Nga ISMAIL KADARE/*

Dje më thirri Priami. Ishte i ngrysur. Qeskat e syve, për të cilat ankohej aq shumë skulptori i pallatit gjatë kohës që i bënte bustin e fundit, i vareshin më keq se çdo herë. S’e kisha parë kurrë aq të dërrmuar.E folura e lij ishte e lodhur, e turbullt. Laokoont, më tha, ti duhet ta kuptosh vetë gjithë këtë që po ndodh me ty…

Nuk dija se ç’ndodhte me mua dhe aq më pak seç’duhej të kuptoja. Megjithatë, nuk i bëra asnjë pyetje, me shpresë se do ta sqaronte vetë.

Më në fund, e mora vesh. Ishte fjala për ca letra, shumica anonime, kundër meje.

Por kjo s’është hera e parë, madhëri, i thashë;

Ai u kthye vrylltas.

Këtë herë është ndryshe, Laokoont, thirri me zë të ngjirur.

Nuk di si u përmbajta pa i thënë: mjaft me këtë histori të mërzitshme. Në qoftë se doni paqe me grekët, bëjeni. Veç votën time s’do ta keni kurrë.Ai vazhdoi të fliste po aq turbullt si edhe më parë. Më tha se përherë e më vështirë e kishte të më mbronte dhe pyetjes sime se nga kush duhej të më mbronte, nuk iu përgjigj.

Këtë herë është ndryshe, Laokoont. Nuk më hiqeshin nga mendja këto fjalë edhe pasi u ndava me të.Pasdite, në mbledhje të qeverisë. pata për-shtypjen se takimi ynë qe marrë vesh. Sytë e kundërshtarëve të mi ishin më zhbirues se kurrë, Por unë s’e bëra veten. Madje, u duk se u habitën pak nga toni im i ashpër kur e pyeta shefin e policisë se a ishin gjetur më në fund ata qe kishin vënë shenja në portat e mjaft trojaneve dy javë më parë. Kur ai u përgjigj >? unë gati sa nuk i ulërita:

Dy muaj më pas. Vdekja e Thremohut

Në të vërtetë, Thremohu vdiq gjashtëdhjetë e nëntë ditë më pas, por as Laokoonti dhe askush tjetër në Trojë nuk e morën dot vesh mbarimin e tij, për arsyen e thjeshtë se Troja vetë ndërkaq kishte vdekur.

Ka të ngjarë që në kohën që ai ishte në kllapi dhe gjymtyrët i ngrinin çdo ditë, hiri i Trojës ftohej gjithashtu dalngadalë në brendësi të rrënojave, atje ku e ftohta mbërrinte më me vështirësi.

Nuk dihej asgjë nëse ai e mori vesh apo jo rënien e Trojës. Nga ato pak fjalë të gjetura më pas në pllaka argjili dhe që mendohej se mund të ishin të tij, ishte vështirë të kuptohej kjo.

Thremohu mbërriti te hittittët pothuajse i sëmurë. Dëshpërimi i ndarjes me të vetët, ankthi për fatin e atdheut, mëdyshjet e ndoshta pendi-mi për atë që po bënte, e kishin ligështuar krejt. Më kot përpiqej t’i jepte zemër vetes, duke kujtuar fjalët e miqve të tij se ai mbante në trurin dhe në mushkëritë e tij lavdinë e Trojës. E gjithë kjo vazhdonte pak kohë dhe mjaftonte një fjalë apo shprehje dyshimi e hitittëve që ankthi të rifillonte.

Në të vërtetë, ndonëse në atë kohë ishin në marrëdhënie të mira me Trojën, hitittët nuk e fshehën mosbesimin e tyre ndaj tij. Pyetjet e tyre ishin tejet të bezdisshme: ç’ishte kjo gjë që duhej regjistruar në pllaka argjfli, përse me kaq ngut dhe ku do të çoheshin pastaj pllakat?

