Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

ATDHETARI E POETI DOM NDRE ZADEJA

by

NGA KOLEC CEFA/
I lindun në një fis të vjeter, dallue per squetësi e prirje intelektuale, i rritun dhe i edukuem në një mjedis me kulturë prendimore, i ushqyem nga gurra e atdhetarizmit familjar e popullor, Dom Ndreu i bani sherbime të mëdha atdheut dhe la gjurmë të pashlyeme në fushen e letersisë artistike. Edhe pse nuk u trazue në rrymat politike të kohës, regjimi totalitar enverist, mbështetë në këtê kohë mbi politikën antishqiptare sllave dhe i perkrahun prej fanatizmit shqiptar, i këputi me dhunë jetën e dobishme, në një moshë burrnore e të pjekun me mund.
U lind në Shkodër në një familje të vorfen ekonomikisht, por të pasun në virtyte, me 1891. Qe sakrificë per prindët e Dom Ndreut, por dëshira e etja per arsim i shtynë ta fusin djalin e tyne të squet në shkollë. Mësimet e fillores e të mesmes i kreu në shkollën e jezuitëve, në Shkodër. Kjo shkollë, siç e pohon edhe Konica, ka qenë shkollë e mirë, e fortë dhe pranonte zakonisht nxanës të squet të të dy besimeve. Mësimet e nalta per teologji i kreu në Insbruck, në Austri, më 1912-1916. Në moshën 26-vjeçare bani ceremoninë e parë fetare në kishën brijë kalasë së Shkodrës, per të cilën do të shkruejë me aq pasion.
Sherbeu në Shkodër si sekretar i Monsinjor Serreqit e mandej si famullitar në fshatet e Shkodrës, si: në Mal të Jushit, Boks, Shkrel e Sheldi. Në rininë e vet nuk u angazhue në ndonjë parti politike, pa u shmangë nga detyra ndaj atdheut. Në Shkodër âsht i njohun si kundershtar i politikës italiane. Pati shoqni me Fishten e Mjeden, të cilëve u kushtoi poezi. U shoqnue shumë me Dom Aleksander Sirdanin, mbledhësin e palodhun e të pasionuem të folklorit tonë e që diktatura e shfrenueme e hodhi gjallë në gropën e ujnave të zeza ku e shtyu me cfurk që të mbytej; me Dom Nikollë Gazullin, gjuhëtarin atdhetar që mblodhi me kujdes fjalën e rrallë të gjuhës sonë kombtare, me Dom Lazer Shantojen, opozitarin e madh antizogist që mbajti gjallë e me mund të papaguem gazetat “Ora e maleve” e “Ora e Shqipnis” e që mbasi e tortutruen në mënyrë çnjerëzore, e pushkatuen.
Dom Ndreu, autori i pesë melodramave me permbajte kombtare, ka qenë predikator e konferencier i njohun, publicist i disa organeve, erudit e perkthyes i talentuem, njohës i mirë i psikologjisë, i mënyrës së jetësës, i foklorit e i mitologjisë së popullit tonë. Qe edhe poeti i lirikës mjediane.
E filloi veprimtarinë e meshtarit, atê shoqnore e artistike me mendje të kthjelltë, pse me ide të qarta; me ndergjegje të paster, pse me veprime të paperlyeme; me shpirt të gëzuem, pse me virtyte të pasuna që, së bashku, formojshin atë gjenerator shpirtnor që i krijonte ide, energji, vullnet.
Ka qenë punëtor i palodhun e prodhimtar, por nuk ka pasë mundësi ekonomike me botue veprat e tij. Në fushën e melodramatikës, ai eci neper shtegun që çeli Fishta, por tue i hapë udhën asaj pasunoi gjurmët e traditës melodramatike me 5 melodrama: faqe artistike me theks aktualiteti nga historia e mitologia jonë; puhizë pertërise e edukuese e traditave tona ma të mira; prozë plot hire fetare e kombtare.
Melodramma e Zadejës “Ora e Shqypnís”, melodramë per edukimin atdhetar të brezit të ri e per ruejtjen e tanësisë tokësore të atdheut, shfaqë per herë të parë më 1919, si edhe në kohen e luftës së Vlonës, “Hijet e zeza”, per bashkimin vëllaznor kombtar, per t’u ruejtë nga politikat djallëzore antishqiptare, shfaqë me 1921; “Rozafa”, per flijen e ndergjegjshme per atdhe, shfaqë më 1926, “Rrethimi i Shkodrës”, per qendresën, mbrojtjen e atdheut nga sulmet e të huejve, shfaqë me 1937, “Ruba e kuqe”, shfaqë me 1936. Janë të gjitha plot nerv patriotik e jetë kombtare, pershkue tanësisht nga idealet e binomit “Fe e Atdhe”, të cilat poeti ynë i mbrojti me fjalë, me vepra, me jetë, me vdekje. Mbrujtë me tharm kombtar, melodramat synojnë të edukojnë brezin e ri me virtytet shqiptare, me vlerat tona kombtare per të qenë në Europë si etnì me dinjitet. La në dorëshkrim “Shpella e Bogdanit”, si edhe “Ora e Shqypnís”, ruejtë në kohën e diktaturës prej meje, e botue tash së voni, mbasi e kontrollova disa faqe me një dorëshkrin që ruente Arkivi. Ka botue poezi e artikuj, konferenca e kronika në organe të ndryshme të kohës.
Perballë synimeve grabitqare, tanë cmirë e ngatërresa të qarqeve shoviniste, poeti vuni ndiesitë patriotike që zgjuen ndergjegje kombtare, të cilat shperthyen në veprime konkrete. Melodramat e Zadejes me permbajtje thellësisht patriotike, shkrue e shfaqë në vitet plot vrull atdhetar, sensibilizuen tejet popullin tonë. Vetem një fakt per ilustrim: në melodramen “Ora e Shqypnís”, në çastin kur po flitej per bashkimin e tokave të pushtueme të atdheut, Engjelli i Vjosës shqipton vargjet: “Adres m’i thuej krenare / Vlona âsht tokë shqyptare”, “Rrnoftë Vlona jonë”! Konsulli italian Perricone e gjeneral Frankavila, të pranishëm në shfaqje, u ngritën në kambë në shêj proteste, per të dalë nga shfaqja, por konsulli francez Bardi de Fortu, në prani të rektorit jezuit i qetësuen me këto fjalë: “Kur në Skala të Milanos populli italian në prani të pushtueve austriakë brohoriti “Viva Verdi”, asnjë nuk u ngrit të dilte jashtë, madje duertrokitën”.
Disa vite ma vonë Kordinjano botoi artikullin e tij famëkeq, ku mohonte autoktoninë shqiptare, mohonte prejardhjen ilire pa mund të vertetojë gja shkencërisht. Dhe ja, në janar 1942, ndjenja e fyer atdhetare e Zadejës u pergjigj me dinjitet, pa frymë hakmarrjeje, me anë të një letër të hapun drejtue Át Fulvio Kordonjanos, ku shkruen: “Harrohet e nuk harrohet çdo dhunë mbi tokë, por nderi per komb âsht i shejtë, si i shejtë âsht gjaku i derdhun per Atdhe e Fe”.
I frymëzuem nga dashunia per atdhe, poeti me vargun e tij të qetë, elegant e melodioz, ka endë në mendimin e tij poetik idenë se vepra e bukëpermbysunit âsht “ravizë e zbehtë tradhtie, âsht gjurmë gamili” ndaj popullit tonë të vjeter e plot virtyte etnie, si: mikpritës e bujar, trim e i besës, me histori të lavdishme, me prejardhje e gjuhë ilire. Poeti porositë: “… zakonet t’i ruejmë ilire e gjuhën të paperlyeme”!

