tij dhe për të zbukuruar shtëpitë ku rron. Këto ngjyra janë e zeza dhe e bardha. Oscar Wilde gjykon se bashkimi i ngjyrës së bardhë me të zezën është një shenjë shijeje fisnike. (Vepra 2, f. 68).

Kombi [iliro-shqiptar] i Diokletianit, i filozofit Julian, i Justinianit, është një komb i cili kishte një qytetari të tij kur stërgjyshërit e frëngjve dhe të anglezëve visheshin me lëkura bualli dhe rronin të futur në shpellat. (Vepra 2, f. 70).

Levantinët janë një sëmundje, një koqe me qelb, që ka dalë në cipën e Shqipërisë. Mund të thuhet pa frikë gabimi se ideali që ata përpiqen të arrijnë është ideali i berberëve të Stambollit. (Vepra 2, f. 71).

Shqiptarët kanë një problem për të zgjidhur: të këqyrur nga të huajt si një popull i rëndë, i ashpër, por fisnik, për të cilin një anglez ka thënë se është një popull plot “tragic dignity”, shqiptarët sot janë bërë qeshja e botës:. Pyetja është: Kush e ka fajin që zbritëm nga tragjedia në operetë? Pas mendjes sime, fajin më të madh e kanë levantinët. (Vepra 2, f 78).

Ç’ka Italia që vlen të merret? Makaronat dhe kamorren, hiçgjë tjetër. Për makaronat, s’kemi nevojë, se kemi patatet tona; kamorren e kemi marrë dhe, shyqyr perëndisë, e kemi përmirësuar dhe rregulluar me një sistem më të mbaruar se italianët vetë. (Vepra 2, f. 111).

Një tipar padyshim fatkeq i shqiptarëve dhe tipar mjaft i dukshëm është mungesa e plotë e idealizmit. Në një vend ku njerëzit vdesin aq kollaj për hiçgjë, nuk është dëgjuar që të vdesë dikush për një ideal ose çështje. Do të kërkonte shumë kohë të shpjegohej përse Shqipëria nuk e ka fituar lirinë më herët. Akte të trimërisë e të devotshmërisë, që kanë shkaktuar vdekjen e mijëra njerëzve, mund ta bënin të dukej i rremë pretendimi im për mungesën e idealizmit. Por besnikëria e verbër ndaj traditave të ngulitura dhe kanuni qibar për nderin janë pothuaj akte mekanike, që nuk nënkuptojnë se dikush e rrezikon jetën për një ideal të zgjedhur lirisht. (Vepra 2, 237).

Shqiptarët janë tolerantë për besimet e tjera dhe ndoshta, ky është i vetmi vend në Evropë ku nuk ka pasur luftëra fetare. (Vepra 2, f. 241).

Shqiptari është tepër i pavarur dhe tepër individualist, nuk i nënshtrohet ndikimit të kujtdo qoftë në kundërshtim me vullnetin e vet. (Vepra 2, f. 279).

Kemi këtu një fytyrë fare të jashtëzakonshme: Ahmed beu më duket i shënuar nga Fati që të lozë rolin më të madh në histori të Shqipërisë. Ai djalë i ri, në mes të zjarrit e të luftës, e të tradhtive, e të rreziqeve pa numër, arrin në pak vjet e sipër ta bashkojë Shqipërinë, ta vërë nën fuqinë rregullonjëse të Kanunit, të shtrëngojë tërë armët e të zërë parmendën, dhe sot i ri, rri në Fronin e Skënderbeut. (Vepra 2, f 40).

E përbuz mbretin Zog për këto arsye: asnjëherë nuk e kam dëgjuar të thotë një të vërtetë. Kurrë nuk e ka mbajtur fjalën e besës. Nuk ka asnjë ndjenjë përgjegjësie. Është i pandershëm, i pashpirt, egoist, i pangopur. Ai i urren të gjithë ata që kanë diçka, qoftë kulturë, prejardhje, pasuri, çfarëdo aftësie në ndonjë fushë, ose qoftë edhe patriotizëm të pagdhendur, por të ndershëm. Ai i injoron gjërat themelore dhe u jep një rëndësi groteske çikërrimave. Shqipëria kurdoherë ka qenë njohur si komb me njëfarë dinjiteti tragjik; ai e ka ulur Shqipërinë në nivelin e një farse muzikore të pavlerë”. (Vepra 2, f 325).

Ahmed Zogolli, malok analfabet, pa ndonjë frymë idealizme, kish zgjedhur për pasqyrë dhe shembull të tij Esad Pashën, të cilin e imitonte jo vetëm në intrigat e jashtme e të brendshme, por gjer në mënyrën e ecjes dhe të foljes. E imitonte veçan në punën e ryshfeteve. Dhe siç Esadi, në një kohë, merrte nga Italia, nga Serbia dhe nga Greqia, – ashtu dhe Ahmed Zogolli u përpoq të marrë nga tri ato mbretëri përnjëherësh. (Vepra 3, f. 312).

Kur nis njeriu një punë, duhet të dijë se do t’u prishë interesin disave dhe prej këtyre nuk mund të presë përveç të shara e të shpifura… Letrat pa nënshkrim [anonime] e kanë vendin e tyre në hale, fjalët dhe të shpifurat shkojnë e harrohen – po puna mbetet. Jemi lindur në një dhé dhe të shtypur prej tiranisë; liridashuria, njësia e interesave të shkuara, njësia e interesave të sotme dhe njësia më e madhe e interesave të nesërme na thërret të bashkohemi e të punojmë. Do të gjejmë kundërshtime; po kundërshtimet i lodhin të dobëtit e i forcojnë burrat. Të jemi pra burra, dhe përpara! (Vepra 4, f. 115-116).

Vendi më i ëmbël e më i pëlqyer i një shtëpie duhet të jetë vatra, se rreth e rrotull kësaj mblidhen vëllazëria që të rrinë e të kuvendojnë. Po ngandonjëherë, kur mbahet ligsht e nuk pastrohet me kujdes, vatra, në vend që t’i afrojë, i largon njerëzit e shtëpisë, se bie erë të qelbur. (Vepra 4, f. 227).

80.Këtu-këtje, në Shqipëri mund të jenë bërë gabime kundër bukurisë [natyrore] – po nga ana tjetër, sa gjë e pëlqyer të shohë njeriu një popull që zgjohet dhe i vihet punës. Shumë të huaj shkruajnë marrëzira për Shqipërinë, se nuk e kanë njohur vendin më parë dhe ashtu, s’kanë ku të mbështeten për të matur pikën e arritur në të sotmen. (F. Konica, Vepra, SH.B. N. Frashëri, f. 229).

