fragment – Dielli

Ëndërrat

August 8, 2016 by dgreca

Nga Reshat Kripa*

Fatosi jetonte ditët e pleqërisë. Flokët i ishin zbardhur. Dhëmbët ishin zëvendësuar me protezat. Hidhte vështrimin larg, shumë larg, në rininë e tij. Ishin vite të vështira. Nuk e di nëse mund të quhej rini ajo e tij. Ishte rini e mbuluar nga hija e pleqërisë. Mjegulla e kohës që sundonte në vend e kishte mbuluar. Donte të mësonte, por nuk e linin për të mësuar. Donte të punonte, por nuk e linin për të punuar. Donte edhe të jetonte, por nuk e linin as për të jetuar. Këto mund t’ju duken si mendime absurde, por, në atë kohë, jetohej në një botë absurde.

Ai jetonte në botën e ëndrrave. Vetëm ëndrrat nuk mund t’ia ndalte njeri. Mbi të gjitha, ëndrra më e bukur ishte ajo për një botë më të mirë. Kjo ishte ëndrra e fëminisë së tij. Por edhe këtë ëndërr ia ndërprenë. Shpata e Damokleut ia preu atë në mes. Ndonëse fëmijë e përplasën në rrethin e nëntë të ferrit, ku sundonin tri gojët e Luçiferit. E përse? Ju do ta quani të pabesueshme, por shkaku i saj ishte vetëm dhe vetëm se shkruante nëpër mure: RROFTË SHQIPËRIA!

Kështu filluan për të, që në moshë të njomë aventurat e tmerrshme të Sigurimit të Shtetit, të burgut të Vlorës, të kampeve të Urës Vajgurore, Vlashukut, Shtyllasit dhe Bulqizës. Ëndërronte të studionte dhe të dilte jurist, inxhinier, mjek, artist ose shkrimtar. Por mbaroi shkollën e vuajtjeve, shkollën e urisë, shkollën e torturave. Megjithatë pati fatin të mbetet njeri. Kjo për hir të atyre burrave që mundi të takojë atje. Ata u bënë për të prind edhe shokë. U bënë mësuesit e tij.

Së fundi, u kthye përsëri në gjirin e familjes. Kishte një dëshirë. Kishte një ëndërr. Të studionte. Të shkruante poezi. Të shkruante tregime dhe romane. Por ishte e pamundur t’i botonte…

Kohët ndërruan. Bota e errët ishte përmbysur dhe vendin e saj e kishte zënë një botë e re, plot gjallëri. Filloi të shkruajë nëpër organet e ndryshme të shtypit që kishin filluar të dilnin. Botoi edhe një libër me tregime nga jeta e tij, të cilin ua shpërndau miqve të vet.

Shkroi, gjithashtu, edhe një libër me kujtimet e fëminisë dhe të rinisë së tij të hershme. Në të përshkroi ngjarje nga jeta e tij, të lidhura ngushtë me ato të epokës në të cilën kishte jetuar. Përshkroi dashuritë e tij. Përshkroi figurat e atyre burrave me të cilët e lidhi fati i jetës dhe që nuk do t’i harronte kurrë. Por nuk mundej ta botonte. Gjendja financiare nuk e lejonte. Mendoi t’i drejtohej një institucioni që kishte sponsorizuar botimin e disa librave. Duheshin dy rekomandime nga shkrimtarë të njohur.

Iu drejtua një mikut të tij shkrimtar dhe poet. Për habinë e tij, ai me mospërfillje dhe mendjemadhësi i tha:

– Sot të gjithë duan të bëhen shkrimtarë.

E ndjeu veten të fyer. U largua pa e përshëndetur.

Librin ua dha dy shkrimtarëve të tjerë. Ata e lexuan, e pëlqyen dhe i dhanë rekomandimet, të cilat i dërgoi në institucionin përkatës, së bashku me dokumentet e tjera. Për çudinë e tij, pas disa muajsh mori njoftimin se libri nuk mund të botohej. Arsyeja, sipas tyre, ishte se libri nuk kishte vlera letrare. Nuk e di se ku e morën vesh “zotërinjtë kompetentë” që libri nuk kish vlera, kur nuk e kishin lexuar fare, pasi ai nuk u kishte dërguar kopje të dorëshkrimit. Edhe njëherë po përsëritej fati i tregimeve, shumë vite më parë, që nuk e panë kurrë dritën e botimeve

Kur kthehej në shtëpi, ulej pranë kompjuterit dhe shkruante diçka, të cilën e botonte në

ndonjë gazetë herë pas here. Librin me kujtime e mbante pranë, duke pritur ditën kur do t’i krijohej mundësia për ta botuar. Ndoshta mund të fillonte të shkruante ndonjë libër të ri në prozë ose poezi. Ndoshta edhe kjo mund të ishte një ëndërr. Ndonjëherë hapte librin dhe lexonte pjesë nga ai.

Në ato çaste i kujtoheshin vargjet e Migjenit:

O kangët që fleni, reliket e mia,

Q’ende s’keni prekun asnji zemën t’huej

Vetëm unë me ju po kënaqem si fëmija,

Unë djepi juej, ndoshta vorri juej! “

Një ditë iu afrua i biri dhe, duke e parë në atë gjendje, i tha:

– Babë, përse po mendohe?

Fatosi nuk donte t’i tregonte çfarë e shqetësonte

– Janë mendimet e pleqërisë, more bir!

Por i biri e dinte ku i rrihte çekani të atit. Mori USB-në, ku kishte regjistruar librin me kujtime dhe ia dërgoi një shtëpie botuese. Pas një muaji libri doli i botuar.

Përurimi i librit u bë në qytetin e tij bregdetar. U mblodhën dashamirës të letërsisë.. Nuk mungonin edhe shkrimtarë dhe poetë të tjerë të njohur. Midis tyre edhe miqtë e tij, Shkëlzeni, Skënderi, Shpati, Ridvani. Kishte ardhur edhe shoku i tij i burgut, Mondi nga qyteti i Durrësit ku banonte. Mungonte Jani, shoku tjetër i burgut, që kishte shkuar në botën tjetër. Në këtë takim foli redaktori i veprës. Folën reçensuesit. Folën edhe të tjerë. Gjthsecili fliste ato që ndiente. Së fundi foli edhe Fatosi. Kur përmendi grupin e tij, para syve i dolën dy shokët me të cilët kishte shpërndarë traktet nëpër qytet, ndaj nuk mund të rrinte pa thënë edhe dy fjalë për miqtë e tij më të ngushtë. Mondi ishte poet. dhe një nga këngëtarët më të mirë të moshës së tij. Kënga e tij e parapëlqyer ishte “Erëza malore” të cilën e këndonte vazhdimisht. Por regjimi ia preu atë në mes. Nuk e la të ligjëronte siç ia kishte ënda. Ai u detyrua të endej fshatrave të Peshkopisë, ku ishte vendosur familja e tij.

Jani ishte minoritar, nga Çatistra e Poliçanit, buzë kufirit. Por në traktet që shpërndanin ai shkruante: “Për Liri, për Shqipëri, për Flamurin Kuq e Zi!” Shpirti rebel i Janit nuk mund të duronte robërinë. U arratis dhe u vendos në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Mbaroi studimet e larta për kimist. Filloi të bënte karrierë. Por fati nuk i eci. Në moshë të re i mbylli sytë në dhe të huaj, larg atdheut, familjes, shoqërisë dhe me mallin e pashuar për to.

Më në fund ëndrra ishte realizuar. Kishte botuar librin e tij të dytë.

***

– Përse nuk shkruan një roman? – iu drejtua Fatosit Pjetri, një shkrimtar, poet dhe redaktor i njohur.

– Nuk e di nëse do të jem në gjendje, – u përgjigj ai.

– Unë kam besim se po. Filloje dhe do ta shohësh që do t’ia arrish.

– Me kusht që të ma redaktosh ti!

– Patjetër.

Që atë ditë ai u ul dhe filloi të shkruajë. Temën e mori nga një tregim qe e kishte botuar në librin e parë me tregime. Qëllimi i tij ishte pasqyrimi i depersonalizimit të intelektualit shqiptar në vitet e sundimit komunist. Ditët kalonin dhe faqet e romanit shtoheshin vazhdimisht. Ngjarjet ndiqnin njëra-tjetrën. Fati i një inxhinieri , që e kishte njohur në burg, ishte subjekti i tij. Ai ishte biri i një dëshmori të atdheut. Sigurimi i Shtetit i kërkonte të spiunonte dy shokë të tij, por ai nuk pranonte. E arrestojnë, e torturojnë por nuk dorëzohet. Së fundi tentojnë t’i përdhunojnë gruan dhe vajzën, pesëmbëdhjetëvjeçare, në sytë e tij. Detyrohet të nënshkruajë deklaratën e bashkëpunimit. Mirëpo tragjedia nuk përfundon këtu. Vajza çmendet dhe hidhet nga ballkoni, ndërsa e shoqja, kur ndjen se kishte mbetur shtatzënë, helmon veten.

Romani pati sukses të plotë. Fatosit filluan t’i vijnë përgëzime nga miqtë e tij. Një gazetar e mori në telefon dhe e pyeti nëse kishte ndonje rast konkret të kësaj ngjarjeje, pasi donte ta botonte. Fatosi nuk guxoi t’ia tregonte. Inxhinieri në fjalë tashmë nuk jetonte dhe ai nuk donte që të afërmve të tij t’i hapej ajo plagë e pashërueshme.

Ndërkohë kishte filluar diskutimi i një ligji që së shpejti do të miratohej në Kuvendin e Republikës. Shoqata kishte bërë propozimet e saj për ndryshimet përkatëse dhe ia kishte paraqitur Kuvendit.