Pak sfond historik si brumë i melodramës “Ora e Shqypnís”, botue së pari, në vitin 2000

Poeti ynë ndiqte me vemendje të interesueme ngjarjet e historisë kombtare, sidomos veprimet patriotike të bashkëvëllazenve të vet. Aso kohe, kuvendi i Rubikut qe shndërrue në voter të lëvizjes patriotike: Pater Pal Dodaj merrte letrat nga Imzot Kaçorri e Luigj Gurakuqi per Shpalljen e Pavarësisë në Vlonë e ngrite flamurin në Rubik (tri ditë mbas Vlonës) dhe shperndante lajmin në tanë Veriun atdhetar.
Fishta ngriti flamurin më 13 qershor në kumbonare të françeskanëve, nderkohë, në të gjitha famullitë e fshateve e të zonave ngritën flamurin kombtar: në Qelëz të Pukës, Dom Gasper Thaçi, ma vonë kryeipeshkëv i Shkodrës; në Pukë, u organizue prej Imzot Kolecit me priften, freten e bajraktarin; në Zymb (Kosovë), Pader Pashko Prela; në Bishkas: Pader Marin Sirdani; në Shalë: Pader Çiril Cani; në Palç: Pader Bernardin Llupi; në Traboin: Pader Luigj Bushati. Kështu u ngrit flamuri edhe në famulli tjera, si: Pulaj, Obot, Shirokë, etj. prej famullitarëve. Kudo me festa popullore, me të qitje pushke, me kafe, raki e kangë. Ma vonë, 19 mars 1914, u ngrit në Bashki të Shkodrës, por sidomos në kalanë e Rozafatit, në pranì të një populli të madh të qytetit e të Malësisë së Madhe, Dukagjinit, Postrribës, Pukës, Mirditës, Bregu i Matës, etj., u festue me madhështi. Ligjeruen: kryekomandanti de Filips që ngriti me dorë të vet flamurin tue brohoritë: “Rroftë Shqipnia”; Haxhi Hafiz Imeri prej Jakove, Pader Vinçenc Prendushi, foli edhe Abat Doçi. Këto të dhana qenë lanë në heshtje e mohue nga historianët e diktaturës me ca shkrime “socialiste” si kafshime gjarpni.
Jemi në vitin 1918: Trinomi Fishta, Gurakuqi, P. Anton Harapi tue angazhue meshtarët e maleve organizuen demonstraten e malsorëve të Hotit, të Grudës, të Triepshit, perfaqësuesit e të cilëve hynë në Shkodër të primë nga flamuri i Shqipnisë e tue këndue:

“Hot e Grudë janë betue,
Pa gjak malet mos me i lëshue…”

E tue brohoritë: “Rrnoftë Shqypnija”! kerkojshin që malet e tyne të mos ndaheshin, por të rrijshin në Shqypní. Pregatitën edhe një Memorandum, nenshkrue nga krenët e Hotit e të Grudës. Memorandumi iu dorëzue komandantit francez në Shkodër e mandej, ky Memorandum prej Fishtes e Gurakuqit iu dorëzue Konferencës së Paqes, në Paris, perkatësisht ministrave të punëve të jashtme të SHBA-së, Anglisë, Francës, Italisë. (Edhe këtu nuk mungoi as mllefi komunist, as jargu i fanatizmit: Fishtës e Harapit iu mohue kjo veprimtari patriotike).
Pak analizë:
Me një sfond të tillë patriotik, poeti ynë krijoi melodramen “Ora e Shqypnís”, melodrama e parë e tij. E shkroi me forcë fjale e fjalë zemre, e kompozoi me ngrohtësi zemre e shpirt kristiani. Melodrama synon të edukojë në brezin e ri dashuninë per atdhe e ndjenjen e lirisë, vetëdijën per vuejtjet e popullit tonë në robnitë e hueja e ndergjegjen per traditat e pasuna e të vjetra tonat, ruejtjen e tanësisë territoriale e mendimin se rruga e lirisë âsht e gjatë dhe e vështirë. Dhe të jemi optimistë se Perendia nuk do të na lejë në robní.
Personazhet e melodramës që mëshirojnë këto ide e ndiesi, janë krijesa njerëzore, qiellore e mitologjike që, së bashku, e harmonishem, veprojnë në realizimin e ndjenjave të tyne.
Sokoli plak, perfaqësues i brezit të vjetër, edukon fëmijët me fjalë e ma fort me shembullin e tij vetjak, me vuejtjet e veta e ma fort me plagët e veta. (“Diçka kam punue edhe unë per Shqypní e veç gjakun e zemres ende s’e kam derdhë. Heu, të kishe dekë per Shqypní, sa i lum do të kishe kenë”). Ai u mësonte kangët e flamurit e kujtonte se edhe gjyshja e tij i ka pasë thanë: ”Bir, banu shqiptar i vlefshëm e mos e korit Shqypninë”. Me këtê personazh poeti tregon si familja, si qelizë e shoqnisë, ka detyrë të edukojë ndjenja e virtyte të nalta e këto t’i transmetojë brez pas brezi. Edhe shtojzovallet shqiptare, mësue të këndojnë në zhegjet e muzgjet e Shqipnisë, këndojnë:

S’due tjeter me pa
S’due tjeter me ndie,
Veç ty, moj Shqypní
Kjo zemer t’lakmon.

Po një pikë kulmore e melodramës perban: “Pro Hoti e Gruda” e “Pro Shkodra”, kur engjujt e lumejve të Shqipnisë, perballë Europës që don ta coptojë Shqipninë, kerkojnë bashkim e vëllaznim të shqiptarëve, i japin zemer e entuziazem atyne plot frymëmarrje etnike, pse:

“Hyji soditë prej qielli,
Shqypnin’ etnike Ai lypi”.

Engjëlli i Bunës:

“Në kjoftë se fletët e tua
Don me t’i k’putë Europa
Edhe këto krahët e mi
U bajshin copa-copa”.

