INTERVISTË ME SHKRIMTARIN E MIRËNJOHUR BASHKËKOHOR NGA TIRANA, NASI LERA/
Intervistoi per Gazeten DIELLI: Mikel GOJANI/
Shkrimtari Nasi Lera është i njohur jo vetëm në Shqipëri,por edhe në Kosovë dhe më gjerë. Që në vitet ’70 publikut lexues të Kosovës i ka rënë t’i lexojë tregimet dhe novelat e tij, ndërsa më vonë edhe romanet. Nasi Lera u lind në Korçë më 1944, ku mbaroi shkollën e mesme, ndërsa studimet e larta i kreu në Universitetin e Tiranës, në degën letërsi dhe gjuhë shqipe. Ai tërhoqi vëmendjen e lexuesve dhe të kritikës letrare që në tregimet e para për nivelin e tyre të lartë artistik. Një krijimtarinë e shkrimtarit Nasi Lera, një vend me rëndësi zënë edhe përkthimet e shumë librave të letërsisë botërore, përkatësisht përkthimet e shkrimtarëve nobelistë.
Jeta e një shkrimtari është një roman i gjatë i shkruar nëpër vite
“DIELLI:” Kritika letrare ka vlerësuar lart prozën tuaj tregimtare dhe romaneske. Edhe pse shkrimtari nuk flet me dëshirë për veprën e vet, do të ishte mirë të na thoni diçka rreth perceptimit të botës dhe futjes suaj në do të thosha në “kurthet” e letërsisë, përkatësisht të prozës?
Nasi Lera: Është e vërtetë: shkrimtari nuk flet me dëshirë për veten e vet nëpër biseda apo intervista, sepse ai ka folur gjatë nëpërmjet veprës së tij. Shkrimtari është i copëzuar në personazhet e veprës së tij dhe ky copëzim është biseda më e ndershme, më e çiltër që mund të bëjë ai me lexuesit apo dashamirësit e letërsisë. Dhe kjo bisedë me veten apo me të tjerët nëpërmjet krijimtarisë fillon që në poezinë, tregimin e parë dhe nuk ndërpritet kurrë. Sikur të mos ishte ky bashkëbisedim ndoshta vepra letrare nuk do të ishte një nevojë e brendshme e papërballueshme e shkrimtarit, për të shpalosur qëndrimin e vet qytetar ndaj shoqërisë. Jeta e një shkrimtari është një roman i gjatë i shkruar nëpër vite. Ajo që ka rëndësi në këtë roman-jetë është çiltërsia e shkrimtarit me veten. Në qoftë se shkrimtari nuk është treguar i çiltër në radhë të parë me veten, nuk ka për të qenë kurrë i çiltër me të tjerët, lexuesit. Mungesa e kësaj çiltërsie nuk mbulohet dot me intervista apo me biseda. Prandaj unë i besoj fort autoportretit që shkrimtari e ka hedhur nëpër vepra duke përjetuar me të tjerët dramën e njeriut.
“DIELLI”: Lëvroni prozën moderne në kuptimin e mirëfilltë ta fjalës. Qasja e objektit artistik, si dhe mënyra e të shprehurit, janë sa të veçanta aq edhe të pasura
Nasi Lera: Nuk e di se çfarë e bën moderne apo bashkëkohore një prozë. Bashkëkohorja qëndron në trajtimin e problemeve që shqetësojnë një shoqëri në një periudhe kohe të caktuar, të kohës në të cilën jeton shkrimtari. Qasja e objektit artistik apo mënyra e të shprehurit buron nga qasja me realitetin, që është e veçantë te çdo shkrimtar. Sa i përket mënyrës së të shprehurit ajo është e lidhur ngushtë me shqetësimin krijues të autorit për të gjetur formën dhe stilin e përshtatshëm për të hyrë në komunikim me lexuesin. Shkrimtari duhet të ndjekë me vëmendje prirjet e shijeve të lexuesit më të kulturuar për ta pasuruar atë shije. Po të mos jetë i aftë të pasurojë këtë shije, vepra e tij ka për të tingëlluar anakronike. Shkrimtari është vazhdimisht në garë me kohën, garë shumë e lodhshme, e mundimshme, ku ai që lodhet më shumë është shkrimtari sepse koha nuk e njeh lodhjen, madje ajo e imponon lodhjen.