Një gazetare u paraqit në zyrën e Fatosit dhe i kërkoi një intervistë për këtë projekt-ligj. Ai pranoi. Iu përgjigj pyetjeve të gazetares. Së fundi ajo e pyeti:

– Cili është neni më i kontestueshëm sipas jush?

Ai u përgjegj:

– Neni më i kontestueshëm është ai, sipas të cilit nuk përfitojnë dëmshpërblim të përndjekurit që kanë qenë anëtarë të Byrosë Politike, punonjësit e Sigurimit të Shtetit, prokurorët, gjykatësit që kanë dhënë dënime politike. Ndërmjet tyre kanë futur edhe ish-bashkëpuntorët e Sigurimit. Te kjo e fundit ne kemi shumë rezerva, sepse duhet të kujtojmë gjithnjë se çfarë presioni është ushtruar mbi ata persona. Duhet të kemi parasysh torturat që kanë kaluar në hetuesi, duke filluar nga ato fizike, deri te torturat psikologjike. Ka pasur raste kur i kanë përdhunuar vajzën ose gruan thjesht për të denoncuar një emër.

Fatosi kishte parasysh subjektin e romanit të tij dhe vazhdoi:

– Atëherë ne shtrojmë pyetjen: A është e drejtë që këta njerëz të mos marrin dëmshpërblimin?

Nuk kishte kaluar më shumë se një javë, kur Fatosit i erdhi një letër pa autor dhe pa adresën e dërguesit. Ishte një letër e shkurtër, vetëm një faqe

fletoreje. Midis të tjerave autori i saj shkruante:

Edukata, kultura dhe veçanërisht humanizmi i një bashkëvuajtësi, mund të shfaqte një largpamësi të thellë dhe një ndjenjë të paarritshme për ata fatkeq të nenit mbi të drejtat e përfitimit të dëmshpërblimit të ish të përndjekurve politikë. Jam edhe unë një nga ata fatkeqë të këtij neni. Jam intelektual dhe në një ose tjetër rrethanë gabova dhe pas dhjetë vjet burg po vuaj persekutimin e atyre dhjetë vjetëve dhe më tepër të atij neni, sepse nuk kam çfarë t’u them fëmijëve të mi përse nuk e përfitoj dëmshpërblimin. Është e tmerrshme dhe nuk di si t’u shpjegohem juve dhe fëmijëve të mi. Dëshiroj që para jush të mbetem një bashkëvuajtës anonim.

U prek tepër. Përmbajtja e asaj letre i zgjoi disa kujtime të tjera, të harruara. U ul dhe shkroi një artikull, ku midis të tjerave citonte:

Ata një pjesë nuk janë më, kanë ndërruar jetë dhe ndoshta kanë bërë mirë për të mos dëgjuar se si kërkojnë t’i diskreditojnë. Të tjerët që janë ende gjallë shohin punën e tyre dhe nuk kërkojnë të bëhen as deputetë, as këshilltarë ose kryetar bashkie dhe komune. As qeveritarë ose punonjës të rangjeve të larta të administratës shtetërore. As kryetarë partish politike ose shoqatash të ndryshme dhe as drejtues të mediave. Në rast se duhej pastruar, e para duhej të ishte politika që duhej të jepte shembullin. Duhej të ishin të pastra presidenca, parlamenti, qeveria, organet e drejtësisë, të zgjedhurit vendorë, administrata shtetërore, mediat e shkruara dhe ato vizive. Për këtë është miratuar edhe një rezolutë përkatëse që për çudi ka mbetur për kalendat greke zbatimi i saj. Le t’u hapen atyre më parë dosjet. Mos vallë trembeni për përmasat që mund të marrë largimi i tyre?

Para syve i dilnin disa raste të tilla që ishin detyruar të nënshkruanin një deklaratë të tillë. A mund të ndëshkoheshin tani për këtë vepër? Fatosi nuk mund të ishte dakord me një veprim të tillë. Më parë duheshin ndëshkuar ata që i detyruan të nënshkruajnë. U kthye te kompjuteri dhe vazhdoi:

Lërini të qetë këta gjynahqarë që u detyruan forcërisht për të bërë një veprim të tillë. Dhe hipokrizia qëndron në atë që sot, këta qyqarë, do t’i rigjykojnë përsëri po ata punonjës të Sigurimit të Shtetit dhe komiteteve të partisë ose bijtë e tyre. A mund të ketë moral një veprim i tillë? Ky do ishte në kundërshtim edhe me konventat ndërkombëtare mbi mbrojtjen e të drejtave të njeriut, të nënshkruara edhe nga shteti ynë.

Personalisht bënte pjesë në atë grup të madh të përndjekurish që nuk patën fatin e keq të këtyre mëkatarëve. Kjo jo se ishte më rezistent se ata, jo se i duroi me stoicizëm torturat e tmerrshme të asaj periudhe, por se pati fatin e mirë, të mos i provonte ato në masën që i kanë provuar ata. Për fatin e mirë se, për arsye që edhe sot nuk arrinte ta kuptojë, Sigurimi i Shtetit nuk kishte vendosur ta detyronte të nënshkruante. Në të kundërt edhe ai ndoshta do të kishte bërë pjesë në këtë kategori. Lexonte dhe rilexonte letrën e të panjohurit. Në të ndjente dhimbjen e një të penduari për një gabim që kishte kryer në një çast të vështirë.

Është e tmerrshme dhe nuk di si t’u shpjegohem juve dhe fëmijëve të mi.

Shkruante ai në letrën e tij dhe kishte të drejtë. Ringjallja e atij kujtimi të hidhur ishte vdekjeprurëse për viktimën. Vazhdoi të shkruante:

Dua t’i drejtohem Presidentit të Republikës, Kryetares së Kuvendit, Kryeministrit dhe ministrave përkatës, deputetëve të Kuvendit, organizatave për

mbrojtjen e të drejtave të njeriut, mediave në të gjithë vendin dhe t’u them:

– Kujtoni rrugën nëpër të cilën kanë kaluar këta fatkeq! Mos ua lëndoni më plagët e tyre që ende nuk janë tharë! Mos i detyroni të turpërohen para fëmijëve, të afërmve dhe miqve të tyre! Në rast se keni vendosur të bëni një gjë të tillë, atëhere hapuani më parë atyre që i detyruan të bëjnë një veprim të tillë! Hapuani edhe atyre

që duan të ngjisin shkallët e karrierës!

Kujdes për ata që janë rrëzuar!

Së fundi, Kuvendi e hoqi krejtësisht nenin në fjalë. Mëkatarët shpëtuan nga diskreditimi. Por, së bashku me ta, shpëtuan edhe kriminelët që i kishin duart ende të lyera me gjakun e të pafajshmëve, pasi duke u hequr krejtësisht neni, së bashku me të u hoq edhe ndëshkimi që ky nen u jepte anëtarëve të Byrosë Politike, punonjësve të Sigurimit të Shtetit, prokurorëve, gjykatësve që kishin dhënë dënime politike, pra të gjithë atyre që kishin qenë pjesë e terrorit.

Kështu, shteti demokratik, vuri në një plan si kriminelët ashtu dhe viktimat e tyre.

*Fragment nga romani “Ne kerkim te Lirise”