81.Sa mirë i vjen njeriut kur, pas shumë vjet largimi, shkel përsëri baltën e mëmëdheut të tij; kur hyn në shtëpi a në kasolle, i duket sikur edhe gurët e mureve i thonë “mirëserdhe”! (Vepra 1, f. 93).

Qytetaria është zbukurimi i mendjes dhe e flakta dëshirë për lirinë. Le të ecim me çap titani drejt bukurisë së mendimit. (Vepra 1, f. 94).

Liria është të jetë njeriu zot i vetvetes, pa ndonjë urdhërues mbi kokë. (Vepra 1, f. 95).

Ah, malli i Shqipërisë, malli i atdheut të dashur, i shenjtë mall dhe dashuri e shenjtë, kush është ai shqiptar që s’e ka pasur në dhe të huaj! Duhet të jesh jashtë Shqipërisë, e të jesh larg, për të kuptuar se ç’forcë e ç’bukuri të ëmbël ka për veshët kjo fjalë: Shqipëri! (Vepra 1, f. 103).

Flamuri përmbledh kujtimet e shkuar të një kombi në një gjuhë të pashkruar, që mund ta kuptojë syri dhe zemra e çdo njeriu me ndjenja. ((Vepra 1, f. 105).

Djem të Shqipërisë, shpresa e atdheut, ju që nuk e kini gjakun të ftohur nga pësimet, as trutë të thara nga interesi, ju duhet ta doni flamurin e racës suaj, ta doni me thellësi e me zjarr. U lajthitën ata që thanë se të rinjtë duhet të mësojnë nga pleqtë. Jo. Historia na thotë që pleqtë kanë kurdoherë për të mësuar nga të rinjtë. Djelmuri shqiptare, mësoi Kombit shqiptar fenë e Flamurit. (Vepra 1, f. 107).

E njihni të gjithë atë që “ka parë botë, që është i qytetëruar”… i lag përditë me vaj leshrat, vishet me “të ngushta”, mban një stap të lehtë në dorë e shikon sipër-poshtë gjithë botën… Po ku ka lindur, në pyeç, ky njeri aq i hollë e aq i çuditshëm?… Mos kërko aq larg… Ka parë ditën në Dardhë, në Mollë, a në Breg të Pulës. Është rritur mes bajgave të gomarit a të kakërdhisë së deles. (Vepra 1, f. 144).

Kam shkuar jetën duke luftuar kundër asaj dinakërie të poshtër që quhet sharlatani, dhe për të rrëfyer të vërtetën, më ndizet gjaku kur shoh ca morra të ngordhur që, për ta mbajtur veten e tyre si të qytetëruar e të hollë, tallen me rrobat kombëtare të Shqipërisë. Dua të kem disa nga ata ngordhanikë e t’i shpie në Skotland të shohin zotërinjtë e mëdhenj si vishen, në dasma e në mbledhje, me petka kombëtare të tyre që u shëmbëllejnë shumë petkave tona. (Vepra 1, f. 149).

Në Shqipëri, ashtu si gjithkund në botë, ka një prirje të pandalshme drejt uniformitetit. (Vepra 1, f. 270).

Shqiptari, sado përtimtar që është, i vihet shpejt punës posa sheh që puna s’i ka për të vajtur kot. Ndofta keni dëgjuar se Kanali i Korinthit në Greqi, i cili bashkoi dy dete, u rrëmih më shumë prej punëtorësh shqiptarë. Punonin, ata djelmt’ e shëndoshë të Shqipërisë, punonin…. Një komb përtimtar nga rrënja është një komb i ngordhur. (Albania 14, 15-30 qershor 1898).

Kur më pëlqen e kur më çpëlqen një vepër, nuk ka pse të kërcej a të shfryj: duhet të shfaqë përsetë e pëlqimit a të çpëlqimit tim, në qoftë se dua të përpiqem të shokësoj këndonjësit në një ndjenjë me mua. Ashtu kritika bëhet edhe ajo vetë një vepër letrare. (Vepra 1, f. 244).

Mbani pra ndër mend se, për mua, atdhesia dhe letërsia janë dy gjëra. Një shkronjës mund të ketë edhe atdhesi edhe talent [letrar], a mund të mos ketë as këtë, as atë, a mund të ketë njërën, pa tjetrën. Nuk duhet pritur prej meje – ngaqë një vetë qenka atdhetar i mirë – që unë të kasnecojë se ipso facto, ai paska edhe vlerë mendore a pendë të bukur. Qëndrimi im përpara Naim bej Frashërit nuk u kuptua për këtë arsye.

Shqiptarët flasin një gjuhë të vjetër që ka lidhje të largëta me latinishten, greqishten, teutonishten, sanskritishten dhe të tjera. Shkurt, është një nga gjuhët që quhet indo-gjermane. (Vepra 1, f. 262).

Të përpiqesh të ndryshosh gjuhën e një populli do të thotë të ndryshosh karakterin dhe të prishësh personalitetin e tij. Dialekti toskë, i gjallë, i shkathtë, i leht dhe me një evolucion të vazhdueshëm pasqyron mirë karakterin e toskës që shquhet nga një vrazhdësi e përmbajtur, nga një ndjenjë humori, nga aftësia, nga intriga dhe nga paqëndrueshmëria. Përkundrazi, dialekti gegë, masiv, i pandryshueshëm, pa shprehje me kuptime të dyfishta përfaqëson më së miri karakterin gegë, që është serioz, i sinqertë, shpesh herë i pa të keq dhe mbi të gjitha, armik i të rejave… Dialekti gegë përmban qindra shprehje që toskët i kanë humbur e që janë xhevahire të vërteta, sepse i kemi trashëguar nga paraardhësit tanë të lashtë. (Vepra 1, f. 194-195).

Pavarësisht nga luftërat, shkeljet dhe turbullimet e paprera në tërë kohën e shkuar, populli shqiptar, me forcën e vullnetit dhe fuqinë e tij të kundërshtimit, ka qenë i zoti të mbajë gjallë, jo vetëm gjuhën e tij të njohur nga filologjistët si më e vjetra në Europën Juglindore, po edhe ca nga traditat e tij të moçme. (Vepra 1, f. 273).

