Mirash Ivanaj – Dielli

Dr. Jakov Milaj personalitet i shquar në studimet historike,etnografike dhe antropologjike

March 25, 2021 by dgreca

Nga Pertefe LEKA/ Dr. Jakov Milaj një figurë shumë dimensionale, erudit I njohur në botën intelektuale shqiptare me studimin e tij “Raca Shqiptare”. E kam njohur në vitin 1993, kur erdhi në Tiranë I ftuar nga Znj. Drita Ivanaj në Konferencën Përkujtimore, kushtuar Prof.Dr. Mirash Ivanajt, figurë madhore e Arsimit Kombëtar, dhe ” Martir i Demokracisë”. Dr. Milaj mbajti një fjalim të gjatë nga kujtimet e tij për mësuesin e tij të nderuar dhe Drejtorin e Gjimnazit të Shtetit në Shkodër, Prof.Dr. Mirash Ivanaj. Fjalimi publikohet për herë të parë, marrë nga dorëshkrimi i imet, por shumë i bukur e me estetikë, në 10 fletë të bardha ,pa vija, shkruar nga një 83 vjeçar. Përveç këtij dorëshkrimi, me shumë vlerë për arsimin , Zoti Milaj dërgoi me fax edhe një biografi të shkurtër për B.Merxhanin, si bashkudhëtar në mergim me M. Ivanajn ,ku sqaroi shumë enigma rreth jetës së Merxhanit në Shqipëri. Dr. Milaj në atë mbledhje u nderua në podium përkrah bashkëvuajtsve ,Pjetër Arbërorit,Osman Kazazit …dhe Ministrit të Arsimit Z. Xh, Teliti, Z. V. Minarolli …Gezimin më të madh e mori nga shokët e tij, bashkënxënës të Gjimnazit ,edhe ata të moshuar , që i erdhen nga Shkodra të organizuar nga Prof. Dr. Mentor Quku.Me rastin e 110 vjetorit të lindjes një biografi e shkurtër :
Dr. Jakov Milaj ishte Lindur me 25 Mars të vitit 1911 në Fier. U shkollue në Gjimnazin e Shkodrës. deri më 1931.Ka drejtuar shoqatën kulturore “Besa Shqiptare” kur ishte student në këte Gjimnaz.Punoi si mësues në qytetin e lindjes, sekretar komune në nën/prefekturën e Kolonjës; redaktor në organe të ndryshme të shtypit ; si të Vatra e Timo Dilos dhe në “Përpjekja Shqiptare “ e Branko Merxhanit “. Dr. Milaj shkruante artikuj në fushën historike,etnografike,antropologjike,….Në vitin 1934 i është dhënë e drejta e studimit në Universitetin e Torinos për Veterinari. Atje i forcoi edhe me shumë lidhjet me Migjenin ,të cilit i qëndroi pranë deri në momentet e fundit të jetës.I ndërpreu përkohësisht studimet Universitare në vitin 1935, sepse mori pjesë në Kryengritjen e Fierit, ku denohet me burgim të përjetshëm.Pas ndërhyrjes të organizmave ndërkombëtare, do të falej dhe shkoi në Itali për të vazhduar studimet e lëna përgjysmë.Në ditët më kritike të Migjenit ishte pranë tij dhe motrës në Sanatoriumin e Tore Feliçes prej nga solli edhe fjalët e fundit të mikut të zemrës dhe disa nga dorëshkrimet e fundit të Migjenit. U kthye në Shqipëri më 1939 pas diplomimit me resultate të larta.Punoi në institucione zyrtare dhe në qeverinë e Maliq Bushatit për pak kohë si Ministër i Bujqësisë .U largua shpejt nga kjo detyrë duke dhënë dorëheqjen , sepse kërkoi që pyjet tona të ishin nën kontrollin Shqiptar dhe jo të milicisë Italiane. Pas çlirimit vazhdoi kalvarin e vuajtjeve .Në vitin 1945 arrestohet ,pas burgimit internohet së bashku me familjen në Shtyllas të Fierit dhe më vonë punoi për të mbijetuar dhe jo atje ku i takonte për progresin shqiptar. Vlen për t’u përmendur kryevepra e tij ,” Raca Shqiptare” botuar në vitin 1944. Kjo vepër është e para monografi e shkruar nga një autor Shqiptar, për të cilën Dr. J. Milaj shkruan të parathënia: “Të përgatitësh një studim anthropologjik e historik pa qenë as anthoprolog as historian duhet të keshë shumë guxim. E këte guxim e mora pse desha të plotësoj me sa që e mundur një nevojë të madhe shpirtërore, një mungesë që duhet ta ketë ndjerë shqiptari : Njohjen e vetvetës……Thesari më i çmuar i një shteti nuk përbëhet prej pasurisë së tokës e të nentokës së tij dhe prej mundësive të zhvillimit ekonomik, por prej njerëzve që Ai shtet mban në gji, prej shpirtit që i jep gjallëri këtyre njerëzve, prej gjakut që qarkullon nepër venat e tyre………Ky studim Nuk është bërë për t’u marrë me racizëm në kuptimin politik-filozofik …..Qellimi i hartimit të kësaj vepre ka qenë që të nxjerrë në shesh disa të vëteta , gjerë më sot të panjohura mbi racen tonë dhe t’u jap shkas atyre që e ndjejnë veten të Zotin për t’u marrë më tepër me biologji e antropologji …….Populli Arbëror ka një origjinë të vetme e të përbashkët, është autokton në të gjitha viset ku banon sot…….Njësia e racës duhet të ketë rendësi të madhe për kombin tonë , pse nga kjo rrjedh diçka e rëndësishme: divergjencat mendore e shpirtërore ndërmjet shqiptarëve duhet të jenë shumë të vogla, aspiratat kombëtare të përbashkëta…….Jemi të gjithë bij të një race të vetme, jemi vëllezër; shpejt do t’i njohim gabimet që kemi bërë e do t’i kërkojmë ndjesë shoqi shojt, Gjaku ujë s’bëhet……. Qellimi i kësaj vepre ka qenë, që lexonjësi i thjeshtë të nxjerrë disa të vërteta rreth racës së tij,të dijë së midis tij dhe atyre që flasin një gjuhë me te nuk ka asnjë ndryshim gjaku e pra ta njohë Shqiptarin që prej Mitrovice e gjerë në skajin më jugor të Çamërisë si vëllanë e vet” .Janar 1944, J.Milaj. Shembulli më i lartë që i përgjigjet këtij studimi ishte Nënë Tereza e cila edhe pse larguar prej vendit të origjinës , pohon me krenari :”Me gjak jam shqiptare,me nështetësi indiane,jam murgeshë katolike” .Është një mësim për të gjithë sot,kur bota shqiptare është më e vetëdijshme për autoktoninë dhe vetëdijën kombëtare , të shpresojmë që të realizohet sa më shpejt në Evropën e Bashkuar, siç e thotë Dr. Milaj “Populli Arbëror ,me një origjinë të vetme”.Fjala e mbajtur në Konferencën Përkujtimore kushtuar Prof.Dr. M. Ivanajt.23 Shtator 1993 me rastin e 40 vjetorit të vdekjes.