NDARJA…

August 2, 2014 by dgreca

Nga Rajmonda MOISIU/*
“…s’i them askujt….”
Qëlloi të ishte ditë shkurti. Ishte një e ftohtë e hidhur sa thëllimi i atij dimri të priste fytyrën si brisk. Sytë më lotonin nga e ftohta dhe sikleti, sa lotët më ngrinin në fytyrë, para se t’i fshija me kurrizin e dorës. Ky i ftohtë i madhi bënte shoqëri traumës dhe brengës sime shpirtërore, ndarjes me Manolin. Nuk pati qenë e nevojëshme t’i drejtoheshim gjykatës për të bërë divorcin, ngaqë ishim martuar shumë të rinj, adoleshentë, ne nuk kishim bërë formalitet e martesës, celebrimin, përshkak të moshës. Ndërsa vite më pas, kur erdhëm në moshë, asnjëri prej nesh nuk e zuri më në gojë aktin e martesës. Megjithëse ishin ngricat dhe rrugët me shtresa akulli, arrita më shpejt nga sa e kisha menduar në shtëpi. Qëndrova para portës dheme cepin e shallit të gjyshes, fshiva lotët nga sytë, që vazhdonin ende të më rridhnin faqeve. Nuk dëshiroja të më shihnin mamaja, gjyshja, babai, Elsa apo Koli, cilido që mund të ishte në shtëpi atë cast. Teksa fshija ato me njërën dorë, me dorën tjetër dhe me sytë e mjegulluar nga kristalet e lotëve, po kërkoja nëpër portëlidhësen, që dilte përmes një vrimë të vogël, enkas për ta hapur atë. E kishim bërë si rregull, që cilido nga familja, dilte herët në mëngjes, nuk harronte të shkonte lidhësen nëpër të. Tërhiqnim bravën e derësdhe hynim pa trokitur. Këmbora që varej në strehën e portës përplasej me kanatin e saj dhe tringëllonte, kjo na bënte të ditur njeriun e shtëpisë apo mysafirin e rradhës që hynte në shtëpi. Cuditërisht, në atë të ftohtë acar nuk ishte aty.
-Do ta ketë harruar babai kur ka dalë në mëngjes,-i fola vetes, por edhe për ta shfajësuar mamanë që e harronte shpesh. Trokita fort në derë. Pas pak ndjeva capitjet e shpejtuara të mamasë teksa mërmëriste e qortonte nëpër dhëmbë babanë, që nuk i kishte vënë lidhkën derës. Mamaja hapi derën, më përshëndeti dhe ndërsa unë prisja të më shfajësohej për lidhësen e derës, ajo më tha:
-Ai, Manoli është këtu!-dhe po më shihte drejt e në bebe të syrit, duke tundur edhe kokën, ndukte faqet, si për të më thënë, se nuk e dinte, përse ai kishte erdhur aty aq papritur, dhe shprehja e fytyrës së saj rrezatonte ankth dhe shqetësim.
-Manoli? Ku është?–e pyeta mamanë sakaq, tejet e habitur për vizitën e tij të papritur.
Përpiqesha të kontrolloja veten, madje zemra po më rrihte aq fort, sa po ma cante parzmin e gjoksit. Sikur, në shtëpi kishte rënë hija e vdekjes, ashtu m’u duk për momentin. Megjithëse ndjenja edhe një mall të papërshkruar. Kisha një kohë relativisht të gjatë që nuk e kisha parë, që prej asaj nate kur ika nga shtëpija e tij. Natën pata hyrë nuse në derën e Manolit, natën dola si grua e ndarë, prej asaj dere.
-Në kuzhinë, po bisedon me gjyshen,-më tha mamaja. Heshtur ecja pas mamasë dhe të dyja hymë në korridor. Mamaja më hodhi edhe njëherë vështrimin pezmatues, dhe duke fërkuarv duart nga e ftohta, hyri në kuzhinë. Hodha sytë në hapësirën e derës së kuzhinës, kur mamaja e hapi atë të hynte, dhe syri më kapi Manolin të ulur këmba mbi këmbë me një libër mbështetur ndër gjunjët dhe po lexonte apo bënte sikur e lexonte. Si hoqa pallton dhe këpucët, i dhashë vetes kurajo, që të përballesha me gjithcka që mund të sillte biseda jonë. Kur hyra brenda në guzhinë, më parë shkova putha gjyshen në të dyja faqet, sikundër bëja gjithmonë që fëmijë, më pas e përshëndeta dhe i dhashë dorën Manolit. Ai kishte veshur një pulovër leshi me gjithfarë motivesh e ngjyrash, që ja kishte bërë me shtiza e ëma, të cilën ia shikoja veshur për herë të parë. Në të mijtën e sekondës, bëra shtegëtimin tim imagjinar në motivet e ngjyrat e pulovrës, të ndjerë e dëshirues, të lumtur e të gëzuar, të vetmuar dhe të trishtë. Ky ndryshim, më pikëlloi, jo vetëm se pjesa ime nuk ekzistonte më tek kujdesi për Manolin, por edhe ndjeva për herë të parë botën tjetër të vetes sime, atë xhelozinë ku ndërrthurrej historia e jetës sonë, me misterin e së tashmes, të padukshmen e së ardhmes.
– Erdha të bisedojmë Jola, -më tha gati në intimitet. U fërgëllova.
-Po, Manol, shkojmë në dhomën tjetër,-kaq munda t’i them, dhe u nisa drejt derës së kuzhinës. Preka dorezën e derës dhe ktheva kokën të shihja nëse ai po më ndiqte mua. Fytyrën e kishte të zbehtë dhe vështrimin tejet tronditës të një njeriu, sikur sapo ka përjetuar ndonjë tragjedi-apo ndoshta do të përballet me të. Hymë në dhomën time. Manoli u ul pranë dritares, ndërsa unë në kolltukun përballë tij. M’i nguli sytë e tij pafolur për minuta të tëra, i zhytur në kujtime në dukje, aq sa ai shikim po më hutonte krejt.
-Do të largohem për një kohë jashtë qytetit, dhe nuk dëshiroja të largohesha, jo vetëm pa të thënë lamtumirë, por edhe pa të dhënë shpjegime, se nuk është faji i asnjërit prej nesh, por ne jemi viktima të traditës dhe zakonit, – më fliste Manoli pa m’i ndarë sytë dhe me buzën që i dridhej, sa nga e ftohta e dhomës aq edhe nga gjendja e tij emocionale. Unë qëndroja në kolltuk me këmbët e mbledhura kruspull brenda tij, në atë dhomë akull të ftohtë, duke u dridhur edhe unë si ai. Trokitje në derë.
-Hyrë,- u përgjigja sakaq.
Ishte mamaja me mangallin me prush. Si e vendosi në qoshe të dhomës, nuk harroi të më porosiste:
-Jola, lëreni kanatin e dritares paksa hapur të hyjë ajri, se ju zë gazi që del nga thëngjijtë e zjarrit. Manoli u cua menjëherë dhe hapi njërin kanat të dritares.Nëna më hodhi një vështrim të shpejtë brengosës dhe u largua duke hequr derën pas vetes. Përsëri qetësi në dhomë. Era e thëngjijve të prushit, sikur pomë përzjente stomakun dhe ndjeja të më vinte për të vjellë.
-Jola, je mirë? Ta largoj mangallin?-më pyeti Manoli menjëherë, si duket e vuri re gjëndjen time.
-Jo, jo, do të më kalojë,- iu përgjigja menjëherë. Doja që ai moment vetëm për vetëm me të, të zgjatëte pambarim.Nuk dëshiroja që të linte dhomën, për asnjë arësye.
-Manol, ti nuk mund të fajësosh traditën e familjes, veten dhe nënën tënde….
-Jola, ti e ndjeje kohët e fundit, ti e kishe kuptuar, se martesës sonë po i vinte fundi, ashtu sikundër e ndjeja dhe e pata kuptuar edhe unë. Ne ishim aq mirë dhe bukur për një kohë të gjatë, por fatkeqësisht ne nuk jemi më! Unë kisha gjetur dashurinë e jetës, veten time, atë dashurinë që kishte kuptim në cdo qelizë të forcës dhe dinjitetit të shpirtit tim të ngjashëm. Po kështu edhe ti, Jola! Por, që tashmë janë krejt ndryshe, janë shpirtra të pangjashëm.
-Manol, nuk mundem të jetojmë pa ty!-i thashë mes ngashërimit, që nuk munda ta kontrolloja.
– E kam parasysh dhe të besoj se cfarë do të thuash me këtë, por që më duket jo e sinqertë. Po, po, ti mund të jetosh edhe pa mua, ashtu sikundër ke gjithë këta muaj që ke jetuar pa mua! Biles, fare mirë e këndshëm.Nën shoqërinë e Klarës,…..apo….edhe të ndonjë tjetri….Fliste me një qetësi të matur dhe sarkazëm të spikatur, sikur po jepte ndonjë leksion, vecse dalloheshin drithërimat e padukëshme në zërin e tij, dhe një sertësi e dhimbëshme në gjestet e tij. Kjo tregonte se ai po e vuante shpirtërisht po aq sa e vuaja edhe unë. Mundohesha të lexoja në mimikën e tij, cdo fjalëqë ai thoshte. Mes fjalëve, ngrija kokën si një manjolë e trëmburdhe sa dëshiroja që koha të ndalte në vënd përgjithmonë.
-Jola, kur ne u takuam bashkë, ti ishe kalama. Për gjatë gjithë këtyre viteve, duke punuar shumë, tiu bëre një fëmijë në rritje, në kërkim të një jete më të mirë. Ndërsa unë dhe nëna ime, deri diku bënim jetën disi më të qetë, nga ajo normalja tënde, -e një familje me shumë fëmijë. Unë jam edukuar krejt ndryshe nga ty, me rregulla strikte të traditës sonë vllehe, ndërsa ti nën tingujt e muzikës të një sazexhiu.Një punë si gjithkush, që kujdesesha për ty, nënën time, krejt familjen tonë, ti përfitoje nga kjo, pjesën tënde sigurisht, -atë cfarë ti dëshiroje, dhe nuk të mungonte asgjë.
-Manol, ti je dashuria e jetës sime…-arrita të thoja këto fjalë. Nuk u ndjeva aspak mirë nga termi “sazexhiu” për babain tim. E gëlltita fort këtë shpoti aspak të këndshme. Ndërsa u bëra gati ta konfrontoja, Manolie nuhati dhe ma preu në mes duke vendosur gishtin tregues mbi buzët e tij:
-Shshshshët, Shët, shët…..Jola! Unë kam qenë për ty, vetëm një ndalesë e ndërmjetme dhe e gjatë.Tani uroj të gjesh më të bukurën e të mirën, dashurinë e vërtetë, sipas dëshirës tënde diku gjetiu.
-Nuk është e vërtetë Manol!-i thashë e nervozuar jo vetëm nga sarkazma që bëri pak më parë për babanë dhe mllefin që turfullonte brenda meje, por edhe nga mënyra se si po e interpretonte marrëdhënien tonë në gjithë ato vite. Isha mëse e sigurtë, që cdo fjalë e tij nënkuptonte Teon dhe xhelozinë e thekur të tijpër të, ndër vite të tëra.
-Jola, unë nuk po të akuzoj. Unë vetëm po them të vërtetën e së vërtetës, me atë gjuhëqë e kuptojmë vetëm ne të dy. Nuk është mirë apo e ndershme ta mohojmë atë. Të lutem, mos u mërzit, por është e trishtueshme, -jo, jo, është tragjedi, fati ynë i mallkuar, që nuk mundëm t’i dhuronim njëri tjetrit dashurinë e vërtetë. Thjesht ne nuk mundëm ta jetonim atë jetë, që ne e ndjenim dhe duhet ta jetonim, ne thjesht nuk e kemi pëlqyer e dëshiruar atë jetë. Ne jetojmë në një qytet të pastër, të qetë, të kulturuar dhe të qytetëruar. Xhirot e mbrëmjes në bulevardin kryesor, një film në kinema apo teatër, apo në lulishte me një mik, pra të qënit aktiv në jetën e përditëshme, i jep gjithkujt pak a shumë, kënaqësinë e kësaj jete. Është kjo ajo cfarë unë kam dëshiruar në familjen time, por që ti e përcmove.
-Mos ndoshta është dikush tjetër në jetën tënde, Manol?-e pyeta vetëtimthi. Isha ngërthyer e tëra nga habia e mënyrës se si po fliste Manoli. Mos vallë kjo ishte ajo vetja tjetër e Manolit, që nuk e kisha njohur kurrë?! Ndjeva sytë të më digjnin nga inati dhe zemërimi, që ai pra, burri im kishte ndryshuar tërësisht. Zuri kokën me të dy duart, shtrëngonte nofullat dhe kërciste dhëmbët.
-Ti e di, më mirë se unë, Jola! Unë kurrë nuk do të dua njeri tjetër, ashtu sikundër të kam dashur ty! Unë kurrë nuk do të ndalem se dashuruari dhe të të dua ty, Jola! Por rrugët tona janë ndarë tashmë, ne nuk mund të vazhdojmë më…
Ndjeva dhomën të më vinte rrotull.Po më merrreshin mendtë. Kurrë nuk e kisha besuar se do të vinte kjo ditë që Manoli të ma thoshte në sy, për të mos shpresuar më, se mund të bashkoheshim ndonjë ditë. U kapa në anësoret e kolltukut, që të mos bija në dysheme dhe e turbulluar munda t’i thosha:
-Manol, e ke menduar ndonjëherë se ku gabuam, ne të dy?!
-Askërkund! Asgjë! Cdo gjë! Gjithcka! Ka plot e plot gabime! Ato janë të tuat dhe të mijat!
-Manol, po më vë në provë që unë të zgjedh mes teje, karrierës e familjes sime, pse jo edhe mes teje e nënës tënde, -nuk arrita ta mbaroja mendimin tim, por sakaq Manoli kërceu përpjetë, dhe tha:
-Aspak! E kam cuar nëpër mend edhe atë!-tha ai, ndërkohë që i nervozuar mbështillte shallin e zi, rrotull qafës.-E kam përfytyruar veten time kaq herë, edhe kur ishim bashkë, por edhe gjatë kësaj kohe, mungesës tënde, që të të thoja: “Mua ose këngën, mua ose karrierën tënde, zgjidh e merr! Por, isha dhe jam mëse i sigurtë, që ti do të zgjidhje karrierën. Për më tepër, unë isha i frikësuar dhe i dyzuar, në rast se ti më zgjidhje mua dhe do të ishim të trishtuar e të dëshpëruar përgjatë gjithë jetës, dhe do të ndjehesha fajtor ndaj teje dhe jetës tënde. Pra, kjo nuk ishte zgjidhja e duhur! Kështu që nuk po ta kërkoj të vendosësh, sepse unë e kam vendosur, tashmë.
-Mendoj, se nuk është pikërisht vendimi, që duhet të marrësh,-i thashë me zërin krejt të mekur.
-Sidoqoftë, unë e kam marrë atë vendim, Jola! E di si buka që hahet, që ti edhe mund të më marrësh zët apo të më urresh, këtë cast. Ndoshta edhe përgjithmonë, por uroj që kjo të mos ndodhë, kurrë, që të urrejmë njëri-tjetrin. Të vetmin merak që kam për ty dhe të jem i sinqertë, po atë merak kam edhe për veten time, se kush nga ne të dy ka probleme shëndetsore, që nuk arritëm të kemi një fëmijë, -vazhdoi të fliste Manoli tejet i dëshpëruar. Vari kokën në gjoksin e tij. Brofa në këmbë dhe iu afrova Manolit!Më kishte prekur në pikën më të dobët, në atë pikë, që kishte ndikuar trishtueshëm në ndarjen tonë. Tentova t’ia ledhatoja flokët sikundër bëja dikur, kur ishte i lodhur apo zemërohej dhe i mërzitur, por ai e shmangu atë, duke i dhënë trupit mbrapa.
-Manol, kjo është një brengë tejet e dhimbëshme, si do të mund të jetoj unë pa ty?
-Ja ashtu sikundër po jeton përherë,-më tha. U cua dhe iu drejtua derës së dhomës. Vuri dorën mbi dorezën e saj dhe vazhdoi:
– Jola, unë kurrë nuk i kam besuar divorcit. Akoma kam shpresë, që një ditë, ne do të mund të gjejmë një zgjidhje, si një mundësi e besimit në martesën tonë të prishur tashmë. Ti ke plot mikesha e miq prej të gjitha llojeve, kështu që nuk do të kesh andrralla, aq më tepër që nuk ke as edhe fëmijë, që të të marrin kohën, apo edhe mua nëpër këmbë, që të të kundërshtoj.
-Kjo është e gjitha! Kjo është ajo cfarë ti dëshiron, Manol! Fëmijët! Ne duhet të shkojmë që tani te doktori të dy, të bëjmë analizat dhe rekomandimin e doktorit për ilacet. Unë shpresoj shumë, Manol! Le t’i japim edhe një mundësi tjetër vetes tonë, lidhjes e dashurisë sonë, dhe shumë shpejt ne të dydo të kemi krijesën tonë!
-Që unë kam dashur fëmijë, Jola, ti e ke ditur këtë , qëkur ne u martuam. Por, tashmë është vonë dhe motivet mund të jenë të gabueshme.A më dëgjon cfarë po të them? Unë po largohem, po të lë të lirë, ajo c’ka ti dëshiron më shumë!
-Nuk e dua atë liri pa ty, unë të dua ty,Manol! Të lutem, mos ik! Mos u largo nga unë! Por ai ishte larguar, para se unë t’i mbaroja ato fjalë. Mbeta e shtangur, e tronditur dhe e tmerruar teksa dëgjoja zhurmën e hapava të tij, sa vinte e zbehej. Shkova nëpërmend gjithcka me një melankoli të trishtë, dashurinë dhe ndarjen.Deri atëhere pata menduar që dashuria është mëe fortë, dhe e kërkon më shumë, kur nuk e ke pranë atë që dashuron, biles edhe kur vetë zgjedhim për të mos qenë më, së bashku.
Dëgjova zërin e tij te porta e shtëpisë, që i tha mamasë “lamtumirë”, dhe më pas tingëllimën e këmborës nën strehë, zhurmën e menteshave të ndryshkura dhe përplasjen portës.
-Do të përpiqem ta harroj, – i thashë vetes. Ndjeva lotët të më rridhnin nëpër faqe..
Dhe shtova po me zë:
-Nuk mundem! Kurrë!
Nga kuzhina vinin tingujt e kitarës të babait dhe dëgjova zërin e tij të ngjirur që këndonte.Kishte pirë. Hyra në kuzhinë me kokën ulur dhe ashtu e heshtur, u ula pranë babait. Fillova të këndoja edhe unë me të:
“Që atë ditë që ne u ndamë,
Edhe u pamë sy ndër sy,
Ndjeva një mall, m’u hap një plagë,
Nuk ëndërroja vec për ty!