Moskuptimi shtohej ngaqë vetë hitittët nuk kishin pasur e as kishin diçka sado pak të ngjashme me «Ylliadën», e aq më pak të shkruar në pllaka. Ata i përdornin pHakat kryesisht për shkresa dhe raporte të ambasadorëve, kështu që ideja se në to mund të regjistrohej një vajtim (ngaqë s’e gjente dot fjalën poemë në hetittisht, Thremohu e zëvendësoi atë me vaje), pra ideja e një regjistrimi të tillë, përpara se t’u dukej i dyshimtë, u ngjante hititteve qesharake.

Të gjitha këto e sfilitën edhe më Thremohun, dhe ndoshta do të hiqte dorë e do të përpiqej të kthehej në Trojë kur, me sa dukej, pikërisht që andej mbërriti raporti i fshehtë i ambasadorit hititt, ku jepte të dhëna për Thremohun dhe për misionin e tij.

Kjo e ndryshoi përnjëherësh qëndrimin ndaj poetit. I siguruan gjithçka që i duhej, pllakat, shkronjësin si dhe specialistët që do të kthenin tingujt e gjuhës së trojanëve në shenjat kuneiforme.

Thremohu nuk dha asnjë shenjë gëzimi për këtë. Me sytë e zbrazët vështronte pllakat argjilore dhe tërë qenia e tij, fytyra, flokët, duart nuk jepnin veçse një brengë të pafund.

Ditë të tëra ai qëndroi ashtu përpara pllakave. Herë-herë dukej se do të niste të fliste, por te nofullat i sajohej një dridhje frenuese, thua se sipër tyre kishte pranga.

I heshtur, grupi i ndihmësve ndiqte vuajtjen memece pa e kuptuar kurrsesi shkakun e saj. Disa kujtonin se e kishte harruar tekstin (ç’nuk do të jepja për ta shqitur nga mendja atë ferr, i kishte thënë më pas njërit prej tyre), të tjerë ndërmendonin pandehma nga më të ndryshmet, kurse brengën e tij të vërtetë, atë ndjenjë faji, rnëkati dhe tmerri që provonte ai përpara pllakave, nuk e përfytyronte dot askush,

Ishte një vuajtje e vjetër e racës së aedëve. Kishte nisur shumë kohë më parë, qysh nga shpikja e shkrimit, dhe sidomos nga koha kur një zë i mallkuar kishte hedhur së pari idenë se këngët e aedëve gjithashtu mund të shkruheshin.

Shpallja e rënies së murtajës do të ishte më e lehtë për veshët e aedëve, se sa ky lajm. Si të shtyrë nga një erë e marrë, nisën të vërtiteshin andej-këndej, trokisnin te njëri-tjetri, qanin hallin, shkulnin flokët e gjatë dhe mallkonin sumerët, shpikësit e shkronjave. Disa u nisën e shkuante sundimtarët që njihnin për të kërkuar drejtesi, të tjerë ranë në dëshpërim, u arratisën në vise ku shkrimi s’qe shpikur ende, u çmendën ose vranë veten.

Në qoftë se shpikja e shkrimit ishte një nga tragjeditë më të mëdha të njeriut, sepse pikërisht mendimin e tij të lirë e nguroste me prangat e shkronjave, për aedët ajo shpikje ishte dhjetëfish vrastare. E kishin më lehtë të mendonin fundin e botës se sa këngët e tyre të ngulura në pllaka, të kryqëzuara, o zot, me kanxhat e shkronjave, si të dënuarit me vdekje.

Jo, jo, ulërinin dhe iknin prapë si të marrë sa andej-këndej, ktheheshin nga kishin ikur, niseshin për drejtim të panjohur me shpresë se do ta përhapnin pikëllimin, por ai s’iu ndahej. Nuk bën të mbërthehet kënga me shkronja, dënesnin në të gjitha bujtinat ku i zinte nata. Ashtu kënga vdes, s’merr dot frymë. E ngule në pllakë, është njëlloj si ta kesh shtrirë në arkivol. S’të ngrihet më të të mbushë mushkëritë kur ta thërrasësh. Dejet i ka të ngrirë, as gëzim të ri, as mërzi të re s’fut dot në to. Dhe as e ndryshon dot dhe as e tërbon dot si femrën në orët e dashurisë, ngaqë është e vdekur. Klith atëherë dhe ti rroposu më mirë në dhë, qaj me dyzet palë lot.