Ndërsa Engjelli i Matit dëshiron që gjamen e Cemit të vogel ta ndigjojë Tirana, e Engjelli i Shkumbinit, prej fushave të Elbasanit, tregon se edhe Tosknia ka hetue gjendjen në Veri të Shqipnisë e pohon me vendosmëni shqiptare:
“S’ka jetë, thonë valët e mija
Pa Hot e Grudë Shqipnija”

Pas këtij kushtrimi mbarëkombtar, shqiptarët trima, të bashkuem, pohojnë plot besim në forcat e veta:

“Adries m’i thuej krenare,
Valona âsht tokë shqiptare!”

E Engjëlli që ruen Shkodrën, Engjëlli i Bunës këndon:

“Çka kanë sot mali e fusha?
Pse po gjimojnë poterë?
Ta dijë mirë Jugosllavi,
Se Shkodra vdes me nder!
S’e mblon shkodranin dhuna
Pa u mblue me gjak krejt Buna!”

Mandej engjujt tue këndue largohen ngadalë-ngadalë e ndërsa zhduken, fëmijët arrijnë te farka, pra, te ai mjedis shoqnor ku kalitet e edukohet njeriu me idealet e binomit “Fe e Atdhe”. Por, ama, ajo farkë âsht e hyjnueshme, pse: “Ku âsht shpirti i Zotit, aty âsht liria!”.
Ora e Shqypnìsë “që nuk njef ligështì, as droje”, Ora e tokës vigane:

“Kur Leka e Burri lidhë me besë të Zotit
Njehin t’lirë, o zhduken n’tym t’barotit”

Krenare per traditat iliro-shqiptare e plot ndjenja të forta etnie pyet:

“A thue âsht gjallë Kosova, ajo fushore
Ku per Shqipní, shqiptarët u banë therore”?
… Me i mësue m’u rritë perherë në besë të Zotit
E n’armë me ndjekë gjurmët e Kastriotit!

Por tradhtia punon, punon pa pertim. “Kullotë n’kuletë t’kujdohit / Atdheut tue i ramun mohit / E thue se jam shqiptar / Trathtar, trathtar, trathtar!”
Ja edhe një ninullë nga Zadeja ku zanat mitologjike e engjujt qiellorë mbrojnë, ruejnë e ndihmojnë të rritet fëmija, ndërsa nana i mëkon dashuninë per atdhe. Ora këndon:

“Jo mos kjaj n’atë djep, o njome,
Flej n’qet’sì me ej e zana,
Si ma t’mirin nder sa kombe
Per Shqypní tash t’rritë ty nana!

Krahaso me Mjeden: “Qe nder djepa rrisin / Nanat e Hotit djelmënìn ushtore / E idhnim n’anmikun nëper gji iu qisin”.
Vëreni: Ma i fortë e ma i rreptë Mjeda, ma i butë e ma i ambel Zadeja!
E fëmija këndojnë: ”Kaloi koha e robnisë / Si âsht urdhni i Perendisë!” Melodrama mbaron me fjalët: “Rrnoftë Shqipnia!”.
Në skenë shndritë porteti i Skanderbeut, si në fillim të melodramës. Aty, nen te engjujt me kunorë e shpatë, aty “Ora e Shqypnís” me flamur, valle shqiptare që perfaqësojnë krahinat e atdheut, aty orë, zana, shtojzovalle këndojnë himnin kombtar, ndërsa bie sipari.
Kjo melodramë u luejt edhe në kohën e Luftës së Vlonës, edhe në kohën e luftës së Koplikut, e ndonëse ma shumë synon edukimin patriotik të fëmijëve, ajo sensibilizoi krejt spektatorët.
Kthjelltësia e mendimeve e finesa e ndjenjave, flaka patriotike e profuni i traditave kombtare, pastria e gjuhës e etika kristiane e bajnë melodramën fort të kandshme e fort terheqëse.
Por diktatura kishte mendim tjeter per Zadejen. Si e arrestuen në Sheldí, perfaqësuesit e kryepleqsisë e të këshillit të kishës zbriten në Shkodër, shkuen në komitetin ekzekutiv të rrethit per të kërkue pafajsinë dhe lirimin e Dom Ndreut, famullitarit të tyne. Por, ky punëtor i palodhun, që nuk pranoi të mohonte besimin, as t’i perulej diktaturës, pasi u torturue në mënyrë çnjerëzore, u pushkatue më 1945, jashtë mureve të varreve katolike.
Per këtê disident Enver Hoxha u shpreh kështu: “Axhentë të OVRA-s dhe të Gestapos, Dom Ndre Zadeja dhe të tjerë, do të mbeten figurat më tipike që shitën atdheun”. Në sherbim të këtij vlerësimi malinj, Bashkëpunëtori i vjeter shkencor Rakip Beqaj, më 1966-72, do ta quajë “prift reaksionar”, ndërsa Fadil Paçrami do të shkruejë, më 1970: “Ndër kryebanditët që u zunë me armë në dorë ishin edhe Dom Ndre Zadeja, Dom Nikollë Gazulli…”!

Fjala e hapjes së mbledhjes jubilare të 50-vjetorit të ramjes së martirit D. Ndre Zadeja

Të nderuem klerikë
I nderuemi Z. Pjeter Arbnori, kryetar i Parlamentit;
I nderuemi Kryetar i Bashkisë;
Të nderuem të ftuem;
Po hapim këtê mbledhje përkujtimore për një nga figurat ma të shqueme të qytetit tonë e të Atdheut, të martirit Dom Ndre Zadeja.
Plot 50 vjet ma parë fantazma e komunizmit, tre muej mbasi u vesh me pushtet të pakufizuem, filloi viktimat e para, e, nder ma të parët, ma të mirët, e nder ma të mirët ishte edhe Dom Ndre Zadeja, i denjë per mirënjohje e kujtim të perjetshëm.
Dom Ndreu kje pjesë e energjisë krijuese të Shkodrës “djep kulture e vater atdhetarizmi”, kje ideal i flijuem per idealet “Fe e Atdhe”, kje kangë plot hove të ambla lirike me vezullime arti. Te poezia e Zadejës, mendimi i kjartë, ndjenja e ngrohët, e figura e thjeshtë shkrihen e harmonizohen me shkelqim margaritari.
Jo, o Dom Ndre, kemi kja dikur per vdekjen tuej, jemi dëshprue dikur: Ne sot krenohemi me Ju e të tjerët si Ju, karakteri burrnor i të cilëve nderohet në Europë si karakter shqiptari. Ju jeni shembull i një shpirti të madh e të paepun, qelizë e ndërgjegjes së pastër kombtare.
Ju na mësuet se “Ideali nuk âsht një djep ku perkundet fantazia e poetëve, por një lamë ku lufton i urtí e vdes i forti”. Fjala juej e urtë dhe e ambel na ndihmon të ftofim flakët perpise të inatit e të urrejtjes, na ndihmon të shuejmë valët e egoizmit të verbët. Ju kjetë ndër nismëtarët e kulturës europiane në Shqipní. Me Ju do të kishim hy në Europë ma parë e me dinjitet, me kredinë e vlerave tona kombtare, pa ecë në shtegun e çilun nga diktatura, pa ecë nën drejtimin e veteranëve të rij, të cilëve demonkracia po u krijon lehtësi politike e ekonomike per të marrë pushtetin e per të fillue persëri luftën e klaneve.
Po e mbylli me porosinë e Dom Ndreut:
Harrohet
e s’harrohet çdo dhunë mbi tokë,
por nderi i derdhun per komb âsht i shenjtë,
“Fe e Atdhe”