Një zjarr i bukur zien në zemër të djalërisë dhe, plot me dëshirë, trimoshët e dheut tonë po përpiqen për zbukurimin e shqipes. (Vepra 1, f. 224).

Të tëra vendet e dheut kanë një gjuhë letrarishte, domethënë të qëruar dhe të zbukuruar, që me atë shkruhen librat, letrat, punërat… Vetëm shqiptarët s’kanë një gjuhë të tillë; dhe andaj vjen që kemi mbetur të ndarë njëri nga tjetri, andaj kanë rrjedhur aq të këqija për ne të mjerët. Është nevojë dhe shtrëngim [detyrim] të hedhim themelin e një gjuhe letrarishte. (Albania 1, 1897).

Javën e shkuar pashë një ëndërr që s’harrohet. M’u shfaq një grua e hollë, e gjatë, plot me hije fisnikërie, ndonëse e veshur me rrecka. Unë, pa vënë re varfërinë e veshjes së saj, dhe duke marrë me mend sa e bukur do të dukej sikur të ishte e veshur me mëndafshe, u ngrita me respekt dhe iu fala. – “Zonjë, i thashë, cila jeni Fisnikëria Juaj dhe pse dukeni kaq e mallëngjyer dhe e ngrysur?” – “Unë – tha – jam gjuha shqipe, dhe më sheh kështu të hidhëruar nga mundimet që heq dhe nga rreziqet që më rrethojnë”. – “Zonjë, mos rrini më e ngrysur: sa të jemi ne të gjallë, dhe sa të jenë të gjallë të tjerë si ne… dëshirojmë, Nëno, të të shohim të buzëqeshur”. (Maj 1925, Vepra 3, f. 373-374).

Ati ynë që je në qiell, jepna fuqinë të mbajmë gojën të mbyllur kur s’kemi gjë për të thënë; falna durimin të thellojmë një punë me parë se të shkruajmë përmbi të: frymëzona me një ndjenjë të mprehtë të drejtësisë që jo vetëm të flasim me paanësi, por edhe të sillemi si të paanshëm; shpëtona nga grackat e gramatikës, nga shtrembërimet e gjuhës dhe nga lajthimet e shtypit. Ashtu qoftë! (Vepra 3, f. 421-422).
Kur shkruani një gjë, këndojeni dhe ndreqeni shumë herë, që të bjerë [tingëllojë] në vesh çdo tog germash si një copë muzikë. (Tani, natën e mirë, se m’u qepnë sytë). (Vepra 1, f. 226).

