Refat Gurrazezi dishepull i Faik Konicës

April 1, 2015 by dgreca

Në prag të 103 Vjetorit të themelimit të Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA/
Nga Idriz LAMAJ/
Shumë atdhetarë të njohur të mërgatës i mbyllen sytë në varfëri të madhe, pasi i sherbyen kombit dhe kulturës kombëtare për dekada me radhë. Disa prej tyre u kujtuan me ndonjë shkrim modest, e disa të tjerë i mbuloj pluhuri i harresës dhe nuk ju dihen as varret. Një prej tyre, i cili i sherbeu me penë çështjes kombëtare për 60 vjet dhe vdiq në skamje të thellë ishte Refat Gurrazezi. Ai lindi me 15 qershor të vitit 1894 në katundin Gurrazez të Tomorricës, rrethi i Beratit. Ai erdhi në Amerikë kur ishte 22 vjeç; erdhi me ëndrën për të bërë prokopi dhe përfundoi në sherbim të atdheut, ku shpesh i mungoi edhe buka e gojës.
Vitet e para Gurrazezi punoi në Detroit në një fabrikë dhe banoi në një hyrje të vogël bashkë me tre shokë. Si tashi më kujtohen fjalët e tij: “Nga rroga e vogël që merrja pagueja pjesën e qirasë, ushqehesha, dërgoja diçka në Shqipëri dhe ndihmoja Vatrën ”.
Kohën e lirë, pas punës së rëndë, Gurrazezi e kalonte duke lexuar e studiuar çdo gjë që kishte të bënte me Shqipërinë. Për një kohë shumë të shkurtë ai e përvetësoi stilin e shkrimit të Faik Konicës në një mënyrë aq të përsosur sa pak kush mund të dallojë formën e shkrimit të tij nga shkrimi i Konicës. Ky burrë i heshtur nga natyra, me sjellje fisnike, i dashur, anëtar i palodhur i “Vatrës” dhe ndihmës i rregullt me shkrime i gazetës “Dielli”, jo vetëm tërhoqi vemendjen e Konicës, por arriti të bëhej miku i tij më i ngushtë.
Kur “Vatra” po tronditej në themel nga ndarja e pikëpmajeve politike midis kryeudhëheqësve të saj dhe Konicës po i ngushtohej rrethi i njerzëve të penës, Gurrazezi emrohet Sekretar i Federatës “Vatra” (1926), dhe dy vjet më vonë Editor i “Diellit” (1928).
Editori i ri energjik, gazetar i shkathtë e kritik i ashpër politik, me bindje të patundur monarkiste dhe përkrahje të fuqishme të Konicës, fillimisht e nxori “Diellin” dy e më vonë një herë në javë. Përmbajtjen e “Diellit” dhe aftësinë gjuhësore të Gurrazezit, Konica e vlerësoi lartë:
“Gëzohem kur marr Diellin se në çdo numër shoh që ju i mbani kurdoherë përpara syve të mendjes fjalët që i çkembyem, dhe përdorni një shqipe e cila ka ktheillsinë, ngjyrën, tingëllimin e gjuhës së gjallë të gjyshërve t’anë. Lavde më të madhe se këte s’kam”. (Dielli, 9/10/1932).
Me shkrimet polemizues kundër Nolit të përjashtuar nga “Vatra” dhe forcave liberale në mesin e vatranëve, Gurrazezi krijoi shumë armiqë e kundërshtarë. Viti 1936 për të ishte viti më i vështirë i jetës së tij. Fërkimet politike midis antarëve të “Vatrës” shkojnë aq larg sa “Vatra” ndahet dysh. Një prej kryetarëve të respektuar të “Vatrës”, mik dhe kundërshtar i Gurrazezit, dr. Andrew Elia shkruan për të:
“Në jetë të tij pati humbje si shumë të tjerë, po humbja më e madhe për të ish ftohësia që ndjeu nga Faiku kur mori inisjativën të shpjerë Shoqërinë Vatra dhe gazetën Dielli në Detroit. Konica e quajti këtë akt si një shenjë armiqësie dhe si një dëm të math për Vatrën. Po Refatit ju dha rasti (me ndihmën bujare të shokëve të Detroitit) të shikoje edhe një herë Vatrën e Bashkuar dhe të zevendësuar në Boston., në qytetin ku u fillua, pranë Kishës Autoqefale Shqiptare, e cila në atë kohë qe e vetmja fole ndihmese dhe dorë e djathtë e Rilindjes Kombëtare. Koha shëron plagët e çdo shoqërie dhe njeriu me vleftë dhe e kthen humbjen në fitim. Refati e ujdisi miqësinë me Konicën dhe arriti të vijë përsëri në Boston si editor i Diellit.” (Dielli 16/9/1979).
Megjithëse Konica ndarjen e “Vatrës” e shikoi si një gabim të madh dhe ftohi marrëdhëniet me mikun e tij më të ngushtë, Gurrazezi asnjëherë nuk ndjeu pendesë për ndarjen e saj. Ai pohoi me shkrim se “Vatra” e Detroitit me Fazlli Panaritin në krye, ishte “Vatra” legjitime dhe përfshinte në gjirin e saj shumicën e vatranëve. Gazetën “Dielli” e nxori rregullisht në Detroit. Personalisht nuk e kritikoi Konicën por ju la vënd të tjerëve ta kritikonin atë për përkrahjen që i jepte “Vatrës” së Bostonit dhe pajtimit të tij me Nolin.
Afër dyzetëvjet më vonë, Gurrazezi shkruan për marrëdhëniet e Nolit me Konicën:
“Fan Noli dhe Faik Konica u ndanë për një kohë të gjatë, njëri në Boston dhe tjatri në vende të ndryshme n’Evropë, po miqësia u shtua tepër në mes të tyre me anë të letër-kembimit. Miqësia personale dhe politike në mes të dyve vazhdoi gjer më 1925, dhe pas kryengritjes së dytë më 1924, u-ndanë politikërisht. Po miqësinë personale e vazhduan tërë jetën e tyre. Këtë gjë nuk e dinë shumica e Shqipëtarëve, po është fakt që provohet me dokumenta. Lufta e fjalëve mes tyre me anë të shtypit vazhdoj lart nga shtatë vjet, që më 1926 dhe gjer më 1933, po letër-këmbimin nuk e kishin prerë, prapë ishin miq, dhe bashkoheshin tok në Boston kur Konica vinte nga Washingtoni.” (Dielli, 28/2/1974).
Për të forcuar pohimin e tij mbi marrëdhëniet e tyre, ai botoi një letër të Nolit dërguar Konicës:
“I dashur Usta – Munt të vini dorën në zjarrë që jam hequr nga politika me një mënyrë të përfuntme, – pneumonia i vuri kapakun tërë punës sime. Jam akoma në shtrat, dhe plaga e mëlçisë është akoma e hapur… Tani e dini tërë historinë dhe munt ta merrni me mënt që s’kam më as nge as qef as takat për politikën. U zgjata mjaft në këtë pikë, se dua që t’a dini mirë punën dhe kështu të muntni t’a shiguroni qeverinë tonë që këllëçi im politik është varur në muze, dhe nuk del s’andejm kurrë më. I jap funt letrës, se u-lodha. Bile kam frikë se ju kam lodhur ca më tepër. Shtoj vetëm këto fjalë: Përpiquni të më ndihni, se jam keq nga të gjitha pikëpamjet – Me të fala. Juaji me besë, F.S. Noli.”(Dielli, 28/2/1974).
Sipas Gurrazezit: “Pak ditë më vonë, me 6 Janar 1934, Fan Noli i shkori prapë letër Konicës në Washington dhe i thosh se mori përgjegje nga Mbreti dhe i dërgoi një ndihmë prej 3000 franga ari (flori). Me atë ndihmë të Mbretit, Noli pagoi doktorin dhe vajti në spital që u shërua nga sëmundja. Po gjeti belanë nga disa njers – “shokë” dhe pasanik të tij – të cilët e kundërshtuan sepse mori ndihmë nga Mbreti, dhe i thanë: “Na tradhëtove”! Fan Noli gjysëm i sëmurë, u përgjegj: “Po të kisha marrë ndihëm nga ndonjë i huaj, fjala vjen nga Petrua i Serbisë ose Jorgua i Greqisë, kishit të drejtë të më thoshit që ‘na tradhëtove’ – po unë mora ndihmë nga Zogu i Shqipërisë, ay dhe unë të dy shqiptarë, mbase sot politikërisht nuk jemi të bashkuar në mendimet, po të dy punojmë dhe mendojmë për Shqipërinë.” Kështu u hap fjala ahere nga ata që ishin pranë tij.” (Dielli 28/2/1974).