Marie Tuci, bijë e virtytit e vlerë demokracie

by

Nga Kolec Çefa/
Maria!
Kjo vajzë e re dhe e hijshme trashigonte gjakun fisnik të popullit tonë që i qarkullonte nder dej, si gen shqiptar, plot vitalitet race.
Pajisë me virtyte, ajo dha shpresa që heret per një jetë plot urtí, dëshira per dije, impulse per veprimtarì të dobishme. Kishte një fytyrë të hijshme plot dritë sinqeriteti, dy sy të butë e të urtë, ndriçue nga dashamirësia e zemres e nder buzë një qeshje e gjallë e gëzueshme të bante per vete. Të shikonte me dashunì, të ndëgjonte me vemendje e dialogonte njerëzishem. Në bisedë, mes interesës, arsyes e dashunisë, anonte nga dashunia. Fjala e saj, e bazueme në virtyt; sjellja, në hire; vepra, në fenë e gjallë. Fjala perherë e ambel, sjellja perherë e njerzishme, vepra perherë e dobishme per të tjerët. Kishte një shpirt transparent, sepse nuk i sherbente genjeshtres, së keqes.
Ishte ose virtyt i dhanun nga nalt, ose i trashiguem, ose i fituem në rrjedhje të viteve.
Edhe kur komunistët shperndanë shoqatat e urdhënat religjiozë, mbyllen shkollat klerikale, rrenuen lterët e kishave, ajo u ruejt nga ndryshku i shpirtit, nga kalbësimi i veseve, nga zvetënimi i mëkatit.
Kjo lule virtyti mbeti ma shumë “moter” se vajzë, ma shumë shpirt se trup, ma shumë ejell se njeri. Virtytet e shpirtit e lulet e kopshtit kundërmojnë erë të kandshme!
Shoqnia e sotme po sjell sytë ma shumë jo kah politikanët, as kah të aftit per shpikje, por kah këto krijesa shpirtmira, që vetflijohen në sherbim të të tjerëve, në atë rrugë që ndoqi Nanë Tereza, se : “Pa dashuní dhe flijim, jeta nuk ka kuptim”!

Pak biografi

Vajza e njohun e Nikollë Mark Tucit dhe e Dilës Fusha, lindi më 12 mars 1928 e u pagëzue mandej me emnin e bukur Marie. Familja e saj jetonte në fshatin Nderfushëz të Mirditës, me rrajë të vjetra fetare e ndjenja të njohuna patriotike. Qe familje fetare e antikomuniste. Rridhte nga trungu i dëgjuem i Prengë Bibë Dodës, nënkryetar i lidhjes së Prizrenit, shumë vjet i internuem në Anadoll të Turqisë, pjesëmarrës nder veprimtarí politike e ndeshtrasha shoqnore, mik i Abatit të Mirditës.
Edhe gjyshi i Maries permendet në Mirditë, si trim e patriot, madje këndohet në kangë popullore, se luftoi kundër turqve e veglave të tyne në Mirditë. Tue mos durue dhunën turke, ai, së bashku me Ndue Gjonin, vranë bimbashin turk që dogji kullat e Oroshit.
Dhe u rrit Maria mes kujdesit, perkdheljeve e dashunisë prindore, tue ndigjue lutjet e kangët per fe e per atdhe. E dëshirueme mbas Kishës e shkollës, mësimet e fillores e të mesmen i kreu në shkollën e motrave stigmatine, ku dijet e morali pervetësoheshin mirë, ku merrej një kulturë prendimore e rritej e forcohej karakteri. Per natyrë, e mêçme e me vullnet, ajo u dallue në mësime. Mandej mohoi gëzimet e jetës në lulën e rinisë, hyni në rrugën e vështirë të motrave stigmatine e u formue të jetojë per idealet “Fe e Atdhe”, e u aftësue të luftojë per të mbrojtë bindjet e veta. Ndonëse erdhen kohë të vështira, ajo u tregue e guximshme, madje luftarake. Monsinjor Gjini arrijti të nderhyjë që dy vajzat mirditore: Maria e Davida e Gjonmarkaj, si të afta, të edukueme mirë e të pregadituna të emnoheshin mësuese në Mirditë. Por shpejt lufta e klasave e transferoi Marien në një fshat shumë të largët të Mirditës. Dhe atje pati rezultate shumë të mira. Fshatarët filluen ta thërrasin “vajzë me tipare burrnore”.
Vrasja e Bardhok Bibës qe një pretekst i shfrytëzuem shpejt per të shtrie terrorin e kuq. Në Mirditen e panënshtrueme lehtë, filluen shpejt burgosjet, mbarë e mbrapshtë, internimet me faj e pafaj, pushkatimet me proces e pa proces. Mirdita provoi çdo me thanë diktaturë e proletariatit komunist e antikatolik. Siç deklaroi ma vonë një prokuror kriminel: “Lleshërat, Prengërat, Zefërat i kemi marrë mbarë e mbarë e i kemi likiuduar si armiqtë e popullit”.
Këtê fat provoi edhe familja e Maries, dhe vetë Maria, e cila u arrestue me 10.08.1949. Po në atë ditë u arrestue edhe i vëllai. Ndërsa e motra, edhe ajo aktivizue me grupin e studentave, me axhen u internuen në Tepelenë.

