Hamid Alaj – Dielli

Vështrim kronologjik rreth librit “Dokumente Diplomatike Italiane për Historinë e Shqiptarëve (1912)”, të autorit Dr. Paulin Marku

July 6, 2024 by s p

Hamid Alaj

New York/

Hedhja në dritë apo zbardhja e dokumentave arkivorë, të ç’farëdo qofshin ato, si historike, diplomatite, arkeologjike, etnografike, historiografike, fetare, gjuhësore dhe jo vetëm, lëshojnë rrezet e veta për ndriçimin sa më shumë të historisë së një kombi dhe në veçanti të një shteti, ashtu sikur dielli lëshon rrezet e veta për driçimin e planetit tonë.

Çdo dokument i degëve të cekura në rreshtat e sipër është më se i nevojshëm të njihemi me mardhëniet e një shteti me një shtet tjetër, të njihemi me luftrat në mes dy shteteve, me diplomacin në mes shteteve dhe qeverive të shteteve në përgjithësi, të cilat hyjnë në punë për të njohur sa më shumë historin e shteti, në këtë aspekt të shtetit tonë shqiptarë.

Në përgjithësi dokumentat arkivore të zbardhura për historiografin e shtetit shqiptarë radhiten në periudha të ndryshme kohore e deri në ditët e sotit dhe do të radhitën edhe në ditët në vijim. Studimi i historisë dhe degëve të tjera shkencore rreth shqiptarëve dhe për shtetin amë Shqipërin është prioritet dhe detyrë që çdo studiues i ç’farëdo dege shkencore t’i përkasë duhet ta ketë për detyra që të vjelë, hulumtojë dhe kërkojë në arkivat shtetrore brenda shtetit amë por edhe në arkivat e shteteve tjera, duke gjurmuar arkiv më arkiv, në mënyrë që historiografia e shtetit dhe popullit shqiptarë të ndriçojë dhe të pasurohet sa më shumë që të jetë e mundur me ngjarje dhe fakte shkencore-historike. Një gjë të tillë e bëri Dr. Paulin Marku në librin e tij “Dokumente Diplomatike Italiane për Historinë e Shqiptarëve (1912)”, të sistemuar deri më tani në një vëllim (Vëll. I.).

Kur kontaktova për herë të parë me librin “Dokumente Diplomatike Italiane për Historinë e Shqiptarëve (1912)”, Vëll. I, të autorit Dr. Paulin Marku, më shtyri t’i thellohem leximit dhe t’i kushtoj një vëmendje pak më shumë se disa librave të tjerë nga se vetë titulli i librit len të mendosh në atë mënyrë duke e ditur se ka të bëjë me dokumente arkivore diplomatike në mes shtetit amë Shqipërisë dhe atij fqinjë të Italisë. Puna e Dr. Paulinit në këtë libër mendoj se ka të bëjë me një punë dhe vullnet të qartë të zbardhjes së këtyre dokumentave arkivore në mes dy shteteve Shqipërisë dhe Italisë. Edhe pse libri zbardhë një periudhë kohore disa mujore (janar-qershor) të vitit 1912, vit të cilin shteti shqiptar shpalli pavarësin e vet, këto dokumenta bëjnë fjalë në periudhën para shpalljes së pavarësis.

Libri i Dr. Paulin Markut “Dokumente Diplomatike Italiane për Historinë e Shqiptarëve (1912)”, Vëll. I., është një përpjekje modeste për të hedhur dritë mbi zbulimin e këtyre dokumentave, të cilat nuk kanë qenë të sistemuara deri më tani në një vëllim të tillë, siç e bëri mendja e ndritur dora e artë e Dr. Paulinit. Gjithsesi, zbardhja e kësaj faze historike të këtyre dokumentave diplomatike italiane për historinë e shqiptarëve, do të mbetën sot e kësaj dite një bazë e fuqishme e ndiçimit të këtyre dokumentave arkivorë që studimi dhe hulumtimi i tyre nga Dr. Paulin Marku përbëjnë një obligim shkencorë të tij. Materiali i këtij vëllimi është mjaft i pasur në të dhëna historike, të cilat sjellin të njohuri me vlerë për historiografin shqiptare, duke e plotësuar me të dhëna dokumentare italiane gjë që bënë të mundur të hidhet dritë mbi zhvillimin politik të vendit për periudhën kohore gjashtë mujore janarë-qershor të vitit 1912, periudhë kjo e shoqëruar me ngjarje mbi Kryengritjen e Pergjithshme të atij viti (1912) që shënon ndarjen përfundimtare të shqiptarëve nga Perandoria Osmane.

Vëllimi “Dokumente Diplomatike Italiane për Historinë e Shqiptarëve (1912)”, Vëll. I, i autorit Dr. Paulin Marku, përmbledhur sipas arkivave italiane është një burim dhe një plotësim i çmuar që i shtohet materialeve arkivore të kësaj gjinie të botuara kohëve të fundit, i cili vëllim lidhet ngusht me zbardhjen e mëtejme të njohurive mbi historinë e shqiptarëve në bazë të dokumentave përkatëse. Libri ka një numër të madh dokumentesh, që ka karakterizuar autorin, duke shfletuar dokumentacionin përkatës, që ka gjetur dhe konsultuar në arkiva të ndryshme italiane, për ngjarjet e kohës që ai i ka kushtuar. Dokumentet e botuara në këtë vëllim janë të rangjëve të ndryshme. Kemi të bëjmë me dokumenta ku jipen informacione për takime të ndryshme të udhëheqësve kryengritës shqiptarë. Sa më shumë që thellohej në leximin e këtij libri, në brendin e tij lexuesi hasën në shumë dokumenta ku bëjnë fjalë lidhjet dhe kontaktet e vazhdueshme të disa krerëve shqiptarë si: Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Bibë Doda etj., me kancelarit e huaja. Në këtë seri dokumentash gjenden të dhënë të rëndësishme rreth mënyrës dhe organizimit të njoftimit të krerëve shqiptarë nga konsuj të ndryshëm evropian, për situatën e vendit të tyre të cilët vazhdimisht kërkonin ndihmë financiare e armatim për kryengritje të pëgjithshme kundër pushtuesit osman.

Studimi dhe sistemimi i këtyre dokumentave në përgjithësi mbëtetet në një bazë të gjërë burimore siç janë arkivat shtetrore italiane. Në këtë llibër janë grumbulluar dokomente si bie fjala: telegrame, raporte, informacione etj., ku qeveria italiane e asaj kohe u dërgonte, konsujve, zavendëskonsujve, ambasadorëve italian në shtetet fqinje, legatave italiane, Ministrisë së Jashtme Italiane etj., ku u bëhej me dije për gjendjen e krijuar në shtetin shqiptarë. Këto dokumente bukur mirë diti t’i sistemojë në një vëllim (Vëll. I.) mendja e ndritur dhe dora e artë e Dr. Paulin Markut. Ky libër me gjithë këto vjelje dokumentesh përbën një bukuri të pafundme dhe histori të shumta në veten e vet, që u kanë mbijetuar viteve të pa botuara deri më tani. Ato me pak vëmendje të zgjojnë kurreshtje për të vazhduar edhe më tej në hulumtime dhe sistemime të dokumentave të tillë, jo vetëm në arkivat italiane, siç ka bërë Dr. Paulini por edhe në arkivat e shteteve tjera evropiane, gjë që nuk mungon, por a duhet më të bëhet në këtë fushë besoj se po, sepse dokumentet e tilla nuk mund të sistemohen në një vëllim apo dy vëllime, në një libër apo një broshurë, dhe do ishte mirë që edhe studiues të tjerë të ndiqnin rrugën e Dr. Paulinit. Kjo nuk do të thotë se është bërë pak në këtë fushë, por nënkupton se sa më shumë ta njohësh dhe t’i njohësh arkivat e shteteve tjera pa shmangur ato shqiptare, aq më shumë thellohesh në njohjen e historiografisë shqiptare dhe pastaj nuk e ke lehtë të shkëputesh prej saj.

Telegramet, informacionet, raportet, të gjitha këto ishin të dërguara nga qendra të ndryshme evropiane dhe ballkanike, si bie fjala nga: Sofia, Roma, Beogradi, Cetina, Korfuzi, Athina, Shkodra, Fiume (Rijeka), Tivari, Parisi, Londra, Viena. Pastaj kemi telegram nga konsullata italiane në Kajro, dërguar ministrit të jashtëm italian, informacion i zvendëskonsullit italian në Tivar dërguar të ngarkuarit me punë në Cetinë, dhe shumë telegrame dhe informacione të tjera dërguar ambasadorëve, konsjve, zavendëskonsujve, Ministrisë së Jashtme Italiane, legatave etj., ku bukur mirë diti si vjelë dhe sistemoj në këtë libër Dr. Paulin Marku.