***

Jakov Milaj për M.Ivanajn

Nga fjala e mbajtur me rastin e 40-vjetorit te vdekjes se Prof.Dr.Mirash Ivanaj.

Shtator 1993, ne pallatin e Kongreseve Tiranë

E nderuar Zojushë, të nderuar Zonja e Zotërinj

Eshte e rregullt qe ndokuj qe vjen nga larg,t’I urohet mireseerdhe! Dhe ne sot kështu duhej të vepronim ,dhe bashkë me urimin t’I kujtonim patriotës tonë të nderuar, Zojushës Ivanaj,dy vargje të poetit tonë Çajupi:

Ku më duket balta më e ëmbël se mjalta!

Në Shqipëri!

Por sot rasti është i veçantë.Bashkë me urimet e përzemërta duhet të kujtojmë edhe diçka të hidhur : jemi mbledhur që të nderojmë edhe 40-vjetorin e vdekjes të mësuesit tonë të shkëlqyer Dr.Mirash Ivanajt,njërit nga pedagogët më të mirë e një nga patriotët më të mëdhenj që ka nxjerrë Arbëria jonë.Ky është ungji i zojushës Drita që na ka nderuar.Unë kam patur fatin të kem qenë për 5 vjet nxënës I tij.Jam edhe një nga nxënësit më të vjetër që Ai ka nxjerrë (po mbush afër 83 vjeç).Dhe prandaj ju lutem të mos mërziteni nga ky fjalim,ndofta pak i gjatë,që ka të bëjë me kujtimet që unë kam për të përmendur.

Kanë kaluar plot 62 vjet nga koha kur kam marrë maturën e Gjimnazit të Shtetit në Shkodër.

Përshtypja e parë që të lë një njeri kur e sheh në fillim është paraqitja e jashtme.Drejtorit të cilit iu paraqita në shtator të vitit 1926 ishte madhështor.Të linte përshtypjen e malësorit nga e kishte origjinën.Megjithëse i ri, dukej pak i kërrusur,ndofta pse të shumtën e kohës e kalonte mbi libra,duke studiuar.

Ishte tepër i thjeshtë në sjellje e në veshje. Dukej sikur ishte I ashpër me nxënësit,kurrë,përkundrazi ishte shumë I dashur.Ndiqte me interes përparimin e tyre.i qortonte ndonjë herë të dobëtit por nuk përtonte të afronte e të këshillonte edhe të aftit dhe t’I nxiste këta që të ndihmonin,por siç e thonë tashi,t’I mirrnin në patronazh,ata që ishin më prapa.

Në vitet e para të krijimit të Gjimnazit Shtetëror të Shkodrës,shumica e pedagogëve nuk ishin aq të aftë,pse disa vetëm shkolla të mesme në gjuhë të huaja kishin mbaruar.Ndonjëherë mungonin edhe mësuesit e përgatitur qoftë edhe gjysmakërisht për ndonjë lëndë.Atëhere mësimin e tyre e merrte përsipër, vetë Drejtori.Sado që në fakultet kishte studiuar filologji e jurisprudence,në klasa të ndryshme

Ai jepte,ku filozofi,ku histori,ku latinisht ose greqishte të vjetë,ku fizikë edhe matematikë.

Një profesor matematike Anton Deda,thoshte se Drejtori është më I aftë se unë,për të dhënë edhe lëndët e ndryshme e të matematikave në të cilat unë kosiderohesha kompetent.