Por le të rrjedhin lotët e mija,
Porsi lumenj, porsi përrenj,
Por le të bëhen krojet vija,
Nuk të harroj gjersa të vdes!”

Nëna, gjyshja dhe Koli nuk m’i ndanin sytë, ndërsa babai më shoqëronte duke kënduar. Lotoja dhe këndoja!…
*Fragment nga romani ne doreshkrim i autores

PERBINDESHI

February 4, 2014 by dgreca

Nga ISMAIL KADARE/*

Dje më thirri Priami. Ishte i ngrysur. Qeskat e syve, për të cilat ankohej aq shumë skulptori i pallatit gjatë kohës që i bënte bustin e fundit, i vareshin më keq se çdo herë. S’e kisha parë kurrë aq të dërrmuar.E folura e lij ishte e lodhur, e turbullt. Laokoont, më tha, ti duhet ta kuptosh vetë gjithë këtë që po ndodh me ty…

Nuk dija se ç’ndodhte me mua dhe aq më pak seç’duhej të kuptoja. Megjithatë, nuk i bëra asnjë pyetje, me shpresë se do ta sqaronte vetë.

Më në fund, e mora vesh. Ishte fjala për ca letra, shumica anonime, kundër meje.

Por kjo s’është hera e parë, madhëri, i thashë;

Ai u kthye vrylltas.

Këtë herë është ndryshe, Laokoont, thirri me zë të ngjirur.

Nuk di si u përmbajta pa i thënë: mjaft me këtë histori të mërzitshme. Në qoftë se doni paqe me grekët, bëjeni. Veç votën time s’do ta keni kurrë.Ai vazhdoi të fliste po aq turbullt si edhe më parë. Më tha se përherë e më vështirë e kishte të më mbronte dhe pyetjes sime se nga kush duhej të më mbronte, nuk iu përgjigj.

Këtë herë është ndryshe, Laokoont. Nuk më hiqeshin nga mendja këto fjalë edhe pasi u ndava me të.Pasdite, në mbledhje të qeverisë. pata për-shtypjen se takimi ynë qe marrë vesh. Sytë e kundërshtarëve të mi ishin më zhbirues se kurrë, Por unë s’e bëra veten. Madje, u duk se u habitën pak nga toni im i ashpër kur e pyeta shefin e policisë se a ishin gjetur më në fund ata qe kishin vënë shenja në portat e mjaft trojaneve dy javë më parë. Kur ai u përgjigj >? unë gati sa nuk i ulërita:

Dy muaj më pas. Vdekja e Thremohut

Në të vërtetë, Thremohu vdiq gjashtëdhjetë e nëntë ditë më pas, por as Laokoonti dhe askush tjetër në Trojë nuk e morën dot vesh mbarimin e tij, për arsyen e thjeshtë se Troja vetë ndërkaq kishte vdekur.