Tjetër zbulim i rrallë nga miniera Konica- Harta e tij shqiptare e vitit 1902 –

August 3, 2015 by dgreca

Fletore koniciane nr.7/
Nga Fotaq Andrea/
Është e njohur që, në fushën e hartografisë, trojet shqiptare janë shfaqur për herë të parë në hartën gjeografike të Ptolemeut në shekullin II të erës sonë, ku jepet jo vetëm territori ilir midis Durrësit e Tiranës, përcaktuar me termin “Albanopoli” si qytet i albanëve, por dëshmohet edhe për vendbanime të tjera iliro-dardane. Më pas, do të jetë Tabula Peutingeriana, shek. III, (në segmentin e saj VIII, emërtuar “Iliricum” e “Iepirum”) që do të përcaktojë troje e territore iliro-shqiptare, si Scodra, Dyrratio, Apollonia, Aulona, dhe do të vijohet më tej me hartën e Al-Idrizit (1154), për të arritur në shekujt XIV-XV, ku zënë e shfaqen territore arbërore e shqiptare nën emrin “Albania”, madje edhe qytetet kryesore të tyre, me kështjellat, lumenjtë, kufizimet, etj.
Nuk ka dyshim se në rrjedhë të shekujve, mbushullia e të tilla hartave me termin “Albania”, përpiluar nga hartografë të shquar evropianë përbën mrekullisht një pasuri dhe dëshmi të etnisë së lashtë shqiptare. Faik Konica, gjurmues i hershëm i gjithçkaje shqiptare nëpër bibliotekat e Europës, është i pari rilindës që intrigohet dhe interesohet nga afër për hartat më të vjetra që pasqyrojnë Shqipërinë, duke arritur të zbulojë në British Museum tetë hartat e Camotti-t (Venedik, 1571) me emrin “Provincia di Albania”. Veçse, krahas entuziazmit të zbulimeve, ai edhe do thartohet njëfarësoj tek vëren, sidomos gjatë shekullit XIX, pasaktësi e shtrembërime në emërtime, si dhe kufizime të theksuara në përmbajtjen e hartave, të cilat e shfaqnin Shqipërinë në mënyrë të copëtuar e “të përciptë” (cilësimi është i vetë Konicës), në kuadër të Europës jug-lindore, të gadishullit ballkanik apo të së ashtuquajturës “Turqi europiane”. Për më tepër që asnjë hartë që i binte në dorë nuk ishte e përpiluar enkas për shqiptarët, ndonëse paraqitnin trevat e tyre. Ato ishin thjesht të destinuara për publikun e huaj.
E megjithatë, ai nuk i ndal hulumtimet, dhe veç kur e shohim, në fillim të shekullit XX, të vendosë kontakte të drejtpërdrejta pune me gjeografin e madh Elisée Reclus, figurë e shquar botërore, autor i veprës “Gjeografia e përbotshme”, vepër të cilën Konica e quan “monument”, tek ka pikasur në të që stërgjyshi i tij i lashtë Ali Pashë Tepelena shpallet “Rishëljëja i Shqipërisë”. Themi që Konica vendosi “kontakte pune” sepse gjeniu i ri shqiptar do të kishte idenë e shkëlqyer për të botuar për herë të parë, falë Institutit gjeografik të Brukselit, një hartë të Shqipërisë, unikale në llojin e vet, hartë me emërtime toponimike shqipe, të cilën ai e shihte si një domosdoshmëri historike. Që në gusht 1901 (Albania nr. 8, 25 gusht 1901, viti V), ai njoftonte tashmë publikisht se “Shpresojmë të japim së shpejti lajmin e botimit të një harte të madhe murale të Shqipërisë në përdorim për shkollat tona. Projekti është në studim e sipër në Institutin Gjeografik të Z. Elisée Reculs. Jemi hëpërhë në kërkim të emrit të personazhit bujar që do të marrë përsipër tërë shpenzimet”.
Në fakt, për sa i përket botimeve, në atë kapërcyell të shekullit XX, kur shumë rilindës shpejtonin të shtypnin librat e tyre të parë për shkollat shqipe, me poezi e prozë patriotike për të ngjallur ndjenjën kombëtare, dhe kur mbisundonin abe-të dhe librat letrarë me alfabet të amalgamuar, Konica shihte e rrihte edhe më lart me “Albania-n” e tij: ngulmonte jo vetëm te një alfabet i përbashkët, por në radhë të parë te një gjuhë shqipe e përbashkët dhe e njësuar, me përpunim shkencor të themeltë, ngulmonte pra, te GJUHA LETRARE SHQIPE që kemi sot dhe që e ka zanafillën pikërisht te shkrimet e tij, të cilat, me shumë meritë, i ka përmbledhur në një vëllim të vetëm Kristina Jorgaqi nën titullin “Faik Konica – Mendime gjuhësie”. Krahas botimit të revistës së tij “Albania”, që po shkëlqente në rrethet e shqiptarëve brenda dhe jashtë vendit, por edhe në qarqet intelektuale të Europës, Konica do t’i hynte botimit edhe të disa librave shqipe me vlerë të veçantë – si “Jeta e Kara Mahmud pash Shkodrës” (1899) nga Nasuf beg Dizdari, “Jeta e Mustaf Pashë Shkodrës (1898) prej I. D”., “Abetari i ghues shcip” (1899), “Kalendari i Maleve” (1899), “Historia e Shcypniis”, Bruksel 1902, “Historia e Turkiis”, Londër 1902 nga Dom Ndoc Nikajt –, si dhe shtypjes e shpërndarjes të një numri kartë-postalesh me figurën e Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti nën penelin e mikut të tij belg Paul Nocquet. Veçse, në këtë mes, botimi që ai do t’i bënte “Hartës së Shqipërisë”, me terminologji shqipe, do të ishte kurorëzimi i tërë punës së tij botimore në vitet 1898-1902 dhe do të përbënte – e përbën – një stoli të vyer koniciane, tek shënon një ngjarje madhore për vetë hartografinë shqiptare.
Sipas FESH, historiku i hartografisë shqiptare “zë fill” me hartën e gjeografit të shquar shqiptar Ahmet Gashi përpiluar më 1940. Nuk kemi asnjë kundërshtim, përderisa nuk ka qenë e njohur dhe ka mbetur për një kohë të gjatë në errësirë të plotë Harta shqiptare Koniciane e vitit 1902. Sot, tek e zotërojmë të numerizuar këtë hartë, të rënë e të lënë në gjumin e harresës, po e bëjmë për herë të parë të njohur për publikun dhe studiuesin shqiptar pas 113 vjetësh, duke shfaqur përmbajtjen e saj thelbësore dhe cilësitë që e karakterizojnë.