Kishte pak miq në Shkodër dhe rrallë e shikoje nëpër kafe,vetëm kur i vinte nga Tirana i vëllai,juristi Dr.Martin Ivanaj ose zbriste nga mali e motra,një grua trupmadhe si vëllezërit,e veshur me kostum karakteristik të mbi Shkodrës,Ai me këta shetiste në rrugë të madhe dhe pinte birre ose ndonjë pije tjetër në Kafen Adriatik,(Kafja Madhe )

Që ishte në atë kohë kafja më e mirë e qytetit .

Përjashtim bënin ditët e garave sportive, në të cilat Gjimnazi I Shtetit rregullisht fitonte ndaj shkollave të tjera.Këta gara I kushtonin shumë drejtorit tonë,pse ky do të shpenzonte nga xhepi I tij për të blerë disa nga veglat sportive më të nevojshme,si litarë,topa etj.për të cilat deri në mbarim të vitit shkollorë 1927-1928 nuk sigurohej asnjë fond nga shteti;pse pastaj në mbarim të garave,nga gëzimi ai do të shtronte një darkë për të gjithë profesorët dhe do të paguante vetë për të

Gjithë.

Pengesë e madhe për zgjërimin e shpejtë të shkollës tonë ishte fanatizmi fetar që ndrydhte shpirtërat e myslimanëve dhe të katolikëve.Ndërsa për katolikët u desh kohë që të afrohen me shkollën laike,për muhamedanët puna qe më e lehtë.Këte e ndihmoi një koinçidenë që unë e pata dëgjuar

Edhe kur isha nxënës në Shkodër,edhe nga goja e një miku

Serioz të Drejtorit nga goja e Demir Vilës me të cilin kishim qenë bashkënxënës në Romë.

Kur në qershor të vitit 1924,kryengritësit u futën në Shkodër,Ivanaj si kundërshtar I tyre,la shtëpi e katandi dhe iku rrëmbimthi vetëm me rrobat e trupit,në Mal të Zi,u vendos në Podgoricë.Pas disa ditësh, një komision i ngarkuar nga prefektura erdhën për të sekuestruar mallin e të arratisurve politikë, hynë në dhomën e tij dhe, për çudi gjetën te krevati,Kuranin.

Anëtarët myslimanë të komisionit mbetën të shtangur nga kjo e papritur dhe ngulën këmbë që teshat e tij të mos preken.Nga kjo u detyruan të tërhiqen edhe anëtarët e tjerë.Dolën nga dhoma,e vulosën derën me dyll,kur u kthye Mirashi pas gjashtë muajsh,I gjeti të paprekura teshat e pakta,librat si dhe Kuranin nën jastëk me një fletë që kishte përkthyer vetë kur u largua nga Shtëpia.

Shënimet që mbante nga leximi I kuranit ishin për të parë ndikesën që kishte patur e drejta romake në sheriatin.

Kjo ngjarje bëri bujë në gjithë Shkodrën dhe të gjithë myslimanët filluan ta adhurojnë.Kur Mirash Ivanaj mori drejtimin e Gjimnazit të shtetit,shumica e tyre i dërguan fëmijët me dëshirë të madhe për t’u edukuar nga ky dijetar që “kishte lexuar edhe Kuranin”…Dhe filluan të zbatojnë pa nguruar porositë e tij.

Kur unë shkova për herë të pare në Gjimnazin e Shkodrës (1926),nxënësit mbanin në kokë,edhe gjatë orës së mësimit fesa të zezë.

Në shtator të vitit 1927 ,Drejtoria para fillimit të regjistrimeve ngjiti në hyrje të shkollës një urdhër me këte përmbajtje:

“Të gjithë nxënësit që dëshirojnë të regjistrohen në Gjimnazin e Shtetit duhet të kenë parasysh se në klasë do të qëndrojnë pa kësulë në kokë”Asnjë nuk e kundërshtoi këtë kusht.

Pushimet javore ishin të gjata në shkollën tonë.

Veç së dielës,ditën e mërkurë dhe ditën e premte bëheshin vetëm nga tri orë mësim,për arsye të ditës së pazarit dhe të festës javore myslimane.Për të kufizuar pushimet,në fillim të vitit shkollor 28-29,varet një shpallje tjetër në derën e shkollës:”Nxënësit që dëshirojnë të ndjekin Gjimnazin e Shtetit duhet të kenë parasysh se të premten mësimet do të zgjasin gjithë ditën.Si për çudi asnjë nxënës nuk nguroi të regjistrohej.Natyrisht, evolucioni i mendjes ndaj kulturës bënte punën e vet,por besimi në ndershmërinë,seriozitetin

e patriotizmin e udheheqësit të këtij institucioni pat shumë rëndësi për të bindur popullaten se rruga që ndiqte ai ishte

e vetmja rrugë për përparimin e njerëzve.