Libri i Dr. Paulin Markut “Dokumente Diplomatike Italiane për Historinë e Shqiptarëve (1912)”, Vëll. I., ka rëndësin e vet në fushën e zbulimit të dokumentacioneve arkivore e cila qëndron edhe mbi faktin se këto dokumente arkivore vijnë tashmë për studiuesit e historisë si të plota në gjuhën shqipe të përzgjedhura, përkthyera dhe të përgaditura për botin nga Dr. Paulini, të cilat përbëjnë një ndihmesë të madhe, ku jo të gjithë studiuesit e interesuar mund të kenë hulumtuar në arkivat italiane dhe mund të kenë qasje kaq të rëndësishme që hedhin dritë për një periudhë vendimtare të historiografis shqiptare. Gjatë përkthimit të dokumenteve nga gjuha italiane autori i librit ka pasur parasysh që t’i qëndrojë besnik dhe sa më afër tekstit origjinal. Pastaj, renditja e dokumenteve është bërë sipas kriterit kronologjik në përputhje me brendin e tekstit.

Këto dokumente gjithashtu do të krijojnë mundësi që studiuesit e mirëfilltë duke përdorur metoda të ndryshme krahasimtare të mund të gjejnë të përbashkëtat dhe dallimet në mes burimeve arkivore shqiptare dhe atyre italiane, gjë që bën të mundur gjetjen e të vërtetave historike të zhvillimit të ngjarjeve në territoret shqiptare. Këto të dhëna dokumentare do të jenë në shërbim të studiuesve të historisë shqiptare, pra të fushës së historisë dhe shkencave të tjera që do të bënte me të njohur historiografin shqiptare, njohjen e zhvillimive politike, gjeostrategjike, ekonomike dhe ushtarake. Prandaj, lirisht mund të themi se Dr. Paulini me botimin dhe daljen në dritë të këtyre dokumenteve arkivore italiane ka dhënë një kontribut të rëndësishëm për shkencën e historisë, sidomos për historin e shqiptarëve të asaj periudhe. Ashtu siç shprehet vet edhe autori i librit Dr. Paulin Marku se: “Dokumentet e huaja na japin mundësin të shohim në brendësi politikën e një shteti dhe të hulumtojmë në mënyrë të detajuar qëndrimin politiko-diplomatik ndaj ngjarjeve dhe fenomeneve tjera” të asaj periudhe që i përkasin dokumentet në fjalë, bën që studiuesit e mirëfilltë ta kenë këtë libër si manuel udhëzues për njohuri më të thella të ngjarjeve kohore edhe pse janë botuar dokunente të ndryshme nga arkivat shqiptare dhe të huaja po jo nga ato italiane.

Materiali i këtij vëllimi është mbështetur në arkivat burimore italiane që zënë një vend të rëndësishëm në këtë punim e cila ka shërbyer dhe ka bërë të mundur për të arritur në konkluzione më të sakta të vjeljes së tyre dhe zbardhjes së mëtejshme të serisë së dokumenteve arkivore mbi historin e popullit dhe shtetit shqiptar në përgjithësi.

Libri i tiulluar “Dokumente Diplomatike Italiane për Historinë e Shqiptarëve (1912)”, Vëll. I., i autorit Dr. Paulin Marku, është vërtetë një libër shumë interesant dhe më interesant është kur lexuesi e merr në dorë dhe e lexon me vëmendje dhe në mendjen e tij i bën një analizë kronike, atëherë të duket shumë interesent nga falkti që të habit me durimin dhe këmbënguljen e autorit për të hulumtuar, zbuluar, evidentuar dhe sistemuar një arsenal të tërë dokumentesh arkivore italiane në të mirë dhe për të pasuruar fondet e tilla dokumentesh mbi historiografin shqiptare.

Autori i librit ka bërë një punë të mirë në shfetimin e dokumenteve në përgjithësi si bie fjala: telegramëve, raporteve e informacioneve të ndryshme duke u dhënë vendin e duhur gjatë renditjes së materialit për botim në një vëllim të veçantë. Autori mendoj se ka bërë punë të mirë duke hedhur në dritë një botim me shumë rëndësi siç janë hulumtimi dhe sistemimi i dokumentave italiane për historiografin shqiptare që sigurisht se edhe ai vetë ka hasur në vështirësi të ndryshme gjatë hulumtimit, sepse puna e tillë ka nevojë për durim, kujdes dhe kohë të mjaftueshme për të zbardhur diçka me rëndësi siç ka bërë Dr. Paulin Marku.

Dr. Paulin Marku me grumbullimin dhe botimin e këtyre dokumenteve, që nuk janë të pakta, në një vëllim të veçantë i ka dhënë mundësi të gjithëve që të lexojnë një libër shumë interesant të dalur nga arkivat italiane, dhe njiherit duhet lavdëruar për punën e bërë dhe guximin për të ndëmarrë një iniciativ dhe punë të tillë. Autorin e këtij libri në radhë të parë duhet përgëzuar për veprën e dhënë me kaqë rëndësi për historiografin shqiptare, por edhe për vullnetin e tij për punë, hulumtim të thelluar, durim mahnitës gjatë punës, përkushtim të jashtëzakonshëm të aftësisë profesionale gjatë punës hulumtuese dhe kërkuese, të një njeriu me karakter të vendosur për të çuar në fund punën e nisur deri në botimin e pëgjithshëm të librit.

Autori i këtyre rreshtave me përzemërsi e falenderon autorin e librit Dr. Paulin Markun për veprën që na botoi, njiherit urojmë suksese edhe në jetë dhe në daljen në dritë edhe të shumë veprave tjera nga dora dhe mendjea e ndritur e tij.

New York 5 Korrik 2024

See insights and ads

Create Ad

All reactions:

Bektashizmi në Shqipëri dhe roli i tij në përhapjen e shkollave shqipe

March 30, 2023 by s p

Shkruan: Hamid Alaj

Roli i bektashizmit dhe i klerikëve intelektuat bektashinj ka qenë i çmuar në lëvizjen kombëtare shqiptare për liri dhe pavarësi. Shumë nga klerikët e këtij sekti i hapen dyert e teqeve të tyre duke u bërë strehë për patriotët shqiptarë që luftuan kundër sundimit osman por edhe kundër pushtuesve fqinjë. Jo vetëm që dhanë këtë llojë kontributi për lëvizjen kombëtare shqiptare, por intelektualët dhe baballarët bektashian dhanë edhe në fushën e arsimit, ku spikatë puna e tyre e shkëlqyer dhe e pa lodhur. Kështu, puna e tyre u bë “zenit” në fushën e nacionalizmit shqiptarë dhe në fushën e arsimit. Edhe përkundër vënies së “gishtit” të Sulltan Abdul Hamidit, teqeve dhe intelektualëve bektashian, ata nuk e ndalen veprimtarin e tyre patriotike dhe arsimore të popullit të vet. Kështu, kush më shumë e kush më pak nga intelektualët bektashian, morën rolin (me vendime të prera) për përhapjen dhe mësimin e gjuhës shqipe. Padyshim se në këtë fushë një kontribut të çmuar dhanë baballarët bektashian, ku njëri ndër to spikatë “Dervish Meleq Tahir Staravecka, i cili i kaloi tridhjetë vite duke udhëtuar nëpër Shqipëri, nga fshati në fshat, nga Ulqini në Prevezë, për të shpërndarë libra për zgjimin kombëtarë të Shqipërisë. Të gjitha teqet u shdërruan në shkolla shqipe.⁵“

Sekti bektashijan në Shqipëri por edhe në trevat tjera shqipfolëse u jepte mundësi klerit (dervishëve) të tyre që të vazhdojnë me propagandën e tyre për të luajtur një rol kyç për pavarësin e shtetit të tyre. Një punë të lavdërueshme baballarët bektashianë bënë edhe në fushën e arsimit. Njëkohësisht në këtë aspekt ato nuk lanë pas dore edhe përhapjen e shkollave dhe të mësuarit e gjuhës shqipe. Mirëpo, Perandoria turke e pa rrezik që shqiptarët të lejoheshin të lexonin e shkruanin gjuhën shqipe, prandaj e ndaloi hapjen e shkolla dhe shtypjen e librave shqip si dhe importimin e tyre nga jashtë dhe shtypjen e tyre brenda Perandorisë turke. Mirëpo, bektashinjtë dhe klerikët e tyre rrezikuan në këtë aspek duke sjellur libra në gjuhën shqipe dhe duke i shpërndarë tek nxënësit e etur për shkrim-lexim të gjuhës së tyre. At rrezikuan aq shumë sa po të ziheshin dënoheshin me burgim nga autoritetet osmane. Dhe kështu, përkundër rrezikut që u kanosoej lëvizja edukuese filloi të zhvillohej dhe të përhapej ngadalë.