E quajmë këtë “Harta Koniciane” sepse: 1) Nisma për përpilimin dhe hartimin e saj u ndërmor nga dhe vetëm nga Faik Konica; 2) Emërtesat, apo “nomenklatura e hartës” siç e quan Konica (“nomenclature” – fr.), janë autorësi e vetme e tij, mbi bazën e këtyre tre burimeve: a) “Kujtesës sime” – thotë ai, pra kujtesës gjeniale të Faik Konicës i cilësuar siç dihet nga Apolineri “Enciklopedi lëvizëse” ; b) “Shfrytëzimi i tërë librave që munda” (FK) – dhe dihet e njihet biblioteka e pasur koniciane, zhdukur pa nam e nishan; c) “Gjeografia e shkëlqyer e Shqipërisë”, botuar nga Etërit Jezuitë të Shkodrës; 3) Titulli, shkalla, formati, tirazhi i hartës u përcaktuan nga Faik Konica për dy qëllime kryesore : për shkollat shqipe dhe për shkencën; 4) Emrat e lumenjve, liqeneve, maleve dhe lokaliteteve (qytezave) që Konica i quan “pshat (fshat) – bourg në frëngjisht”, si dhe të 250 katundeve që përfshihen në hartë janë përcaktuar nga Konica, me një “saktësi të përpiktë”, siç shprehet konkretisht ai vetë; 5) vetë Konica nuk ka dashur që harta e tij të ketë kufij të përcaktuar fizikë, përderisa nuk ekzistonin kufij natyrorë me shtete fqinje dhe kur pjesë historike të trojeve shqiptare ishin copëtuar arbitrarisht që me Traktatin e Berlinit në kurriz të etnisë dhe kombit shqiptar; 6) Ishte ideja origjinale e Faik Konicës për t’i shtuar hartës së tij edhe dy suaza hartash në miniaturë për gjeologjinë dhe klimën e Shqipërisë, të cilat Konica i quan në shqip “kartica” në bazë të frëngjishtes “cartouches”; 7) Vetë Konica e kishte, të themi, një dell dezinjatori për harta, po të kemi parasysh se, që më 1896, ai vetë kishte skicuar në një fletë fletoreje një hartë të Pellazgjisë, në kërkim të lashtësisë së kombit shqiptar (Letër drejtuar N. N. Naços, 20 mars 1896 – AQSH).
Nga ana tjetër, e vërteta e thjeshtë është se Konica flet më se një herë për botimin e kësaj harte, jo vetëm në letërkëmbim, por sidomos te “Albania” e tij, duke i kushtuar dy shkrime, në shqip e në frëngjisht, tek s’përmbahet në entuziazmin tejet të përligjur që shpreh: “Është e para kartë e dheut tonë në shqip”, është “kryepunë e dobishme për shkollat, e e dobishme për shkencën”, “është dritë për kombin tonë”, thekson ai dhe, në mënyrë thirrmore, me një pikë-çuditëse të fuqishme gëzimi e lumturimi, shfaq admirimin me një fjalë të vetme: ” E ç’kartë ! ” (“Albania”, prill-maj 1902, nr. 4-5).
Pikërisht, ky entuziazëm i Konicës, vetë ajo ngjarje e shënuar që përbënte botimi i hartës më 1902, si dhe rëndësia madhore për ta zbuluar atë më në fund, për të saktësuar kështu zanafillën dhe pikënisjen e hartografisë shqiptare, të gjitha këto motive na nxitën për t’iu drejtuar me një mesazh të thjeshtë Bibliotekës Mbretërore të Belgjikës në janar 2015, me qëllim që të ndihmoheshim në hulumtimin e një “harte shqiptare” botuar nga Universiteti i Ri i Brukselit, tek përmendnim autoritetin evropian të Konicës dhe autoritetin e Prof. Elisée Reclus. Nuk do vononte dhe shefi i Seksionit të hartave dhe planeve të kësaj Biblioteke, Z. Fabien Sansterre do të na përgjigjej se në koleksionet e tyre kishin vërtet një hartë të Shqipërisë botuar nga Instituti gjeografik i Universitetit të Ri por, duke qenë se veta harta nuk kishte të dhëna përshkrimore dhe kurrfarë reference, ata kishin hasur vështirësi në identifikimin e saj, sepse gjithçka mbi të ishte në gjuhën shqipe. Kuptohet gëzimi ynë i papërmbajtshëm me të parë disa klishe që na u dërguan, tek u bindëm se ramë pikërisht në atë që kërkonim. Dhe nisëm një letërkëmbim të dendur, ku vërtetuam bindshëm se bëhej fjalë për “Hartën Koniciane”, tek dërguam dokumentin frëngjisht (shkrimin-bazë të Konicës te “Albania”) me të dhënat e sakta të formatit, shkallës, vitit dhe vendit të botimit të hartës, rrethanat si u botua, marrëdhëniet Konica-Reclus, e mbi të gjitha tek zbërthyem hollësisht vetë hartën, në përmbajtjen dhe karakteristikat e saj thelbësore. Përfunduam, duke siguruar personelin e Bibliotekës Mbretërore të Belgjikës se ata zotëronin kështu një “stoli të vyer”, një “hartë të rrallë shqiptare” që nderonte Institucionin e tyre.
Po le të shohim më mirë këtë hartë nga afër:
1. Titulli i saj jepet në shqipen e kohës në dy dialektet: gegërisht, Shcypenia, toskërisht, Shciperia, por që të dy dialektet të shkrira në një fjalë të vetme ku y/i dhe n/r jepen me germa më të vogla në formë thyese, një krijim apo sajesë kjo simbolike, e mirëfilltë koniciane, dhe konkretisht në formën:
y n
Shc-pe- ia
i r
2. Poshtë titullit, është shkruar me germa të mëdha: E’ para karte é dheut t’one é shtypur/n mé të holla të Lartesise Tij Don Ghinit, Marcés i Aladros é prints i Kastrioteve nga ghaku i te Madhit t’one Skenderbég, Pérendia i faltë jéte te ghate. (Bien këtu në sy “e” që është “ë-ja” e frëngjishtes dhe po ashtu “é-ja” me theks, një përdorim karakteristik i këtyre dy germave nga Konica në krejt shkrimet e tij shqip të Albania-s.)
3. Në fund të hartës, jashtë kuadratit të saj, më të djathtë, jepet botuesi dhe viti i botimit në dy gjuhë: Ghithemsim i Ri. Institut Dhêshkrimtar i Bruselit (1902): Université Nouvelle. Institut Géographique de Bruxelles (1902). (Edhe këtu bie në sy prirja e Konicës për të shqipëruar çdo term të huaj shkencor, konkretisht fjalët “universitet” dhe “gjeografik” që i jep në format shqipe të tij “gjithëmësim” dhe “dhéshkrimtar”.)
4. Më poshtë, me shkrim dore, me laps, ku dallojmë qartë shkrimin e Konicës, është shënuar: XIV G, Albanie, 1902 “Përlindia”. Është fjala këtu për porositësin e hartës, që është “Shoqëria kombiare”, të cilën Konica e quante “Përlindia (Rilindja) e Shqiptarëve”. Dhe pikërisht, në krahun e majtë të hartës shfaqet me germa shtypi qoftë burimi apo baza ku mbështetej realizimi i skicë-idesë: “Ngrehur mbas punevet t’Institutit dhéshkrimtar ushtarak te Vjenes”, qoftë porositësi i hartës: “Per Shocerine “Perlindia e Shcipetarevé””.