“DIELLI”: Në librat tuaj të tregimit, po ashtu edhe të romanit është ruajtur e veçanta e të rrëfyerit, sa ka të vërtetë në këtë mendim?
Nasi Lera: Stili është vetë shkrimtari, mënyra e të shkruarit është vetë shkrimtari, e veçanta e të rrëfyerit është vetë shkrimtari. Ajo që ka rëndësi për të pasur zërin tënd në korin e letërsisë është të njohësh veten, të kuptosh se ç’të veçantë do të ketë vepra jote. Dhe kur them të veçantë nuk kam parasysh vetëm mënyrën e të shprehurit, por mbi të gjitha kam parasysh fushën tematike ku shkrimtari do të ndjehej jo vetëm i lirë por edhe i plotë. Shkrimtari nuk është asnjëherë i vetmuar, bota e komunikimit të tij është e pakufishme, gjithë vështirësia e të qenit shkrimtar qëndron që të mos humbësh, të mos mbytesh në detin e trazuar të letërsisë kombëtare apo edhe botërore. Po dite të notosh me guxim, duke u qenë mirënjohës të gjithëve atyre që iu përkushtuan letërsisë dhe që të ndihmuan të bëhesh edhe ti shkrimtar, mund të thuash i qetë, se dhashë atë që mund të jepja, se po të kisha mundësi të jepja më shumë do ta jepja.
Çdo kohë ka letërsinë e vet, çdo vepër letrare është edhe një dëshmi e kohës kur është shkruar dhe botuar
“DIELLI”: Si e shikoni raportin e letërsisë që është shkruar gjatë viteve të diktaturës , po ashtu edhe atë që shkruhet sot?
Nasi Lera: Çdo kohë ka letërsinë e vet, çdo vepër letrare është edhe një dëshmi e kohës kur është shkruar dhe botuar. Por letërsia nuk është një ngrehinë që shembet dhe ngrihet sa herë të duam ne. Letërsia është një ngrehinë ku çdo brez vendos një gur për ta lartuar. Në periudhën para ndryshimeve shoqëroro-politike, letërsia shqipe përfaqësohej nga emra të tillë si Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Fatos Arapi, Xhevahir Spahiu, Qamil Buxheli, Dhimitër Shuteriqi, Naum Prifti, Vath Koreshi, Teodor Laço, Kiço Blushi, ndërsa pas viteve nëntëdhjetë letërsisë shqipe po këta autorë por edhe autorë që shkruan pas viteve nëntëdhjetë, por që e kishin filluar krijimtarinë e tyre para këtyre viteve, i dhuruan disa nga veprat e tyre më të mira. Poezia njohu kulmin e vet me poezinë e një poeti të shkëlqyer si ishte Frederik Reshpeja, Zija Çela me romanet e tij shënoi një kulm tjetër jo vetëm në opusin e tij apo Viron Graçi me romanet e tij befasues.
“DIELLI”: Kohë më parë keni botuar romanin tuaj të fundit “Të gjallë dhe të vdekur”. çfarë përfaqëson ky roman në krijimtarinë tuaj romansiere?
Nasi Lera: Romani “Të gjallë dhe të vdekur”, është në vazhdën e gjithë krijimtarisë sime. Aty janë disa prej personazheve të tregimeve apo romaneve të mëparshëm. Pastaj kësaj pyetje mund t’i japin një përgjigje shumë më objektive se sa unë kritikët.