Ajo që harrohet persëritet

E futën në një birucë të errët, pa dritë, pa ajër, pa jetë.
E nisën hetuesinë me miklime mashtruese, e vazhduen me provokime e kercnime, per ta perfundue me tortura deri në vdekje. Hetuesi, njeri tërë ves e krim, ngulmoi ta perdhoste atë krijesë të re, të pafajshme, por vajza, gjak fisi e bijë virtyti, ishte edukue nga stigmatinet të perballonte terbimin e furishëm të mëkatit të flligshtisë e të urrejtjes klasore. Ai donte të perlyente virgjininë motrore, donte të thyente burrninë e Gjomarkajve.
Një shoqe nga burgu, Olimbi Baruti ka dëshmue: “Maria ishte e zgjuar, trime, besonte shumë e lutej shumë në burg. Ishte kundershtare e komunizmit ateist. Një herë në muej merrte diçka nga familja, përmes një mike shtëpie, të cilën e shpërndante ndër shoqet”. Ndërsa e bashkëburgosuna Vida Matlija (vdekë 1994) ka deklarue si vijon: “Gjatë të ftohtit rrinim të perqafuara për t’u ngrohur. Biruca e burgut ishte plot ujë që pikonte edhe në dyshek. Ate e çuan në spital në kushte të rënda shndetësore…”.
Por kjo martire virtyti e demokracie, dëshirën per jetë e shihte në dashuninë per njerëzit, bukurinë e jetës e shihte në sherbimin ndaj tjerëve; qellimin e jetës e shihte në qellimin e motrave stigmatine. Dhe të tria këto i zbutnin vuejtjet, i pakësonin dhimbat, i hiqnin frikën në ato orë torturash.
Zef Margjini, i perndjekuni i komunizmit në veprën “Ecje e një shqiptari drejt lirisë” shkruen per Marie Tucin: “Një vajzë rreth 20 vjetëve, kam njohë personalisht atë dhe familjen e saj, u arrestue per motive pikëpamjesh dhe iu nenshtrue torturave të tmerrshme: e zhveshen dhe e futën në një thas të madh dhe me te futën edhe një mace; thasin ia lidhën rreth qafës e pastaj, policët kriminela i binin maces me shkopij ta egersonin, ta hakërronin. Kafsha, tue mos pasë kah me dalë, gerdhishte trupin e vajzës…”. (faqe 38).
“Më tingëllojnë ende nder veshë fjalët e saj, – më tregon moter Virgjina. – Shkova në spital dhe duke ecur në korridorin e gjatë të spitalit, dëgjova një zë: ‘Moter Virgjina, a nuk po më njef, jam Maria!’ Gati më shperthyen lotët. U mbajta. ‘Më ka thanë kryetari i Degës, – vazhdoi Maria, – do të bëj të mos njohë as familja yte’. Dhe vërtetë, ishte bërë per të mos u njohur!”
Edhe ish të burgosunat Terezina Zorba, Drita Kosturi, Ana Daja, tregojnë nga sa kanë ndëgjue atëherë: “Torturat per të kanë qenë nga ma të ndryshmet dhe nga ma të tmerrshmet: uji i hjedhun gjatë ditës e gjatë natës në dyshek, urija, korrenti elektrik, shuen në lulën e rinisë jetën e saj. Atë e kanë zhveshë dhe i kanë futë macen në pjesën e poshtme të trupit. Ishte dobësue aq shumë, sa nuk u njihte. E pra, kishte qenë vajzë mjaft e hijshme. Një letër e shkrueme prej saj që nuk mujtem me e xjerrë prej burgut, do të ishte një dëshmi bindëse e veprës çnjerëzore e kriminelave të Sigurimit. ‘Ditët e mija po mbarojnë. Dëshira e Kolonelit per të më marrë jetën u realizue. Kriminelat e tij nuk lanë torturë pa provue në trupin tem’”. Siç ka deklarue Luçie Kola, ish e burgosun, e cila i ngjante shumë në pamje Maries: “Kur hetuesi më ka pa të varun per krahësh, âsht tmerrue, se ka kujtue se ishe Maria, e cila kishte vdekë para pak kohe”.

Click here to Reply or Forward

Át Pashko Gjadri S.J. – Konica në një letërkEmbim patriotik të panjohun

by

Nga Kolec CEFA/

Vitet 1877-1954 caktuen kufijtë kohorë të hapsinës jetësore të këtij meshtari jezuit shqiptar, ndërsa permbajtjen e percaktoi fundi i çthurun e i pafuqi i pushtimit turk në Shqipní e fillimi i egër i pushtetit komunist. Edhe pushtimi i vjeter, edhe pushteti i ri, kaluen pa lavdi, tue lanë prapambetje të gjithanshme, plagë të thella e mbi të gjitha zvetënim moral ndër njerëzit. Por edhe aty, njerëz si Át Gjadri formuen karakter të fortë, shprehën ndjenja njerëzore, dëshmuen atdhetarizëm të flaktë, zotnuen kulturë të gjanë, e punuen me zell e vullnet të paperkulun. Zotnonte pesë gjuhë të hueja: latinisht, greqisht, italisht, gjermanisht, anglisht.

Dr. Pjeter Pepa në veprën voluminoze shenon: “Ka qenë profesor në Seminarin Papnor në retorikë e në humanitet, ka qenë profesor në Kolegjen Saveriane, se ka veprimtari të pasun në Misionin Shetitës ndër malsitë tona, si: Pult, Shalë, Shosh, Dushman, në Malsi të Madhe, Mirditë, etj. sidomos me falje gjaku, me ndihma e bamirësina, aty ku gjendja materiale, shpirtnore e kulturore ishte ma e vështirë”.

Pushtimi i gjatë, i lodhun e tashma i liberalizuem turk e lejoi të bahej meshtar katolik; pushteti shqiptar komunist ia ndaloi veprimtarinë fetare, shoqnore, kulturore. E filloi veprimtarinë e hapun si bashkëpunëtor i revistës me emën “Albania”. Shkroi edhe shumë artikuj të shperndamë në organe të ndryshme, por e ndërpreu ndër burgjet e komunizmit shqiptaro-sllav. Në moshë mjaft të thyeme provoi nëperkambjet, perbuzjet, keqtrajtimet, diskriminimet in odium fidei e torturat çnjerëzore.

Një jetë plot vuejtje, por me ideale të paperkuluna, plot shqetësime, por edhe plot shpresë.Ky njeri, me atë potencial të madh shpirtnor e kulturor u arrestue dhe “u gjet fajtor” per “krime kundër shtetit”, u dënue dhe provoi tortura në moshën madhore, sa, kur doli nga burgu, pas pak muejsh vdiq.Edhe sot jehona e këtij emni të frymëzon respekt per ideale të nalta, ndjeshmëni per vlera morale, perkushtim per veprimtari shoqnore.

Át Gjadri, i urtë e i butë, i dashun e i virtytshëm, i ditun e patriot, i shkroi këtë letër Konicës së “Albanisë”:

 Fort i dashuni atdhetar,

Oh, sa kënaqet zemra jonë, kur posta na bie Albanien e cila pernjimend âsht shkrue në gjuhë të fortë e të kullueme e i del lighirtorit (lexuesit) një shkollë e vertetë per gjuhen e per interesat e atdheut të vet.T’perhapet “Albania” sidomos në Shkodër e jo vetem nder katolikë, por edhe nder zotnitë tjerë e punet e Shqyperisë shpejt kishin me u mirësue, jo me luftë e gjak, por me paqe e me të mira.

Por mjerisht anmiku i Shqyperisë perpiqet gjithsesi që mos të bashkohena e mos të lidhena per lulzim të kombit tonë si u lidhne babat tonë në kohën e të dashtunit Skanderbegut.

Po (ndoshta âsht kjo nji anderr e jeme) unë kujtoj se të gjithë shqiptarët do t’i ngulin sytë në këtë Diellin e Shqypnís, në daçin me dalë prej territ që i mblon, do t’ia mësojmë qyshë në vocërri jetën e punët e tij e sidomos dashuninë që mbajti per dheun e vet. Por këto punë i di Zotnia jote ma mirë se na, e tjetër qellim nuk patme tue të shkrue këtu, veçse të shfrejmë me nji mik të dashun dhimben e zemres sonë per mjerime të Shqypnís.