Ka të ngjarë që në kohën që ai ishte në kllapi dhe gjymtyrët i ngrinin çdo ditë, hiri i Trojës ftohej gjithashtu dalngadalë në brendësi të rrënojave, atje ku e ftohta mbërrinte më me vështirësi.

Nuk dihej asgjë nëse ai e mori vesh apo jo rënien e Trojës. Nga ato pak fjalë të gjetura më pas në pllaka argjili dhe që mendohej se mund të ishin të tij, ishte vështirë të kuptohej kjo.

Thremohu mbërriti te hittittët pothuajse i sëmurë. Dëshpërimi i ndarjes me të vetët, ankthi për fatin e atdheut, mëdyshjet e ndoshta pendi-mi për atë që po bënte, e kishin ligështuar krejt. Më kot përpiqej t’i jepte zemër vetes, duke kujtuar fjalët e miqve të tij se ai mbante në trurin dhe në mushkëritë e tij lavdinë e Trojës. E gjithë kjo vazhdonte pak kohë dhe mjaftonte një fjalë apo shprehje dyshimi e hitittëve që ankthi të rifillonte.

Në të vërtetë, ndonëse në atë kohë ishin në marrëdhënie të mira me Trojën, hitittët nuk e fshehën mosbesimin e tyre ndaj tij. Pyetjet e tyre ishin tejet të bezdisshme: ç’ishte kjo gjë që duhej regjistruar në pllaka argjfli, përse me kaq ngut dhe ku do të çoheshin pastaj pllakat?

Moskuptimi shtohej ngaqë vetë hitittët nuk kishin pasur e as kishin diçka sado pak të ngjashme me «Ylliadën», e aq më pak të shkruar në pllaka. Ata i përdornin pHakat kryesisht për shkresa dhe raporte të ambasadorëve, kështu që ideja se në to mund të regjistrohej një vajtim (ngaqë s’e gjente dot fjalën poemë në hetittisht, Thremohu e zëvendësoi atë me vaje), pra ideja e një regjistrimi të tillë, përpara se t’u dukej i dyshimtë, u ngjante hititteve qesharake.

Të gjitha këto e sfilitën edhe më Thremohun, dhe ndoshta do të hiqte dorë e do të përpiqej të kthehej në Trojë kur, me sa dukej, pikërisht që andej mbërriti raporti i fshehtë i ambasadorit hititt, ku jepte të dhëna për Thremohun dhe për misionin e tij.

Kjo e ndryshoi përnjëherësh qëndrimin ndaj poetit. I siguruan gjithçka që i duhej, pllakat, shkronjësin si dhe specialistët që do të kthenin tingujt e gjuhës së trojanëve në shenjat kuneiforme.

Thremohu nuk dha asnjë shenjë gëzimi për këtë. Me sytë e zbrazët vështronte pllakat argjilore dhe tërë qenia e tij, fytyra, flokët, duart nuk jepnin veçse një brengë të pafund.

Ditë të tëra ai qëndroi ashtu përpara pllakave. Herë-herë dukej se do të niste të fliste, por te nofullat i sajohej një dridhje frenuese, thua se sipër tyre kishte pranga.

I heshtur, grupi i ndihmësve ndiqte vuajtjen memece pa e kuptuar kurrsesi shkakun e saj. Disa kujtonin se e kishte harruar tekstin (ç’nuk do të jepja për ta shqitur nga mendja atë ferr, i kishte thënë më pas njërit prej tyre), të tjerë ndërmendonin pandehma nga më të ndryshmet, kurse brengën e tij të vërtetë, atë ndjenjë faji, rnëkati dhe tmerri që provonte ai përpara pllakave, nuk e përfytyronte dot askush,

Ishte një vuajtje e vjetër e racës së aedëve. Kishte nisur shumë kohë më parë, qysh nga shpikja e shkrimit, dhe sidomos nga koha kur një zë i mallkuar kishte hedhur së pari idenë se këngët e aedëve gjithashtu mund të shkruheshin.

Shpallja e rënies së murtajës do të ishte më e lehtë për veshët e aedëve, se sa ky lajm. Si të shtyrë nga një erë e marrë, nisën të vërtiteshin andej-këndej, trokisnin te njëri-tjetri, qanin hallin, shkulnin flokët e gjatë dhe mallkonin sumerët, shpikësit e shkronjave. Disa u nisën e shkuante sundimtarët që njihnin për të kërkuar drejtesi, të tjerë ranë në dëshpërim, u arratisën në vise ku shkrimi s’qe shpikur ende, u çmendën ose vranë veten.

Në qoftë se shpikja e shkrimit ishte një nga tragjeditë më të mëdha të njeriut, sepse pikërisht mendimin e tij të lirë e nguroste me prangat e shkronjave, për aedët ajo shpikje ishte dhjetëfish vrastare. E kishin më lehtë të mendonin fundin e botës se sa këngët e tyre të ngulura në pllaka, të kryqëzuara, o zot, me kanxhat e shkronjave, si të dënuarit me vdekje.

Jo, jo, ulërinin dhe iknin prapë si të marrë sa andej-këndej, ktheheshin nga kishin ikur, niseshin për drejtim të panjohur me shpresë se do ta përhapnin pikëllimin, por ai s’iu ndahej. Nuk bën të mbërthehet kënga me shkronja, dënesnin në të gjitha bujtinat ku i zinte nata. Ashtu kënga vdes, s’merr dot frymë. E ngule në pllakë, është njëlloj si ta kesh shtrirë në arkivol. S’të ngrihet më të të mbushë mushkëritë kur ta thërrasësh. Dejet i ka të ngrirë, as gëzim të ri, as mërzi të re s’fut dot në to. Dhe as e ndryshon dot dhe as e tërbon dot si femrën në orët e dashurisë, ngaqë është e vdekur. Klith atëherë dhe ti rroposu më mirë në dhë, qaj me dyzet palë lot.

Të gjitha këto i qenë kujtuar me siguri Thremohut në orët e mpirjes tek vështronte pllakat prej argjili. Gjithë ai trazim i aedëve kishte bërë, më në fund, që shkrimi i këngëve të tyre të ndalohej me dekret. Kurse ai, i pari ndoshta, po e thyente besën.

Ti e bën për Yllijonin, i thoshte vetes, për Trojën. Ajo është mbi të gjithë ne. Zemra i ndillte zi dhe, ashtu si midis zisë, regjistroi më në fund tre vargjet e para të «Ylliadës». E kishin zënë ethet apo tronditja e trurit i kalonte gjymtyrëve? Ishte i verdhë në fytyrë, dhëmbët mezi i mbante të mos i këreëllitnin, kishte ftohtë. Mezi e regjistroi rreshtin e katërt: «Për Trojën do t’ju vijë keq, por do të jetë vonë, gjithmonë vonë». Të pestin s’arriti ta këndonte dot. Nofullat iu rënduan papritur, si t’i kishte prej metali që ka zënë ndryshk.

Mjekët nuk ia lehtësuan dot gjendjen. Në ditët e mëvonshme, në orët e pakta kur erdhi në vete, arriti të regjistronte edhe ca vargje të tjera, por jo fort të lidhur. Më tepër ngjanin si përcartje. Në njërin nga rreshtat përmendeshin anijet greke dhe Helena që i vështronte. Vargjet e tjera nuk kuptoheshin mirë. Pas varrimit të tij grumbulli i pllakave, rreth njëzet copë, mbetën për një kohë të gjatë në një nga qilarët e ngrehinës së gjyqit. Ngaqë s’dinin ç’të bënin me to, menduan t’i dërgonin në kryeqytet. Por që andej kishte ardhur ndërkaq urdhri që të mos çohej më asgjë që kishte lidhje me Trojën, meqenëse Troja nuk ishte më. Kështu që arka me pllaka kaloi disa herë nga ndërtesa e gjyqit në atë të sendeve të gjetura e anasjelltas. Kur kjo e fundit u boshatis në prag të shëmbjes, ngaqë në vend të saj do të ngrihej një ndërtesë e re, midis sendeve që u morën prej banorëve ishin dhe pllakat prej argjili. Njeriu që i mori i përdori pjesën më të madhe për shtrimin e banjës së shtëpisë, kurse disa i ngjiti për zbukurim te le fyti i kroit që kishte në oborr.

Vite më pas, fill pas një epidemie murtaje. ajo shtëpi. ashtu si edhe shumë të tjera rrotull, Pasi mbeti vite të tëra e shkretë u rrënua. Kroi u prish gjithashtu dhe për një kohë të gjatë djerrina përreth u kthye prej rrjedhës së tij në baltovinë. Pllakat me përcartjet e fundit të Thremohut shfaqeshin e zhdukeshin aty-këtu midis baltës, por ngaqë rreth e qark s’banonte më njeri, askush nuk i vuri më re.

Dy mijë e pesëqind vjet më vonë, kur një prej hordhive të Timur Lengut kaloi si erë e marrë andej, potkoi i një prej kuajve theu diçka të fortë që ndriti një çast në diell tek ndahej më dysh. Sytë e kalorësit që vinte pas e kapën atë shkëlqim, madje ktheu kokën për ta parë edhe një herë, por hordhia kalëronte aq shpejt saqë s’qe e mundur asnjë ndalesë dhe, vec kësaj, pluhuri kishte mbuluar ndërkaq gjithçka.