Të gjitha këto i qenë kujtuar me siguri Thremohut në orët e mpirjes tek vështronte pllakat prej argjili. Gjithë ai trazim i aedëve kishte bërë, më në fund, që shkrimi i këngëve të tyre të ndalohej me dekret. Kurse ai, i pari ndoshta, po e thyente besën.

Ti e bën për Yllijonin, i thoshte vetes, për Trojën. Ajo është mbi të gjithë ne. Zemra i ndillte zi dhe, ashtu si midis zisë, regjistroi më në fund tre vargjet e para të «Ylliadës». E kishin zënë ethet apo tronditja e trurit i kalonte gjymtyrëve? Ishte i verdhë në fytyrë, dhëmbët mezi i mbante të mos i këreëllitnin, kishte ftohtë. Mezi e regjistroi rreshtin e katërt: «Për Trojën do t’ju vijë keq, por do të jetë vonë, gjithmonë vonë». Të pestin s’arriti ta këndonte dot. Nofullat iu rënduan papritur, si t’i kishte prej metali që ka zënë ndryshk.

Mjekët nuk ia lehtësuan dot gjendjen. Në ditët e mëvonshme, në orët e pakta kur erdhi në vete, arriti të regjistronte edhe ca vargje të tjera, por jo fort të lidhur. Më tepër ngjanin si përcartje. Në njërin nga rreshtat përmendeshin anijet greke dhe Helena që i vështronte. Vargjet e tjera nuk kuptoheshin mirë. Pas varrimit të tij grumbulli i pllakave, rreth njëzet copë, mbetën për një kohë të gjatë në një nga qilarët e ngrehinës së gjyqit. Ngaqë s’dinin ç’të bënin me to, menduan t’i dërgonin në kryeqytet. Por që andej kishte ardhur ndërkaq urdhri që të mos çohej më asgjë që kishte lidhje me Trojën, meqenëse Troja nuk ishte më. Kështu që arka me pllaka kaloi disa herë nga ndërtesa e gjyqit në atë të sendeve të gjetura e anasjelltas. Kur kjo e fundit u boshatis në prag të shëmbjes, ngaqë në vend të saj do të ngrihej një ndërtesë e re, midis sendeve që u morën prej banorëve ishin dhe pllakat prej argjili. Njeriu që i mori i përdori pjesën më të madhe për shtrimin e banjës së shtëpisë, kurse disa i ngjiti për zbukurim te le fyti i kroit që kishte në oborr.

Vite më pas, fill pas një epidemie murtaje. ajo shtëpi. ashtu si edhe shumë të tjera rrotull, Pasi mbeti vite të tëra e shkretë u rrënua. Kroi u prish gjithashtu dhe për një kohë të gjatë djerrina përreth u kthye prej rrjedhës së tij në baltovinë. Pllakat me përcartjet e fundit të Thremohut shfaqeshin e zhdukeshin aty-këtu midis baltës, por ngaqë rreth e qark s’banonte më njeri, askush nuk i vuri më re.

Dy mijë e pesëqind vjet më vonë, kur një prej hordhive të Timur Lengut kaloi si erë e marrë andej, potkoi i një prej kuajve theu diçka të fortë që ndriti një çast në diell tek ndahej më dysh. Sytë e kalorësit që vinte pas e kapën atë shkëlqim, madje ktheu kokën për ta parë edhe një herë, por hordhia kalëronte aq shpejt saqë s’qe e mundur asnjë ndalesë dhe, vec kësaj, pluhuri kishte mbuluar ndërkaq gjithçka.