Gurrazezi e drejtoi gazetën “Dielli” afër 12 vjet, në Boston dhe në Detroit. Ai ishte edhe një prej konferencierëve më të shquar të “Vatrës” në vitet 30-të
Pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia dhe bashkimit të dy “Vatrave”, Gurrazezin e shohim përkrah Nolit e Konicës në përpjekje për formimin e një qeverie shqiptare në mërgim nën kryesin e Mbretit Zog. Vdekja e Konicës me 1942 dhe ardhja e regjimit komunist në pushtet në Shqipëri e goditën atë si rrufe. Ai nuk u largue nga “Vatra” por ndeji në heshtje dhe rrall shkroi ndonjë artikull për gazetën “Dielli”. Prishja e marrëdhënieve të “Vatrës” me regjimin e Enver Hoxhës e inkurajoi angazhimin e mërgatës së re në Federatën “Vatra”. Siç duket ky faktor ndikoi në Gurrazezin për riangazhim të plotë në Shoqatën e tij të vjetër. Në vitet 70-të, megjithëse i thyer në moshë e i ngacmuar nga sëmurjet e ndryshme të pleqërisë, emrohet përsëri Editor i “Diellit”, shkruan në secilin numër të gazetës, redakton si dikur në moshën e re, dhe herë pas here goditë pa frikë veset e dëmshme të shqiptarëve:
“Mjerimi i Shqiptarëve ka qënë, edhe është, se gjithmonë kanë qënë të përçarë, s’kanë patur bashkim! E dimë që shumë njerës nuk do t’a pëlqejnë këtë, dhe mund të na shajnë, po është fakt, dhe fakti është ky: Si pas mendimit t’onë, dhe s’jemi të lajthitur mi këtë pikë, vetëm dy gjëra janë që munt t’i bashkojnë Shqipëtarët: Interesi i metelikut, dhe frika e kamxhikut, – dhe ajo po mbretëron sot: Frika!” (Dielli/1/21/1974).
Gurrazezin e takova për herë të parë në Selinë e Tij të Shenjët, në zyrën “Vatrës”, 25 Huntington Ave. Boston, Mass; në atë zyrë të vogël, gjysëm të errtë, me një tavolinë pune e dy-tre karrige për mysafirë, me libra të shpërndara dhe gazeta e letra të pluhrosura, ku mëmzi lëvizje dhe të zihej fryma. Në një qosh të zyrës, në anën e majtë të tavolinës së punës, ai kishte edhe një lavaman të vogël. Aty herë pasë here mbushte një gotë letre me ujë për të lagur gojën. Në atë ambjent të ndotur nga pluhuri i letrave dhe tymi i duhanit, gdhihej dhe errej kalorësi veteran i Federatës “Vatra”, i cili varfërinë e thellë në pleqëri e përballoi me stoicizëm të pashoq dhe me kryelartësinë e burrave të vjetër shqiptar. Kur i shkonte ndonjë mik për ta vizituar ose për të pirë një kafe me të, ai nuk e lëshonte pa qeras. Shpenzonte edhe ata dy-tre dollarët e fundit që i kishte ruajtur në xhep vetëm për raste të tilla. Gurrazezin e njoha atëherë kur i dridheshin duarët dhe ai shkruante e redaktonte në një makinë të vjetër shkrimi të dhuruar nga Faik Konica.
Refat Gurrazezi vdiq me 14 gusht, 1979; vdiq në (Nursing home) një shtëpi kujdesjeje të qytetit pa pasur asnjë shqiptar afër kur i mbylli sytë. Përshendjetja e fundit iu dha në Boston. Sherbimet fetare i bëri Imam Vehbi Ismaili. Anthony Athanas shtroi një drekë për kujtimin e tij. Kryetari i “Vatrës”, dr. Andrew Elia mbajti një fjalim prekës dhe më vonë botoi një nekrologji të shkurtër, të cilën e mbyll me këtë paragraf:
Refati, “… Punoj pa kursyer për Vatrën, kur me rrogë e kur pa rrogë, kur me bukë e kur pa bukë. Fjeti në bodrum të shtypshkronjës, se s’kishte mjete për fole gjumi si të tjerët dhe s’ja duronte shpirti të pushohej botimi i gazetës Dielli. Deshirat e tij në kohët e fundit qenë dy: të vdiste në zyrën e Vatrës dhe të varroseshe pranë Faik Konicës. Për fat të zi asnjë nga ne kemi në dorë të zgjedhim vendin për të dhënë shpirt. Pranë Konicës nuk kishte vent. Po trupi i Refatit u mbulua fare afër deshires së tia, nëpërmes të shumë patriotëve në Forest Hills Cemetery, në Boston, Mass …”. ( Dielli, 9/16/1979 ).
Gurrazezi në kujtesën time mbetet Xha Refati. Këtë vatran të madh e njoha kur kishte nevojën e ndihmës dhe pak kush e ndihmonte. Dikur me të më lidhi një miqësi dhjetëvjeçare, sot me të më lidh admirimi për karakterin e fortë që kishte dhe shkrimet që la mbas.

Kur Konica dhe Noli njohën Mbretin Zog për udhëheqës të një qeverie shqiptare në mërgim

March 25, 2015 by dgreca

Nga Idriz LAMAJ*/
Me 6 dhjetor 1940, Konica i shkruan Dervish Dumes në Londër:
“ Më vjenë keq t’ju zhgënjej por unë e shikoj veten si njeri të larguar nga politika. Tashetutje kam vendosur t’i kushtohem vetëm historisë dhe letersisë. Por, edhe sikur të isha i prirur për politik, sigurisht nuk do ta zgjidhja këtë kohë për të”.( B. Destani: Faik Konica, Selected Correspondence 1896-1942, London, 2000, fq. 94 ).
Konica, megjithëse kishte deklaruar publikisht në Boston se nuk do të bënte më politikë me shqiptarët, detyrohet të ndryshojë mendimin.
Me 1941 hapet një hendek i ri përçarje midis shqiptarëve të Amerikës, përçarje kjo shumë më serioze se ndarja “Vatrës” në vitin 1936. Nga mesi i atij viti ndarja bëhet fakt i kryer, formohet organizata “Shqipëria e Lirë”, e cila, fill pas themelimit, kryesohet nga Kostë Çekrezi, personalitet i njohur, por njeri i dyshimt për Nolin dhe për Konicen. Gjatë pushtimit të Shqipërisë ata e akuzuan Çekrezin si spiun të grekëve dhe të jugosllavëve, megjithëse kurrë nuk paraqitën ndonjë dokumentim bindës për këtë akuzë.
Nryshimi i rrethanave politike ndërkombëtare, zgjerimi i Luftës së Dytë Botërore, veprimtaria antishqiptare e grekëve dhe jugosllavëve, themelimi i kësaj organizate dhe shpresa e Nolit dhe e Konicës për përkrahjen e Mbretit Zog nga anglezët, bëjnë që Konica dhe Noli të njohin Mbretin Zog për udhëheqës të një qeverie shqiptare në mërgim. Përpjekjet e tyre për themelimin qeverisë qenë poaq serioze sa edhe vet përpjekjet e Mbretit Zog. Noli zbutë qendrimin e ashpër të Konicës kundër Mbretit.
Me 3 prill 1942, Konica i shkruan Dervish Dumes:
“ Peshkop Noli, të cilin e vizitova për disa ditë në Boston, arriti të më shkund skepticizmin. Noli beson se Zogu mund të vendos rregullin, dhe po që se mbështetet nga anglezët, mund të luaj ende rol të rëndësishëm, si simbol i lirisë shqiptare”. ( Faik Konica, Vepra IV, Tiranë 2001, fq. 278).