E gjithë puna që ka kryer Mirash Ivanaj në shkollë ka qenë punë patriotike,për patriotizmin e tij flasin edhe këto dy fakte:

Me 28 Nëntor 1927 ,nga nxënësit e Gjimnazit tonë u bë demostrata kundër Bankës Kombëtare pse në ballkonin e saj Flamuri ynë ishte vendosur në krahun e majtë,kurse flamuri i huaj në të djathtë.Ky gjest përbuzës i të huajit ndaj nesh,ngriti peshë zemrat e gjithë të rinjve.Policia, sa pa studentët që filluan demostratën, njofton menjëherë drejtorin që të marri masa. Drejtori na thërret që të hyjmë në shkollë.Kur ne mbushëm korridorin e katit përdhes Ai hipën në këmbën e parë të shkallës dhe na flet me butësi.Tregon se autoritetet e kishin njoftuar se ne kishim filluar një demonstrate kundër bankës.Drejtori na thotë:

Se detyra e parë e nxënësve ishte që të shikojnë mësimet. Dhe përfundon me këto fjalë të buta “Ju tani jeni të rritur,e kuptoni vetë të mirën e të keqën e vetës e të Atdheut,ju këshilloj ,që të shihni mësimet.Ju e dini vetë si të veproni “

Këto këshilla na u dukën më shumë se aprovim,shtytje për veprimin tonë.Nga shkolla dolëm më të vendosur .Pas dreke

Demostrata vazhdoi më e ashpër si dhe në mbarim të saj,policia arrestoi nja 20 vetë nga shokët tanë më të rritur.Të nesërmen shumica u liruan dhe mbetën në burg

Vetëm 6 gjashtë vetë,të gjithë pa përkrahje.Për ushqimin dhe fjetjen e tyre Drejtori interesohesh shumë.Merrte ushqime dhe shtresa nga konvikti,megjithëse vetëm dy prej të arrestuarve ishin konviktorë,shkonte për natë në qeli ku ishin vendosur ata dhe i këshillonte të hanin mirë,të mos ftoheshin dhe të mbanin gjakftohtësi.

Një javë më vonë,në mbrëmje,kur kishim mbaruar mësimet e pasdrekës,drejtori i zymtë në fytyrë,na mbledh në korridorin e shkollës dhe na liron, pa bërë asnjë koment, për telegramin e ministrit të arsimit, me të cilin njoftohej se gjashtë nxënësit e arrestuar përjashtoheshin nga shkolla përgjithmonë.Të përjashtuarit i mblodhi në drejtori dhe u komunikoi urdhërin epror.Sipas fjalëve që na treguan gjashtë shokët midis të tjerash, Ai u tha :”Demostrata verteton se ju dhe shokët tuaj nuk jeni vetëm nxënës të mirë,por edhe patriotë të gatshëm për sakrifica”

Me këmbënguljen e Drejtorit, të dënuarit pas sa kohe u falen

dhe me përjashtim të njerit të tjerët rifilluan mësimet.

Një fakt tjetër ishte ky; Në pranveren e vitit 1929 ,me urdhër të drejtorit,Prof.Gabriel Meksi na mblodhi ne, 5-6 nxënës ortodoks të gjimnazit dhe na këshilloi që të përgatisim një kor të vogël për të psalur shqip të Premten e Madhe dhe ditën e Pashkës në kishën e qytetit e cila ishte slave.Ne nuk dinim, por dy shokë që i dinin mirë këto punë, na ndihmuan

të përgatiteshim dhe vajtimet e përmivarrëshme nuk shkuan keq.Por mesha e Pashkëve bëhej në mesnatën e të nesërmes.Për të dale natën nga konvikti duhej leja e drejtorit.Për fat të shtunave Ai vinte në internat dhe unë si më i madhi i kërkova autorizimin për të shkuar në kishë.E aprovoi me gjysmë zëri kërkesën time;por pak më vonë më nxori nga salla e studimit dhe vetëm për vetëm më tha me zë të ulët:”Po të flas ty se je më i madhi dhe mund të më kuptosh,ku do të arrijmë ne,në qoftë se ortodoksët,katolikët,myslimanët do të shkojnë secili më vete,në kishë e xhami për Pashkë e Bajram.A mund të ndërtohet Shqipëria kur edhe ju të rinjtë, që jeni shpresë e të ardhmes,mendoni dallimin fetar e jo bashkimin?!

Kur unë iu përgjegja se asnjëherë nuk i kishim kërkuar leje për të shkuar në kishë,por sonte e bënim këte pse ishte rasti I korit të vajit që do të thoshte ato pak lutje shqip gjatë meshës sllavishte,Atij i qeshën sytë dhe ma ktheu menjëherë: Ah,po,po ! Më kishte dalë fare mendsh kjo çështje.Të shkoni, të shkoni! Dhe në qoftë se keni nevojë, më thërrisni edhe mua, se jam gati t’ju ndihmoj….

Drejtori ka qenë vetë nismëtari për formimin e shoqërisë ‘Besa”.Ai e shihte se si ishin organizuar prej françekanësh e jezuitësh. E kuptonte se nxënësit e Gjimnazit të Shtetit përbërë prej feshë të ndryshme dhe krahinash të ndryshme,kishin nevojë për një organizatë të rinjsh ku të mirreshin me kulturën,me sportin, me problemet e kohës,mbi të gjitha të forconin bashkimin.Për t’ia arritur qellimit ftoi në drejtori disa nxënës të cilët hartuan statutin e shoqërisë dhe kësaj i vunë emrin “Besa Shqiptare.” Drejtori u kënaq shumë me këte emër dhe,midis tjerash na tha:Besa është karakteristikë vetëm për popullin tonë.Të huajt nuk gjejnë fjalë të sakta për të përkthyer këte nocion në gjuhën e tyre

Prandaj edhe ata janë të detyruar të shënojnë në vokabulin “Besa”në fjalorët e tyre.Ne e zgjodhëm Drejtorin Kryetar Nderi.