Por tërë hollësitë e kësaj harte, të shkallës 1/500 000, në formatin 1m,20 x 0,75m, me pesë rilevime (kurbat niveluese pesëngjyrëshe) jepen në artikullin e Konicës në frëngjisht, të cilin po e japim më poshtë të përkthyer për herë të parë. Megjithatë, mbetet në pikëpyetje tirazhi i saj, sepse nuk kemi asnjë të dhënë të saktë. Po prapë, nisur nga disa të dhëna të tërthorta të vetë Konicës në letërkëmbimin e tij, mendojmë se tirazhi nuk duhet t’i ketë kaluar 300 kopjet. Kështu, në dhjetor 1908, ai thotë se iu kthyen në Londër nga Amerika 150 copë harta të pa shitura (Vepra 4, f. 169), kur mund të ketë dërguar aty ndoshta rreth 200 copë dhe kur mund të ketë shitur rreth 100 copë në Europë gjatë viteve 1902-1908. Çmimi i hartës ishte 5 franga (“1 fiorin a 10 grosh brenda në Shqipëri”- e përcakton ai çmimin), pothuaj po aq sa mund të kushtonte në atë kohë libri i një autori në zë. Nisur nga këto përllogaritje të hamendësuara, krejt kostoja e shtypit të hartës nuk duhet t’i ketë kaluar 1000 franga, të financuara – sikurse jepet që në nëntitull -, nga princi Aladro Kastrioti, i cili faktikisht kishte përcaktuar në po atë periudhë (1902-1903) edhe një çmim prej 1000 frangash si shpërblim vjetor për letrarin më të mirë shqiptar. Ishte koha kur pasaniku spanjoll Juan Pedro Aladro, i vetëshpallur Princ Kastrioti, zgjidhte qesen tek pretendonte të zinte fronin e ardhshëm të Shqipërisë dhe të kalëronte si mbret i shqiptarëve. Sidoqoftë, fakti është që në gusht 1912, Konica lajmëron se “Karta dheshkrimore e Shqipërisë u mbarua. Është një punë që gjithë dijetarët e kanë pëlqyer – vijon ai -, e me të vërtetë më e mirë nukë bëhej…” (Vepra 4, f. 176). Që me botimin e saj (mars 1902), ai vinte në dijeni edhe ministrin e jashtëm të Austrisë baronin Gulochowski, tek nënvizonte se: “Kam në dispozicionin tuaj aq ekzemplarë sa ju duhen. Nuk është e nevojshme të më dërgoni të holla për këtë qëllim, mbasi për botimin e kësaj harte më është dashur shumë punë, por nuk kam bërë as më të voglin shpenzim” (Vepra 4, f. 105 – nënvizimi ynë).
“Më është dashur shumë punë” – shprehet Konica pa modesti të shtirur kur, në fakt, vetëm për të saktësuar emrat e qyteteve dhe lokaliteteve shqiptare lypsej të mbante shënime gjuhësore, të bënte vëzhgime të përpikta dhe të nxirrte konkluzionet e duhura për njëjësim. Kështu, më 1898, ai ishte i intriguar që emrat e përveçëm të shqipes shfaqeshin në botimet e huaja në formë të dyfishtë, të shquar e të pashquar: Berat/Berati, Janinë/Janina, etj. “Në paraqitjen më të zakontë të fjalës, shkruan ai, përdoret forma e pashquar. Mirëpo, falë një kundërshtie që nuk arrij ta shpjegoj dot, në librat dhe hartat që kanë të bëjnë me Shqipërinë, të hartuara nga autorë të huaj, emrat mashkullorë (Berat, Ulkin, Prizren, Ipek, etj.) përdoren në formën e tyre të pashquar, kurse emrat femërorë (Janina, Dibra, Dschakova) në formën e tyre të shquar. Për të mos ndjekur këtë gabim, ne, vazhdon ai, do shkruajmë pra këtu, këtej e tutje, Janinë, Dibrë, Dschakovë, etj.” (Albania, B, 15-31 gusht 1898). Dhe fakti është që ai iu përmbajt me fanatizëm këtij rregulli të saktë që vendosi vetë, jo vetëm te Albania e tij, por edhe te harta që po trajtojmë, rregull që vijon edhe sot e kësaj dite në hartografinë shqiptare.
Tek jep lajmin e gëzuar për botimin e hartës, në të njëjtin numër të Albania-s Konica ndalet në përdorimin e fjalëve kartë dhe hartë, konkretisht në shkrimin “Mendime gjuhësie”. Parashtron këtu argumentet e veta pse duhet përdorur në shqip togfjalëshi “kartë dhéshkrimore” në vend të terminologjisë “hartë gjeografike”. Sepse – në neologjizmat e veta të shumta, në tërë shkrimet analitike gjuhësore, dhe si gjuhëtar e poliglot që ishte (njohës e folës i 15 gjuhëve të huaja) -, Konica merrte gjithnjë për bazë dhe për model gjuhën frënge, të cilën e zotëronte me mjeshtëri; por bazohej edhe në gjuhët e tjera perëndimore si gjermanishtja e anglishtja, të cilat ai i quante “gjuhë të mbëdha e të bukura”, tek shprehnin absolutisht prirjen dhe bindjen e tij të hershme për përparim të kombit shqiptar drejt Perëndimit Europian. Pra, ai parapëlqente në rastin tonë përdorimin shqip të fjalës kartë (carte fr. dhe land-karte gjer.) dhe jo hartë, term që e shihte si të prejardhur në rastin konkret nga turqishtja “harita”, dhe “që e përdorin dudumët” (turqit), sikundër shprehet ai. Sigurisht që mjeshtri i gjuhëve, që do shkruante më 1904 librin madhor e në nivele europiane “Sprovë për gjuhët natyrore e artificiale”, e njihte origjinën e fjalës hartë nga latinishtja charte (fleta e letrës – kartë). Por nuk gëlltiste dot atë “haritën” turke për fjalën hartë në shqip. Në fund të fundit, edhe pse “fitoi” përdorimi në shqip i fjalës hartë në vend të fjalës kartë, që predikonte Konica, nuk ka në këtë mes ndonjë “humbje”, kurrgjë “të keqe”, kur dihet që në gjuhësi përdorimi i fjalëve është çështje shijeje, pëlqimi, zakoni, mode, madje edhe “detyrimi”, si në rastin e përdorimit masiv të termit “shok” gjatë regjimit totalitar, në vend të fjalës “zotëri, zot”. Por ama, ne nga ana jonë, kemi të drejtë ta gjejmë të bukur e të goditur togfjalëshin konician “kartë dheshkrimore”, që e çmojmë, tek na tingëllon ëmbël në veshë, si një togfjalësh paksa ekzotik, por që përbën, pamëdyshje, një gjetje mjeshtërore koniciane.
Nga pikëpamja teknike e topografike, harta-bazë ku u mbështet Konica ishte, siç e thotë edhe vetë, Harta e Institutit gjeografik ushtarak të Vjenës. “Është harta më e mirë që ekziston për Shqipërinë, por ka plot pasaktësi”, thotë ai për të. E dinte që ekzistonin dy botime të asaj harte: ajo e vitit 1880, që kishte përdorur albanologu Julius Pisko për të përcaktuar – pa rezultat – topografinë e fushatave të Skënderbeut dhe ajo më e fundit e vitit 1900. Duke studiuar nga afër këto harta, Konica do arrinte në konkluzionin se një punë e vërtetë shkencore në fushën e hartografisë duhej të mbështetej, në radhë të parë, në dy kritere bazë: a) të merren me këtë punë njerëz nga vetë terreni, që e njohin këtë me themel, “njerëz nga Tirana, Elbasani, Durrësi, Dibra”, thotë ai; b) të merren njerëz të përkushtuar për këtë punë, që kanë dashuri e interes për historinë e popullit dhe epopetë e tij të lavdishme.