Një rol vendimtarë në këtë aspekt kanë luajtut vëllezërit Frashëri, Samiu, Abdyli dhe Naimi edhe pse nuk ishin bektashijan , por vinin nga trungu bektashian. E dinin mirë se në atë kohë gjuha shqipe nuk kishte alfabet dhe të parët që u përpoqën të formonin alfabetin e gjuhës shqipe pikërisht ishin këta vëllezër, duke e ditur se krijimi i alfabetit shqip dhe kultivimi i gjuhës amtare shqipe do të sillte mjete të shkathëta për të menjanuar dominimin e Perandorisë turke. Këtë detyrë pikërisht, për të formuluar alfabetin e gjuhës shqipe dhe për të hartuar libra shqip e mori si detyrë Naimi.

Duke ndjekur shumë bektashinj dhe klerikë të këtij sekt dhe të tarikatëve të tij, filluan të merren me ativetetet e lëvizjes kombëtare shqiptare dhe njëkohësisht me përhapjen e shkollave shqipe. Kështu, shumë teqe me udhëheqësit e tyre (dervishë) u bënë çerdhe e mësimit të gjuhës shqipe dhe ato vetë shkolla në vete. Bie fjala teqja e Hajdërie në Gjirokastër ishte vërtet një shkollë në vete. Kur qeveria turke e mësyu këtë teqe, aty gjetën libra shqip i morën dhe i dogjën të gjitha kurse dërvishët e asaj teqeje i dëbuan në Janinë.

Përkrahës të denjë të klerikëve bektashian në përhapjen e shkollave dhe arsimit shqip padyshim se janë edhe figura të shquara nacionaliste, si bie fjala: Rexhep Mati, Shahinj Kolonja, Ismail Qemali, Fadil Pashë Toptani, Bajo Topulli etj., që ishin mbështetës të denjë të të tyre ku njëkohësisht në raste të shfaqjes së rrezikut nga Perandoria turke ato gjenin strehim dhe në teqet bektashiana, si në atë të Melçanit, Frashërit, Elbasanit, Koshtanit, Prtishtës dhe Përmetit.

“Kur në vitin 1902, Sulltan Abdul Hamidi urdhëroi mbylljen e të gjitha shkollave dhe ndaloi botimin e librave shqip,pas revolucionit të xhonturqëve ato u hapën përsëri për një kohë të shkurtë, dhe u mbyllën përsëri në tetor 1910. Duke e parë këtë veprim të sulltanit turk, teqet bektashiane, ku dervishët kishin vetëm një shkollim elementar, shumë shpejt u shdërruan në rrjet të shkollave të fshehta dhe shërbyen si sistem për të shpërnda libra të drejshqiptimit, gazeta e libra shqip.⁶” ky rrejt i ngritur nga kleri bektshinj shqiptarë ishte mbështetur edhe nga jasht, sidomos nga teqeja e Karjos (Egjipt) ku një dervish me origjinë shqiptare i quajtur Baba Meleq Shëmbëdhenji ishte dërguar nga aty për në Shqipëri me misionin që kishte ngarkuar vetes për shpërndarjen e librave shqip.

Kleri bektashian (dervishët dhe baballarët) ishin shumë të kënaqur kur mësonin dhe ishin në dijeni se fëmijët që ndiqnin shkrim-lexim në teqet bektashiane. Kur ishin në dijeni se fëmijët kishin mësuar alfabetin dhe dinin të lexonin shqip librat që u vinin nga Manastiri ndiheshin shumë krenarë, që mundi i tyre nuk u kishte shkuar bosh me hapjen e teqeve si shkolla në vete.

Në vazhdim të këij shkrimi do të paraqesim shkurtimisht edhe teqet bektashiane shqiptare që luajtën një rol vendimtar në përhapjes e shkollave dhe arsimit në gjuhën shqipe. Duke nisur nga Teqeja e Baba Jusufit, në Bllacë të Qarkut të Dibrës, e themeluar në vitin 1893, ishte një teqe, apo thënë ndryshe një qendër e fshehtë e mësimit të gjuhës shqipe në rajonin e Dibrës. Teqeja në Backë në Qarkun e Skraparit e themeluar në vitin 1889 nga Baba Hamiti i Melçanit por e udhëhequr nga shumë baballarë (6) deri në vitin 1923, ndryshe e njohur si Teqeja e Baba Fetahut ishte shumë e njohur për përhapjen e të shkruarit e të lexuarit të gjuhës shqipe sepse ishte vetë ai që i mësonte njerëzit si të lexonion e si të shkruanin në gjuhën amatare. Teqeja e Bulqizës në Qarkun e Bulqizës u themelua në shekullin nëntëmbëdhjetë nga Fejzi Bulqiza i cili ishte shkolluar në Anadoll dhe ktheu në Shqipëri në vitin 1827 dhe udhëhoqi këtë teqe. Ai menjëherë si u bë baba i kësaj teqeje mori iniciativen për të hapur shkolla në rajonet përreth dhe ashtu veproi. Ai me admirit ua mësonte shkrim- lexim njerëzve që e rrethonin dhe kështu teqeja ku ai shërbente u bë një shkollë në vete. Teqeja e Frashërit në Qarkun e Permetit ishte një ndër teqet më të mëdhaja dhe më të rëndësishme në Shqipëri e cila luajti një rol shumë me rëndësi në lëvizjen nacionaliste në fund shekullin nëntëmbëdhjetë. Ajo u themelua nga poeti mistik, Baba Tahir Nasibi i Frashërit i cili kaloi një kohë të gjatë në Lindjen e Mesme dhe pas kthimit të tij në vendlindje në vitin 1825 themeloi këtë teqe. Kjo teqe më vonë shëberbeu si qendër për shpërndarjen e paligjshme të librave shqip dhe për përhapjen e ndjenjave nacionaliste sidomos në udhëheqjen e Baba Alushit. Mihal Grameno në vitin 1907 për këtë teqe thotë: “Frashëri ishte vend i shenjtë për Shqipërinë për shkak se ishte Frashëri nga ku emisarët dhe predikuesit e gjuhës shqipe u nisën për të ndriçuar popullin e vet”⁷. Kjo teqe ka qenë vërtetë një çerdhe e patriotëve shqiptarë, për shkak se aty ishte shkolla e madhe e kombit shqiptar.

Teqeja Hajdërie, Qarku i Gjirokastes u themelua nga vetë Baba Hajdari por njihet edhe si teqeja e Stufit apo si teqeja e Baba Sulejmanit. Edhe kjo teqe luajti një rol shumë të rëndësishëm për përhapjen e shkollave dhe gjuhës shqipe. Nën udhëheqjen e Baba Sulejmanit, në vitin 1904, në deekadën e fundit të sundimit osman, teqeja ishte denoncuar si strehë për librat shqip dhe si qendër e mësimit të gjuhës shqipe, dhe kështu Ai ishte nga trupat osmane dhe e kishin dërguar në burgun e Janinës për të vuajtur dënimin. Teqe tjera që luajtën një rol shumë të madh në përhapjen e shkollave dhe arsimit shqip padyshim se është edhe teqeja në Matohasanaj, Qarku i Tepelenës e udhëhequr nga Baba Salihu. Ai ishte nxitës i madh i shkollimit në gjuhës shqipe të popullatës për rreth. Kjo teqe gjatë Lidhjes së Prizrenit (1878) ishte përdorur si shkollë e fshehtë për mësimin e gjuhës shqipe.

Në përhapjen e shkollave dhe mësimit në gjuhës shqipe, padyshim se spikatë edhe puna e palodhur e Baba Jasharit, që arriti të hapë shkollë shqipe në Martanesh në vitin 1909, që për hirë të vërtetës shkolla të tilla nuk gjendeshin në atë kohë në Tiranë, Durrës, Shkodër e mos të themi në vende e qytete tjera shqiptare. Ka edhe të tjera teqe dhe të tjerë klerikë bektashian që këtu nuk i kemi ceku në këtë punim por shkurtimisht jemi thelluar vetëm në disa sa për ta plotësuar rolin e tyre në përhapjen e shkollave dhe arsimit shqipe gjatë periudhës së tyre.