U largua nga Shkodra e shkoi në Tiranë për të jetuar me të vëllanë,Martinin,por gjurmët e Mirashit mbetën të pashlyeshme.Ai linte një shkollë shumë më të madhe nga ajo që e gjeti dhe me personel më të aftë .Brenda 6-7 vjetësh numri I nxënësve ishte katërfishuar dhe përbërja kishte ndryshuar si nata me ditën.Më pare thuajse të gjithë nxënësit ishin myslimanë;tashi ishin shtuar dhe vazhdonin të shtoheshin edhe katolikët të cilët vazhdonin të braktisnin shkollat e vjetra. Gjatë kohës që punonte Ai në Shkodër,dolën nga shkolla tri matura të degës pedagogjike dhe dy matura të gjimnazit.Kjo ishte kënaqësi e madhe për te.

Unë pata fatin ta shoh drejtorin disa herë edhe në Kryeqytet vetëm ose me bashkënxënës të tjerë.E therrisnim Zoti Drejtor, megjithëse kur u largua nga Shkodra,Ai pati poste më të rëndësishme: më pas profesor,ministër arsimi,deputet dhe Kryetar i Këshillit të Shtetit.

Na priste me shumë përzemërsi në një dhomë të madhe, mbushur me libra të sistemuara mirë.Na pat bërë përshtypje biseda e tij.Ne kujtonim se Ai nuk dinte të qeshte kurrë,kurse Ai përkundrazi,ishte gjithnjë buzagas sidomos kur fliste për ndonjë ngjarje të kaluar ose na kallxonte ndonjë anekdotë.

Me 1936 pat rënë disa herë fjala me te për kryengritjen e Fierit. Ai pyeste për hollësira rreth saj,dhe i vinte mirë që pati mjaft arsimtarë pjesëmarrës,pse sipas mendimit të tij, edukimi i brezit të ri kishte rënë në duar patriotësh.Veç më shumë se një herë pat shtuar :”Po ku u gjetën ata pleq për të drejtuar një kryengritje që kërkonte udhëheqës të rinj e të vendosur?”

Kur bisedoja me këte njeri,unë pyesja veten: si është e mundur që një personalitet i regjimit të Zogut,pak muaj më parë ministër arsimi,e tani Kryetar i Këshillit të shtetit,të shfaqi mendime të këtilla? Dhe përgjigjja më dukej e qartë. Mirash Ivanaj nuk ka qenë asnjëherë njeriu i Zogut.Ai i njihte mirë të metat e këtij,por bashkëpunoi me te për të realizuar ëndrrën e tij të vjetër, laicizmin e arsimit.

Shokët që e patën parë me sytë e tyre më patën thënë:”Para

7 Prill 1939 Mirashi pat braktisur zyrë e bibliotekë dhe qe bashkuar me turmat e popullit që demonstronin kundër fashistëve dhe bashkë me ta patën thirrur “Duam pushkë,duam pushkë!”

Këtu del sheshit patriotizmi i drejtorit tonë.

E megjithë këto ndjenja e dëshira,ai qe I detyruar të ndiqte

Karvanin mbretëror dhe të arratiset në Turqi sepse e njohu më mirë si bashkëpunonjës që kishte drejtuar regjimin e Zogut.Ndërsa Mbreti vetë u largua nga Stambolli dhe shkoi nepër Evropë, ata që mbeten morën arin nga valixhet për të blerë çifligje nepër Anadoll dhe për të bërë tregti.Mirashi mbeti pa dhet are në xhep.Kur iu sëmur i vëllai, qe i detyruar të shesë një dhëmballë ari për t’I blerë ilaçet.

Për funeralin e të vëllait,meqenëse asnjë nga bashkëpunëtorët nuk e ndihmoi. Ai qe I detyruar t’I drejtohet

Bashkisë së Stambollit dhe kjo e çoi në varr Martinin si të gjithë varfanjakët.

Kthimi i Mirash Ivanajt në Shqipëri ishte një tjetër akt I tij patriotik Ai dëshironte t’I shërbente prap Atdheut.

Por Atdheu i tij i udhëhequr tashi nga komunistët nuk e ndjente nevojën e tij.Prandaj e burgosën, e torturuan sipas zakonit,dhe Ai mbaroi në dorë të operativit, gjithmonë i burgosur.

I përjetshëm qoftë kujtimi I tij .

Jakov Milaj

“Ministri i Hekurt,Mirash Ivanaj”- Një Përmendore nga Prof. Lazer Radit

October 5, 2020 by dgreca

Prof. Lazër Radi i ngre një përmendore ,Mësuesit tij të nderuar dhe Reformatorit të Shquar të Arsimit Shqiptar, në librin “Ministri i Hekurt,Mirash Ivanaj”….

Nga Pertefe Leka-

“Mirash Ivanajn (1891-1953) e kam pasë konsiderue gjithmonë njeri të jashtëzakonshëm,qoftë kur e pata profesor në gjimnaz,qoftë kur u shfaq si Ministri ma reformator I Arsimit Shqiptar,qoftë kur në kohën e dhunës,e pata shok vuajtjesh e sakrificash, po edhe përkthimesh në burgun e Tiranës.” L.Radi

Kam pasë fatin ta takoj Z.Lazër me fisnikën e tij, Zonjën Vitore, pasi ishin kthyer nga internimet, kur i vizituam me Dritën Ivanaj në vitin 1993.