Si shqiptar me rrënjë të lashta fisnikërore, plot dashuri e patriotizëm të flaktë për vendin e tij dhe si erudit i shkallës së epërme, Konica i plotësonte e i tejkalonte ku e ku këto dy kritere kryesore. Dhe, sa për historinë dhe epopetë e lavdishme të popullit shqiptar, Konica prej kohësh i kishte hedhur sytë nga epopeja skënderbejane, për të ringjallur kujtimin e Heroit Kombëtar dhe vetë ndjenjën kombëtare shqiptare. Sepse është e njohur që Konica është i pari rilindës që i hyri konkretisht studimit të topografisë së fushatave të Skënderbeut (Albania, nr. 9, 1901), pikërisht fusha studimore ku kishte dështuar austriaku Pisko. Mbështetur edhe në studimet e J. G. Hahn e të Biemmi, Konica dha 16 lokalitete-arena të luftërave të Skënderbeut ndaj sulltanëve turq, nga Albulena, Alkriha e Çidhna te Mekhadio, Modrisa, Mokri, Oroniqi, Otoneta, Petralba, Svetigradi, Talmirana, Torviolli, Vajkali, etj. Veçse i vjen keq që nuk arriti të shfrytëzojë sa duhet vetë studimin e tij për t’i paraqitur këto fushata edhe mbi hartën që përgatiti, tek u mjaftua thjesht në vënien e disa datave poshtë lokaliteteve kryesore historike të hartës.
Ç’ka i interesonte në mënyrë të veçantë ishin kufijtë etnikë e historikë të Shqipërisë. Ai e njihte edhe Hartën tregtare të Shqipërisë (“me dy Shqipëritë – Toske e Gege”) nga F. Bianconi, dhe “me gabimet e saj të falshme” (F.K.), kur ishin lënë jashtë kufijve krejt Manastiri me fshatrat e tij shqiptare. “Manastiri është provincë shqiptare sa më s’bëhet”, proteston Konica me bindje të plotë (Albania, nr. 13, 30 maj 1898). Jo vetëm kaq por, në shkrimet e tij të shumta, shpesh ai shpreh zemëratën e vet gjer në revoltë sa herë që i referohet padrejtësive historike në kurriz të shqiptarëve, duke filluar me Kongresin e Berlinit që copëtoi egër trojet e tyre. Mbi të gjitha, me ton të fuqishëm polemizues ai i hyn me fshikull kurrizit dhe kopaçe të rëndë në kokë qarqeve politike shoviniste të vendeve fqinje, serbe, malazeze, bullgare, greke, maqedone, italiane, si dhe zëdhënësve e kalemxhinjve të tyre kryesisht frëngj që po i binin tmerrësisht në qafë kombit shqiptar në perëndimin e turpshëm të Perandorisë osmane. Që në numrin e parë të mrekullisë Albania (mars 1897 – por të përgatitur që më 1896), në një “Shënimth” me 20 rreshta, 20 vjeçari Konica, duke rimarrë formulën e Prud’honit, do shkruante me penë gjeniu një koncentrat ideor filozofik, historik e patriotik, tek shkruan : “Ç’është rendi i tretë? Asgjë. Çfarë duhet të jetë? Gjithçka.” Dhe, duke e parodizuar këtë formulë të famshme historike, për të treguar që fati i shqiptarëve nën Turqinë otomane ishte fati i nën-njerëzve që s’gëzonin liri e pavarësi, por ishin faktor kryesor veprues, Konica pyet: “Ç’janë shqiptarët në Turqinë evropiane? Asgjë. Çfarë duhet të bëjnë? Gjithçka” E vijon: “Ne nuk kemi para për të paguar gazetat dhe agjencitë, por kemi mushkri të fuqishme, dhe thirrja jonë do të arrijë më në fund gjer te publiku i gjerë. Ja ku po shpallim me të madhe, ja ku po thërrasim me forcë për ta dëgjuar njerëzit e ndershëm dhe dashamirë: Territoret e sotme të Greqisë, të Serbisë, të Bullgarisë, dhe grupi i fshatrave të quajtur Mal i Zi përfshijnë elementë të huaj; për të vënë në vend drejtësinë, Thesalia, një pjesë e Bullgarisë dhe e Malit të Zi, dhe Serbia, nga Vrana duke shkuar për në Jug, duhet t’i bashkëngjiten Shqipërisë. Në vend që të rrinë urtë, si hajdutë që janë e që kanë marrë si shumë, dhe kur duhet t’i mbushin brekët se mos e hanë, grekët dhe të tjerët dashkan ende ta copëtojnë Shqipërinë. Grekëve dhe të tjerëve, ja ku po u themi këtë çast me zë të prerë: mjaft më! Mos shkoni më tutje!” – Ja pra, një fantastike tjetër koniciane à la Wagner! Dhe sa aktuale, kur grekët e sotëm na duan detin, ndjekin kufirin e Epirit të Veriut me shpikjen dhe vendosjen e varrezave të ushtarëve grekë si një gozhdë Nastradini, kur vetë ushtarët grekë janë kthyer në kanibalë për të ngrënë mish shqiptari dhe kur Autoqefalia shqiptare në qendër të Tiranës është një fjalë boshe.
Më në fund, nëse krahasojmë Hartën Koniciane të vitit 1902 me Hartën e Shqipërisë natyrale të vitit 1867, hartuar nga F. Milone më 1942, vërejmë se nuk kanë ndonjë ndryshim lidhur me trojet shqiptare që sot ndodhen përtej kufijve fizikë të përcaktuar arbitrarisht nga Fuqitë e mëdha më 1913 dhe 1920. Duke ndjekur vijën e lakuar të emrave të vendeve fqinje vërejmë se përvijohet “ndarja” sipas asaj që do ta quanim “linjë klasike”, që niset nga Artë-Preveza në Jug, për të marrë drejt Kallabaqit e Dishkatit në Jug-lindje, më në Lindje drejt Kozhanës, Manastirit e Prilepit, duke u ngjitur drejt Kumanovës, Vranjës e Leskovacit si pika më veri-lindore, për të kulmuar në Veri drejt Ibarit e Beronës dhe për të përfunduar në Veri-perëndim drejt Rashpës e Ulqinjit. Por një gjë bie dukshëm në sy: në një kohë kur kufijtë janë bërë gjëja më e shenjtë, Konica i lë hapur kufijtë e Shqipërisë, tek ka parasysh te shkuarën e hidhur për kombin shqiptar të coptuar e të masakruar, si një përgjigje politike e historike për qarqet arbitrare evropiane, duke lënë të kuptohet se kufijtë e Shqipërisë janë aty ku ka shqiptarë në trevat e tyre historike, shqiptarë që i kanë bërë qëndresë asimilimit të dhunshëm dhe dëbimeve masive. Nga ana tjetër, kjo Shqipëri e hapur, me kufij të hapur konicianë, që i bën edhe vendet fqinje të mos kenë kufij të përcaktuar me Shqipërinë, duket si një mesazh tepër aktual, ardhur nën penën e Konicës që nga fillimi i shekullit XX, për hapje ballkanike e evropiane, për atë në synohet drejt një Europe të Bashkuar. E s’ka si të mos e mbajmë në këtë rast Faik Fisnik Konicën tonë si pararendës të shkrirjes së akujve kufitarë që ndajnë historikisht popuj e vende, si pararendës të Ballkanit dhe Europës pa kufi.