Dhe pergjigjja që mendojmë ne e Faik Konicës:

Shumë i nderuari bashkatdhetar

 E kam lexuar me interesin më të madh letrën, që Ju kini pasur mirësinë të më shkruani dhe do ta botoj të perkthyer shqip, kuptohet, pa treguar autorin. Mendimet tuaja janë të drejta, mësimet tuaja patriotike.

Per fat të keq, atdheu ynë vuan nga një sëmundje e çuditshme: të gjithë njerëzit te ne kërkojnë të urdhërojnë dhe asnjë nuk do të bindet.

Shqiptarët kanë humbur sensin e të bindurit dhe, sa kohë të vazhdojnë kjo prirje anarkike, është vështirë të bëhet diçka.

Ne duhet të luftojmë e mënyra më e mirë per ta bërë është të veprojmë gjithmonë me shpirt bashkimi e mirëkuptimi.

Unë do të pranoj me kënaqësi gjithmonë sugjerimet tuaja e këshillat tuaja dhe ju lutem, i dashur bashkatdhetar, të kini besim në devocionin tim.

Faik Konica

  1. IV. 1906

(Origjinali âsht frengjisht, perkthimi imi. Letra gjindet në AQSH, në dosjen e Bazhdarit.

Impulse intelektuale nga Luigj Gurakuqi

by

Nga Kolec Çefa/
Njeriu nuk mund të kënaqet vetëm me bukë, por ka nevojë edhe për gjellën e shpirtit. Bukë e punë kishim, ndoshta, me gjetun edhe nën themren e të huejit; por do të ishte bukë e mylmyeme me turp, do t’ishte punë me djersë gjaku. Ma mirë pra le të kënaqemi me pak e të fergohemi në vojin tonë, por t’ushqejmë e të forcojmë shpirtin me ide të nalta qi nuk vdesin kurrë.
Fitimet e veçanta nuk shkojnë krahas me të mirën e përgjithshme, per të cilën duhet të punojmë.
Unë jam anëtar që me anë të demokracisë të zhvillohet sa ma tepër populli ynë.
Duhet që ministrat të kenë dy cilësina: Zotësi e Atdhetari.
Mendimi i disave se feja na sjell pengime e trazime asht thjeshtë i gabuem, mbasi eksperienca e përditshme na ban të besojmë plotësisht se sa ma tepër populli ynë të ndjekë parimet e moralit e të fesë, aq ma tepër do të tregohet i bindun përpara ligjeve të shtetit, do të respektojë urdhnat e autoriteteve syperore e do të dojë të nderojë vëllaznit e ëet.
Bazat e bashkëpunimit janë:
Njësia e atdheut, bashkimi i kombësisë, lidhja e gjakut dhe e gjuhës.
Parimet që do të ndiqen janë këto:
Besime të lira në shtet të lirë,
Mos ndikim i shtetit në çashtje besimtare,
Nderim i njeni-tjetrit për besimin e shoqi-shoqit.
Bani ligjet që të mund të rroj i lirë dhe i lirë si shqiptar.
Ligjet nuk janë tjetër veç zakonet e kodifikuara
Ligji asht i mirë, zbatohet mirë e asht i pelqyem prej popullit, kur bazohet mbi zakonet e vendit.
Po, opozita kërkon liri sa ma të gjanë, por liri të vërtetë e të mbajtun në fre, me ligje të rrepta, që të ndalojnë shkapërcimet e popullit e shpërdorimet e nëpunësve.
Vetëm mbretnimin e ligjit e të drejtësisë i ka premtue e i premton Opozita popullit, pse vetëm tue u zbatue ligjet e ushtrue drejtësia, populli mund të shkojë përpara, atdheu mund të lulëzohet.
Na duem qeverinë e ligjeve, bile të ligjeve të forta e jo me i lanë nëpunësve duert e lira per me punue mbas vullnetit të vet.
Tue bamun ligjet moderne, do të bajmë të mundun zhvillimin arsimuer e permirësimin ekonomik, dy gjana per të cilat ka ma teper nevojë populli ynë.
Jemi të zotët të qeverisemi në vete, por nuk jemi të zotët të administrohemi.
Pak ndër prijësa e udhëheqës, janë ata që mundohen ta zgjojnë e t’i ndrisin mendjen popullit, qi i thonë kjarisht të vertetën e qi përpiqen ta drejtojnë në udhë të mbarë. Ka, mjerisht, ma shumë asish qi thonë se vullneti i popullit nuk do marrë para sysh e qi, ndonëse e quejnë veten popullorë, mendojnë se populli duhet të shtrohet e të ndigjojë e të lehet me u drejtuem vetëm prej atyne, pse ata vetëm, e askush tjetër, janë të zotët me e këshilluem për të mirë e me pregatitun fatbardhësinë e tij.
Diplomacia e vertetë mbështetet në udhen e mesme, të cilën e gjejnë vetëm ata që, tue mbajtë të patundun parimet, dijnë me pajtue të drejtat e nevojat në kushtet e politikës së përgjithshme.
Kemi detyrë t’u thomi të drejten shqiptarëvet e të mos i ushqejmë ma me shpresa të tepërme, as të mos i gënjejmë mbi gjendjen e vertetë të punëve të Shqipërisë.
Mbasi tashti ka ardhë koha e mrekullive, nuk duhet të besojmë që njerëzit, të cilët deri më sot u kanë shërbye ideve antikombtare, të mund të bahen atdhetarë të flakët.
E kremtja e 28 Nandorit duhet të jetë pra për ne të gjithë jo vetëm një ditë gëzimi e dëfrimi, por edhe një ditë pendimi në të cilën të mbledhim mendjen ??më shqyrtimin e vetëdijes sonë. Në këtë ditë, duhet të vemë të gjithë dorën në zemër e të pyesim veten tonë, nëse e kemi bamë gjithkund e gjithmonë detyrën që kishim përpara atdheut. T’i tregojmë pa turp e t’i njohim fajet tona, të harrojmë idhnimet e anmiqësitë qi na ndajnë, t’i japim vëllaznisht dorën njeni-tjetrit e të betohemi mbi besën e gjyshave tanë se sot e mbrapa do të përpiqemi me të vertetë për të mirën e Atdheut, për lulëzimin e kombit, për nderin e flamurit tënë.
Ngushtica financiarepermeton të bajmë gjana qi në vend me ba efekt të mirë, përkundrazi, do të bajshin keq dhe popullin do ta randonte.
Nga shtetet e mëdhenj presim mbroje dhe nga fqinjtë relacione të mira.
Nuk kam asnji ankim kundër Shkelqesës s’ Uej, (në një letër drejtue Imzot L.Mjedës) as kundër askuj tjetër, por vetëm kundër fatit tem qi tash 27 vjet nuk më jep kurr pushim trupi, as kënaqësi shpirti.
Fitimet qi kam pasun deri më sot prej jetës seme politike janë këto: rrezik jete, të shame e borxhe.
Lipset që zemrat e gjithë shqiptarëvet të lidhen, të bashkohen, të bahen një.
Lypen njerëz që të kenë ndarë të mira e të liga me kombin shqiptar, që të njohin shpirtin ?? e tij e të mund të kuptojnë virtytet e veset e tij.
Le të vemë dorën në zemër e të ruejmë interesat e shtetit, e të mos fitojmë namët e mallkimet, jo vetëm të bijvet, por edhe të nipave e të sternipave tanë.
Vetëm mësimi shqip, thellësisht kombëtar e popullor, shtylla e atdheut tonë, mund të rrisë apostuj të shqyptarizmit.