Pas viti 1908-1909, populli shqiptarë përfitoi nga shpallja e kushtetutës turke e shpallur nga xhonturqit, ku shumë nga intelektualës shqiptarë filluan të mësonin popullin si të shkruanin dhe të lexonin në gjuhën shqipe. Me këtë rast edhe teqet bektashiane ishin të lira dhe ishin të transformuara pak a shumë në shkolla të mësimit në gjuhën shqipe. Ato luajtën një rol të madh edhe në “çështjen e alfabetit” pra zgjedhja e alfabetit me të cilën duhej të shkruhej gjuha shqipe. Zgjedhje themelore natyrisht ishte mes alfabetit arab që frymëzohej nga brendia e Perandorisë Osmane dhe alfabetit latin . me këtë rast Kongresi i Manastirit (14-18 Nëntor 1908) vendosi në favor të alfabetit latin. Edhe pse bektashinjtë ishin pjesë e bashkësisë muslimane, të cilët edhe më herët kishin kontribuar në përparimin dhe përhapjen e gjuhës dhe letërsisë shqipe me alfabet arab, ato prapë se prapë nga ana e bektashinjëve nacionalistë morën anën e mbështetësve të alfabetit latin.

NAZIRE CURAJ-ZOGAJ, Femra krajane, atdhetare e shquar e çështjes kombëtare

January 3, 2023 by s p

Shkruan: Hamid Alaj

New York: 1.01.2023

Ti jipet epiteti një femre “Atdhetare e shquar e çeshtjes kombëtare” nuk është e paktë, sepse aty lypet, jo pak por shumë për të bërë e sakrifikuar, madje edhe deri në dhënie jete, e mos të flasim për të tjera gjëra që një femër duhet të kalojë gjatë gjithë jetës së saj për ideale dhe çështje kombëtare. Ajo është një dhe e vetmja femër krajane që sakrifikoi gjithçka për çështjen dhe idealet kombëtare, e quajtura Nazire Curaj-Zogaj.

Nazirja e lindur dhe e rritur në trevën e Krajës derisa mori rrugën e shkollimit të mëtejshëm, pastaj e shkolluar dhe e frymëzuar me idealet dhe çështjen kombëtare në Kosovë, ajo sot mund të bëjë krenar çdo femër krajane por edhe çdo banor të trevës që e kujtojnë me rrespekt dhe nostalgji edhe si mësuese por edhe si “femra” më e njohur krajane e idealeve kombëtare, e pse mos të thënë “heroina” e trevës së tyre. Ajo ka një biografi të gjërë edhe pse dominon vuajtja dhe sakrifica e saj për idealet dhe çështjen kombëtrae shqiptare.

Nazire Curaj u lind më 27. 12 (dhjetor) të vitit 1946 në fshatin Ostros i Madh (lagja, Curaj Poshtë) të Krajës. Shkollën fillore e kreu në vendlindje në vitin shkollor 1960/61. Mbasi mbaron shkollën fillore Nazirja regjistrohet në Shkollën e Mesme në Ferizaj, në Kosovë, në vitin shkollor 1961/62 dhe përfundon në vitin shkollor 1964/65. Në vitin 1966 kthehet në vendlindje, si mësuesja e parë krajane dhe pikërisht më 1 shkurt të vitit 1966, fillon punën në arsim, pranë Shkollës fillore “Gjergj Kastrioti – Skënderbeu” në Ostros të Krajës. Në Shtator të vitit 1967, e lëshon Krajën dhe kalon ilegalisht në Shqipëri. Gjatë qëndrimit katërvjeçar në Shqipëri, (gjer më 1971), ajo ndiqte studimet për Gjuhë dhe Letërsi Shqipe në Universitetin e Tiranës. Gjatë atyre viteve dha provimet e vitit të parë dhe të dytë të studimeve dhe njëkohësisht edhe punësohet për dy vite ku dha mësim në Shkollën Fillore “Vaso Kadija” në Zues të Shkodrës. Pas atyre viteve qëndrese në Shqipëri, ajo vendos të kthehet në vendliondje. Edhe pse kthehet në vendlindje Krajë asaj nuk i lejohet punësimi në komunën e Tivarit, gjegjësisht të punësohet si mësuese në trevën e Krajës aty ku për herë të parë filloi profesionin e saj dhe mori ditarin e mësuese në dorë. Edhe pas gjithë kësaj, ajo e etur për të punuar profesionin e vet vendos të shkojë në Kosovë dhe pranohet në Shkollën Fillore “Jeta e Re” në Komoran të Kosovës, ku punoi një vit shkollor. Pas një viti shkollor vendos të transferohet për të dhënë mësim në Shkollën Teknike në Ferizaj, në vitin shkollor 1972/73. Edhe në këtë shkollë punoi një vit shkollor. Po një vit shkollor dha mësim edhe në Shkollën Ekonomike në Ferizaj ku vazhdon punën edukativo-arsimore, si mësimdhënëse e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe. Gjashtë vite shkollore dha mësim në Shkollën Fillore në Babush të Ferizajit. Ajo, në mënyrë permanente, me vullnet e zell punoi për ngritjen dhe përsosjen profesionale. Për këtë qëllim regjistrohet në Fakultetit Filozofik, Dega Gjuhë e Letërsi Shqipe në Universitetit e Prishtinës, dhe diplomon në vitin 1980. Profesoresha atdhetare në vitin 1980 fillon të japë mësim në Shkollën e Mesme Bujqësore “Zenel Hajdini” në Ferizaj

Në një periudhë kohore dhjetëvjeçare (1971-1981) Nazire Curaj nuk rreshtë së punuari për çeshtjen kombëtare. Bile ajo së bashku me aktivistë tjerë si nga Kosova po ashtu edhe nga treva e Krajës, vazhdon aktivitetet e saj patriotike dhe kombëtare për t’u përgaditur për Pranverën e Madhe të vitit 1981. Ajo shkon në vendlindjen e saj Krajë dhe takohet me patriotët krjanan të idealeve kombëtrae si me Ali Perashin, i cili shprehet i gatshëm për të punuar për çeshtjen kombëtare, poashtu edhe me patriotët e tjerë krajan si me Xhafer Markashin, Salih Markashin e Hasan Perashin. Të gjithë së bashkut bien dakord që idealet e tyre patriotike ti shkrijnë për çështjen kombëtare shqiptare. Kjo ishte nisma e formimit të grupit ilegal “Jehona e Krajës”, protagoniste e së cilës ishte Nazire Curaj. Kështu, Nazire Curaj së bashku me Eshrefe Mujën në vitin 1982 shkojnë pësëri në Krajë dhe vendosen ilegalisht në lagjen Kacaj (fshati Martiq) në shtëpin e Et’hem Halilit, ku u zyrtarizua formimi i grupit ilegal “Jehona e Krajës”.

Nazirje ka ardhur shpesh në Krajë nga Kosova ku jetonte dhe vepronte. Sa qëndronte në vendlindje së bashku me patriotët e tjerë krajan formonin dhe shkruanin trakte të ndryshme kundër regjimit sllavo-komunist dhe njëkohësisht edhe i shpërndanin në mënyrë ilegale nëpër rrugët e Krajës. “Gjatë qëndrimit një javor në Kacaj, unë kam shkruajtur disa trekte për t’i shpërndar në mbarë Krajën dhe disa letra proteste, që t’ju dërgohen të gjitha instancave që nga Komuna e Tivarit e gjer në Federatë”, shprehet Nazire Curaj. Ajo me urdhër të aktivistit të njohur për çeshtje kombëtare nga Kosova patriotit Abdulla Prapashtica, shkonë në Krajë me detyrë që të formojë një grup të besueshëm atje i cili do të shërbejë si bazë e nevojshme për të bashkëpunuar me Shtetin Amë, me Shqipërinë.

Në prill (9 dhe 10) të vitit 1981 Nazire Curaj merret në pyetje nga policia e Ferizajit për aktivitetet e saj patriotike dhe me këtë rast dënohet dy (2) muaj burg, kurse më 18 prill po të atij viti e largojnë nga mardhënie pune. Kolektivi i shkollës ku ajo punonte dhe nxënësit e asaj shkolle protestuan për një kohë të gjatë, plot gjashtë muaj, për kthimin në punë të mësueses së tyre, por ai kthim i saj në mardhënie pune u mundësua në shtator të vitit 1992. Pasi lirohet nga burgu dy mujor, po në vitin 1981 ajo shkon në Krajë dhe njëkohësisht viziton edhe Ulqinin. Me këtë rast merret në pyetje nga UDB-ja në Stacionin Policorë të Ulqinit. Kthen në Kosovë dhe vashdon aktivitete e saj patriotike.