Marrëveshja e Nolit e Konicës për formimin e qeverisë shqipta- re në mërgim nënshkruhet në Washington pas bisedimeve që zhvillu- an në ministrinë e Jashtme amerikane: “Ne të nënshkruarit, u ftuam prej një zyre të Guvernës së Shteteve të Bashkuara në Washington për një çkembim mendimesh mbi mënyrën më të mirë për të bërë një guvernë shqiptare në mërgim. Në bisedimet tona ngulëm këmbë mbi pikat që vazhdojnë:
1). Vetëm një ball shqiptar i bashkuar që përmbledh të gjithë perso- nalitetet shqiptrare munt të ket ndonjë rast t’a tund popullin shqiptar përgjithërisht dhe të jetë i dobishëm për Kombet e Bashkuara.
2). Mbreti Zog është më i çquari personalitet shqiptar i gjallë, edhe përjashtimi i tij do t’i hiqte fuqinë lëvizjes që proponohet të bëhet;
3). Asnjë mis i ballit të bashkuar nuk do të jetë i shtërnguar të heq dorë nga mendimet politike të tija, po do të bashkëpunojë vetëm gjërsa tërsia e tokës dhe liria e Shqipërisë të shigurohen në Konferencën e Paqes, dhe pasandaj secili do të mer përsëri lirinë e tij për të vepruar;
4). Një guvernë provizore pas vijave që propozon z. Çekrezi dhe miqtë e tij do të ish më keq se e pa dobishme; dhe nuk do t’i ndihte as Shqipërisë as Kombeve të Bashkuara, po do të përparonte vetëm qellimet e atyre fqinjëve që kanë dekllaruar zyrtarisht se duan të ndarët e Shqipërisë;
5). Jemi gadi në çdo kohë të bashkëpunojmë me gjithë zemër me Guvernen e Shteteve të Bashkuara.”
Nënshkruar: Faik Konica e F. S. Noli, në Washington me 19 të vjeshtës së tretë, 1942. ( “ Dielli ” 28 nëntor, 1942 ) .
Bisedimet e Nolit dhe të Konicës në ministrinë e Jashtme amerikane dhe nënshkrimi i marrëveshjes së tyre për njohjen e Mbretit Zog si udhëheqës të qeverisë shqiptare në mergim entusiazmuan “Vatrën” por shqetësuan tepër Çekrezin dhe organizatën “Shqipëria e Lirë”. Konica i shkruan Petro Kolonjes:
“I dashur z. Kolonja,
Ju falëm nderit për të dy letrat, – të cilat ju a kthej këtu.‘Rumor’- i që dëgjuat në Southbridge më bëri të qesh. Faktet janë afro të përkundërshme. Autoritet këtu dëgjuan e kuptuan që Çekrezi s’ka rëndsinë që deshiron t’i japë vetes. Ashtu, me hoborësi të madhe, ftuan Nolin, më ftuan dhe mua, për bisedime. Nolit (në mes t’onë) harxhet j’a hoqi Uncle Sam-i. Shpresat për shpetimin e Shqipërisë po shtohen. Juaj me besë, Faik Konitza. Me 7 të Nëndorit 1942”.
Me 10 dhejtor 1942, Ministri i Jashtëm amerikan Cordell Hull bën këtë deklaratë:
“Qeveria e Shteteve të Bashkuara të Amerikës nuk është e panjohur me rezistencën e vazhdueshme të popullit shqiptar kundër forcave pushtuese italiane. Përpjekjet e grupeve të rezistencës që operojnë në Shqipëri kundër armikut të përbashktë shikohen me admirim dhe janë të mirëpritura. Qeveria dhe populli amerikan pret me padurim dhënien e ndihmës ushtarake atyre trimave për të nxjerrë pushtuesin nga vatrat e tyre.
Konsekuent me vijën e vet të drejtë politike për mosnjohjen e pushtimit të një vendi me forcë, Qeveria e Shteteve të Bashkuara të Amerikës kurrë nuk e ka njohur aneksimin e Shqipërisë nga Italia. Në deklaratën e përbashkët të Presidentit amerikan dhe të Kryeministrit britanik, lëshuar me 14 gusht 1941, e njohur si Karta e Atlantikut, bëhet qartë: “Respektojmë të drejtën e çdo populli për zgjedhjen e formës së qeverisjes dhe dëshirojmë rivendosjen e të drejtave sovrane – vetqeverisëse të gjithë popujve që u është mohuar liria me forcë”.
Ndërkaq, shpresat se italianët do të bënin realitet bashkimin e territoreve etnike shqiptare, ishin ringjallur te Noli, Konica dhe “Vatra”. Konica shkruan:” Nuk dihet se si do të vijë fati i Shqipërisë në fund të kësaj lufte, por shpresojmë që të mblidhen të gjithë shqiptarët në një shtet në bazë ethnologjike. Vendet në Greqi dhe në Jugosllavi ku shumica e popullit flet shqip ose vjen prej gjak shqiptari duhet t’i jepen Shqipërisë.” ( “ Dielli ”, 17 maj 1941 ) .
Me 15 dhjetor 1942, vdes Faik Konica. Kryetari i “Vatrës” i mbylli sytë pasi hartoi së bashkut me Nolin një platformë të drejtë politike për çështje të atdheut. Para se të mbyllte sytë përgjithmonë, ai lë një amanet trishtues si askush tjetër deri më sot:
“… nuk do të më tretë dheu, nëse ti Imzot Noli dhe gjithë ata që e quajnë vetën shqiptarë nuk do ta çojnë kufomen time të tretet në tokën mëmë…”
Amanetin e tij tronditës dukej se Imzot Noli po e ekzekutonte në vend, pa e mbuluar kufomen e tij me dheun e huaj; Dukej se po e mbullonte me dheun e tokes mëmë m’u në Sheshin e Flamurit tonë Kombëtar, aty ku u shpall Pavarësia e Shqipërisë. Vetëm Noli mund të shprehej kështu:
“… Humbje me të vërtet’ e tmerruar, se sot po i bëjmë nderimet e funtme dhe i themi lamtumirë njërit prej bijve më të shkelqyer të Shqipërisë. Se Faik Konica, sikundër e dini, ka qenë nga çampionët më të mëdhenj të indipendencës kombëtare; pa dyshim, ka qenë ustaj më i madh i shkrimit të gjuhës sonë dhe veç këtyre, është njeriu që na ka zbuluar flamurin e Seknderbeut. Ja tre tituj, që nuk munt t’ja mohojnë as kundërshtarët më të egër… Pa fjalë, më tepër se cilido tjatër, Faik Konica meriton të gjenjë prehjen për jetë në tokën e atdheut, të cilit i ka sherbyer tërë jetën me aqë besnikëri, me aqë trimëri, dhe me aqë zotësi…”
(Eulogjia oratorike e Nolit në funeral të Faik Konicës, dhjetor 1942.)
Pas varrimit të Konicës, Noli dërgoi Petro Kolonjen në Washi- ngton si ambasador të ri për të ndjekur të njejtën platformë politike që kishin hartuar me Konicën. (Marrë nga libri i autorit”Për Vatrën dhe Vatranët”-Botoi-“Vllamasi”- 2015)-Ne foto:Studiuesi Idriz Lamaj duke ekspozuar e komentuar leterkembimin e personazheve te asaj periudhe ne Seminarin Perkujtimor qe organizoi Vatra me 13 Mars 2015 me rastin e 50 Vjetorit te ndarjes se Imzot Nolit nga Jeta)