Luigj Gurakuqi, zadhanësi i idealeve kombtare, shembëlltyra e virtytit politik, frymëzues i kultures e i qytetnimit europian

by

Nëno moj, ç’është perpjekur/
Gojë-mjaltë e zemer-hekur/
Noli/
Nga Kolec Çefa/
Nuk mund të ketë njeri të plotsuem e pa mungesa, nuk mund të ketë njeri të perkryem e pa gabime, nuk mund të ketë njeri krejtësisht të paster e pa mëkate, sado të vogla, por, po të kishte një njeri të tillë, ndër politikanë sidomos, i pari do të thojshe âsht Gurakuqi. Në fytyrë: një flakë energjie entuziazte i jepte nur, fytyrë burrnore, e hijshme, ku vezullonte vizioni patriotik. Ata sy të qetë e të urtë, ato fjalë të meçme e frymëzuese, atë trimni të matur e patriotike, i pelqente gjithkush. Të bajshin per vete sytë e tij të bukur, ku mençuria lexohej në shkëndijat e tyne, ku zemërbardhësia lexohej në gazin e tyne, ku ekuilibri shpirtnor pasqyrohej në qetësinë e tyne. Kishte një mendim të mirë per të gjithë: afrues, inkurajues, tolerues; një zemer të hapët per të gjithë: të tejdukshme, të bardhë, të ngrohtë; një buzëqeshje të kandshme për të gjithë: të sinqertë, të përzemërt, joshëse. Shpesh shpërthente në gaz, por dinte të bahej serioz. Dhe i kishte hije edhe gazi, edhe serioziteti. Se nuk e tepronte as njenin, as tjetrin. Kishte aftësinë me ndejë me të gjithë. E, me të gjithë, krijonte marrëdhanie të përzemërta, se udhëhiqej nga parimi fisnik: Të kuptohemi, të merremi vesh me të mirë, të duhemi se jemi shqiptarë, jemi njerëz! Mishnonte parimin njerzor: “Po gaboj, qortoje; po u pendue, fale”.
Studjoi në burime të pasuna, të shëndetshme, të kullueta, me mësues të ditun, të talentuem, patriotë. Mësimet gjimnaziare i mori në Kolegjin Saverian, mësimet liceore ndër arbreshët. Perfundoi në Napoli.
E filloi me flakë ideali e guxim rinie, e vazhdoi me trimni idealisti, e e mbylli me burrni martiri.
I urti nder fjalë, i matuni në sjellje, energjiku në veprime të mbara. Politikani i urtë që dinte të dialogonte ma mirë se të tjerët: ma shumë ndigjonte se flitte. Dinte të ndigjonte me vemendje e duresë. Edhe kundërshtarin e ndigjonte deri në fund. Dhe në bisedat e tij kishte zgjuarsi, arsye, logjikë, shpesh humor, gjithmonë dashamirësi. Flitte fjalë me hapësinë mirëkuptimi, frymëzue nga bukuria e virtytit, forca e karakterit, fjalë plot mendime e ndjenja që çlodhshin mendjet e ngrohshin zemrat. Gjatë bisedës kuptonte dhe vlerësonte bashkëbiseduesin, por kishte nuhatje të hollë e të thellë prej specialisti të diktonte edhe çka fshihte fjala e sheqerosun. Fjalën nuk e përdorte me krijue hendekun “na” e “ju” e aq ma pak, nuk hidhte në biseda e kritika a nuanca ufulluese. Ishte gjithmonë i gatshëm për të gjetë rrugën e marrëveshjes e të mirëkuptimit. Ideues konsensusi, i pelqente fjala e urtë: “Ku âsht bashkimi, aty âsht ngadhënjimi”. Fjalët e tij kishin një ndriçim hyjnor. Mbante ekuilibër, një ekuilibër po, por mbi themele të shëndoshta, një ekuilibër mirëkuptues, të qëndrueshëm e afatgjatë. Mjeshtërisht, ashtu urtë e butë, ia thente vezët gjarpijve, ia hiqte helmin akrepit, ia zbulonte thimthin gjuhës së ligë. Ai luftoi prirjen tinzare arbitrare për të pengue çdo formë vullneti për diktaturë.
Por i miri e ka anmikun mbas dere. Edhe atë e ndoqi një opinion anmik, formue nga thashetheme llapazanësh, dinakësh, ta paaftish, maliciozësh, smirëzezësh. E perlyen thashethemet e gojëve të ndyta, e sulmuen gazetat proqeveritare e kundershtare, e fitimet e jetës së tij politike qenë “rrezik jete, vuejtje”. Lexoni për jetën e tij mohimin e veprimtarisë së tij, sa qe gjallë, kercnimet, nëpërkëmbjet, në ato kohë kur trathtia paguhej, shpifja perkrahej, akuza nxitej. “Na e vranë e na e shanë, na i thanë tradhëtor”!
Pranonte kompromisin që sjell dobi për të gjithë, nuk pranonte kompromisin që sjell përfitim vetjak, se ku fillon kompromisi, fillon e ligshtohet e drejta, se ku fillon interesi, dobsohet e vërteta. Koncesionet i mbante imorale; privilegjet, favoret kërkonte të ndaloheshin me statut, ndihmat, dhuratat duhet të pranohen me kujdes e rezervë.
Heshtjen për frikë e mbante ligshti, heshtjen për pajtim e mbante urti, heshtjen për të fshehë të vërtetën e mbante mashtrim. Kurr shfrim dhune, kurr shfrim mllefi, kurr shfrim përbuzjeje. Dinte të rrezikonte shpesh, por kurr të humbiste kurajon. Edhe kur pengohej, gjente forca për një vrull të ri. Në ato kohë të zymta, ushqente shpresa të bardha.
Po, Gurakuqi ishte i drejtë, ishte i sinqertë, ishte i butë, ishte i dashun. Edhe pse e dinte se drejtsia, sinqeriteti, butsia, dashunia, nuk janë këshilltarë të mirë për politikanin. Por ai u dinte kufinin. Nuk njihte kreni, por nuk e tepronte në përvujtni; s’mbante inat, por as nuk harronte të keqen; nuk njihte intrigën, por as nuk binte pre e saj; e njihte egon, por nuk humbte dinjitetin, nuk njihte trathtinë, çmonte besën. Mbështetej në traditën, por nuk mbyllej në të, se ideja kombtare i hapte horizonte të reja. Rrallë kush kishte atë harmoni të perkryeme mes mendimit e ndjenjes, mes fjalës e veprës, mes zellit e vullnetit.