Në shtator të vitit 1983, Nazire Curaj merr detyrë që përmes Krajës, me ndihmën e anëtarëve të grupit ilegal “Jehona e Krajës” të shkojë në Shtetin Amë bashkë me Xhabir Morinën, me detyrë që të kontaktoj me udhëheqësit e Shtetit Amë dhe të kërkojë ndihma konkrete për fillimin e Luftës Çlirimtare në Kosovë. Kjo ishte Nazire Curaj e cila kishte guxim dhe vullnet ta kryente çdo detyrë që i ngarkohej asaj për çeshtjen dhe idealet kombëtare. Dhe ate e bënte. Niset për në shtetin Amë, Shqipëri dhe atje kërkon të takohet me disa udhëheqës të lartë shtetëror për të kërkuar ndihmë por siç shprehet ajo: “mbeta e zhgënjyer duke më thënë se nuk janë pjekur kushtet për një gjë të tillë”. Pasi kthehet nga Shqipëria ajo bie në depresion të thellë dhe njëkohësisht humb vetëdijen dhe ashtu në atë gjendje, pa pikë mëshire, policia fashite jugosllave e burgosin sërisht me një nga nxënëset e saj, Elmaze Graincën, në vitin 1985, ku ndaj saj ushtrojne dhunë të pa parë sa që brenda dy ditëve i thejnë 15 dhëmbë e dhëmballë, ku gjaku i shkonte curril nga hunda, veshi e goja, ku shpesh nuk ishte e zoja të ngrihej në këmbë, por ashtu në atë gjendje përpiqej të qëndrohnte në këmbë, gjë që e paraqet edhe në një poezin e saj të pa botuar, ku ajo shprehet: “Si feniksi unë jam ba / Shumë herë vdiqa dhe u ngjalla”. Po atë vit (22 tetor 1985) mbahet gjykimi i saj në Prishtinë me kryetar të trupit gjykues Shefki Sylaj, “udbashi” famëkeq shqiptar i asaj kohe i cili me këmbngulje kërkon që Nazire Curaj të dënohet me burgim të përjetshëm kurse eksperti ligjor boshnjaku Muhedi Salihamixhiqi-neuropsikiatë, insistonte që Nazire Curaj të dënohej me një vit burg, kurse ish-nxënësja e saj të lirohej në mungesë faktesh.

Pasi që Nazirja ishte me origjinë nga Kraja. Trevë e cila ishte nën juridiksionin e Malit të Zi, në burgun e Prishtinës ku Nazirja vuante dënimin vinë disa “udbasha” nga Mali i Zi me pretekst që ajo është nga Mali i Zi dhe që ajo të transferohet në burgun e Shpuzës për ta vuajtur dënimin, mirëpo një “udbash” shqiptar, njëfarë Arif Riza mundohet që Naziren mos ta lëshojnë në duar të malazezëve duke ju treguar atyre dosjen shëndetsore të saj “udbashave” malaziaz që kishin ardhur për ta marrë Naziren, dhe ashtu ndodhi, Nazirja nuk u trensferua në Mal të Zi në burgun e Shpuzës por e vuajti dënimin në burgun e Prishtinës aty ku ishte dënuar.

Në shtator të vitit 1988, Nazire Curaj përsëri dënohet me një vit burg dhe burgun e vuan në Mitrovicë dhe Beograd ku përsëri vazhdojnë torturat ndaj saj. Pasi lirohet nga burgu ajo përsëri shkon ilegalisht në Krajë për të vazhduar aktivitetet e saj patriotike dhe atdhedashëse. Nga përndjekjet e shumta nga policia sllavokomuniste jugosllave, Nazirja herë pas here detyrohet të kalojë në Shqipëri. Tani më në një gjendje të mjerueshme, e dalur nga burgu, pa punë, e me fëmijë të vegjël kalon në Shqipëri disa herë por edhe në këtë gjendje të rëndë psiqike policia malazeze e ndalin dhe e mbajnë në burgun e Shpuzës për pesë (5) ditë me pretekstin që pas pesë (5) ditëve të paraqitet në policin e Prishtinës. Pra, nga kjo shihet qartë se Nazire Curaj-Zogaj ishte një patriote e flaktë nga treva e Krajës, ishte e lidhur për të vazhduar veprimtarin e saj për çështje kombëtare, andaj ishte e ndjekur këmba-këmbës nga UDB-ja jugosllave, e cila torturohej fizikisht dhe mendërisht. Ishte e burgosur disa herë si në burgun e Ferizajit, Nishit, Prishtinës, Mitrovicës, Beogradit e të Shpuzës. Ajo u rezistoi të gjitha burgjeve, qoftë në Serbi, Kosovë e Mal të Zi dhe asnjëherë nuk u dorëzu përkundrazi dilte kryelartë në mbrojtje të idealeve të veta kombëtare. Edhe pas gjithë këtyre vuajtjeve e burgosjeve Ajo asnjëherë nuk u mposht edhe pse shpijunët e “udbashat” e policisë sllavokomuniste e torturonin ajo përsëri qëndronte kokëlartë. Të njëjtën gjë e bënte kudo ku vepronte si në vendlindje Krajë po ashtu edhe në Kosovë ku jetonte dhe kishte bazën e veprimtarisë së saj. Mbi të gjitha luftonte për çlirimin e kombit të vet nga thundrat sllavo komuniste jugosllave.

Fakti që Nazirja kishte krijuar një shoqëri patriotike si në Kososvë po ashtu edhe në vendlindjen e saj Krajë, kishte formuar dhe udhëhequr grupin ilegal “Jehona e Krajës” së bashku me patriotët e tjerë krajanë, ajo nuk mund të anashkalojë idealet dhe çeshtjen kombëtare që ja kushtoi tërë jetën e saj. Ajo nuk mund të pranonte diktaturë, dhunë policore e vuajtje të popullit të saj, ndaj dhe i shfaqi hapur bindjet e saja politike, por në të njëjtën kohë edhe policia sllavolomuniste jugosllave nuk mund ta pranonte Naziren, ndaj e goditi me burgime të një pas njëshme duke e ndjekur këmba-këmbës në veprimtaritë e saj. Ajo kurrë nuk u mundua për përfitime vetijake, politike e karrieriste, por veten e shkriu për idealet kombëare dhe bashkim të të gjithë trevave shqiptare në një shtet të përbashkët-Shqipërin Natyrele.

Nazire Curaj përveç që është marrë me veprimtari patriotike kombëtra, ajo njëkohësisht ëshjtë marrë edhe me shkrime të ndryshme e sidomos me poezi. Ka shkruar qysh në bankat e Shkollës së Mesme kur ishte në Kososvë. Kryesisht shkrimet e saja kanë qenë të orientuara me tema për vendlindjen, por ka shkruar edhe tematika të ndryshme e sidomos ato me tema atdhedashurie. Nuk janë të botuara deri më tani asnjë nga shkrimet e saja por shpresojmë që edhe ato një ditë ta shohin dritën e tyre në revista, gazeta e periodikë të ndryshëm, mbase në vepër të veçantë të saj.

Jo vetëm që Nazirja është marrë me shkrime të ndryshme, por për Naziren edhe kanë shkruar të tjerët qysh kur ajo ishte gjallë dhe në flakën e veprimtarisë së saj patriotike. Për Naziren kanë shkruar edhe emigrantët krajanë në New York, ku bukur mirë më kujtohet ku isha student në SHLT në Ferizaj në vitet ’80, një bashkëvendas i imi (i autorit të këtij shkrimi) në mërgim në New York me pseudonimin “Lulo” më dërgonte poezi kushtuar Nazires dhe më porosiste që t’ia dorëzoja asaj, mirëpo edhe pse unë (autori i shkrimit) nuk e kam takuar Naziren, por në distancë e kam parë disa herë, por jo folur apo ndejur me ta, sepse si student që isha na kaplonte friga t’i afroheshim një patrioteje si ajo me pretekst se do të na shpiunonte dikush në policin e Tivarit dhe do të humbesha të drejtën e shkollimit, dhe ato poezi i mbasha shumë të fshehura që të mos mi dinin as shokët e mi se unë i kam dhe kështu amaneti i “Lulo’s” kurr nuk u plotësua nga një student krajan, madje ato poezi gjatë një udhëtimi nga Prishtina për në vendlindje Krajë, ranë në dorë të policisë së Tivarit, në stacionin e autobusave në Tivar dhe kur më pyeten policët se: “C’farë janë këto”, unë u përgjigja se janë: “Domaći zadatak-Detyra shtëpie”), duke ju treguar se isha student dhe kisha detyra shtëpie për studime, dhe kështu i pështova bukur mirë një marrje në pyetje nga policia malazeze, burgosje disa ditëshe apo edhe disa viteve, mbase edhe ndërprerje studimesh të mëtejshme.