PORTRETI I NJË ATDHETARI: PETRAQ KTONA

June 30, 2014 by dgreca

Ne Foto: Petraq Ktona-1904-1980/
Nga Idriz Lamaj/
Petraq Ktona lindi në katundin Dardhë të Korçës, në një familje të mirënjohur atdhetare dhe u rrit në Rumani, në djepin e nacionalizmit të kolonisë së shqiptarëve të Bkureshtit. I ushqyer atje me veprimtarinë kombëtare të mërgimtarëve të vuajtur dhe me veprat letrare e historike të rilindësve tanë, u kthye në vendlindje, në trevën e patriotëve të vjetër e të rinj, dhe filloi veprimtarinë e vet si gazetar dhe përhapës i atdhetarizmës, duke pasur Korçën qendër të punës dhe të veprimit.
Gjatë viteve ’30, Ktona shkroi dendur në gazeta të ndryshme të Shqipërisë. Shkrimet e tij kryesisht lidheshin me çështje shqiptare dhe zhvillimet politike të kohës. Pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia, ai angazhohet në Ballin Kombëtar, gjë e natyrshme për një intelektual dhe atdhetar të brumosur me frymën dhe idealet e rilindësve tanë, disa prej të cilëve ai i kishte njohur personalisht. Ai shpesh herë thonte: “Nuk kisha si të rrija pa hyrë në Ballin Kombëtar. Aty ishin Mitat Frashëri dhe Hasan Dosti me shokë, të cilët nuk bënin asnjë lëshim ndaj realizimit të Shqipërisë etnike demokratike”.
Me ardhjen e komunizmit në pushtet. Petraqi, si shumë të tjerë, i la lamtumirën atdheut, duke lënë pas bashkëshortën dhe fëmijët, të cilët nuk arriti t’i shihte më. Ai fillimisht qëndroi në Itali, më vonë emigroi në Kanada, dhe prej andej erdhi e u vendos këtu në NY. Në mërgim, veprimtarinë e vet politike e zhvilloi në kuadër të Ballit Kombëtar, Grupi i Hasan Dostit, dhe e përfaqësoi atë grup politik në mbledhjë të ndryshme ndërpartiake.
Petraq Ktona dhe Seladin Velaj krijuan shkollën e parë pas luftës në komunitetin shqiptar të Ne3 York-ut, për mësimin e gjuhës shqipe. Në atë shkolllë për të cilën bënë sakrifica të shumëllojshme, mësuan shumë fëmijë, të cilët, tani në moshë të pjekur, dijen e shqipes ia detyrojnë Petraqit dhe Seladinit.
Ktona, duke qenë i vetëdijshëm për rëndësinë dhe rolin që kishin luajtur për çështjen kombëtare kolonitë e dikurshme të emigracionit shqiptar, në mënyrë të veçantë kjo e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, me “Vatrën” në krye, sapo u vendos në NY, filloi përpjekjet e gjithanshme për krijimin e një ure afrimi midis emigracionit të ri e të vjetër. Emigracioni i ri dhe kolonia e vjetër shqiptaro-amerikane ishin armiqësuar thellë për pikëpamjet e kundërta politike ndaj regjimit komunist në Shqipëri. Nga emigrantët e rinj, Petraqi me pak shokë tregoheshin tolerues ndaj qëndrimit prokomunist të vatranëve të vjetër dhe propagandës që bënte gazeta “Dielli” kundër emigracionit të ri. Toleranca e Petraqit me shokë bazohej mbi të drejtën e pamohueshme historike të kontributit që kishin dhënë për atdheun vatranët e vjetër, me “Vatrën”, Kishën Ortodokse Shqiptare dhe Nolin në krye.
Petraq Ktona që në rini kishte lidhje të drejtpërdrejtë me “Vatrën” dhe veprimtarinë e saj kombëtare. Po të shfletohet “Dielli” i viteve ’30, në faqen e reklamës shpesh lexohet kjo fjali: “Gazeta ‘Dielli’ shitet në librarinë ‘Vatra’ të Petër Ktonës në Korçë”. Petraqi thonte se ajo nuk ishte librari, por një kioskë e vogël, ku shiteshin gazeta të ndryshme, përfshirë “Diellin”.
Ktona u cilësua si një ndër flamurtarët e luftës antikomuniste brenda komunitetit shqiptaro-amerikan dhe një prej veprimtarëve më të dalluar të Federatës Vatra. Përveç shkrimeve të shumta që botoi në gazetën “Dielli”, në vitin 1978, ai botoi broshurën: “Misioni i Federatës Vatra dje dhe sot”. Në këtë broshurë, autori bën një përshkrim të shkurtër të historikut të “Vatrës” dhe rolit që ajo luajti për çështjen shqiptare, duke u bërë të gjithë bashkatdhetarëve pa dallim thirrjen: “…që të pyesin ndërgjegjen e tyre, pa u influencuar nga sentimente të veçanta, por vetëm nga sentimentet e patriotizmit dhe të interesit të popullit shqiptar, në qoftë se duhet të lëmë Vatrën të çduket. Atyre që do t’u përgjigjet ndërgjegja me një ‘Jo!’, le të bëjnë detyrën duke ndihmuar Vatrën bujarisht.”
Petraqi ishte mbrojtës i flaktë i Kosovës dhe mori pjesë në çdo demonstratë të organizuar për çështjen e saj. Shkrimet e tij për Kosovën mund të cilësohen si artikuj që dalin nga zemra e një intelektuali fanatik shqiptar. Në vitin 1979, ribotoi “Poemin Kosovar” të Dhimitër Paskos. Të dhënat e tij për Paskon, botuar në parathënien e poemit, janë me interes të veçantë për ata që merren me biografinë e këtij poeti e shkrimtari të njohur shqiptar. Me Paskon ishte njohur në Bukuresht dhe kishte mbajtur miqësi të ngushtë familjare.
Për 50 vjet, Petraqi me penën e një gazetari të mprehtë zhvilloi luftë pa kompromis kundër qarqeve shoviniste greke dhe përpjekjeve të tyre për aneksimin e Shqipërisë së Jugut. Ato qarqe të errta greke i kritikoi ashpër me letra të hapura, memorandume dhe shkrime të ndryshme, si në Shqipëri ashtu edhe në mërgim.
Shtatë muaj para se të mbyllte sytë, ky atdhetar i paepur zbrazi fishekun e fundit kundër grekëve, duke treguar edhe një herë se ortodoksizmi shqiptar ishte avangarda e luftës për mbrojtjen e kombit dhe të interesave kombëtare ndaj pretendimeve greke në Shqipëri. Ai i dërgoi një letër të hapur Kryesisë së Silogut Vorioepirot në Athinë, ku midis tjerash shkruan:
“Rastësisht më ra në dorë fletorja e organizatës së juaj, Pirsos Voriu Ipirus nr. 87, Fruer 1979. Është një numër komemorativ për të përkujtuar 65-vjetorin e autonomisë së Gjirokastrës. Fletorja në fjalë është mbushur fund e krye me fjalime bombastike e gënjeshtra.
“Shqiptarët në përgjithësi bëjnë mirë që nuk humbasin kohën me shkrimet dhe iluzionet tuaja bajate. Unë po përfitoj nga rasti, jo për të bërë polemika, por për t’i rikujtuar popullit dhe gjeneratës së re greke ndihmën që ka dhënë populli shqiptar për indipendencën greke dhe zhvillimin e saj të soçëm. Do të tregoj gjithashtu prova miqësore të popullit shqiptar kundrejt popullit grek.
“Para se të vij në këto fakte, due të përmend që autonomia e Gjirokastrës me 1914, është një nga faqet më të turpshme dhe më barbare të historisë. Këte nuk dua t’ja ngarkoj historisë së shkëlqyer greke por një bande kriminelësh me G. Zografon dhe Dh. Dhulin në krye…”
Pasi rendit fakte të ngjeshura historike mbi masakrat greke në Çamëri dhe thekson se populli shqiptar kurrë nuk heq dorë nga Çamëria shqiptare e pushtuar prej grekëve, si dëshmitar sjell edhe këtë paragraf nga kujtimet e tij personale të Luftës së Dytë Botërore:
“Po ju jap edhe një shembull të fundit që të kuptoni bujarinë, shpirtmadhësinë dhe miqësinë që ka treguar populli shqiptar kundrejt popullit grek.
“Ka qenë viti 1941-1942, vit i tmerrshëm, kur populli grek pas një lufte heroike, iu përul forcës të dy fuqive të mëdha. Ushtritë okupatore naziste konfiskonin të gjitha landët ushqimore për ushtrinë e vet dhe e lanë popullin të vdeste urije. Çdo mëngjez makinat e bashkisë në Athinë dhe Pire mblidhnin nëpër rrugë kufomat e të vdekurve prej urije. Ka qenë një tragjedi që nuk e meritonte populli grek.
“Populli shqiptar ka qenë i privilegjuar. Jo vetëm që kishte prodhimin e vet bujqësor, por në atë periudhë, Kosova e pasur në prodhime bujqësore ishte e bashkuar me mëmën Shqipëri.
“Popullësia greke gjatë kufirit me shtetin politik shqiptar, që nga Konispoli deri në Devoll, e uritur, kalonte kufirin dhe kërkonte ushqim nëpër katundet shqiptare. Popullësia shqiptare pa përjashtim, myslimanë dhe të krishterë, u hapi dyert dhe ndau ushqimin e fëmijëve të vet me fëmijtë grekë. Ishte pamje prekëse kur shikoje nëna që tërhiqnin prej dore fëmijë 10-12 vjeçarë dhe të tjerë më të vegjël të ngarkuar në shpinë; dhe sa kënaqësi kur shikoje këta fëmijë të qeshnin duke kafshuar me njërën dorë copën e bukës dhe në dorën tjetër një copë me djathë. Në një nga këto skena të mëshirës kam qenë vetë dëshmitarë.”
Në dëshminë e vet pohon se një skenë të tillë të gjallë e kishte pa afër Pogradecit, gjatë një kthimi nga Tirana në Korçë.
Ai vazhdimisht thonte se luftës për mbrojtjen e Shqipërisë së Jugut kundër pretendimeve hegjemoniste greke do t’ia vënë gjoksin, në radhë të parë shqiptarët e besimit ortodoks, sepse në emër të besimit të tyre fetar bëhen të gjitha spekulimet greke.
Për Petraq Ktonën, ruaj shumë kujtime të viteve ’60 dhe ’70. Ai vinte shpesh në zyrën tonë. Ishte përkrahës i vendosur i Komitetit Shqipëria e Lirë dhe anëtar i përfaqësisë së Komitetit pranë Asamblesë së Kombeve Evropiane të Robëruara. Në zyrë vinte gjithmonë i buzëqeshur dhe bënte shaka të zgjedhura me Vasil Gërmenjin, mikun e tij të ngushtë. Kishte respekt të veçantë për prof. Nexhat Pëshkëpinë dhe dr. Rexhep Krasniqin. Herë pas here më ndihmonte në mbledhjen dhe daktilografimin e lëndës për gazetën “Shqiptari i Lirë”. Ai kujtonte me sytë e mbushur me lotë të shoqen Etferipi dhe fëmijët e tij, për të cilët digjej nga malli.

Idriz Lamaj: “Xhafer Deva në dritën e letrave të veta dhe zbulesa të tjera të mërgatës”

February 4, 2014 by dgreca

Nga ANTON ÇEFA/

Hulumtimi rreth ngjarjeve të së kaluarës dhe ndriçimi i figurave që kanë luajtur njëfarë roli historik, i jetës dhe veprimtarisë së tyre është i domosdoshëm, qoftë për ndërtimin e godinës historike kombëtare mbi themele të sakta-një detyrim qytetërues ndaj së kaluarës, qoftë për t’u orientuar në shtigjet politike të së tashmes-një detyrim i dyfishtë ndaj së sotmes dhe së ardhmes, qoftë për vlerësimin e veprimtarisë së tyre-një detyrim ndaj përpjekjeve, mundimeve e sakrificave të tyre, një detyrim që duhet ta lajë heret a vonë një komb i qytetëruar. Këtij qëllimi i shërben libri i fundit i studjuesit Idriz Lamaj mbi figurën e Xhafer Devës: “Xhafer Deva në dritën e letrave të veta dhe zbulesa të tjera të mërgatës”, botuar në NY, kohët e fundit.

Le të kujtojmë gjithnjë thënien e famshme të filozofit amerikan, Santayanës: “Ata që nuk kujtojnë të kaluarën, janë të dënuar ta përsërisin atë”.

Duke qenë se për një kohë të gjatë historia jonë kombëtare, si në Shqipëri ashtu edhe në trojet e robëruara, ka qenë mohuar, shtrembëruar, përbaltur, mallkuar, për ne shqiptarët, dritësimi i fakteve, ngjarjeve, personaliteteve ka një rëndësi të dorës së parë.

Duke medituar për gjendjen e sotme të rëndë në atdheun etnik, shkaktuar nga çatrafilimi i politikës shqiptare, autori hulumton me zell e durim “si një vëzhgues i akullt i kohës” shkrimet dhe letrat e personaliteteve, që hodhën vallen e politikës shqiptare në mërgim dhe u jep dritë atyre mbi bazën e kujtimeve të veta në marrëdhënie me to, duke sendërtuar kështu një shërbesë me vlerë për një trajtim sa më objektiv të jetës dhe veprimtarisë së tyre.

Përveç njohjes e letërkëmbimit personal me Devën, përveç shkrimeve të botuara në shtypin e emigracionit, ku autori ka luajtur një rol aktiv, përveç letërkëmbimit për rreth 40 vjet të Devës me shokun e mikun e tij të ngushtë, dr. Rexhep Krasniqin, Lamaj, me përpjekjet këmbëngulëse që e karakterizojnë, siguroi edhe korrespondencën që dispononte familja e Devës dhe që ia kishte dorëzuar z. Qefali Hamdisë.