“DIELLI”: Në një vlerësim ku thuhet se romani “Të gjallë dhe të vdekur është ndër romanet dhe më serioz në letërsinë shqipe. “Dramaciteti që mbart ai është i natyrshëm e, kësisoj, i besueshëm. Pohimi i njërit prej personazheve se “të gjithë e ndiejmë veten të dënuar duke qenë të lirë të shkojmë ku të duam”, është edhe piktura më e hidhur, por dhe më e vërtetë e realitetit të sotëm”. A mund të na thoni diçka më tepër lexuesit nga përvoja juaj gjatë të shkruarit të romanit?
Nasi Lera: “Të gjallë dhe të vdekur” më kërkoi shumë punë për ta shkruar. M’u desh të udhëtoja dhe të shkelja vendet ku do të zhvillohej romani, gërmova në kujtimet e mia të fëmijërisë, lexova libra me kujtime por edhe studime që ishin kryer për Luftën italo-greke, lexova Ungjillin, që më duhej për personazhin e priftit si dhe lexova dhe e shfrytëzova akt-ekspertizën mjekoligjore mbi ekzaminimin e kutive me eshtrat e zhvarrosura, artikuj të ndryshme të botuara në shtypin e përditshëm dhe atë periodik, etj. Të njëjtën gjë kam bërë edhe për të shkruar romanin tim të botuar kohët e fundit “Të gjithë premtojnë Parisin”, që është kundër imoralitetit që vihet re nëpër media të ndryshme dhe në të njëjtën kohë është dhe një dhimbje për dashurinë e pastër të njerëzve anonimë, që meritojnë të jenë personazhe qendrore të veprave letrare. Romani është diktuar drejtpërsëdrejti nga realiteti i sotëm tepër tronditës, i cili nuk ka si të mos ndikojë si në krijimtarinë time dhe të kolegëve të mi. Zhvillimet që po ndodhin janë bërë edhe tharmi i romanit mbi të cilin po punoj.
“DIELLI”: Ekziston një mendim i sotëm se romansierët e njohur të periudhës së realizimit social, pa ndonjë përjashtim, ku hyni edhe ju, nuk kanë krijuar vepra më të mira në vitet e pasardhjes së demokracisë në Shqipëri, kur fituan lirinë e plotë të krijuese? Nëse ky është një konstatim i saktë, si do ta shpjegoni, pra sa ka ndryshuar tabloja letrare pas viteve ‘90?
Nasi Lera: Ata që kanë shprehur këtë mendim nuk i njohin aspak zhvillimet e letërsisë së sotme shqipe dhe nuk e di se ç’romancierë kanë parasysh. Ju më futni në romancierët e njohur të periudhës së realizmit socialist, për të cilët thoni se ata nuk kanë krijuar veprat më të mira në vitet e pas ardhjes së demokracisë. Mua më duket se romancierët shqiptarë kanë vazhduar të shkruajnë duke kërkuar jo vetëm forma dhe teknika të reja shkrimi, por edhe filozofi të reja të pasqyrimit të jetës, të historisë së vendit, të marrëdhënieve midis njerëzve, të dashurisë dhe të krizave ekonomike dhe shpirtërore, që shfaqen zakonisht në një tranzicion ku njerëzit janë të etur të kapin sa më shpejt, nganjëherë sa hap dhe mbyll sytë, atë që popujt e tjerë e kanë kapur shkallë-shkallë, duke mos e ndërtuar Romën brenda një dite, por me dhjetëra dhe qindra vite. Pas viteve nëntëdhjetë unë kam botuar dy vëllime me tregime dhe novela dhe pesë romane.
”DIELLI”:Thuhet se intelektualët preferojnë më tepër sistemin totalitar, sepse gjithherë janë përkëdhelur nga regjimet për të ndikuar mbi masat, ndërkaq në demokraci ndihen më të papërfillur, më anonimë. A nuk ju duket se edhe në Shqipëri intelektualët nuk e duan demokracinë autentike, sepse me ambiciet e tyre të caktuara për pushtet e kanë çuar vendin në një gjendje tepër dëshpëruese?