Nazire Curaj vdiq më 14 Dhjetor të vitit 2019 në Ferizaj të Kososvës por u varros atry ku e kishte lënë amanet në vendlindjen e saj në Krajë. Ajo u kthye në vendlindjen e saj në Krajë që e donte shumë, në arkivoli të mbështjellur me flamurin Kuq e Zi – Shqiptarë që e kishte në zemër por edhe si vene në trupin e vet. Për në banesën e fundit ajo u përcoll me nderime të veçanta dhe një respekt të madh nga pjesmarrja e bashkëvendasëve në ceremonin e varrimit të saj. U përcoll për në banesën e fundit edhe nga shumë veprimtarë të kohës kur ajo vepronte dhe punonte për çeshtjen kombëtare. Gjatë pëcjelljes së arkivolit të saj për në banesën e fundi ajo u përcoll edhe nga shumë banorë të Ferizajit ku jetonte dhe vepronte, nga familjarët, bijat, nipat e mbesat e saja dhe një numër i madh qytetarësh nga Kosova e më gjërë.

Gjatë ceremonisë së varrimit për veprën dhe figurën e atdhetarës krajane Nazire Curaj folën edhe figura të njohura politite e veprimtarë të ndryshë.

Edhe pas vdekjes së Nazire Curaj janë shkruar artikuj dhe poezi të ndryshme kushtuar kësaj “heroine krajane”. Me rastin e vdekjes së saj edhe autori i këtyre rreshtave ja ka kushtuar një poezi mësueses, atdhetares dhe patriotës krajane, titulluar “Heroinës krajane-Nazire Curaj”.

Jeta dhe veprimtaria patriotike dhe arsimore e Nazire Curaj, është një jetë e lavdishme dhe pothuaj se një historie e veçante sidomos në veprimtarinë patriotike, e cila jetë ishte edhe shumë e mundishme, për të kryer detyrat e saj arsimore-patriotike, e cila jetë pothuaj se gjysma e saj kaloi nëpër burgjet sllavo-komuniste, jugosllave. Me te duhet të krenohet e mbarë Kraja si dhe e gjithë shqiptaria. Sot popullata krajane duhet të jetë krenare me këtë bijë të tyre të pa harruar por edhe shembull se si duhet punuar dhe vepruar për idealet kombëtare. Ajo sot lirirsht mund të thuhet se gjendet në piedestalin e femrave veprimtare shqiptare për çlirim dhe bashkim kombëtarë. Ajo sot është heroinë e trevës së Krajës. Nazire Curaj mbete një emër i madh i femrës-gruas së panënshtruar krajane por edhe mbarë shqiptare e cila diti si të veprojë e punojë për çështjen kombëare.

I lehtë i qoftë dheu i tokës së Krajës që aq shumë e deshti.

Qoftë i paharruaj kujtimi i kësaj besnikeje krajane, kosovare e gjithë shqiptarisë.

Huazimet Turko – Osmane në të folmen e Krajës

October 4, 2022 by s p

Hamid Alaj

$C:\Users\Hamid\Documents\download.png$ Që në kohët e lashta e deri në ditët e sotit, si në aspektin teorik poashtu edhe në atë praktik, si dhe gjatë zhvillimit të një gjuhe, pra gjatë historisë së saj, asnjë gjuhë në botë nuk ka mbetur pa u ndikuar nga gjuhë të tjera. Huazimet janë proces që e pëson një gjuhë nga një gjuhë tjetër duke marrë hua elemente gjuhësose që lidhet me hyrjen e fjalës prej leksikut të një gjuhe në gjuhën tjetër. Mardhëniet midis dy gjuhëve më së shumtit zhvillohen atëherë kurë një gjuhë huazon disa fjalë nga gjuha tjetër. Disa dijetarë ose më saktë disa gjuhëtarë pohojnë se huazimet marrëse nga një gjuhë tjetër zënë zakonisht vendet e zbrazëta që do të thotë se një gjuhë është e detyruar të marrë fjalë nga gjuha tjetër për nevoja emërtimi të një sende, apo të një dukurie tjetër, kështu që folësi përdorë fjalët e huaja gjatë komunikimit në gjuhën e tij amtare sepse i mungon fjala e përshtatshme.

Në të kaluarën por edhe sot, edhe pse nuk haset në njerëz që nuk kanë pranuar ndonjë huazim, pra nuk mund të thuhet se mund të haset edhe në shoqëri pa huazime. Ato kanë vazhduar të ekzistojnë së bashku me njeriun dhe do të vazhdojnë të ekzistojnë edhe në të ardhmen.

Duke dëgjuar të folmen e Krajës, menjëherë të bie ndërmend se ke të bësh me një gjuhë të moderuar duke u shfaqur e gjithë pasuria e huazimeve të ndryshme si ato turke, osmane, latine e duke vazhduar me ato sllave e në kohë të fundit edhe ato angleze. Kështu që me depërtimin e Perandorisë Osmane dhe me sundimin e tyre në trevat shqiptare, padyshim se çdo gjë mori kahje të kundërt, nga ajo që kishte më parë, si në pikëpamje administrative poashtu edhe në pikëpamje arsimore dhe atë gjuhësore.

Duke vazhduar sundimin e tyre në territoret shqiptare si dhe duke sunduar dhe nënshtrua popullsinë në ato territore dhe me depërtimin e tyre në trevën e Krajës, edhe gjuha e tyre patjetër që ka filluar të perdoret në të folmen e përditshme në ato treva ku ato sundonin, kryesisht me huazime të fjalëve tuko-osmane, arabe, persiane, të ardhura së bashku me sunduesin, me mbizotërim mbi gjuhën e popullsisë së nënshtruar.

Si në territoret e tjera të nënshtruara nga Perandoria Osmane, edhe në trevën e Krajës, gjuha e tyre la gjurmët e veta, si në emrat e njerëzve, të toponimeve të ndryshme, të sendeve shtëpiake, e sendeve të tjera, që quhen edhe sot e kësaj dite me emrat turko-osmano-arab, e sidomos tek të moshuarit që janë percjellur brez pas brezi deri në ditët e sotit, dhe që kishin më së shumtit kontakte me qytetet e njohura shqiptare që ishin më të afërmet me Krajën si me Shkodrën, Ulqinin dhe Tivarin, që ishin qendra të njohura si në pikëpamje ushtarake, administrative, kulturore, tregtare, ekonomike dhe arsimore në kohën e Perandorisë Osmane, ku i gjithë malli i Krajës shitej në këto qytete dhe anasjelltas, i gjithë malli që krajanët blinin për nevojat e veta i tregtonin nga këto qytete, andaj edhe huazimet dhe përdorimi i fjalëve turko-osmane ishte më i shpeshtë në mes popullsisë krajane.

Përparim i veçantë i përdorimit të fjalëve apo i huazimeve turko-osmane në të folmen e Krajes ka ardhur në mënyra të ndryshme si p.sh. gjatë perdorimit të fjalëve shërbyese në qytete ku mbizotëronte sundimi i Perandorisë Osmane, ku krajanët kishin kontakte të përditshme me popullsinë e atyre qyteteve (Shkodër, Ulqin, Tivar, Podgoricë etj.), përdorimi i fjalëve të ndryshme në tregjet e atyre qyteteve, kryerja e punëve administrative, shkollimi në medrezet e atyre qyteteve, emigrimi i krajanëve në shtetin e Turqisë, dhe mënyra të tjera, që si rrjedhojë janë shfaqur me përparimin, zgjuarsinë dhe aftësinë krijuese të popullit të Krajës. Të gjitha këto huazime si ato turke, osmane, arabe, latine etj. janë pësosmëri e atyre fjalëve që kanë ndikuar te të folmet e gjuhës krajane. Pra kjo është një rrjedhojë dhe rezultat i vetë njeriut, e në këtë rast i vetë popullit krajan në përdorimin e termave të huaj, e jo rrjedhojë dhe rezultat natyror i një populli, e në veçanti i popullit krajan.

Përparimi si dhe përdorimi i fjalëve të huaja (në këtë rast i atyre turke) varet gjithashtu edhe nga përparimi material, ekonomik, teknik dhe mendor i njeriut. Fjalët që janë huazuar nga fjalët turke, kanë ardhur deri te të folmet e Krajës nëpërmjet tregtisë dhe teknikës, sepse sado që një gjuhë merr fjalë të ndryshme nga një gjuhë tjetër ato asnjëherë nuk e huazojnë mënyrën e ndryshimit dhe të formimit të fjalive, pra formimi i fjalive bëhet në të njëjtën mënyrë, aty ku përdoret termi i gjuhës turke.