Ishte, me sa dukej, gjysma e pllakës që u gjet gjashtëqind vjet më pas, pak kohë përpara se të niste deshifrimi i hetittishtes. Midis mijëra pllakave të tjera me raporte e shkresa zyrtare, ajo ishte e vetmja që kishte sipër saj vargun apo më saktë gjysmën e vargut të një poeme. Fjalët e deshifruara ishin gati-gati profetike: «por do të jetë vonë, gjithmonë vonë».

Një vit pas rënies së Trojës. Në pallat të Menellaut. Pranverë

Ai dëgjon zërin e saj nga dhoma e miqve dhe mbyll sytë. Ndonëse ka kaq muaj që e ka pranë, çdo ditë e re i ngjan si e mbuluar me një vello ëndrre. Sidomos mëngjeseve.

Në vitet e mërzisë kaq herë e ka parë vërtet në ëndërr. S’kishte gjë më të hidhur se zgjimi pa të. Madje, disa herë i ka thënë mjekut të gjente një bar që t’ia hiqte ëndrrat. Nuk ka bar të tillë imzot, i përgjigjej tjetri.

Dhe ja, tani, ajo është pranë tij. Midis zërave të miqve dëgjohet e folura e saj. Nuk i durohet sa të shkojë edhe ai, ndaj i bën shenjë krehtant të shpejtojë. Rrallimi i flokëve ka qenë një nga mërzitë më të mëdha pas ikjes së saj. Sa herë takonte kënd, thoshte me vete: ndoshta ky e vë re që flokët më kanë rënë dhe me siguri e lidh me të… Aq më tepër që ai, pushtim trojan, kishte gjithë ato flokë.. . Po tani dergjet nën tokë bashkë me to…

Më në fund, krehja mbaron dhe ai shkon të takojë miqtë. Si shumica e bujtësve, ata janë plot lajme. Flitet se vejusha e Agamemnonit bashkëjeton haptas me dashnorin. Pra qenkësh e vërtetë se shkaku i vrasjes së burrit ka qenë kjo lidhje dhe jo ato dokrrat gjysmë politike.

E poshtra, thotë Helena, dhe të gjithë e ndiejnë se mezi e mban veten për të mos thënë «putana». Ndonëse e ka kushërirë, ajo është më e rrepta kundër saj. Ajo është përgjithësisht e rreptë me të gjitha gratë që përfliten tani për ndonjë histori dashurie. Gojët e liga thonë se bëhet xheloze për to, tani që vetë ka hequr dorë nga dashuritë. Thonë se shpesh ndodh kështu me gratë që kanë bërë proçka në rininë e tyre. Por Menelau s’do ta besojë këtë.

Për të ndërruar bisedë, ai pyet për Odiseun. Por për të s’ka ende asnjë lajm. Ende s’ka mbërritur në Itakë dhe një zot e di se ku ndodhet. Ka gjasë që të jetë mbytur. Megjithatë, gruaja e tij, Penelopa, ka kthyer mbrapsht të gjithë dhëndurët e mundshëm. Për nder, ajo është grua.

Kur biseda sillet prapë rreth besnikërisë së grave. bujtësit përpiqen t’i shmangen ngaqë iu kujtohet proverbi se në shtëpinë e të varurit s’flitet për litar. Mirëpo për habinë e tyre as Menelau, as Helena nuk bezdisen prej saj. Përkundrazi, kjo e fundit e cyt edhe më. Bujtësit s’dinë ku t’i çojnë sytë kur ajo flet për virtytin, por ndërkaq ajo e përmend vetë prockën që ka bërë, dhe

me këtë shpërthim sinqeriteti i çliron të gjithë. Biseda bëhet dyfish e gëzueshme.

Sado që përpiqen t’i largojnë mendimet mëkatare, sytë e bujtësve përherë e më shpesh ndalen mbi format e trupit të së zonjës së shtëpisë, ashtu siç spikatin pas tunikës së hollë. Zot, sa shpejt ikën koha. Ajo ka qenë rreth njëzet e pesë vjeçe kur ka bërë atë, aventurën, dhe tani i ka kaluar të dyzetat. Është shëndoshur pak në ijet. mollëzat i janë zgjeruar, krahët i janë mbushur edhe më, megjithatë, është po aq e dëshirueshme si atëherë, në mos më tepër.

Që kthimi i saj ka trazuar si asnjëherë tjetër ndjesitë e grave të qytetit, këtë e ka dëshmuar numri i lartë i lindjeve nëntë muaj më pas.

Por s’është vetëm përfytyrimi i bujtësve që përndizet prej saj. Menelau vetë, ndërsa e pret që ajo të mbarojë banjën, është gjithë epsh. Ndërkaq, epshi i tij nuk është pa një lidhje me bujtësit. Çdo bujtës është për të një rrëmbyes i mundshëm i së shoqes. Por për habi të tij, bashkë me egërsimin dhe alarmin, një ndjesi e turbullt dëshire e përmbyt. Është si një magmë e errët, që një mekanizëm misterioz e nxjerr nga kushedi ç’thellësira.

Ajo del më në fund nga banja dhe ashtu e zhveshur shtrihet përbri tij. Ai kundron për një kohë të gjatë pjesët intime të trupit të saj. Pas-taj me zë të ulët, i bën një pyetje që ia ka bërë edhe herë të tjera: në cilin ishull i qe dorëzuar së pari atij?

Po ta kam thenë. . . S’e mbaj mend mirë… Ishujt ishin të gjithë pa emra dhe të ngjashëm.

Zëri i saj është gjithashtu i mbytur në frymëmarrje, cka e bën edhe më djegëse ndjesinë e tij.

Kujtohu, megjithatë…

S’e mbaj mend. Ka kaluar kaq kohë. Ndoshta në anije. Por ajo lëkundej dhe mua më përzihej…

Po pastaj në pallat? Në pallat, në Trojë, ishte më mirë, apo jo?..

Po… Atje ishte ndryshe… Veç kësaj, më kujtohet se natën e mbërritjes sonë shumica e dritareve të Trojës patën dritë deri ndaj të gdhirë.

Atje patë orgazmën e parë me të?

. . .Po.

Heshtje.

Por kjo ndodhte rrallë. Ai ankohej vazhdi-misht për ftohtësinë time…

Ashtu? Pushti.

Ankohej gjithashtu që s’bëja më fëmijë…

Hm… Po me Dejfobin ishte ndryshe… Pohoje se me të kishe më shumë dëshirë.

Si të them… Po… Është e vërtetë… Veç atij vetë që ishte më i mirë se i vëllai, klima për-reth ishte e tillë… S’di si ta shpjegoj. . . Ndihej ankthi i Trojës… Parandjenja që ajo do të binte… Gjithçka ngjante si festë e si zi njëkohësisht.. Kjo, me sa dukej, më ndizte… Veç kësaj, e dija që ti ishe më pranë se kurrë, së shpejti do të bashkoheshim, sidomos…

Çfarë sidomos?

Sidomos kur nisi ndërtimi i atij… kalit prej druri— Gjithfarë marrish fliteshin për të… Që ti ishe fshehur brenda bashkë me të tjerë… Zot, ç’marrëzira; megjithatë, ndonëse e dija që ishin të tilla, kjo s’më pengonte ta përfytyroja veten duke ardhur atje…

Ku atje?.. Vazhdo… Fol edhe më..:

Atje pra. .. te kali… të dilja natën fshehurazi nga porta e qytetit… të vija në këmbët e përbindëshit dhe ti të lëshoje që lart një litar që unë të ngjitesha…

E pastaj?..

Pastaj të zhvishesha dhe të bënim dashuri. . . Ashtu si dikur.

Ah… Ashtu…( Fragmentet jane marre nga “Perbindeshi” I shkrimtarit Ismail Kadare. Konkretisht jane kapitujt X, XI, XII.)

VDEKJA E SHKRIMTARIT

July 16, 2013 by dgreca

Nga Ramiz GJINI*/

Papritur e pakujtuar, u hap dera dhe në apartamentin e shkrimtarit Nurçe, hyri pa ftuar një burrë i panjohur, të cilit, qe vështirë t’ia përcaktoje moshën. Kishte veshur një bluzë të palarë hidrauliku, në ngjyrë blu të errët, në të cilën mungonin dy kopsa. Në vendet ku më parë kishin qenë kopsat, vareshin penj të zinj. Në kokë, ai mbante një kapele të shtrembër, me strehëzën e pisët ngase e kishte kapur shpesh me dorë gjatë punës. Në ballë të kapeles qe shkruar: Xhenazehania Azraili me të bijtë. Në njërën dorë, ai kishte një kuti metalike të mbyllur si ato që mbajnë ngaherë hidraulikët. Kurse nën sqetull, shtrëngonte një regjistër tre herë më të madh se regjistri i nëpunësit të zyrës së gjendjes civile, Mazllum Qederi. Ky regjistër qe tërë zhul, mu si ato fletoret ku mbajnë shënime teneqepunuesit. Nisur nga shtresat e zhulit që gjendeshin në kapakun e këtij regjistri, mund të nxirrje konkluzionin, që kishte mijëra vjet i përdorur.

Ky burrë i panjohur, që mbiu papritur në shtëpinë e shkrimtarit Nurçe, qe ëngjëlli Azrail, për të cilin ish-sekretari i partisë së brigadës së madhe të plehut, hoxhë Rrahimi, u thoshte besimtarëve se kishte fituar para Zotit tenderin për t’u marrë shpirtin të gjallëve të kësaj bote. Sipas hoxhës, Azraili vinte në këtë botë me anije kozmike, të cilën e parkonte në ndonjë taracë pallati ku, siç shprehej ai, “kishte shumë të paanëtarësuar në fe”. Dhe me të vërtetë, vetëm pesë minuta para se Azraili të hynte brenda, qe dëgjuar të vinte nga lart një zhurmim i lehtë disku në rrotullim.