Nasi Lera: Nuk kam pasur asnjëherë respekt për ata intelektualë që janë përpjekur për të qenë të përkëdhelur nga regjimet totalitare dhe po ashtu nuk është aspak e vërtetë që në demokraci intelektualët ndjehen më të papërfillur, më anonimë. Të qenit i papërfillur, anonim, varet nga dinjiteti i vetë intelektualit dhe për të qenë një intelektual me dinjitet duhet ta duash demokracinë. Ambiciet për pushtet nuk kanë të bëjnë aspak me shkrimtarin e vërtetë dhe është fakt që ato, ambiciet, zënë vend te shkrimtarët e patalentuar, të dështuar, që përpiqen që dështimin ta mbulojnë me çadrën e pushtetit. Vendin në gjendje të dëshpëruar nuk e kanë çuar intelektualët e vërtetë, atë e kanë çuar intelektualët e rremë, njerëzit e etur për pasuri dhe të verbuar nga paraja. Një njeri i i tillë nuk mund të quhet intelektual dhe nuk ka të bëjë aspak me intelektualin e vërtetë.
“DIELLI”: Në disa shkrime kritike janë ngritur shqetësime se kohëve të botimet po sjellin shumë vepra pa vlerë. Mund të jepni një opinion për prozën shqipe pas viteve ’90-të ose, më saktë, çfarë vlerësimesh jepni rreth këtij konstatimi?
Nasi Lera: Në çdo kohë ka pasur dhe do të ketë vepra me vlerë dhe vepra pa vlerë. Sot mund të jenë shtuar veprat pa vlerë sepse mund të botojë kushdo mjafton të ketë para për të përballuar koston e botimit. Por mendimi për një letërsi nuk duhet të bëhet duke u nisur nga veprat e dobëta, por nga veprat që përfaqësojnë rritjen e një letërsie, pjekurinë e një letërsie. Dashakeqët e letërsisë mund të nisen nga veprat e dobëta, të cilat i kuptojnë më mirë, për të pohuar se letërsia shqipe nuk po jep më vepra të mirë. Ata që e duan letërsinë kanë ku ta mbështesin dashurinë e tyre për të, për të pohuar të kundërtën e dashakeqëve. Por si mohimi i njërës palë ashtu edhe pohimi i palës tjetër, nuk është një dukuri e re, ajo është një dukuri e vjetër nga e cila letërsia e shëndetshme ka ditur të kuptojë rrugën që duhet të ndjekë.
“DIELLI”: Në çfarë gjendje është duke u lëvruar sot kritika letrare shqipe. Pse gjithnjë e më pak studiuesit merren me këtë degë të rëndësishme të letërsisë shqipe?
Nasi Lera: Kritika letrare ka problemet e veta, që nuk kanë të bëjnë vetëm me të. Deri para pak kohësh shumë gazeta, të përfshira nga pasionet politike, nuk i kishin lënë asnjë vend kritikës letrare dhe u duk sikur ajo u fashit. Por ashtu si edhe letërsia edhe kritika letrare nuk mund të fashitet, ajo përpiqet të jetë pranë lexuesit, për ta ndihmuar atë për të kuptuar prirjet e sotme të letërsisë. Dëshira për të pasur një kritikë më të pranishme, nuk do të thotë se ajo nuk është aspak e pranishme. Sa u përket studiuesve ata vazhdojnë pasionin e tyre që është për t’u nderuar.
Komunikimi gjithëshqiptar, që ka një rëndësi të madhe për letërsinë shqipe, duhet të zërë vendin e duhur në politikën kulturore të vendit tonë
“DIELLI”: Shkrimtari Lera, sa e keni ndjekur raportin e letërsisë që është shkruar në dekadat e fundit dhe cili është mendimi juaj në çfarë gjendje është letërsia shqipe në Shqipëri?