“Mbasi lexova pjesën kryesore të letrave, në ato gjuhë që i mirrja vesh, mora me vete më shumë se një mijë faqe të korrespondencës së tij, ku përfshihej një periudhë prej mbi 30 vjetësh, 1945-1978”-shkruan autori dhe sqaron: “Xhafer Deva foli dhe shkroi shtatë-tetë gjuhë. Korrespondenca e tij është: shqip, anglisht, gjermanisht, italisht, frëngjisht, turqisht dhe serbisht”.

Për trajtimin e kapitullit: “Marrëdhëniet e Xhafer Devës me Blokun Kombëtar Indipendent dhe misionet e tyre parashutiste në Shqipëri dhe Kosovë”, autori u vu në lidhje me vëllezërit Kapidan Ndue Gjomarkaj dhe Nikollë Gjomarkaj, të cilët përveç vënies në dispozicion të lëndës së nevojshme, i ndihmuan në shqyrtimin e dokumenteve dhe në deshifrimin, transkribimin dhe përkthimin nga italishtja të materialeve të papublikuara deri më sot dhe që u botuan në këtë kapitull.

Libri fillon me një parathënie të shkurtër, mbas së cilës jepet një skicë e jetës dhe e veprimtarisë së Xhafer Devës në mërgim, së cilës i shtohen disa të dhëna edhe për jetën e mëparshme në kapitullin “Xhafer Deva në SHBA.”; vijon parashtrimi me hollësi i veprimtarisë së Xhafer Devës në bashkëpunim me Blokun Indipendent për organizimin e zbarkimit të parashutistëve në Shqipëri e Kosovë dhe përpjekjet e tij për krijimin e një qendre sekrete informative në Kosovë në shërbim të amerikanëve dhe riorganizimin e Lidhjes së Prizrenit në Amerikë, (gjë që u bë me inisiativën e Grupit Kosovar me banim në NY, në emër të të cilit vepronte dr. Rexhep Krasniqi, megjithëse ishte kryetar i Komitetit Kombëtar Shqipëria e Lirë), si një organizatë politike kosovare e pavarur në botën e lirë. Flitet për organizimin e kongreseve të saj, në vitet 1966 dhe 1971; për pjesëmarrjen e Devës, në vitin 1972, në mbledhjen e Madridit për koordinimin e veprimtarisë së partive politike shqiptare në megrim.

Duke u mbështetur në frymën tradicionale të Lidhjes së Parë historike të Prizrenit dhe Lidhjes së Dytë, Lidhja e Prizrenit në Mërgim pati për qëllim realizimin e bashkimit të popullatës shqiptare që jeton në trojet e veta nën robërinë jugosllave me Shqipërinë, mbi bazën e së drejtës së popujve për vetëvendosje.

Lidhja e Prizrenit në Mërgim, nën drejtimin e Xhafer Devës, u bë një organizatë e fuqishme që luajti një rol të rëndësishëm për të paraqitur gjendjen reale dhe kërkesat e drejta të popullsisë shqiptare të pushtuar nga Jugosllavia. Ajo krijoi disa degë në SHBA, dy degë në Kanada, degë në Bruksel, Paris, 3-4 degë në Gjermani, Stamboll dhe Australi.

Nëpërmjet korrespondencës së Devës, autori ka dhënë edhe disa skica portretesh për disa nga udhëheqësit dhe veprimtarët kryesorë të Lidhjes së Prizrenit në Mërgim: Kalosh Hamdia, Hysen Terpeza, Ismet Berisha, Shemsedin Vendresha, Gjon Shtufaj dhe Zef Nekaj..

Deva, gjithashtu, luajti deri në njëfarë mase rolin e një katalizatori në lëvizjen politike shqiptare në mërgim. Ai ishte për një veprimtari të përbashkët të të gjitha forcave politike shqiptare, në përpjekje për rrëzimin e komunizmit në Shqipëri dhe çlirimit të trojeve të pushtuara nga Jugosllavia. Duke gëzuar një reputacion të tillë, ai u zgjodh për të drejtuar tubimin e Madridit.

Libri mbyllet me kapitullin : “Shkrime të Xhafer Devës”, ku janë botuar : “Sfondi i depërtimit të suksesshëm të Bashkimit Sovjetik në Lindjen e Mesme” (një analizë politike që Deva e lexoi në Akademinë Ushtarake Amerikane në Ëst Point, material që botohet për herë të pare); një relacion i gjatë që Deva ia dërgoi Ministrive të Jashtme Italiane e Amerikane, nga fundi i vitit 1953 (i pabotuar) dhe një Fjalim i Xhafer Devës me rastin e 25-vjetorit të themelimit të Blokut Kombëtar Indipendent.

Forcat politike në mërgim mbështetën Lidhjen e Prizrenit në Mërgim. Që në Kongresin e saj të Parë, në vitin 1966, në emër të “Vatrës”, z. Antoni Athanas-kryetar i atëhershëm i saj, u zotua se “do të ndiqte me besnikëri idealet e Lidhjes së Prizrenit në Mërgim për realizimin e Shqipërisë etnike”. Në letrën e falënderimit që Deva i dërgon z. Athanas, shkruan: “Pjësëmarrja Juaj në Kongresin e Parë të Lidhjes së Prizrenit ishte një nderim i veçantë për mua dhe një garanci e vazhdimit të idealeve të Vatrës ndaj realizimit të Shqipërisë etnike. Fjalimi i Juaj prekës dhe zotimi se, ‘do të mbështesni me vendosmëri të drejtat e popullsisë shqiptare të Kosovës për bashkim me shtetin e lirë shqiptar’, jam i bindur se do të dëgjohen në Ëashington me respekt dhe seriozitet…”

Shtjellimin e lëndës, autori e përfundon me kërkesën për kthimin në atdhe të ështrave të Devës: “Është detyrë morale e kosovarëve, sot në Kosovën e lirë prej pushtuesit serb, ta kthejnë Xhafer Devën në Kosovë, sepse varri i tij në vendlindje do të ishte një piramidë kufiri, e cila do t’i bënte roje atdheut më shumë se një ushtar i mbërthyer në armë.”

Libri është shkruar me një ndjenjë të ngrohtë dashurie e nderimi për personalitetin e Devës e veprimtarinë e tij politike dhe, përveç vlerës historike, aty-këtu ka pjesë të bukura letrare. Nuk mungojnë as fotografitë. Botimi i tij u bë i mundur me sponsorizimin e një grupi shqiptaro-amerikanësh.

Në emër të vatranëve përgëzoj autorin, z. Idriz Lamaj, anëtar i këshillit të “Vatrës”, për botimin e këtij libri dhe botimet e tjera me vlerë dhe i uroj shëndet dhe suksese në veprimtarinë e tij të mëtejshme krijuese e botuese.( Autori ishte editor i Diellit nga viti 1994-2009 Dielli-Arkiv)

SHFLETIME TE GAZETES “DIELLI”

January 18, 2014 by dgreca

Qëndrimi i gazetës “Dielli” ndaj qeverisë komuniste të Shqipërisë dhe qeverisë amerikane gjatë viteve 1945-1955/

Nga Idriz Lamaj*

Viti 1945 Pas çlirimit të Shqipërisë nga forcat nazifashiste, në fund të vitit 1944, Federata Panshqiptare Vatra, pa humbur aspak kohë, njeh pa rezervë qeverinë e re të kryesuar nga Enver Hoxha. Duke filluar nga 10 janari i vitit 1945, në gazetën “Dielli” botohen telegrame përshëndetëse, artikuj redaksionalë dhe materiale të tjera të një natyre entuziaste për udhëheqësit e rinj komunistë dhe Shqipërinë e re, siç e cilësonte “Dielli”. Në editorialin e po këtij numri, thuhet ndër të tjera: “Në një mënyrë të çuditshme, kjo qeveri pasqyron shkallën më të lartë demokratike.” (“Dielli”, 10 janar 1945).

Katër muaj ma vonë, kur filluan të dalin në shesh qëndrimet negative të regjimit të Tiranës ndaj vendeve perëndimore, në editorialin e organit të saj, “Vatra” pohon zyrtarisht se qeveria shqiptare është fajtore për krizën e marrëdhënieve me vendet perëndimore. Në këtë editorial, kritikohet qeveria e Tiranës, por shumë më ashpër kritikohet qeveria amerikane. Aty thuhet se qeveria amerikane po përdor ndihmat ushqimore për qëllime politike e jo humanitare. Për krizën midis Tiranës dhe kryeqyteteve të vendeve perëndimore, “Dielli” fajëson propagandën e ballistëve dhe të Abaz Kupit, për të cilët thotë: “…po i japin ngjyra tepër majtiste qeverisë së re shqiptare pranë qarqeve perëndimore dhe qarqet perëndimore po keqinformohen mbi gjendjen e vërtetë në Shqipërinë e re demokratike…” (“Dielli”, 7 prill 1945).

Pak muaj më vonë, “Dielli” proteston kundër mosnjohjes së qeverisë shqiptare nga ana e vendeve perëndimore dhe sidomos nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Tek “Dielli” shkruhet: “Çdo gjë në Shqipëri shkon në rregull. Enver Hoxha gëzon mbështetjen e plotë të popullit shqiptar.”, (“Dielli”, 7 prill 1945).