Engjëlli Azrail eci drejt Nurçes, ndaloi para tij, hapi regjistrin e thirri:

– Nuri Tarrota!

– Këtu! – u prezantua Nurçja.

Deshi të ngrihej në këmbë, siç pati bërë kur ishte nxënës shkolle dhe ish-mësuesi kujdestar, Alem Dermeku lexonte emrat në regjistër për të marrë mungesat, por u habit kur kuptoi që nuk mundi të lëvizte fare nga vendi.

Qetë-qetë, mu si një usta i përngeshëm, ëngjëlli Azrail u ul në gjunjë, i buzëqeshi njëherë, pastaj vështroi orën e markës “Rroskop”, që mbante në dorë dhe mërmëriti nëpër dhëmbë i alarmuar: “O-bo-booo, qenkam vonë”.

Hapi kutinë metalike dhe me shumë nxitim, ai nxori prej aty një shufër të gjatë teli të ndryshkur, me majën e përdredhur si një turjelë. Këtë tel, ai ia futi Nurçes në vrimën e majtë të hundës, e shtyu ngadalë brenda dhe pyeti:

– A po të dhemb ndopak, o bablok?

– Jo, more xhani im, – tha Nurçja. – Nuk më dhemb, hiç.

Engjëlli Azrail i tha të hapte gojën dhe ai e hapi sa një çorap. Duke ia ndriçuar me një elektrik dore, Azraili u përpoq të shikonte thellë gurmazit, gjithnjë me njërën dorë tek hunda, për t’u mbrojtur nga era e rëndë e gojës së Nurçes.

Nurçja e kuptoi, ndaj zuri të ankohej e të thoshte se i kishte dhëmballët e kalbura dhe se dentisti Gjelosh Brryli, i kishte kërkuar shumë para për t’i mbushur.

– Tani edhe dentistët, na u bënë dallgaukë të mëdhenj, – tha duke u ankuar ai. Dhe shtoi, që një ditë, kishte vajtur tek dentisti Gjelosh Brryli për të shkulur një dhëmballë të prishur, por Gjeloshi, në vend që t’i shkulte të prishurën, i kishte shkulur një të shëndoshë. E kishte bërë këtë thjeshtë, që Nurçja të shkonte sërish e të paguante përsëdyti.

Engjëlli Azrail, u duk sikur nuk e dëgjoi fare çfarë tha Nurçja. Ai e futi telin akoma më thellë e sërish pyeti:

– Po tani, të dhemb?

– Hiç fare, – tha Nurçja. – Vetëm se, po më vjen një si… teshtimë.

– Nxirri teshtimat, – tha engjëlli Azrail.

Ngadalë e me kujdes, engjëlli e nxori telin nga hunda e Nurçes, e ndërsa priste, u kujtua dhe i hodhi sërish një sy orës së markës “Rroskop”.

– Ap-çhu, ap-çhu, ap-çhu, – teshtiu tre herë radhazi Nurçja.

– Shëndet, bablok! – tha engjëlli Azrail teksa i zgjaste një pecetë që të fshinte hundët.

Shkrimtari Nurçe e falënderoi, fshiu hundët me pecetë, u rehatua në karrige e tha:

– Tani ndjehem më mirë, o shoku Azrail, më i çliruar.

– Ja, edhe pak dhe mbaruam, – tha me dashamirësi engjëlli Azrail. Ia futi sërish telin në vrimë të hundës dhe nisi ta përdridhte me shumë kujdes.

Si e përdrodhi, ai e tërhoqi ngadalë dhe nxori jashtë një si lëmsh të vogël drite: shpirtin e shkrimtarit Nurçe.

– Me shëndet, – tha engjëlli Azrail.

Nurçja nuk pati kohë ta falënderonte, sepse u rrëzua nga karrigia e u plandos me fytyrë për dyshemeje, i neveritur nga kjo botë dhe me një shprehje habije në fytyrë.

Ato çaste, koha qe kthyer shumë vite prapa. Çuditërisht, Nurçja e gjeti veten në një nga dhomat e shtëpisë së tij të vjetër në fshatin e lindjes. Jashtë frynte një erë e marrë, që vinte e futej plasave e vrimave me një vajtim trishtues. Qelqet e dritareve dridheshin e kërkëllinin; kurse ca hejdhëza bloze të tharë, zbrisnin nga oxhaku e futeshin në dhomë si frulliza e një bore të zezë.

Nurçja i vogël qëndronte para së ëmës në këmbët e tij të njoma, njësoj siç pati qëndruar para shtatëdhjetë vjetësh, me atë ngurrimin e pafajshëm, që kanë të vegjëlit për të hedhur hapin e parë në jetë. Ai dëgjoi t’i vinte në vesh hingëllima vajtuese e kalit, që shpesh i ati e harronte me ditë të tëra lidhur në djerrinën e Gjon Kukës.

E ëma, kishte veshur të njëjtin fustan basme në ngjyrë të zezë e me pikëla të bardha, të cilin Nurçja ia pati zhubrosur me duart e tij të vogla gjatë përpjekjeve për t’u ngritur në këmbë. Gjatë gjithë jetës në çaste vetmie dhe mërzie të thellë, imazhi i atij fustani dhe jehonat e hingëllimave vajtuese të kalit, ia patën shkundur kujtesën për t’i zgjuar një mall të trishtë e përvëlues fëmijërie, një mall që i diktonte të merrte nxitimthi rrugën për në fshat, te plangu atënor ku preheshin në varr prindërit e tij.

Teksa e vështronte me sytë e mbushur plot dashuri, e ëma i zgjati duart dhe me një zë të butë, të ngrohtë e përkëdhelës, e ftoi:

– Hajde xhan i nënës, hidhe hapin.

– Ma-ma, – belbëzoi ai.

Zëri i tij u përzie me hingëllimat vajtuese të kalit, si dhe me zhaurimën e mistershme të një bote tjetër të panjohur, që e priste jashtë.

Vetëm një çast iu desh të kuptonte që jeta e tij, – që tashmë para saj, kishte rënë e qe mbyllur përgjithmonë një qepen i rëndë, – kishte qenë e shkurtër vetëm dy hapa, aq sa i duhet një fëmije njëvjeçar për t’u hedhur në krahët e nënës. Dhe se për shtatëdhjetë vite rresht, ai qe rritur vetëm sa për shtatë ditë.

Engjëlli Azrail, mërmëriti përtueshëm një si “ja edhe kjo punë mbaroi, o bablok” dhe teksa fuste ngadalë shpirtin e Nurçes në një shishe nga ato që ndihmësinfermieret u japin pacientëve për t’i mbushur me shurrë, nisi të këndonte me hundë:

Hë – hë – hë – hë.

Hë- hëëë…

Hë – hë – hë – hë.

Hë – hëëë…

Ishte e njëjta këngë, që këndonte rëndom shejtani Braçka.

– Kurrë nuk ma kishte marrë mendja, që ti, o ëngjëlli Azrail, do ta kishe dorën kaq të lehtë, – mërmëriti i kënaqur shpirti i Nurçes.

Por engjëlli i veshur me bluzë hidrauliku, ngase e kishte taposur shishen dhe për më tepër, po këndonte me hundë as që e dëgjoi atë zë.

Në letrën, që ishte ngjitur në shishe, ai shkruajti: Nuri Tarrota. Pastaj hapi regjistrin e të gjallëve, që të fshinte emrin e të ndjerit. Mirëpo stepi kur pa që krejt padashje kishte bërë një gabim, të cilin nuk kishte si e korrigjonte: pati ngatërruar adresën dhe personin, të cilit duhej t’i merrte shpirtin. Në vend që të merrte shpirtin e Zav Tarrotës, kishte marrë atë të Nuri Tarrotës. Megjithatë, si u mendua një çast ndoshta për të qenë në rregull para Zotit, ai ia hoqi shishes etiketën ku pati shkruar emrin “Nuri Tarrota” dhe i ngjiti një tjetër letër, në të cilën shkruajti: “Zav Tarrota”.

Në fakt, për të dërguarin e Zotit kjo ndodhi aksidentale, nuk ishte ndonjë hata e madhe, sepse konsiderohej nder t’i merrje shpirtin një të gjalli dhe t’ia dërgoje atë në qiell. Kështu, Azraili, si pa edhe njëherë orën e markës “Rroskop”, që mbante në dorë, e ndërpreu këngën hundore, mërmëriti i alarmuar “Bo-booo, në këtë orë duhej të isha në Dodonë”, mori ç’kishte dhe doli jashtë.

Iku nxitimthi, pa ndonjë brerje të madhe ndërgjegjje dhe pa u vënë re nga e shoqja e tij, Lemja që ato çaste kishte kthyer shpinën dhe vazhdonte të hante copën e dytë të kungullit.

Teksa ngjiste shkallët, që të shpinin në taracën ku kishte parkuar anijen e tij kozmike, engjëllit Azrail i doli përpara shejtani Iblis…

Nuk dihet, nga frika apo respekti, engjëlli Azrail, i bëri shejtanit Iblis një kompliment për brirët. I tha që i kishte të bukur, të mprehtë në majë dhe se i jepnin një pamje krenare, që e bënin të dukej si ndonjë shef policie rajoni.

– Si po të shkon puna? – pyeti shejtani Iblis, ndërsa nuk ia shqiste vështrimin kutisë metalike, që ëngjëlli Azrail mbante në dorë.

– Ja, ashtu, si e di vetë, – tha ëngjëlli. – Ngela varra-vinga lart e poshtë, po dërrmohem me këtë punë të mërzitshme e pa ndonjë interes.

– Përse pa interes?

– Sepse pazari i shitjes së shpirtërave ka rënë shumë.