Kam përjetuar emocione të papërshkrueme.Isha prezent kur Z.Lazër pas një bisede të çiltër e me shumë urti, I dorëzoi Dritës sendet e ruajtuna në burg të Axhës saj, Mirash.

Mënyra se si ia dha të jepte përshtypjen se Ai ndrydhte një ndjesi të brendshme,por i përmbajtur, u shfaq natyrshëm përpara Dritës për të mos e lënduar Ate.

Me pamjen e tij si burrë i qëndresës dhe me një krenari prej zotnije i transmetoi Dritës fillin e lidhjes me familjen e saj, duke hapur para thesarin e kujtimeve.

Nuk mund ta harroj kënaqësinë, që ndjeu Z. Lazër, kur i dha Dritës me dorën e vet, torbën me beze të bardhë, të ruajtur me fanatizëm ndër vite, nga Axha I saj në emigracion dhe në burg,dhe më vonë amanetin të ruajtur nga Z.Lazër në internimet drithëruese. I lehtësuar nga ky detyrim moral dhe i plotësuar se kishte respektuar me devocion misionin e Besës, që profesori dhe miku i tij ,Mirash e kishte aq për zemër, u përqaf me Dritën dhe shprehja e fytyrës tij foli,” vazhdo në rrugën e xhaxhait.”

Këte ngrohtësi që mori Drita në këte familje ishte si zjarri i Zeusit,që i duhej Dritës për ta shpërndarë në vijimësi,si trashigimtare e denjë e Ivanajve.

Shkrimtari dhe publicisti I shquar Prof. Lazër Radi në librin “Ministri i Hekurt, Mirash Ivanaj”( është libri I tretë që botohet për M.I. pas “Misteret e një Ministri” L.Radi 1995, “Epopeja e Njeriut “ Perkthim i poezive të vëllezerve Ivanaj nga L.Radi e shumë artikuj ) ka përshkruar ngjarje e fakte reale nga jeta e tij si student I Profesor Mirashit , nga Reforma Arsimore Ivanaj dhe jeta e përbashkët në burg, të dy si dijetarë e përkthyes. E kam lexuar me lehtësi librin, pasi kisha pak a shumë dijeni për të dy personalitetet.Epiteti i hekurt të jep përshtypjen fillimisht se do të ketë një përmbajtje të ftohtë, të trishtë, por hekurin e librit e shkrinte fjala e ngrohtë e plot dashuri e Prof. Radit për Mësuesin dhe mikun e zemrës,Mirash. Pastërtia e gjuhës në gegnishte, fjalitë e goditura dhe dialogjet e sinqertë rreshqitnin me shpejtësi në lexim,të jepnin kënaqësi për ta asimiluar shpejt mendimin.

Jam përqëndruar më shumë në tregimin nga jeta në burg, nga ku kam nxjerrë detaje që i shërbenin kërkeses sime për shkrimin në fjalë.

Prof. Iljaz Gogaj në librin e tij “Mirash Ivanaj ” e ka nxjerrë të përkryer figurën morale dhe intelektuale të Ivanajt duke i dhenë përmasat e një gjeniu shkencëtar, me një përkushtim ndaj kultit të Punës dhe me idetë e tij antikonformiste të palëkundura.Gogaj e ka realizuar çdo gjë nepërmjet dokumenteve,korrespondencave, nga bisedat me njerëzit që ruanin kujtimet për mesuesin,drejtorin,juristin,publicistin,humanistin etj. Ndërsa Prof. Radi, i ka sanksionuar superlativat e kolegëve duke e përshkuar karakterin e tij, nëpërmjet filtrave të vuajtjeve dhe vështirësive të njohura nga afër, aty , kur ishin në izolim, ku shkruan:”Mirash Ivanaj,ishte nga ata që në vështirësitë më të egra dhe mungesash të mëdha, shkëlqente si të ishte fitimtar në ndonjë betejë të rëndësishme.”L.Radi

Nga kjo shprehje e Prof. Radit mora një nxitje për të argumentuar historikisht,betejat e rëndësishme jo vetëm të Mirashit por edhe të paraardhesve të fisit Ivanaj që kontribuan me armë në dorë apo me rrugë diplomatike për Lirinë,Pavarësinë dhe në përgatitjen e njeriut të ndërgjegjshëm me dashuri dhe sakrificë për Atdheun.

Fisi i Ivanajve asht i dokumentuar që nga viti 1944.Prof. Radi e përmend origjinen e tyre nga Bëkaj e Trieshit,Malësi e Madhe.Njihen si njerëz me kontribute për qeverisjen e vendit,për ruajtjen e zakoneve të mira e të gjuhës shqipe edhe pse te rrethuar prej elementit të huaj etnik.Kanë mbetur në histori të njohur për trimëri e mençuri, si pjesëmarrës në ngjarje të rëndësishme të Malësisë Madhe. Babai i Martinit e Mirashit, Doda, ishte dënuar tri herë me vdekje nga pushtuesit otoman,