Harta e parë e Shqipërisë

Nga Faik Konica

Hartë gjeografike e Shqipërisë, në shkallën 1/500 000, format 1m,20 x 0m75, hartuar nga Instituti Gjeografik i Universitetit të Ri të Brukselit. (Çmimi 2 fr. për Shqipërinë, 5 fr gjetkë. Për ta marrë jo të palosur, por rrotullam në karton, shtoni 0,50 fr).

Punimet e Institutit gjeografik ushtarak të Vjenës shërbyen si bazë për hartën tonë, por ja përmirësimet që janë realizuar:
1. Emrat e lokaliteteve e të tjera janë të shkruara në shqip me një saktësi të përpiktë.
2. Kurbat niveluese shfaqen me pesë ngjyra të ndryshme duke shkuar nga e kafejta më e çelët që vjen e forcohet, gjer te larushia më e errët, tek ndiqen lartësitë, dhe mjaft të hidhet një sy mbi hartë për të krijuar një ide të qartë rreth konfigurimit të tokës shqiptare. Kjo mënyrë i lejon nga ana tjetër profesorit të zgjuar t’u japë nxënësve të tij një seri mësimesh sugjestionuese dhe tërheqëse, që janë të pamundura me hartat ku lartësitë shfaqen me ndoca ravijëzime të turbullta, zgjatur ku këtu, ku atje.
Sepse kjo hartë destinohet kryesisht për shkollat. Andaj pra dhe kemi përdorur një format aq të madh dhe, me qëllim që t’i japim emrat me germa të mëdha, të lehta për t’u lexuar, u kufizuam në një nomenklaturë prej rreth 400 lokalitetesh, lumenjsh, liqenesh, etj.
Nuk kishim për qëllim të bënim një hartë për një fushë të ngushtë, dhe ndjenja e lartë shkencore e Z. Elisée Reclus do t’i priste me gëzim këto kërkesa tonat të paanshme. Nuk gjendet në të një vijë ndarjeje midis Shqipërisë dhe vendeve fqinje, po ashtu turke [nën suazën turke], por të banuara nga kombësi të tjera. Nuk deshëm të përcaktonim kufij të kontestuar. Është një hartë shkencore dhe asgjë më tepër, ose më mirë, asgjë më pak. Nëse kemi përfshirë pjesë territori dukshëm joshqiptare, si për shembull në Veri-Lindje, kuptohet – veç në mos qofshin mendjengushtë për keqardhjen tonë – se është e pamundur në një hartë të priten kufij të skajshëm, e vetëm të përdornim atëherë viza të drejta. Pra, nuk shkaktojmë kurrfarë ambicie, kurrfarë iluzioni, makar i vogël qoftë. Ata që jetojnë me fjalë dhe përkunden me ninulla fjalish s’kanë pse vinë e ankohen dhe të na lëshojnë britmat e tyre të zakonta prej palloi.
Po ashtu, nuk janë shënuar me vizë kufijtë e vendeve fqinje, por kjo, kuptohet, për arsye krejt të tjera. Duke pasur parasysh shkallën e hartë sonë dhe pasaktësinë e mundshme të dokumenteve që disponoheshin, iu trembëm pasaktësive. Andaj dhe emrat e vendeve fqinje u shkruan sipas një lakoreje, në përputhje me vijën e përgjithshme të kufijve. Mendoj se ideja ishte e arritur dhe nuk mund të bëhej më mirë.
Vendi nuk është ndarë në vilajete, duke qenë se kjo ndarje nuk paraqet asnjë interes nga pikëpamja gjeografike. Në të kundërt, poshtë emrit të lokaliteteve kryesore historike janë dhënë disa data. Është për të ardhur keq që nuk arritëm të shfrytëzonim sa më mirë në këtë drejtim studimin tonë botuar te Albania me titullin Topografia e fushatave të Skënderbeut.
Nga ana tjetër, për të shtuar interesimin për këtë hartë të admirueshme, shtuam dy suazime, një për gjeologjinë, tjetra për klimën e Shqipërisë.
E ndjej si detyrë të falënderoj me zemër, në emër të popullit shqiptar Z. Elisée Reclus, që nuk është vetëm një gjeograf i madh, por edhe një zemër e madhe dhe që, si këtu, si në gjithçka, u tregua me zemër të lartë fisnike. Falënderoj gjithashtu Z. Bertrand dhe Z. Pattesson, dy hartografët e shquar të Institutit që u morën me aq mjeshtri e shkathtësi për ta çuar gjer në fund tërë këtë ndërmarrje.
A ka gabime materiale në këtë hartë? Nuk besoj; por është e mundur dhe, në këtë rast, kërkoj të falur, sepse gjithçka që ka të bëjë me nomenklaturën, kuptohet, vetiu, që është dhënë nga unë. Vura në veprim kujtesën time dhe tërë librat që munda, konkretisht gjeografinë e shkëlqyer të Shqipërisë botuar nga Etërit Jezuitë të Shkodrës. E megjithatë, kam frikë se mund të jenë bërë edhe gabime, sidomos për sa i përket Veriut të Shqipërisë.
Mirëpresim gjithë mirënjohje tërë vërejtjet që mund të na bëhen, do t’i klasifikojmë ato dhe, po qe se ky botim i parë, sikurse shpresojmë, arrin të shitet shpejt, ne do t’i përdorim ato për një botim të ardhshëm. Ndërkohë, pa dyshim, Instituti gjeografik ushtarak i Vjenës do ketë botuar hartën e tij të re të Shqipërisë jugore, gjë që do lejojë, ka të ngjarë, në botimin tonë të dytë, disa ndryshime në lakoret niveluese.
Do të ishte mungesë nga ana ime po të mos realizoja detyrimin më kryesor për të falënderuar Z. De Aladro, i cili hoqi shpenzimet e këtij botimi. Me natyrshmërinë më dashamirëse mori përsipër të gjitha shpenzimet, një ditë kur po i flisja për një projekt harte të Shqipërisë. Ja një veprim më se i dobishëm, dhe tërë shqiptarët i janë atij mirënjohës.
F.K.
P.S. Harta është në shitje në Redaksinë e Albania-s dhe në Librarinë Kissling*, Montagne de la Cour, në Bruksel.
Albania, Viti 6, prill-maj 1902, nr. 4-5.(Hartat e plota Dielli do t’i publikoje ne numrin e printuar)