Nga vetë analizat dhe trashëgimia e leksikut të të folmes së Krajës dhe të elementeve të huazuara, pikësëpari nga latinishtje, ndoshta që në kohën e Buzukut e më heret, osmanishtja e më vonë nga turqishtja dhe sllavishtja, kemi të bëjmë me një popullësi që huazimet në të folmen e kësaj treve, Krajes dhe asaj të Shestanit, nuk u zhvilluan në kushtet e saja origjinale por me pasojat që sillnin dyndjet dhe pushtimet e huaja, turqit dhe sllavët, e sidomos në sistemin e shkollimit, ku një pjesë e Krajës së Naltë (Shestanit) edhe u sllavizua krejtësisht. Mirëpo, me sllavizimin e tyre, edhe e folmja merr kahje tjetër, duke huazuar fjalë të huaja, në këtë rast gjejnë përdorim huazimet sllave me ato turko-osmane, që janë faktorë keyesorë në zhvillimin e një shoqërie, si në trashëgimi, në unitet, në mardhënie ekonomike etj., po të njëjtit faktorë ndikojnë edhe në zhvillimin unitar të gjuhës së tyre apo të të folmes së një shteti, krahine apo edhe të një treve, si në rastin e veçantë të trevës së Krajës së Naltë–Shestanit. Mirëpo, edhe me përdorimin, pra huazimin e fjalëve turko-osmane, latine, arabe, sllave etj., gjithsesi mbi këtë popullsi të kësaj treve (Krajë–Shestan) vazhdojnë të qëndrojnë tiparet karakteristike të gjuhës, të kulturës, të traditës, të truallit të përbashkët ndonëse në kohën e fundit me kufizime të caktuara.

Në përgjithësi sundimi i gjatë dhe i huaj në trevat shqiptare dhe kontaktimi, tregtimi, administrimi etj., i popullsisë së kësaj treve (Krajë–Shestan), me qendrat kryesore administrative të Shqipërisë së Veriut e më gjërë, dhe emigrimi i tyre edhe në vendet e Perandorisë Osmane, solli si rrjedhim huazimin e shumë fjalëve të atyre trevave ku ato ishin vendosur, ku tregtonin, ku administroheshin, të përcjellur brez pas brezi deri në ditët e sotit, duke i përdorur në jetën e përditshme për nevojat e veta. Është një dëshmi e sigurtë se e folmja e Krajës, e cila me gjithë huazimet e shumta turko-osmane, arabe, persiane, latine, sllave e në kohët e fundit edhe me ato angleze, si rrjedhim i emigrimit të shumtë të kësaj popullsie në shtetet perëndimore e sidomos në Sh.B.A., ende nuk e humbi të folmen e saj si disa treva të tjera si p.sh. simotra e saj, ajo e Shestanit e cila me huazimet sllave në të folmen e saj, u kthye në një gjuhë sllavo–shqipe.

Po që se shtrohet pyetja se a kishte dhe a ka popullsi të përzier në trevën e Krajës, si ate turke, sllave etj.?, dihet se nuk kishte dhe nuk ka fare, por kuptohet se e folmja e Krajës, si gjuhë shqipe që është dhe i përket dialektit të gegërishtes (Shqipërisë së Veriu –Shkodrës), i përvetësoi apo i huazoi fjalët e huaja nëpërmjet emigrantëve të vet. Mirëpo populli shqiptarë i Krajës e ka ruajtur ekzistencën e vet të gjuhës me karakteristikat e veta të të folmes së saj, në trevën ku banon sot e këndej, megjithëse ka pasur shumë huazime në të folmen e saj, duke ecur drejtë zhvillimit të kulturës së vet, shkollimit, arsimimit dhe menjanimit të një pjese të madhe të huazimeve të huaja në të folmen e saj. Ajo e ruajti identitetin e vet të gjuhës së tyre, që zhvillohej dhe flitej në bisedat në mes vedi pranë votrave të tyre, ku mbeti e paprekur dhe u përcoll brez pas brezi deri në ditët e sotit, e ruajti me anë të artit muzikor, me anë të zakoneve të tyre origjinale etj., duke mos e ndryshuar karakterin etnik të të folmes së këtyre viseve.

Për popullsinë shqiptare të trevës së Krajës, por edhe të atyre për rreth si; të Anës së Malit, Ulqinit, Tivarit etj., të provuara me shkrimet e para në gjuhën shqipe, si Meshari i vitit 1555 i Gjon Buzukut, që njihet si vepra e parë shqipe, megjithëse kishte karakter fetar, ishin pjesë përbërëse e formimit të gjuhës dhe kulturës së popullit shqiptarë të kësaj treve.

Një ndikim të madh në huazimet e shumta turko–osmane luajti edhe faktori fe apo konvertimi i popullsisë së kësaj treve nga feja katolike në fenë islame. Mirëpo edhe me ndryshimin e fesë, popullsia e Krajës nuk e ndryshoi karakterin etnik të saj, pra mbeti shqiptarë, duke e ruajtur edhe më shumë etnitetin e vet, ashtu siç ndodhi p.sh. me popullsinë e Bosnjës e cila mbeti popullsi sllave edhe pas islamizimit të saj. Si në fenë katolike, një pjesë e Krajës së Naltë (Shestan) dhe në fenë muslimane (Krajë–Shestan) kemi një mori huazimesh. Në atë katolike kemi huazime nga latinishtja kurse në atë muslimane kemi huazime turko–arabe çka kanë ndikuar në të folmen e përditshme të kësaj treve.

Depërtimi i një numri të madh huazimesh nga gjuhët e tjera tregon se populli i Krajës kishte kontakte të shpeshta me ato popuj nga merrte huazimet e tyre, sidomos, e në veçanti me huazimet turko–osmane dhe ato sllave. Megjithë atë huazimet sllave në të folmen e Krajës nuk kanë edhe një përdorim të madh me përjashtim të Anës së Naltë (Shestanit) ku popullsia e asaj ane ka një kontakt të vijueshëm me ato treva që flasim gjuhën sllave (Tivar, Virpazar, Cërmicë, Podgoricë etj.), ku edhe shkollën e kanë në gjuhën sllave, megjithë përpjekjet e shumta që janë bërë disa herë që shkolla të jetë në gjuhën shqipe.

Gjithmonë duhet pasur parasysh se ai popull i cili huazon fjalë të huaja, e në rastin konkret popullsia e trevës së Krajës, vjen deri aty sa të heq dorë më në fund nga gjuha e vet amtare në të mirë të gjuhës tjetër, si për leverdi ekonomike, tregtare, administrative, ushtarake, politike, si në kohën e sundimit turk poashtu edhe në kohën e tashme, e cila trevë i përket komunës së sllavizuar të Tivarit, duke ruajtur disa elemente të të folmes së gjuhës amtare, apo më saktë duke ruajtur disa elemente leksikore të të folmes së kësaj treve.

Ato të cilët përdorin huazime të ndryshme gjatë mardhënieve të ndryshme si në biseda, kuvende, fjalime etj., duke pasur kontakte me popujt të tjerë, atë gjuhë apo ato huazime i kanë marrë si gjuhë sekondare, pra si huazime që origjinalisht janë të një kombësie tjetër si huazimet turke, osmane, latine, sllave, persiane, arabe, angleze etj.

Në bazë të materialit të hulumtuar deri më tani, kemi arritur në përfundim se huazimet turko–osmane në të folmen e trevës së Krajës, sikurse edhe në trevat e tjera shqiptare, apo ndoshta edhe në gjuhët e tjera të Ballkanit, më së shumtit e përbëjnë emrat, që janë të përdorshëm për sendet konkrete të jetës së përditshme, si emërtimet nga emrat e njerëzve, në administratë, në ushtri, artizanat, në fenë islame, emërtime gjellërash (gatesash), bimësh etj. Për sa i prërket emërtimit të njerëzve me huazime turke, Ana e Naltë (Shestani), gjithnjë e më tepër është duke i zhdukur, mirëpo me zhdukjen e tyre, ato emra të huazuar nga turqishtje, vinë duke u zavendësuar me emra jo shqiptarë, por me emra poashtu të huazuar, me ato boshnjakë, apo sllavë të muslimanizuar, kurse në Ana e Poshtme (Krajë) është e kundërt, emërtimet e njerëzve me emra të huazuar nga turqishtja, gjithnjë e më tepër vinë duke u zavendësuar me ato ilir apo me emra të vërtetë shqiptarë.