Xhaxhai,Leka ishte përfaqësues i Malësisë në “Lidhjen e Prizrenit “.Me 4 Prill 1880,Krerët e Maleve në marrëveshje me degën e Lidhjes së Prizrenit në Shkodër i drejtuan ambasadorëve të fuqive të mëdha një protestë për mbrojtjen e trojeve shqiptare të aneksuara nga Mali i Zi. Midis nënshkrimeve ishte edhe ai, i Lekë Ivanajt.Si aktiv në çështjen kombétare, Leken e vranë Malazezët në pabesi në Shkodër me 1884.Ai ishte i përmendur jo vetëm për Trimëri, zgjuarësi e humanizëm por edhe si veprimtar i dalluar në pajtim gjaqesh.Për të gjitha meritat populli e therriste Kapedan dhe për marrëdheniet e mira vëllazërore në Triesh e Grudë përmenden si “Leka e Doda” ashtu si edhe sot “Martini e Mirashi”

Edhe Nikë Bardh Ivanaj ishte një tjetër pinjoll i kësaj familje. Si luftëtar i njohur në luftë kundër malazezëve, për te,ka shumë episode se si i ka shpëtuar ndjekjeve të tyre në pabesi.

Në faqen 65 të librit në fjalë, prof. Radi ia kushton edhe një figure tjetër të rëndësishme të Ivanajve, Nikollës edhe ky, nga Bëkaj e Trieshit. I lindur në Grudë, i rritur në Pdgoricë, i shkolluar në Beograd,Vjenë,Zagreb…

Me gamen e veprimeve të tij, si pjesëmarrës në kuvendin e Greçës, mund të konsiderohet ambasador i kryengritësve shqiptarë,në rrethet Evropiane, në prag të shpalljes së Pavarësisë.Merr pjesë në shumë konferenca të organizuara në Romë,Paris,Londër,Boston e tjere …..Duke qenë aktiv në lëvizjen ilegale italiane të Mazzinit, u përpoq të ndikonte në Shqipëri me idetë e tij,duke marrë drejtimin e një lideri të lëvizjes Nacional Shqiptare.

Fillimet e këtij ndikimi u dukën në Shkodër me 1905, ku ishin ngritur disa komuna sociale të vogla por qe ranë ne sy te qeverise turke të cilat i shkatërruan që në embrion.Për t’i dhënë më shumë forcë këtij ndikimi, Nikollë Ivanaj,botoi në Raguzë,Trieste e Romë, gazetën “Shpnesa e Shqypnisë” ku propagandoheshin idetë e Mazzinit, të përshtatura për

Shqipërinë e tre besimeve me divizën e Pashko Vases, një mazzinian i fjalës dhe i aksionit, “Feja e Shqyptarit asht Shqyptaria.”

Ka mbetur në histori fjalimi i zjarrtë i N.Ivanajt ,me 26 Janar 1911, përpara shoqatës së shtypit italian në Romë,në prag të kryengritjeve të mëdha të veriut dhe të një aktiviteti të dendur politik e diplomatik.Atehere kur Kristo Dako kishte ardhur në Shqipëri me Charles Richard Crane,i cili lobonte për Shqipërinë në Qeverinë Amerikane gjatë Konferencës së Londrës 1912-13.(Crane i njohur si sponsorues i Robert Kolegjit në Turqi, ku studiuan shumë studentë shqiptarë me sponsorizimet e tij, si motrat Qirjazi po ashtu edhe sponsor i shkollës së Dakës . Crane, duke qenë këshilltar i Woodrow Wilson, bëhej ndërlidhës i shqiptarëve me Presidentin Amerikan, për çështjen e mbrojtjes së Pavarësisë.)

Me oratorinë që e karakterizonte, N. Ivanaj bënte thirrje në ndihmë të Atdheut:”Po ju sjell,o njerëz të lirë, jehonën e thirrjeve kryengritëse të Atdheut tim të robëruar…”Fjalimi u botua në Romë pas një viti,kur Shqipëria fitoi Pavarësinë.

Me 10 Nëntor 1999 Fondacionet Ivanaj,me insistimin e Drita Ivanajt, e botuan këte dokument të rëndësishem “An Albanian Revival” në përputhje me kërkesat e kohës, kur Kosova me Luftën e saj të drejtë,po shkonte drejt Lirisë e Pavarësisë.

Për këte aktivitet,Nikollën, së bashku me shumë arbëresh dhe patriotë të tjerë të aktivizuar për çështjen shqiptare, i dëbuan nga Italia. Atëhere u vendos në Francë,ku takoi me bashkëluftëtarë të Garibaldit dhe me Leninin, një takim shumë i përfolur dhe i publikuar gjatë periudhës së diktaturës në Shqipëri,sepse me 1917 Lenini kishte denocuar traktatin e fshehtë të Londrës, ku likujdohej Pavarësia e Shqipërisë”.