Ishte, me sa dukej, gjysma e pllakës që u gjet gjashtëqind vjet më pas, pak kohë përpara se të niste deshifrimi i hetittishtes. Midis mijëra pllakave të tjera me raporte e shkresa zyrtare, ajo ishte e vetmja që kishte sipër saj vargun apo më saktë gjysmën e vargut të një poeme. Fjalët e deshifruara ishin gati-gati profetike: «por do të jetë vonë, gjithmonë vonë».

Një vit pas rënies së Trojës. Në pallat të Menellaut. Pranverë

Ai dëgjon zërin e saj nga dhoma e miqve dhe mbyll sytë. Ndonëse ka kaq muaj që e ka pranë, çdo ditë e re i ngjan si e mbuluar me një vello ëndrre. Sidomos mëngjeseve.

Në vitet e mërzisë kaq herë e ka parë vërtet në ëndërr. S’kishte gjë më të hidhur se zgjimi pa të. Madje, disa herë i ka thënë mjekut të gjente një bar që t’ia hiqte ëndrrat. Nuk ka bar të tillë imzot, i përgjigjej tjetri.

Dhe ja, tani, ajo është pranë tij. Midis zërave të miqve dëgjohet e folura e saj. Nuk i durohet sa të shkojë edhe ai, ndaj i bën shenjë krehtant të shpejtojë. Rrallimi i flokëve ka qenë një nga mërzitë më të mëdha pas ikjes së saj. Sa herë takonte kënd, thoshte me vete: ndoshta ky e vë re që flokët më kanë rënë dhe me siguri e lidh me të… Aq më tepër që ai, pushtim trojan, kishte gjithë ato flokë.. . Po tani dergjet nën tokë bashkë me to…

Më në fund, krehja mbaron dhe ai shkon të takojë miqtë. Si shumica e bujtësve, ata janë plot lajme. Flitet se vejusha e Agamemnonit bashkëjeton haptas me dashnorin. Pra qenkësh e vërtetë se shkaku i vrasjes së burrit ka qenë kjo lidhje dhe jo ato dokrrat gjysmë politike.

E poshtra, thotë Helena, dhe të gjithë e ndiejnë se mezi e mban veten për të mos thënë «putana». Ndonëse e ka kushërirë, ajo është më e rrepta kundër saj. Ajo është përgjithësisht e rreptë me të gjitha gratë që përfliten tani për ndonjë histori dashurie. Gojët e liga thonë se bëhet xheloze për to, tani që vetë ka hequr dorë nga dashuritë. Thonë se shpesh ndodh kështu me gratë që kanë bërë proçka në rininë e tyre. Por Menelau s’do ta besojë këtë.

Për të ndërruar bisedë, ai pyet për Odiseun. Por për të s’ka ende asnjë lajm. Ende s’ka mbërritur në Itakë dhe një zot e di se ku ndodhet. Ka gjasë që të jetë mbytur. Megjithatë, gruaja e tij, Penelopa, ka kthyer mbrapsht të gjithë dhëndurët e mundshëm. Për nder, ajo është grua.

Kur biseda sillet prapë rreth besnikërisë së grave. bujtësit përpiqen t’i shmangen ngaqë iu kujtohet proverbi se në shtëpinë e të varurit s’flitet për litar. Mirëpo për habinë e tyre as Menelau, as Helena nuk bezdisen prej saj. Përkundrazi, kjo e fundit e cyt edhe më. Bujtësit s’dinë ku t’i çojnë sytë kur ajo flet për virtytin, por ndërkaq ajo e përmend vetë prockën që ka bërë, dhe

me këtë shpërthim sinqeriteti i çliron të gjithë. Biseda bëhet dyfish e gëzueshme.

