Kush e vrau mbrojtësin e Shkodrës Hasan Riza Beun?/
Nga Gëzim Zilja/
Libri Me titullin ‘’Rrethimi i Shkodrës’’ është botuar në Milano në vitin 1913, nga korrespondenti italian i luftës Gino Berri, fill pas largimit nga Shkodra të ushtrisë sërbo-malazeze, që nuk ndenji as një muaj në qytetin e Shkodrës. Është një libër-ditar, kronikë e luftës për mbrojtjen e qytetit, tetor 1912-prill 2013. Duke qenë i shkruar nga një dëshmitar okular, libri me episodet e tij të jashtëzakonshme, është një dëshmi e fortë e asaj sesi u luftua nga të dy palët; turqit dhe shqiptarët nga njera anë dhe serbët me malazezët nga ana tjetër. Ndërkohë Shqipëria ishte shpallur shtet i pavarur më 28 nëntor të vitit 1912, por gjendja e saj ishte thellësisht kaotike. I vetmi oaz i lirë ishte Vlora me disa nga rrethinat e saj. Duke përfituar nga shkërmoqja e perandorisë osmane ushtria sërbe pushtoi Luginën e Sipërme të Vardarit kaloi Sanxhakun dhe Novi Pazarin hyri në tokat e Kosovës të Rrafshit të Dukagjinit dhe iu drejtua Durrësit. Ushtria greke nga Jugu, pas luftimeve në Thesali pushtoi bregdetin e Himarës dhe arriti deri në Qafën e Llogarasë. Ndërkohë forcat e ushtrisë malazeze rrethuan Shkodrën, e cila qëndroi rreth 6 muaj nën rrethim, duke bërë një rezistencë mbinjerëzore. Lufta e shqiptarëve tashmë zhvillohej kundër robërisë turke, por njëkohësisht edhe kundër pushtuesve të rinj.
Në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, që u mbajt më 17 dhjetor 1912, një pjesë e trevave të banuara nga shqiptarët ngeli jashtë kufijve. Pavarësisht kësaj edhe pse ajo u njojt nga fuqitë e mëdha në Konferencën e Ambasadorëve, Mali i Zi vazhdoi ta mbante të rrethuar Shkodrën deri në pushtimin e përkohshëm të saj.

Vrasja e Hasan Riza Pashës.

Bashkë me vlerësimet e larta si ushtarak për Hasan Riza Beun autori jep (aq sa ai ka informacion) edhe rrethanat për vrasjen e komandantit turk, duke lënë të nënkuptohet (anon) se atë pak mundësi kishte ta ketë vrarë Esat Pasha, i cili luftonte përkrah tij për mbrojtjen e qytetit. Madje ai shpreh opinionin e kohës kur shkruan në ditar se gjenerali shqiptar ishte gati të hakmerrej për këtë vrasje pasi ajo kishte ndodhur atë natë që ai e përcolli si mysafir nga shtëpia e tij. ‘’Mbrëmë u vra Riza beu. (30 janar 1913). Ai ishte për darkë te Esat Pasha. Të dy banesat ishin larg njera-tjetrës. Nga ora 20.00, Valiu u largua duke refuzuar pesë-gjashtë veta që Esat Pasha donte t’i jepte me vete si rojë. Atëherë i tha pasha, do t’ju shoqëroje me oficerin tim shoqërues. Kur arritën te selia e komandës Riza Beu, e falënderoi oficerin, duke i thënë: ‘’Mund të kthehesh se arrita në shtëpi. Kur mbeti vetëm menjëherë u gjend para tre vetave, tre hije. Ai nuk mundi t’i njohë dhe u tha atyre: kush jeni , ku shkoni?…Kaloi matanë por sapo të panjohurit u gjendën pas shpine, krisën tri pushkë …fq 136’’.
Ai i la amanet Esat Pashës: ‘’Të lë nën kujdes familjen time. Kujdes djalin tim. Mos i thoni që më kanë vrarë , por që jam vrarë në luftime… Betohuni se do ta mbroni Shkodrën deri në vdekje.fq. 137’’. Po kush e vrau Riza Pashën?
A kishin arsye ta vrisnin shqiptarët Riza Beun? Gino Berri e ngre këtë si tezë duke këmbëngulur që ekzistonte si mundësi. Masat e forta shtrënguese që ishte i detyruar të merrte Riza Beu, në kushtet e një rrethimi dhe lufte të përgjakshme, kishin dëmtuar rëndë interesat vetiake të tregëtarëve dhe qytetarëve të Shkodrës. Në plan të parë ishte sigurimi i ushqimit për ushtrinë që mbronte qytetin. Çdo spekulant ose tregtar, në bazë të ligjeve të luftës dënohej me vdekje. Por mungesa e bukës, ushqimeve (ato vazhdonin të sekuestroheshin për ushtrinë) dhe e vajgurit shkaktoi me dhjetëra viktima. Ka mjaft fakte tronditës në libër ku qytetarët kryejnë vetëvrasje duke mos gjetur rrugëdalje tjetër ose kur një prind vret dy fëmijët e vet dhe veten duke mos duruar t’i shohë të vdesin nga uria (faqe 167). Shumë njerëz duke mos menduar gjatë shikonin si shkaktar kryesor të kësaj katastrofe Riza Pashën. Autori shkruan: ‘’ E gjithë pjesa tjetër e popullatës shkodrane është shfrytëzuar ditë e natë në çdo lloj pune me pre e me qep uniforma, këmisha mbathje, këpucë e pajime; për të transportuar mallra dhe ka punuar nëpër llogore pa ndërprerje….Pas dy muaj mundimi, dështimesh e shfrytëzimi personal, pasi u janë shkatërruar burimet kryesore të jetesës, gjë tjetër e sigurt nuk u ka mbetur përveç vdekjes…. Ka vetëm një dëshirë që s’e dëgjon askush: Luftës duhet t’i jepet fund.’’