Nga mesi i atij viti, kur UNRA pati dërguar, si ndihmë ushqimore, 9500 tonë grurë dhe miell dhe pritej të dërgonte çdo muaj nga 10.000 tonë, gazeta “Dielli”, duke i lënë në heshtje këto ndihma, fillon t’i japë një përkrahje të plotë Bashkimit Sovjetik. “Dielli” pohon se sovjetikët njohën qeverinë e re shqiptare, ndërsa vendet perëndimore po e sabotojnë atë. Udhëheqësit komunistë vlerësohen kështu: “Udhëheqësit e Shqipërisë së re janë anëtarë të partisë komuniste. Ata besojnë sinqerisht në revolucionin e tyre. Ata do të vendosin demokracinë pa marrë parasysh format propagandistike që përdor qeveria e tyre.” (Glenn A. McLain, “Albanian Expose”, 1952, faqe 61).

Në nëntor, kur në Shqipëri bëhej propagandë e madhe për zgjedhjet që do të zhvilloheshin në dhjetor, “Dielli” shkruan: “Le të mos dyshojmë aspak mbi demokracinë, shtypin e lirë dhe zgjedhjet e lira në Shqipëri. Shqipëria kurrë më parë nuk ka pasur zgjedhje më të lira se zgjedhjet që do të zhvillohen me 2 dhjetor të këtij viti.” (“Albanian Expose”, f.61).

Për vitin 1945, nuk ishte për t’u çuditë për qëndrimin politik të “Vatrës” ndaj regjimit komunist, sepse Shtetet e Bashkuara ende nuk e kishin bërë të qartë qëndrimin e vet poltik ndaj qeverisë së Tiranës. “Dielli” dhe “Vatra” nuk kishin asnjë të dhënë se çfarë po ndodhte brenda në Shqipëri. Ishin të informuar vetëm nga të dhënat që u jepnin përfaqësuesit komunistë shqiptarë, që vepronin në Kombet e Bashkuara, pranë shërbimit jugosllav. Noli përpiqej t’i ndihmonte ata në përkthimin e kushtetutës dhe hartimin e materialeve të tjera diplomatike, që i kërkonte koha. Qëndrimi i Nolit ishte i qartë. Ai përpiqej për t’i siguruar Shqipërisë anëtarësimin në OKB, me qëllim që të sigurohej integriteti tokësor i shtetit shqiptar.

1946 –1947 Gjatë këtyre viteve, temat më të rëndësishme për gazetën “Dielli” bëhen: çështja e propozimit për pranimin e Shqipërisë në Organizatën e Kombeve të Bashkuara, Çështja e Epirit, incidenti në Gjirin e Korfuzit dhe Doktrina e Presidentit Truman për frenimin e përhapjes së komunizmit.

Në fillim të vitit 1946, kur ministri i Jashtëm amerikan kundërshton pranimin e Shqipërisë në OKB dhe kërkon që qeveria komuniste e Shqipërisë të njihte traktatet e paraluftës, gazeta “Dielli” reagon me këtë editorial: “Lincolni do ta pranonte Shqipërinë në OKB për arsye se e urrente hipokrizinë dhe dy fytyrësinë politike. Shtetet e Bashkuara nuk e pranuan Shqipërinë për arsye se Shqipëria i dha një grusht të rëndë fashizmit.” (“Albanian Expose”, f.62).

Editori i “Diellit”, në mënyrë të tërthortë, e cilëson ministrin e Jashtëm amerikan si profashist dhe, për herë të parë, në vija të gjera, fillon përkrahjen e Moskës duke cilësuar politikën sovjetike ndaj Shqipërisë si politikë të një vendi të vërtetë demokratik.

“Dielli” e mbyll vitin 1946, duke kritikuar Perëndimin në këtë formë: “Diell i flakët është guverna demokratike e Enver Hoxhës, e cila pa dyshim është e fortë si brenda si jashtë. Brenda, përveç veprave të tjera konstruktive, ka mundur të zbatojë reformën agrare me rrënjë dhe të transformojë Shqipërinë nga një çiflik bejlerësh në një tokë të fshatarëve dhe të punëtorëve. Jashtë, për here të parë në historinë e saj Shqipëria e vogël qëndron ballëpërpjetë dhe di t’ua jap xhevapin kapadainjëve që i bien në qafë, qofshin të humbur si Greqia, qofshin të mëdhenj si Anglia.” (“Dielli”, 27 nëntor 1946).

“Dielli” e fillon vitin 1947 me trajtimin e çështjeve të radhitura në fillim të vitit të mëparshëm dhe hap një fushatë tjetër të ashpër polemizuese kundër kundërshtarëve politikë të regjimit komunist. Këtu po citojmë disa paragrafë të nxjerra nga editoriali me titull “Dy fjalë për ballistët”. “Si të gjith reaksionarët e tjerë në botë, ashtu edhe ballistët tanë, të emigruar në Itali e gjetkë, kanë marrë ofensiva, në mos me armë, po të paktën me pendë e propagandë. Si duket besojnë seriozisht që për së shpejti do të kërcas një luftë ruso-amerikane, e cila do t’i shpjerë nga syrgjyni në Tiranë. Shpresat e tyre duken fare të kota. Ballistët tanë kanë vdekur moralisht dhe nuk mund të ngjallën më. Nga ana tjetër, lufta nga e cila kanë shpresë të ngjallën nuk mund të ngjajë aq shpejt sa t’u hyjë në punë. Nuk ka shqiptar aq budalla sa të mos dijë se ballistët tanë vdiqën një herë e mirë, po sa falimentoi politika e tyre. Bashkëpunuan me fashistët italian dhe nazistët gjerman me shpresë që të fitonin luftën tok me ta. Me këtë taktikë jo vetëm vranë veten por vranë edhe Shqipërinë. Desh perendia, dualën në shesh partizanët me Enver Hoxhën në krye dhe jo vetëm nxorën Shqipërinë nga hendeku i vdekjes, po e vunë në radhën e të gjallëve pranë shteteve aleate. Guverna e Enver Hoxhës jo vetëm shpëtoi Shqipërinë nga vdekja po tani i vë themele të patundura shtetit me reformat dhe veprat konstruktive.” (“Dielli”, 26 mars 1947).

Mbas fjalëve të ashpra kundër ballistëve, në këtë editorial kritikohet Doktrina e Trumanit kundër komunizmit si “profkë për të fituar votat e reaksionarëve amerikanë, si manovër diplomatike e cila nisë në Greqi dhe në Turqi dhe një meze e vogël për fabrikat amerikane që bëjnë topa dhe xhephane për evzonët dhe anadollakët.” (“Dielli”, 26 mars 1947).

Në mars të këtij viti, fillon botimi i gazetës “L’Albanie Libre”, organ i Blokut Kombëtar Indipendent, e cila zhvillon një fushatë të aspër kundër “Diellit” dhe “Vatrës” për mbështetjen që i bëjnë regjimit komunist. Kjo gazetë nuk lexohej në Amerikë me përjashtim të disa personave dhe nuk kishte ndonjë efekt në komunitetin shqiptaro-amerikan, për arsye të mungesës së qarkullimit. Në të njëjtën pozitë ndodhej edhe gazeta e Ballit Kombëtar, “Flamuri”.

1948 –1949 Viti 1948 mund të konsiderohet për “Diellin” si viti i vështirësive të reja në ndjekjen e politikës së vet. Ndodh prishja e marrëdhënieve midis Moskës dhe Beogradit. Për këtë aventurë sllavokomuniste, “Dielli” fajëson Beogradin, të cilin e kishte mbështetur më parë. Tani përkrah Moskën.

Një rendësi të posaçme i jep kandidaturës së zgjedhjeve presidenciale në Amerikë, duke mbështetur kandidatin liberal të Partisë Progresive (Progresiv Party), Henry Wallace.

Qerim Panariti përdor shtypin liberal amerikan për të përgatitur strategjinë e vijës politike të “Vatrës”, me të cilën përpiqej të mbrohej nga kritikat e ndryshme si antiamerikan dhe prokomunist. Në të njëjtën kohë vazhdon avazin e vjetër, përkrah dhe lavdëron qeverinë komuniste me anë të ribotimit të artikujve të gazetave të Tiranës, ku viheshin në dukje përparimet ekonomike dhe jeta e lumtur në Shqipërinë e re.

Këtë vit “Vatra” boton përmbledhjen e vjershave të Nolit me titull “Albumi”, i cili u dedikohet: “Kryetrimave që çliruan Shqipërinë nga fashistët, nazistët dhe nga bejlerët.” (“Albumi”, 1948).

Të gjitha problemet që trajton “Dielli” gjatë këtij viti janë tipike kundër politikës së jashtme të qeverisë amerikane. Të njëjtën metodë e ndjek edhe gjatë vitit 1949, ku politikën e jashtme amerikane e cilëson si ekspansioniste. Ai pohon se Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk dëshirojnë paqe, sepse 10 deri 20 vjet paqe e shkatërrojnë ekonominë amerikane dhe ekonomia amerikane mbetet në vend, nëse Amerika nuk ndërlikohet në hapjen e luftave të reja.

Gjatë këtij viti, në faqet e “Diellit” gjejnë vend të posaçëm buletinet e lajmeve të Tiranës dhe të Moskës. Lajmet sillen pa asnjë koment ose vërejtje nga ana e editorit. Për prishjen e marrëdhënieve midis Beogradit e Tiranës, Panariti fajëson Beogradin: “Jugosllavia ishte shkaktare e krizës ekonomike dhe politike në Shqipëri. Tito ka provokuar kufinjët e Shqipërisë. Planet e Titos për shkeljen e sovranitetit të Shqipërisë janë të njohura.” (“Dielli”, 10 nëntor 1948).