Huazimet që përdor kjo trevë, dita ditës vinë duke u zavendësuar me terma të ri në gjuhën shqipe. Duke i krahasuar fjalët që brezat e moshuar i përdornin për nevojat e veta në jetën e përditshme, brezi i ri me përdorimin e fjalëve të gjuhës shqipe, fjalët apo huazimet e gjuhëve të huaja sistematikisht janë duke i zhdukur. Si faktorë kryesorë i zhdukjes së tyre është se gjeneratat e reja shkollimin e vet e kryejnë nëpër shkollat shqipe, duke filluar në atë fillore, të mesme, të larta, fakultete, dhe ato në trevat shqiptare si në Kosovë, Shqipëri etj., kështu që nga të folmet e të parëve tanë (të moshuarve) duke përdorur fjalë turke, arabe etj., kanë mbetur shumë pak fjalë që ato huazojnë gjatë komunikimit, të moshuarit me të rinjtë. Ka mundësi që pas disa kohe apo vitesh, do të vijë deri aty që nuk do të përdoret asnjë huazim turko–osmane apo ndonjë huazim tjetër, në përdorimin e të folmes së Krajës, kështu që e gjithë popullsia e kësaj treve do të perdorë të folmen e pastër të gjuhës shqipe, të folmen e dialektit të veriut–gegërishten. Do të vijë deri te mos përdorimi i fjalëve të huaja ashtu siç ka ardhur edhe deri te mospërdorimi i emrave turke në familjet krajane, që në kohë të shkuara kanë qenë në masë të madhe, dhe duke u zavendësuar me emra Ilir, pra me emra të vërtetë shqiptarë.

A do sjellë një libër më shumë hulumtime për veshjen e nusënisë krajane?

September 19, 2022 by s p

Rafaela Prifti /

Veshja e Nusënisë Krajane është dëshmi e pasionit të autorit Hamid Alaj për etnografinë popullore të vendlindjes. Prej vitesh i emigruar në bregun tjetër të Atlantikut, ai lundron “në oqeanin e vlerave dhe kulturës krajane” për të qëmtuar sa më shumë të dhëna për veshjen e nusënisë së trevës së Krajës. Duke ia kushtuar tërë punimin këtij “thesari të femrës krajane”, autori tenton të plotësojë mungesën e studimeve etnografike për këtë veshje dhe t’i japë vendin e merituar një elementi kaq të rëndësishëm për kulturën dhe identitetin e trevës së Krajës dhe për veshjet popullore shqiptare në përgjithësi.

Femrën krajane e sheh të mbajë veshjen e nusënisë në raste të gëzimeve familjare dhe në ditët e festave në diasporë. A mund të thuhet se është “veshje muzeale” dhe traditë e braktisur nga brezi i ri? Hamid Alaj shpjegon se “Nuset e reja, vitin e parë të martesës e vishnin më shpesh këtë veshje (kostum), bile edhe kur shkonin në gjini (prindërit e tyre), në treg, në dasmë etj.” (faqja 11), por veshja “mbetet gjithnjë një nga manifestimet më të fuqishme të kulturës popullore” (faqja 13). Synimi tjetër i autorit është plotësimi sadopak i zbrazëtive të studimeve etnografike të mirëfillta për këtë lloj veshje tradicionale, e bartur brez pas brezi si pjesë e kulturës materiale të trevës së Krajës. Alaj e trajton funksionin identifikues të vetë kostumit që manifestonte gjendjen civile të nuses si shprehje e domosdoshmërisë “që vajza e martuar (nusja), të mos duket dhe vishet më si vajzë, pra me veshje të vajzërisë, por të duket dhe vishet si nuse, pra nusërisht.” (faqja 16)

Në lidhje me origjinën e veshjes dhe emërtimin popullor “veshja allaturka” ekzistojnë disa interpretime. Autori argumenton se treva e Krajës dallon në këtë aspekt nga krahinat e tjera shqiptare. Për të demonstruar evolucionin e veshjes mund të jetë më e lehtë sepse gjurmët e ndikimeve të njëpasnjëshme kulturore e historike mund të evidentohen vizualisht në formë kronologjike, ndërsa për emërtimin “allaturka” tezat janë më eluzive. Afërmendsh, hipoteza e parë është e lidhur me ndikimet e kulturës orientale dhe popullsinë e islamizuar të trevës së Krajës. Hipoteza e dytë lidhet me gjurmë të një kostumi antik, që sipas autorit ia vlen të hulumtohet më tej. Një interpretim tjetër i jep përparësi funksionit estetik meqë për dallim nga veshja e përditshme, ajo “allaturka” ishte pjesë e pajës nusërore dhe mbahej në raste të veçanta.

Autori paraqet me imtësi strukturën artistike të veshjes, motivet (yrnekët) zbukuruese, qendisjet dhe vizatimet dekorative, praninë e të cilave e konsideron bazë të hipotezës për prejardhjen e tyre të lashtë meqë për gjenezën e tyre nuk ka të dhëna të mjaftueshme (faqja 54). Në studime të mirëfillta etnografike nga etnografë shqiptarë si Dr. Drita Halimi, Andromaqi Gjergji etj është provuar teza se “kmisha” (këmisha), petku i gjatë i veshjes popullore haset te gratë pellazge nga shekujt III-II para erës sonë, në Shqipëri, Kosovë, Maqedoninë Perëndimore, një pjesë të Malit te Zi, të njohura si treva shqiptare; prandaj “nga ky kontekst mund të themi se edhe “kmisha e nuses” krajane, pa dyshim se duhet ta ketë prejardhjen nga kjo kohë,” argumenton Hamid Alaj.

Në libër përshkruhet procesi i endjes, prerjes, dhe qepjes së pëlhurës, paraqiten pajisjet artizanale si tezgjahu (tezjehu) dhe veglat e tjera të punës duke përfshirë ndërtimin, mekanizmat dhe funksionin e tyre. Një kapitull i gjatë rendit në mënyrë të detajuar, të shoqëruar me ilustrime e foto nga autori, çdo element përbërës të veshjes së nusënise krajane: fanella, fistra, mang’t, kmisha, tpanat, gryka, xhamadani, toja e brezit, boçja, cevra, riza (manili), toja, xhemperi, setra, kaferxhiu, kurdelet, degermia, duvaku, çerapt (çorapet), kunrat (këpucët), stolitë. Njohja me çdo pjesë të veshjes, e vendosur në kontekst, mund të jetë me interes për të ndjekur zanafillën dhe evolucionin e elementeve të saj. Por synimi i autorit në mbledhjen e sa më shumë të dhënave si nga literatura ashtu edhe nga femrat krajane është përqendruar tek gjurmimet e ardhshme dhe parashtrimi i hipotezave për kërkime vijuese. Përsa i takon aspektit gjuhësor, Alaj ka ruajtur emërtimet vendase dhe krahas tyre ka shënuar termat sinonime si per shembull tezjehu (tezgjah, avelmend).

Libri përmban teza e hipoteza për emërtimin, prejardhjen, shtresëzimet, evolucionin që i përket një tradite të “braktisur nga brezi i ri i femrave” (faqja 69). Qysh prej fillimit të viteve ’90, veshja është pjesë e rekuizitës së femrës për raste të gëzimeve familjare apo në festa të diasporës krajane. Por një grup i grave nga treva e Krajës, pjesëtare të OJQ Kranjania përkujdesen për ruajtjen e trashëgimisë kulturore dhe posaçërisht veshjen e nusënisë krajane duke e punuar dhe kompletuar kostumin me anë të porosive nga të interesuarit. Në vitin 2019 shoqata pati 22 kërkesa nga diaspora krajane në Nju Jork, ku jeton komuniteti më i madh i krajanëve jashtë vendlindjes, pohon autori. Çdo përurim i librit, duke nisur nga promovimi në Vatër vitin e kaluar si edhe gjatë javës së Krajës këtë vit, kanë krijuar një rast a mundësi, ashtu siç janë gëzimet familjare, për të parë vajzat dhe gratë e trevës së Krajës me veshjen e nusërisë krajane. Vetë promovimet e librit janë kthyer në akte të kultivimit të këtij elementi të rëndësishëm të etnografisë krajane dhe trashëgimisë sonë të përbashkët kulturore.

Hamid Alaj është autor i nëntë librave. Nga viti 2018 është arkëtar i Shoqatës Atdhetare Kraja në Nju Jork dhe anëtar i Këshillit të Qendrës Islamike Shqiptaro-Amerikane në Queens.