Fjala âsht arma e të meçmit, pushka âsht arma e trimit, falja âsht arma e burrit. Gurakuqi i kishte të tria: edhe i meçëm, pse e shkroi fjalën e urtë, edhe trim se e shprazi mbi armiq, edhe burrë se diti me falë. Qe fryt i pjekun i burrnisë shqiptare! Fryti i ambel i intelektit politik shqiptar! Dëshironte një mendim të vetëm, frymëzohej për një mendim të përafërt, por luftoi për një mendim të përbashkët. Ai kishte besim te ky popull i vogël, me shpirt të madh; te ky popull vital, me rrajë të vjetra, të shëndoshta; te ky popull i vorfen, i vuejtun, i shkelun, por me virtyte race.
Vetëpërmbajtje nervore të admirueshme e vetkontroll energjish mendore e fizike; dinte të qëndronte në durim, e në qëndresë dinte të shpresonte. Dinte t’u bante ballë situatave nga ma të ndryshmet, nga ma urgjentet, nga ma të papritunat.
Gurakuqi nuk kishte hovin zemrak të Fishtës, as kambënguljen idhnake të Mjedës, as fluiditetin qiellor të Poradecit, as andrrimin terheqës të Naimit, as ekuivokun e Konicës, as fantazinë ngjyra-ngjyra të Shantojës, por kishte largpamsinë e politikanit, matuninë e diplomatit, forcë Anteu, pa eufori. Jetonte në gjendjen reale të botës shqiptare. Luftën politike e bante brenda të gjitha rregullave morale-etike, prandaj emri i tij, si lulet, si virtytet, përhap profum të mirë! Edhe sot kanë çka mësojnë politikanët, sidomos, deputetët tanë!
Ai ishte shejti i politikës shqiptare! Ndërgjegjja e politikës kombtare! Ma i pastri, ma i afti, ma veprimtari!
Ndër patriotët, ma i flakti; ndër politikanët, ma largpamsi; ndër udhëheqësit, ma i drejti; nder shtetarët, ma i ndershmi; ndër luftarët, ma paqedashësi, ndër shqiptarët, ma i njohuni e ma popullori. Gurakuqi qe i aftë me dhanë direktivë, qe prijës me fillue i pari, qe vullnet i palodhun me vu në jetë çdo të mirë.
Ishte shembulli ma i mirë i patriotizmit shqiptar: Ma i miri!
Iu afrue parja e pozita mashtruese, por s’u gënjye; e joshi politika e huej, por nuk e pranoi; iu treguen kërcnimet e dhambëve kundërshtarë, por s’u thye.
Im vëlla, Matish Çefa më tregoi: A. Dibra, një intim i Zogut, më thotë një ditë në burg: “ Një herë i thashë Zogut: “ Kanë fillue me të sha (fye)”. Ai m’u përgjegj: “ E dij, s’ka gja. Çka t’i baj Gurakuqit ?! Ia hjedh kocin e nuk ma lëpinë!”
Gurakuqi të bante për vete me peshën e autoritetit të tij, ai të bante ta ndjekësh me peshën e veprimtarisë së tij; ai të bindte me peshën e fjalës së meçme e emocionuese. Qe krijues vlerash intelektuale e patriotike. Ishte benjamini i luftarëve e i patriotëve të vjetër: B. Currit, Abat Doçit, D. Nikollë Kaçorrit e në veçanti i Ismail Qemalit. Ishte udhëheqës i politikanëve të rij demokratë: A. Rustemit, M. Krujës, S. Vinjaut, A.Kelcyrës…
I riu që rreshtohet ndër etent e atdheut!
Shkroi: “Pak ndër prijësa e udhëheqës janë ata që mundohen ta zgjojnë e t’i ndrisin mendjen popullit, që i thonë kjartësisht të vërtetën e që përpiqen ta drejtojnë në udhë të mbarë”. Në kohën tande, ti ishe i pari ndër të paktët: punove e nuk urdhnove; këshillove e nuk denigrove; drejtove e nuk sundove. Vune në jetë parimin kristian: “ Me sundue, do të thotë me sherbye”.
Me guxim gjithmonë të ri, me entuziazëm gjithmonë të ndezët, me hov gjithmonë optimist, mbrojte idetë tueja fisnike, ndiesinë tonë kombtare, interesat e përbashkëta të atdheut. Edhe si përfaqesues ndër shumë forume ndërkombtare, përsëri e mbrojte popullin tonë me mençuri, me energji, me dinjitet.
U bane udhëheqës që përfaqëson tribunin jetëshkurtë të popullit, që drejton në vijë të parë, që sakrifikohet i pari e jo diplomati jetëgjatë që drejton nga prapavija, i mbrojtur, nën tutelë.
Gurakuqi e mbushi hapsinën shqiptare me përkushtim kombtar. Fjala e tij e pasunoi ndjenjen kombtare, veprimtaria e tij e gjallnoi, ndërgjegjja e tij e fisnikoi atë. “Tharmi i nacionalizmit shqiptar qe Gurakuqi, Gurakuqi e Gurakuqi”. (Pader Bernardin Palaj). Ndërsa Vinjau: “… E gjeta patriot sa s’janë shumë, të kthjelltë sa pak veta dhe të butë e të ëmbël sa asnjë tjetër”.
Modeli i një patrioti, shembulli i një veprimtari praktik, tipi i një politikani, madje: diagnostikuesi ma i mirë i politikës shqiptare. Qe kundra politikës orientale nga brenda, kundra politikës kolonizuese nga jashtë. Shqipninë e andrronte Zvicër në Ballkan. Jeta e tij âsht pjesë e historisë së Shqipnisë: aty ku ajo kulmon, ndriçon emri i tij; aty ku ajo çalon, vuejti ma shumë zemra e tij.
“Barometri i politikës shqiptare”, si shkruente Shantoja.
Dhe jemi të detyruem të përsërisim fjalët e Nolit: “ Sa më mirë e kam njohur, aq më tepër kam qenë i shtërnguar ta respektoj”.
Ai nuk mund të jetë personazh i perkohshem në historinë tonë!
E kaluemja e atdheut nuk mund të kujtohet pa portretin e tij.
A thue, do të jetojë në kohë prania e tij? Dëshirojmë!
A thue, do të formojë politika shqiptare figura të tilla? Shpresojmë!
A thue, do të ketë rinia shqiptare edukatorë të tillë? Besojmë!