Nga fundi i vitit 1949, “Dielli” kritikon ashpër Ministrinë e Jashtme Amerikane, duke theksuar se ka krijuar një qeveri në mërgim, nën udhëheqjen e mbretit Zog. Qeveria amerikane kritikohet edhe për konspiracion me Greqinë për aneksimin e Shqipërisë së Jugut.

1950– 1951 Këto janë vitet më kritike për politikën e jashtme të “Diellit” ndaj qeverisë komuniste shqiptare dhe qeverisë amerikane. Megjithëse Komiteti Kombëtar Shqipëria e Lirë ishte themeluar një vit më parë, më 1949, më 1950 fillon veprimtarinë e vet aktive në të gjitha fushat dhe këtë veprimtari e fillon nga Amerika. “Dielli” polemizon me këtë komitet. Kryetari dhe anëtarët e komitetit, gadi në çdo numër të gazetës, cilësohen si fashistë, tradhtarë, gjakpirës, ballistë, etj.

Problemi tjetër që i del “Diellit” është ardhja e peshkop Mark Lipës në Amerikë, të cilit i hap një front të ri lufte dhe, thënë të vërtetën, luftën kundër tij e bën me mjaft sukses. Këto dy vite “Dielli” armiqësohet me gjithë botën, me “Zërin e Amerikës”, radio “Free Evrope”, Ministrinë e Jashtme Amerikane, me senatorë dhe deputetë të ndryshëm, të cilët përkrahnin luftën e ashpër kundër komunizmit global dhe ndikimit komunist në Amerikë. Gjatë këtyre dy viteve, herë pas here, “Dielli” boton kritika të buta kundër regjimit të Tiranës, të cilat tingëllojnë më shumë si lutje se si kritika. Për këto lloj kritikash, editori i “Diellit”, Qerim Panariti, shpallet tradhtar nga regjimi i Tiranës.

“Dielli” ngrihet haptas kundër luftës në Kore, duke e quajtur të padrejtë dhe si ndërlikim amerikan në punët e brendshme të një vendi pa interes kombëtar për Amerikën. Kërkon që të lihet rehat Bashkimi Sovjetik dhe pretendon se sovjetikët nuk janë luftënxitës.

1952 -1953 Fushata e polemikës kundër asaj që gazeta “Shqipëria”, organ i Komitetit Kombëtar Shqipëria e Lirë, e quan dalldisje e Qerim Panaritit, aspërsohet. Fillojnë konferencat e prof. Stavro Skendit nëpër komunitetet shqiptare të Amerikës kundër “Diellit”, Panaritit dhe Nolit. Në të njëjtën mënyrë vepron Vasil Alarupi, novelist i njohur. Shumë deputetë dhe senatorë amerikanë kritikojnë qëndrimin politik të “Vatrës”. Shkruhet libri “Albanian Expose” i Glean Mc. Lain-it kundër “Vatrës”, “Diellit”, Panaritit dhe Nolit. Polemikat marrin përmasa shqetësuese për “Diellin” dhe editorin e tij si dhe për udhëheqësit e “Vatrës”.

“Dielli” e mbyll kapakun e vet për vitin 1953 me këtë kritikë kundër komunizmit: “Jeta e njeriut, qoftë i madh qoftë i vogël, s’është fare e sigurtë nën sistemin komunis.” (“Dielli”, 30 dhjetor 1953).

1954 –1955 Në janar të vitit 1954, “Dielli” e fillon fushatën kundër regjimit komunist të Tiranës me një kryeartikull, që vetëm një njeri si Qerim Panariti mund ta shkruante. Ja titulli: “Shqipëria sot e ka surratin të shëmtuar”. Dhe vijon: “Në qoftë se Shqipëria ka bërë përparime nën regjimin e sotëm, përparimet duhet t’i shikojmë që t’i besojmë; përndryshe na hyn dyshimi. Një çupë e bukur nuk duhat ta mbuloj surratin; duhet të dalë jashtë me surrat hapur që t’a admiroj bota bukurinë e sajë. Përndryshe bota ka të drejtë të besoj se surrati i çupës është tepër i shemtuar. Po të jenë të vërteta ato që shkruan shtypi i Shqipërisë mbi zhvillimet e vendit që pas mbarimit të luftës e gjer më sot, s’ka përse të mbajë një Shqipëri të mbuluar si gratë…” (“Dielli”, 20 janar 1954).

Viti 1955 për “Diellin” dhe Qerim Panaritin ishte një vit më i lehtë për arsye se forcat politike nacionaliste në mërgim kishin përqëndruar veprimtarinë rreth problemeve të Komitetit Kombëtar Shqipëria e Lirë, i cili ndodhej në shpërbërje e sipër. Kulmi i luftës së ftohtë ishte në rënie, ashtu siç ishin në zbutje e sipër edhe qarqet e ashpra antikomuniste të qeverisë amerikane. Në të vërtetë, “Vatra” kishte filluar të ndryshonte qëndrimin ndaj regjimit komunist të Tiranës, dy vjet me parë.

Në fillim të marsit, presidenti Eisenhower lajmon Kryqin e Kuq Shqiptar me anë të Kryqit të Kuq Ndërkombëtar se Amerika dëshiron t’i vijë në ndihmë popullit shqiptar dhe, për këtë qëllim, vë në dispozicion të tij 850.000 dollarë, të dhëna në ushqime. Gjithashtu, Presidenti amerikan merr përsipër shpenzimet e dërgimit të ushqimeve nga Amerika në portet e Shqipërisë.

Për këtë gjest humanitar dhe dashamirës ndaj popullit shqiptar, Noli i drejton presidentit Eisenhower këtë telegram: “Në emër të Kishës Orthodhokse Shqiptare në Amerikë, dëshiroj t’ju falënderoj për ushqimet që bujarisht i dhuroni popullit shqiptar që vuan nga uria (stop). Kjo dhuratë do të çmohet thellësisht prej gjithë shqiptarëve të cilët dinë se Amerika kristiane dhe paqedashëse ka qenë dhe është shteti mik më i mirë i tyre”.

Peshkop Fan Noli 816 NW Third Ave, Ft Launderdale, Florida. (Shqipëria, 31 mars 1955).

Ndërkaq, Qerim Panariti i dërgon Presidentit telegramin që vijon: “Lutem më lejoni të parashtroj në emër të popullit shqiptar falënderimet zemrore për sendet ushqimore që bujarisht i keni ofruar për të lehtësuar vuajtjet e tij (stop). Ky gjest njerëzor kundrejt Shqipërisë do të shtojë edhe më tepër miqësinë tradicionale midis popullit Amerikan dhe popullit Shqiptar (stop). Shqiptarët nuk kanë harruar dhe nuk do të harrojnë kurrë përpjekjet fisnike të presidentit Wilson në Kongresin e Paqes në Versaj, në mbarim të luftës së parë botërore për të shpëtuar Shqipërinë nga një coptim midis fqinjëve të saj (stop).” (Shqipëria, 31 mars 1955).

Qerim Panariti, Sekretar Ekzekutiv i Federatës Panshqiptare të Amerikës Vatra, 30 Huntington Ave, Room 605 Boston Mass.

Dy-tri ditë më vonë, qeveria komuniste e Tiranës refuzon me përbuzje dhuratën e presidentit Eisenhower. Gazeta “Dielli” shënon këtë reagim: “S’na merrte mendja që Tirana të refuzonte ndihmën bujare të popullit Amerikan, ndonëse një marrëzi të tillë duhej ta prisnim nga një mentalitet i sëmur. Këtë refuzim mund ta përshkruajmë me fjalët e Ungjillit: Ndjeji o Zot, se s’dijnë se ç’bëjnë. Marrim këtë rast hidhërimi ti kërkojmë ndjesë me përunjësi popullit amerikan dhe presidentit Eisenhower për këtë turp tragjik që bëri Tirana këtë herë përmbi stommakun e zbrazët të popullit shqiptar”. (“Dielli”, 9 mars 1955).

Ndërkaq, Noli me një lloj zemrimi të veçantë shprehet: “Ore, lëre se nuk qenkan politikanë, këta nuk qenkan njerëz”. (Vasil Alarupi, “Fletë kujtimesh”).

Refuzimi i ndihmave humanitare bëri bujo në shtypin amerikan. Gazetat më të njohura si “The New York Times”, “The Washington Post”, “Boston Globe”, etj., kritikojnë regjimin e Tiranës dhe vënë në dukje se populli shqiptar nën regjimin komunist kalonte krizën e urisë së zezë në Shqipëri.

Me datën 3 gusht 1955, “Dielli” kritikon përsëri regjimin komunist të Tiranës me një artikull redaksional, duke theksuar se mbyllja e dyerve, izolimi i Shqipërisë ndaj Perëndimit dhe mos lejimi i shqiptarëve të Amerikës për të vizituar Shqipërinë hedh poshtë pohimet e regjimit komunist për demokraci, shtyp të lirë dhe përparim. Në numrat e pastajmë të “Diellit”, është fjala për deri në fund të vitit 1955, kritikat e kësaj natyre thellohen gradualisht, por në të njëjtën kohë, Panariti, herë pas here, sjell edhe ndonjë artikull në favor.