– Sa shpirtëra ke vjelë sot në Biboll?

– Numrin ekzakt s’e mbaj mend, por duhet të jenë me qindra.

– Të gjallë, apo të vdekur?

– Edhe të gjallë, edhe të vdekur.

– A bëjmë një pazar bashkë? – pyeti shejtani Iblis.

– Urdhëro e fol, – tha engjëlli Azrail.

– M’i shit mua ca shpirtëra të gjallë.

– Për çfarë i do?

– Po ja… Ti e di… Më pëlqen të engledisëm me ta. T’i tall e t’i përqesh, t’i zhyti në tortura, thjeshtë, t’i mundoj.

Engjëlli Azrail, deshi të dinte sa paguante shejtani Iblis për një shpirt.

– Pesë lekë për secilin, – u përgjigj tjetri duke rrotulluar ato sytë e tij të kuq si gjaku. – Këta të Bibollit nuk vlejnë më shumë.

Engjëllit Azrail, nuk i pëlqeu pazari. U shtyp e u përtyp njëherë nën vete, pastaj tha:

– Për pesë lekë shpirtin, nuk kam interes t’i shes; sepse, që ta dish ti, o byrazer, ata shejtanët e politikës, më paguajnë më tepër. Madje, nëse i shes gjatë fushatës së zgjedhjeve elektorale, m’i blejnë edhe për dhjetë lekë copën.

– Nuk kanë faj ata, – tha shejtani Iblis. – Kam faj unë, që u mësova zanatin. Megjithatë, ja, po e ngre një çikëz ofertën. Po ta paguaj me shtatë lekë shpirtin, veçse me kusht që të më lësh t’i zgjedh vetë.

– Jam dakort t’i zgjedhësh vetë, por më jep nëntë lek për shpirt, – tha engjëlli Azrail. – Me shtatë s’t’i lë dot…

– Le të merremi vesh, – nisi të fliste shejtani Iblis, tashmë me një zë të ëmbël e gjithë familjaritet. – Kuptohet, që është malli yt dhe s’ta merr kush me zor, por të mos prishemi në pazar për hiç gjë. Unë po e ngre edhe pak pazarin, por edhe ti të ulesh një çikëz. A e lëmë për tetë lek shpirtin?

– Për një lekë, o shejtani Iblis? Për një lekë…?

– Një lekë-një lekë… Aq sa u ngrita unë, ulu edhe ti…

– Sa shpirtëra do të blesh? Sepse po bleve pak, nuk kam interes…

– Me tetë, t’i blej nja dhjetë, – tha i vendosur shejtani Iblis.

– Bli njëzetë dhe t’i kam dhënë, – ia pat ëngjëlli Azrail.

– Ja, po marr pesëmbëdhjetë.

– I gëzofsh, – tha Azraili. Dhe i vuri përpara kutinë metalike, të mbushur plot me shpirtëra.

Shejtani Iblis filloi të zgjidhte shpirtërat që deshte, duke i marrë e futur një nga një në torbën e tij. Kjo torbë ngjante me ato, që druvarët u varin kuajve në qafë kur u japin tagjinë.

Engjëlli Azrail vuri re që shejtani Iblis ishte mjeshtër për të zgjedhur.

Të parin ai zgjodhi shpirtin e një burri qimekuq të quajtur Hashim, që jetonte duke dhënë lekë me kamatë e që pas dy vjetësh do të vriste babain e vet për t’i marrë shpejt pasurinë. Pas tij, ai zgjodhi dy shpirtëra doganjerësh spordhjakë, që ishin bërë milionerë e që sapo kishte filluar t’i brente në stomak kanceri. Pastaj zgjodhi dy shpirtëra hoxhallarësh të pashkolluar, që gënjenin miletin. Njëri, qe shpirti i një hoxhe nga Dodona, që largonte xhinde, shëronte të sëmurë dhe shkruante nuska për t’u dalë fati lëneshave. Kurse tjetri, qe shpirti i të bekuarit hoxhë Rrahimi, ish-sekretarë i partisë në brigadën e madhe të plehut.

– Këtë shpirt do ta dekompozoj për së gjalli, do ta bëj torfë kënete, – tha shejtani Iblis teksa po e fuste brenda në torbë.

Ai mori gjithashtu, edhe shpirtin e një gruaje të plakur, që në të ri të saj e kishte pas ndarë i shoqi për shkak të fushatave të kurvërimit e që tani në pleqëri i hante për dashnor të ri.

– Në vrimën e zezë mes shalëve të kësaj rruspive plakë, – tha i kënaqur shejtani Iblis, – kam ndërmend të kultivoj gjarpërinj, zhapinj dhe salamandra.

Nëntë shpirtërat e tjerë qenë nga soj i politikanëve, që flisnin në emër të popullit ndërsa ushqeheshin e vinin pasuri të madhe me gjakun e tij.

– Këta mendjemëdhenjë, që hiqen si mbretër e që kurrë nuk e bëjnë një të mirë, – tha shejtani Iblis teksa i fuste një nga një në torbën e tij, – do t’i zhys me kokë poshtë në një brrakë gjaku e do t’i bëj të shqyejnë me dhëmbë njëri-tjetrin.

Engjëlli Azrail, po përpiqej t’i mbushte mendjen shejtanit Iblis, që të blinte me të njëjtin çmim edhe ndonjë shpirt tjetër. Atëherë, shejtani Iblis deshi që ëngjëlli Azrail t’i krijonte mundësinë që të blinte shpirtin e autorit të këtyre radhëve, por ëngjëlli Azrail i tha:

– Vetëm atë shpirt mos ma kërko, sepse nuk mund ta shes kurrën e kurrës. E shikon se si, teksa shkruan, digjet me flakë të zjarrta si ari, pa kurrfarë tymi? Kam urdhër prej vetë Zotit, që kur ta marr, ta dërgoj se s’bën drejt e në parajsë.

– Po unë të paguaj dyfish, – këmbënguli shejtani.

– Nuk bëhet kjo që thua ti dhe mos e diskuto, – tha i vendosur engjëlli Azrail.

– Katërfish.

– Të thashë jo dhe jo.

– Njëqindfish.

– Ore, t’i qenke shumë i trashë, nuk merrke vesh fare! – u habit e u inatos njëherësh engjëlli Azrail. – Ky shpirt nuk mund të shitet e blihet sepse nuk ka çmim. Pastaj, si mund të dal unë kundër urdhërit të Zotit?!

Ato çaste, që nga apartamenti i shkrimtarit Nurçe, u dëgjua një kujë grash. Pastaj një zë burri pyeti: “Ç’është ky tel i përdredhur e me grremç në majë pranë kufomës? Mos ndoshta këtu ka ndodhur një krim”?

Engjëlli Azrail, hodhi vështrimin brenda kutisë dhe kuptoi, që kishte pas harruar ta merrte telin me majë të përdredhur, me të cilin i nxorri nga hundët shpirtin Nurçes.

E mbylli kutinë dhe u nis të merrte telin.

– Kthehem shpejt, – i tha ai shejtanit Iblis teksa zbriste nxitimthi shkallët.

Shejtani Iblis përfitoi nga rasti; hapi shpejt kutinë, mori aty shpirtin e Nurçes, e futi në torbën e tij dhe ia mbathi me të katra.

Kur engjëlli Azrail u kthye, dëgjoi t’i vinte nga larg një e qarë fëmije, kurse shejtani Iblis nuk ndodhej aty.

Vetëm kur po fuste telin brenda kutisë, ai vuri re që shpirti i Nurçes mungonte.

– A ia q… nënën, – shau ndyrë engjëlli Azrail. – Ma vodhi katili një shpirt!

Dhe iku duke folur me vete gjithë inat.( Fragment nga romani i Ramiz Gjinit “Bibollasit”, fitues i cmimit “Pena e Arte )

Berlin Wall Fragment Joins Albanian Memorial

April 5, 2013 by dgreca

A fragment of the Berlin wall, a mushroom-shaped bunker and some of the concrete pillars of a notorious formed labour camp are all parts of an installation inaugurated in Tirana on Tuesday to commemorate the victims of the Communist regime. The memorial named PostBlloku, is placed at the entrance of the former off-limits neighbourhood where Albania’s Communist elite used to reside.

The memorial is the work of writer and former political dissident Fatos Lubonja and the painter Ardian Isufi.

The 2.6-ton graffiti-covered slab fragment of the wall was donated by the city of Berlin. The concrete pillars come from the mine at Spac, where many alleged opponents of the Communist regime, including Lubonja, were incarcerated and had to perform forced labour.

Speaking at the inauguration ceremony, Lubonja dedicated the work to former prisoners who perished under Enver Hoxha’s totalitarian regime.

“I want to devote this work to those that did not make it beyond the era of the dictatorship to live today,” Lubonja said.

Hoxha ruled Albania for nearly half-a-century with an iron fist, building a personality cult often compared to today’s North Korea. Paranoid about the dangers of a foreign invasion, he had the country covered in mushroom-shaped bunkers.

Albania’s Association of Former Political Prisoners believes that about 5,577 men and 450 women were executed for political crimes during the Communist era from 1946 to 1991. Tens of thousands of others were imprisoned or sent to labour camps.

Speaking also at the ceremony, the speaker of Albania’s parliament, Jozefina Topalli, said the monument was linked to three important symbols: the wall that divided Europe, the bunker that epitomized the mentality of Albania’s Communist regime and the pillars of a mine where hundreds of people lost their lives.

“The third element is the most painful.. Spac was Albania’s Auschwitz,” she said. “I heard that name since I was a little girl as the place where my family and many other Albanians were tortured,” Topalli concluded.(Kortezi: Besar Likmeta,

Botoi Dielli, Mars 2013)