Por Riza beu do të jetë i paepur në masat e tij drastike për mbrojtjen e Shkodrës deri në sakrificën e fundit. Kur atij i thanë se ka qytetarë që nuk përballojnë dot luftën dhe janë gati të ngrenë flamurin e bardhë, ai u përgjigj: ‘’Do t’i pushkatoj. Dhe kur i thanë se nuk bëhet fjalë për disa por për mijëra ai sërish u përgjigj me ftohtësi: ‘’Do t’i pushkatoj. fq.84-85’’. Shpesh mbi tavolinën e tij gjendeshin letra kërcënuese. Shqiptarët ishin më të pabindurit ndaj çdo mase kur duhet të paguanin taksat ose gjobat shtesë në dobi të luftës. Hasan Beu po e thellonte gjithnjë e më shumë greminën midis tij dhe shqiptarëve. Kur ai u soll shumë keq në një mbledhje të kryepleqve, ku do të vendosej (merrej) një hua prej 10.000 lirash nga qytetarët, një hoxhë u shpreh:’’ Hasan Rizaja do ta paguajë shtrenjtë këtë që po bën fq.140’’.
Por ajo që të shkon mendja dhe bëhet e besueshme që ekzistonte dhe një shkak tjetër që Riza Beu të vritej nga vendasit, është episodi i mëposhtëm. Gino Berri shkruan: ‘’Para disa ditësh Valiu mblodhi krerët myslimanë më me influencë dhe duke diskutuar mbi gjendjen e qytetit pyeti: Po sikur t’u jepet autonomia? Ne nuk e duam ,u përgjigjën ata. Si? thirri Valiu i habitur. Nuk e pranoni lirinë, nuk doni të jeni zotër të fatit tuaj, në shtëpinë tuaj?’’u tha ai? Jo, ne duam pavarësin tonë, iu përgjigjën shqiptarët. Riza Beu i inatosur u tha: Ju jeni mish për kërbaç. Shpirt baltë, dhe iku i zemëruar. Faqe 140’’.
Nga sa më sipër veç urrejtjes nga një pjesë e të pasurve të mbetur trokë nga sekuestrimi pa kushte të pasurisë së tyre dhe të popullatës së varfër të ndodhur nën frikën gjithmonë të një të nesërmeje të tmerrshme ka dhe një kategori tjetër, atë të atdhetarëve shkodranë, që kërkonin pavarësi dhe jo autonomi si kërkonte Turqia me gjuhën e Riza Pashës. Tashmë (jemi në 30 janar 2013) Shqipëria kishte kufijtë e vet të përcaktuara nga Fuqitë e Mëdha. Një autonomi nën Turqinë, e që Riza Pasha po sakrifikonte gjithçka ta arrijë nuk përbënte zgjidhje për patriotët shqiptarët. Ndoshta edhe ky arsyetim mund të rreshtohet në shkaqet (mundësitë) që Riza Beu të jetë vrarë nga shqiptarët. Ka dhe një variant të tretë që autori nuk e përmend ose as që i shkonte mendja. Riza beu mund të jetë vrarë nga ‘’komando’’ serb ose ‘’malazez’’ duke e parë atë si pengesën kryesore për pushtimin e qytetit, megjithëse edhe për këtë në libër nuk jepet asnjë fakt.
Pas vrasjes së Riza Beut, komanda i kaloi shqiptarit Esat Pashë Toptani. Lufta vazhdoi deri në në 23 prill 2013, gati tre muaj pas vrasjes së Riza Beut, me të njëjtin tërbim, me të njejtin heroizëm, këmbëngulje e sakrifica të panumërta nga ana e ushtrisë dhe popullit shkodran. Në libër (ditar) del qartë që ushtria turko-shqiptare nuk u mund në betejë, por nga uria. Qyteti dhe ushtarët po vdisnin tashmë me dhjetëra në ditë (faqe 179) nga uria dhe të ftohtit. Dorëzimi ishte dinjitoz. Ushtria nën komandën e Esat Pashës u lejua të largohej nga qyteti e organizuar me të gjitha armatimet dhe paisjet e luftës në drejtim të Durrësit. Nga gjithë sa u tha më sipër, sipas të gjitha përshkrimeve të dëshimtarir okular, korrespondentit ushtarak italian në terren, Gino Berrit, Esat Pashë Toptani nuk kishte ndonjë leverdi të vriste Riza Beun. Deri më 31 janar 2013, ai ishte komandant i forcave vullnetare shqiptare, që luftonin krah ushtarëve të perandorisë për mbrojtjen e Shkodrës. Gino Berri njohës i thellë i botës shqiptare e përfundon me këto fjalë vrasjen e Hasan Rizait:’’Ndërkaq Esat Pasha është i turpëruar sikurse flitet. Në Shqipëri kur një njeri del nga shtëpia ku ka qenë mik, është i paprekshëm dhe ai që prek atë fyen të zotin e shtëpisë që e ka pasur mik. Ky mbetet nën peshën e rëndë të dyshimit dhe ka të drejtën e hakmarrjes mbi vrasësin për të shlyer turpin që e njollos. Dyshimi ngelet derisa gjakësori nuk është zbuluar. Faqe 140-141.’’ Hasan Riza Beu ishte lindur në Bagdad dhe u vra në moshën 42 vjeç.