Nasi Lera: Kësaj pyetjeje i jam përgjigjur pothuaj në të gjitha përgjigjet që kam dhënë deri tani.
“DIELLI”: Sa e përcillni letërsinë shqipe në Kosovë dhe çfarë përshtypjesh keni për trende të saj të zhvillimit? Çfarë do të thotë komunikimi gjithëshqiptar për krijuesit letrarë dhe sa ka rëndësi kjo për ngritjen e cilësisë së letërsisë sonë, e cila, tashmë për shkaqe të njohura , gati për gjysmë shekulli në esenca mbeti e ndarë?
Nasi Lera: Përpiqem ta përcjell në mënyrë sa më selektive, duke e parë si një letërsi të vetme. Për të qenë i sinqertë: unë nuk e kam ndarë ndonjëherë letërsinë shqipe që lëvrohej në Kosovë nga ajo që shkruhej dhe botohej në Shqipëri. Dhe mua më duket se duke e parë si një letërsi të vetme shkrimtarët në Shqipëri dhe shkrimtarët që jetojnë dhe botojnë në Kosovë, kanë përfituar nga njëri-tjetri. Unë gëzohem kur lexoj një roman të bukur të Mehmet Krajës apo Eqrem Bashës. Mua më duket se komunikimi nuk ka qenë ndonjëherë i ndërprerë ashpërsisht, shkrimtarët që jetonin në Kosovë janë botuar vazhdimisht në Shqipëri, më përpara botoheshin më shumë se tani. Kështu që komunikimi gjithëshqiptar, që ka një rëndësi të madhe për letërsinë shqipe, duhet të zërë vendin e duhur në politikën kulturore të vendit tonë.
“DIELLI”: Një vend të rëndësishëm në veprimtarinë tuaj zënë edhe përkthimet e librave të autorëve botërorë, po edhe të atyre nobelistë, s I. Saramago, A. Kamy, E. Heminguej, G.G. Markez, A. Zhid, Le Klezio, M. V. Ljosa, I. Kavabata, Kenzaburo Oe, si dhe të autorëve të tjerë të mëdhenj: M. Duras, M. Turnie, M. Kundera, S. Dë Bovaur etj. Çfarë mund të na thoni rreth këtij angazhimi tuaj në këtë fushë tepër të rëndësishme? Po çështja e përkthimit të librit të huaj përgjithësisht në Shqipëri, në çfarë gjendje ekziston? Pra sa përkthehen në Shqipëri librat e letërsive botërore?
Nasi Lera: Përkthimi është pasion im. Jam munduar të përkthej autorë që duke qenë në themel të kulturës së vendit të tyre, të bëhen edhe pronë e kulturës sonë. Kur iu futa përkthimit nxitja e parë ishte t’i jepja lexuesit shqiptar autorë që nuk ishin të botuar në gjuhën shqipe. Kjo më shtyu të lexoj shumë dhe të përzgjedh me kujdes. Mund të pohoj se gjuha shqipe është e tillë që mund të përballojë me dinjitet çdo autor të madh të huaj. Sot në Shqipëri botohet shumë letërsi e huaj, për të cilën nuk mund të thuhet se përzgjidhet gjithmonë duke pasur si synim për të botuar vepra që kanë bërë epokë në vendet e zanafillës së tyre. Kur sheh morinë e titujve të romaneve të huaj të botuar në Shqipëri vëren menjëherë se shumë prej tyre janë botuar vetëm për synime komerciale.
“DIELLI”: A besoni se gjatë këtij viti lexuesit do ta kenë në duar ndonjë libër tuajin?
Nasi Lera: Ndoshta, jemi ende në mesin e vitit 2015, janë edhe gjashtë muaj të tjerë, ku mund të përfundoj veprat që kam kohë që kam nisur t’i shkruaj apo edhe t’i përkthej.
Tiranë, nëntor 2015