30 vjet më parë, me rastin e 60-vjetorit të “Diellit”, Hasan Dosti, ish-kryetar Komitetit Kombëtar Shqipëria e Lirë, të cilin vite më parë “Dielli” e kishte kritikuar pa mëshirë, vjen në këtë përfundim të urtë: “Veprimtaria e organizatës Vatra dhe lënda e botuar në të gjitha faqet e shtyllat e Diellit, kanë qenë ndjekur e po ndiqen me interes, jo vetëm prej shqiptarëve, por edhe prej shumë qarqesh të huaja. Në disa prej këtyre qarqeve lënda e Diellit ka qenë interpretuar, komentuar, dhe duhet të pranojmë, dhe shfrytëzuar qëllimisht e metodikisht në dëmin e prestigjit të Vatrës e të organit të saj.” (“Seminari Ndërkombëtar i Federatës Panshqiptare Vatra”, 1969, F.192).

Këtu përfundon zhvillimi kronologjik 10-vjeçar (1945-1955) i qëndrimit politik të “Diellit”, i paraqitur në vijat më të shkurtëra. Kjo periudhë meriton një studim të hollësishëm. Për këtë periudhë nuk mund të shkruhet objektivisht pa analizuar raportet e Ministrisë së Jashtme amerikane dhe rezolutat e botuara në Rekordet e Kongresit Amerikan (Congressionnal Reports).

Gjatë 10-vjeçarit në fjalë, në faqet e “Diellit” nuk botohet asnjë shkrim mbi vuajtjet, vrasjet e persekutimet e ushtruara mbi popullin shqiptar nga regjimi komunist i Enver Hoxhës.

Prej fillimit të vitit 1945 deri nga fundi i vitit 1499, gazeta “Dielli” mbron pa asnjë kritikë regjimin e Tiranës. Riboton nga shtypi komunist i Tiranës materiale pa komente as vërejtje, duke përfshirë edhe lëndë propagandistike kundër qeverisë amerikane.

Në vitet 49- 55, “Dielli” bën ndryshim gradual. Kritikon lehtë regjimin e Tiranës dhe nuk heq dorë nga kërkesa për përmirësimin e marrëdhënieve midis Washingtonit dhe Tiranës. Kërkon që regjimi komunist të lejojë shqiptarët e Amerikës të vizitojnë Shqipërinë.

Për këto dy kërkesa këmbëngulëse dhe për zbutje të qëndrimit kritik ndaj qeverisë amerikane, shtypi komunist i Shqipërisë e shpall Panaritin tradhtar dhe fillon kritikat e ashpra kundra tij.

Përkrahja e regjimit të Tiranës nga një organizatë me prestigj si “Vatra”, duke pasur Nolin për kryetar nderi, shkonte drejtpërdrejt kundër interesave politike të qeverisë amerikane. Le të mos harrojmë se ishte 10-vjeçari i kulmit të luftës antikomuniste. Lufta e përgjakshme e Koresë, rënia e Kinës nën regjimin komunist, kërcënimet e Stalinit dhe pasardhësve të tij për përhapjen me dhunë të komunizmit në territoret e botës së lirë e kishin detyruar qeverinë amerikane të mirrte masa serioze edhe për sigurimin e brendshëm kombëtar nga ndikimi komunist.

Gjatë atyre 10-viteve, “Dielli” dhe “Vatra” i bënë sfidë lëvizjes nacionaliste shqiptare në botën e lirë dhe qeverisë amerikane, e cila e përkrahte këtë lëvizje në të gjitha drejtimet.

“Dielli” e ndryshoi qëndrimin politik ndaj Washingtonit dhe Tiranës nga trysnia e fortë e lëvizjes nacionaliste shqiptare dhe nga qarqet diplomatike amerikane.

Panariti dhe Noli në vitet 45 –55

Tani dy fjalë për Panaritin dhe Nolin gjatë asaj periudhe 10-vjeçare. E sjell Panaritin para Nolit, për arsye se ai ishte editori i “Diellit” dhe Sekretari Ekzekutiv i “Vatrës” dhe mori përsipër të gjitha të sharat dhe këcënimet mbi supe. Them i mori përsipër, sepse atij ju drejtuan dhe, derisa vdiq, nacionalistët në mërgim dhe komunistët në Shqipëri nuk e ndaluan fushatën kundër tij.

Ata e quajtën Qerimin komunist, prokomunist, faqe me nderë, liberal, sahanlëpirës, etj. Ai i quajti kundërshtarët e tij fashistë, tradhtarë, tiranë, hajdutë, bejlerë, gjakpirës dhe armiq të kombit. Le të mos çuditemi për këto shprehje. Me shprehje të tilla është ushqyer publicistika jonë dhe ende po ushqehet.

Panariti ishte gazetar profesionist, shkruante lehtë dhe kishte elasticitet në shkrime. Ishte njeri me mendësi liberale ammerikane. Kishte karierë në polemikën e tipit shqiptar. Sipas Petro Kolonjës dhe Faik Konicës, Qerimi i kishte qitë problem në polemikë. Konica kishte thënë për të: “Po ra Qerimi në burg, do të punoj tërë jetën për ta mbajtur brenda.” Noli i kishte thënë Faikut duke qeshur: “Po ra Qerimi në burg, unë shes kishën dhe e nxjerr nga burgu.”

Noli e quante Qerimin “babaxhan”. Atë e kishte krahun e dajthtë. Për këtë “babaxhani” ishte i vetëdijshëm aq sa ishte i vetëdijshëm se ishte lidhur për një kolos të pavdekshëm dhe të paprekshëm si Noli. Prandej, të sharat dhe kërcënimet, që i mori nga komunistët, nacionalistët apo qarqet amerikane, nuk e mërzitën shumë. Ai sot rron si dishepull i Nolit.

Tani kthehemi tek peshkop Noli. Ai e përkrahu një qeveri si atë të Enver Hoxhës, për t’i siguruar Shqipërisë praninë e shtetit të pavarur në gjirin e OKB-së. Këtë e bëri nga frika e paqartësisë politike perëndimore ndaj Shqipërisë. Nuk duhet të harrojmë se Kisha Ortodokse e Nolit, “Dielli” dhe “Vatra” janë krijuar si reagim ndaj kërcënimit të zhdukjes së Shqipërisë. Frika e zhdukjes së Shqipërisë nga fqinjët tonë, Kishën tonë Ortodokse, “Diellin” dhe “Vatrën” i mban edhe sot në ankth.

Gjatë asaj periudhe, Nolit i bëhen disa ftesa për të vizituar Shqipërinë. Asnjërën prej tyre nuk e pranoi. Ata që e njohën Nolin pohojnë se, si gjithmonë, ai ishte i qetë dhe nuk i mungoi humori e sarkazma gjatë atyre viteve. Sipas Vasil Alarupit, Noli thonte duke qeshur: “Qerimi na futi në luftë me shtatë kralat dhe mbretin. Qerimi duhet të shpallë armëpushimin.” Ndoshta me fjalën “shtatë krala”, Noli u referohej shtatë partive politike shqiptare dhe Komitetit Shqiptar Shqipëria e Lirë. Në atë kohë ishin tre fraksione të Ballit, Bloku, Katundarja dhe KKSHL.

Shtypi nacionalist i asaj kohe e quajti Nolin: peshkopi komunist, prokomunist dhe komunist. Ai ishte mësuar me këto relike qysh në vitet ’20 e ’30.

Noli arriti t’i shihte kundërshtarët e tij politikë të dërmuar nga komunizmi. Deri më sot nuk kam gjetur asnjë shkrim, qoftë edhe një fjali, që të shprehë keqardhje për goditjen që morën ata nga komunizmi. Ndoshta është gabim për të kërkuar një gjë të tillë. Sado i madh që ishte, Noli ishte shqiptar dhe nuk i harronte lehtë kundërshtarët e tij politikë. Ndërkaq, keqardhjen e Nolit për katandisjen e popullit shqiptar nën regjimin komunist e gjejmë shpesh në ato që mund të quhen shprehje noliane. Këtu po sjell dy prej tyre: “Shqiptarët dëshirojnë të bëhen luftra të mëdha sa më shpesh me qëllim që të dalin fitues në njërën prej tyre…” dhe “Duke ruajtur pavarësinë kombëtare popullit shqiptar i vijnë ditë më të mira…” (Letër e Nolit dërguar Nelo Drizarit, më 1961).

Fërkimet politike të Nolit me nacionalistët shqiptarë gjatë 10-vjeçarit të përmendur më lart, ngjasin shumë me fërkimet e tij politike, që pati me Konicën. Kur ishte puna e Shqipërisë, ai pajtohej me të sepse besonte në patriotizmin e tij. Në vitet e fundit të jetës së vet, Noli shkëmben urime për Krishtlindje dhe festa të tjera fetare dhe kombëtare me Baba Rexhepin, Tajar Zavalanin dhe Rexhep Krasniqin. Ai shkëmben mendime letrare me Arshi Pipën, Vasil Alarupin dhe Nexhat Peshkëpinë. Me këto gjeste, Noli lë si trashëgim vëllazërimin kombëtar dhe lartësimin e njeriut shqiptar mbi çështjet politike.

Unë besoj se në këtë mënyrë do të shikohet Noli edhe kur të kremtohet 180-vjetori i “Diellit” të shqiptarëve të Amerikës.

* Kumtesë e mbajtur në seminarin kushtuar 90- vjetorit të “Diellit”, në New York, më 30 tetor 1999