Sado që përpiqen t’i largojnë mendimet mëkatare, sytë e bujtësve përherë e më shpesh ndalen mbi format e trupit të së zonjës së shtëpisë, ashtu siç spikatin pas tunikës së hollë. Zot, sa shpejt ikën koha. Ajo ka qenë rreth njëzet e pesë vjeçe kur ka bërë atë, aventurën, dhe tani i ka kaluar të dyzetat. Është shëndoshur pak në ijet. mollëzat i janë zgjeruar, krahët i janë mbushur edhe më, megjithatë, është po aq e dëshirueshme si atëherë, në mos më tepër.

Që kthimi i saj ka trazuar si asnjëherë tjetër ndjesitë e grave të qytetit, këtë e ka dëshmuar numri i lartë i lindjeve nëntë muaj më pas.

Por s’është vetëm përfytyrimi i bujtësve që përndizet prej saj. Menelau vetë, ndërsa e pret që ajo të mbarojë banjën, është gjithë epsh. Ndërkaq, epshi i tij nuk është pa një lidhje me bujtësit. Çdo bujtës është për të një rrëmbyes i mundshëm i së shoqes. Por për habi të tij, bashkë me egërsimin dhe alarmin, një ndjesi e turbullt dëshire e përmbyt. Është si një magmë e errët, që një mekanizëm misterioz e nxjerr nga kushedi ç’thellësira.

Ajo del më në fund nga banja dhe ashtu e zhveshur shtrihet përbri tij. Ai kundron për një kohë të gjatë pjesët intime të trupit të saj. Pas-taj me zë të ulët, i bën një pyetje që ia ka bërë edhe herë të tjera: në cilin ishull i qe dorëzuar së pari atij?

Po ta kam thenë. . . S’e mbaj mend mirë… Ishujt ishin të gjithë pa emra dhe të ngjashëm.

Zëri i saj është gjithashtu i mbytur në frymëmarrje, cka e bën edhe më djegëse ndjesinë e tij.

Kujtohu, megjithatë…

S’e mbaj mend. Ka kaluar kaq kohë. Ndoshta në anije. Por ajo lëkundej dhe mua më përzihej…

Po pastaj në pallat? Në pallat, në Trojë, ishte më mirë, apo jo?..

Po… Atje ishte ndryshe… Veç kësaj, më kujtohet se natën e mbërritjes sonë shumica e dritareve të Trojës patën dritë deri ndaj të gdhirë.

Atje patë orgazmën e parë me të?

. . .Po.

Heshtje.

Por kjo ndodhte rrallë. Ai ankohej vazhdi-misht për ftohtësinë time…

Ashtu? Pushti.

Ankohej gjithashtu që s’bëja më fëmijë…

Hm… Po me Dejfobin ishte ndryshe… Pohoje se me të kishe më shumë dëshirë.

Si të them… Po… Është e vërtetë… Veç atij vetë që ishte më i mirë se i vëllai, klima për-reth ishte e tillë… S’di si ta shpjegoj. . . Ndihej ankthi i Trojës… Parandjenja që ajo do të binte… Gjithçka ngjante si festë e si zi njëkohësisht.. Kjo, me sa dukej, më ndizte… Veç kësaj, e dija që ti ishe më pranë se kurrë, së shpejti do të bashkoheshim, sidomos…

Çfarë sidomos?

Sidomos kur nisi ndërtimi i atij… kalit prej druri— Gjithfarë marrish fliteshin për të… Që ti ishe fshehur brenda bashkë me të tjerë… Zot, ç’marrëzira; megjithatë, ndonëse e dija që ishin të tilla, kjo s’më pengonte ta përfytyroja veten duke ardhur atje…

Ku atje?.. Vazhdo… Fol edhe më..:

Atje pra. .. te kali… të dilja natën fshehurazi nga porta e qytetit… të vija në këmbët e përbindëshit dhe ti të lëshoje që lart një litar që unë të ngjitesha…

E pastaj?..

Pastaj të zhvishesha dhe të bënim dashuri. . . Ashtu si dikur.

Ah… Ashtu…( Fragmentet jane marre nga “Perbindeshi” I shkrimtarit Ismail Kadare. Konkretisht jane kapitujt X, XI, XII.)