Ne gusht të vitit 1912, merr pjesë në një konferencë të rëndësishme në Sofje për të cilën shkruan gazeta franceze “La Temps ” deklaratën e N.Ivanajt me dy qellime kryesore: Aktivizimin e ndergjegjës Kombëtare në mes të popullit dhe paraqitjen e problemit shqiptar perpara Europës me rrugë diplomatike ( një dokument i përkthyer dhe i publikuar nga Aurenc Bebja )

Me rëndësi është pjesëmarrja e tij në Kongresin Shqiptar të Triestës, 1913,të organizuar nga Faik Konica dhe Sotir Kolea….për njohjen politike dhe ekonomike të Pavarësisë së Shqipërisë drejtuar fuqive të mëdha.(e dokumentuar edhe në librin “Shpresa e Shqypnisë “ ,”Shpnesa e Shqypennis” me autor Paolo Muner,simbol i shqiparizmës)…

I pandarë nga qyteti i Shkodrës, Nikolla, organizon atje klubin “Lidhja Kombëtare ” dhe gazetën me të njejtin emër, ku shtronte pikëpamjet e vetëqeverimit shqiptar, në mbrojtje të drejtave të popullit tonë.Mirashi nga ana tjetër edhe pse më I ri në moshë së Nikolla,po me këte vrull dhe kurajo civile, organizon protesten me studentët e Romës në Shkurt të 1917. Kur profesori i Universitetit të Romës Dr.Oracio Pedroci, kishte mbajtur një konferencë historike në sallën e Universitetit, për të mbrojtur të drejtat Italiane në Dalmaci dhe ndër të tjera kishte mbështetur pretendimet e Serbëve për dalje në Detin Adriatik me anën e Bunës,Shengjinit e Durresit. Mirashi, si studiusi i historisë së lashtë të popullit shqiptar, nuk mund ta kalonte lehtë këte incident, ndaj mblodhi studentët me aktiv, si Demir Vila, Lef Nosi,Teofik Mborja, etj.në një protestë kolektive për ta botuar në një gazetë të Romës ku shprehte indinjatën, kundër pikëpamjeve të padrejta që iu servirën opinionit publik.Ky qëndrim I studentit atdhetar përforcohet në korrespondencën me Ideologun e Levizjes Kombëtare,Mit-hat Frashëri.

Më 1919, N.Ivanaj si delegat i “Partisë Politike” shqiptaro -amerikane merr pjesë në “Konferencën e Paqës në Paris” së bashku me Kristo Dakon,i cili e drejtonte ate Parti dhe kishte kontaktuar dy herë me Presidentin Wilson për t’i spjeguar aspiratat e popullit shqiptar.

Letrat e N.Ivanajt, dërguar Kristo Dakos më 1920, pas Konferencës së Paqës në Paris,ishin urgjente, sepse Italia vazhdonte pretendimet për Vlorën dhe Greqia për Shqipërinë e jugut “Popullin Shqiptar nuk duhet ta komandojë as Italia,as Greqia dhe as cilido mandat tjetër kushdo qoftë”.Atëhere duhej nxitur opinioni i diasporës dhe fuqia e një autoriteti siç ishte Presidenti Wilson,të cilit i drejtohet me letër :

“Unë apeloj në të mirë të popullit tim shqiptar, përfaqësues i të cilit jam në të drejtat e mija të njeriut dhe në principe që përfshihen në 14 Pika të Pres.Wilson duke u lutur se shqiptarët nuk mund të lëshojnë shtetin e vet, kërkesave të Italisë e Greqisë”

Viti 1923,ishte viti i një pune intensive, për Mirashin.Ai po përgatiste tezën e Laurës së dytë, kur lajmërohet prej Nikollës se kishte blerë një shtypshkronjë.Pa asnjë hezitim,iu përvesh punës dhe me 24 Tetor 1923 doli në Shkodër numri i parë i gazetës javore “Republika” me termin e së cilës shikonte fillimin e një levizjeje për një trajtë rregjimi që rridhte nga idetë demokratike,sipas shprehjes se M.Ivanajt :”Të të gjitha klasave që përbajnë nji shtet”. Artikujt që shumica dilnin nga Mirashi por edhe nga Nikolla e Martini shpalosnin idetë e Lirisë,Demokracisë dhe te Shqiptarizmit.

Zgjodhen publicistikën, si fusha më e përshtatshme për të dhënë kontributin e tyre në të mirë të zhvillimit, emancipimit dhe përparimit të bashkësisë shqiptare,ku shfaqeshim mendimet politike e shoqërore.Edhe gazeta “Bashkimi” e përditshme në Shkodër,e drejtuar prej tyre, ishte për të ndihmuar shtetin e asaj kohe për të zgjidhur problemet që i përkisnin popullit,sidomos arsimimi në shkolla shtetërore të kontrollueme prej qeverisë.”Besimet do të hyjnë vetëm sa i përkasin historisë e jo të marruna si bazë ekskluzive të një morali të caktuar.”

Kur ishte drejtor shkolle në Gjimnazin e Shtetit në Shkodër,Prof.Mirashi, përveç punëve organizative,edukative,mësimore,kulturore, në normalizimin e anarshisë dhe në strukturën e shkollës (kur krijoi degën normale), përsëri shikonte se faktorët e jashtëm ishin pengues e dëmtues për gjimnazin e shtetit.Për këte evidentonte shkollat private, propaganden klerikale dhe ate të shteteve fqinj. Synimi ishte të nxirrte qytetar të devotshëm me mendim të njësuar nacional.Në programin mësimor përveç kërkesave shkencore pedagogjike i dha prioritet formimit kombëtar mbi themele shqiptare për ecurinë e përparimit të shkollës në dobi të vendit . Ngjarja e demostratës në Shkodër, në festën e Flamurit 1927 është një provë e mirëfilltë për qëndrimin patriotik të Prof.Mirashit. Flamuri shqiptar, në Bankën e Shtetit, ishte vendosur në të majtë, ndërsa flamuri italian në të djathtë. Studentët duke parë këte nënvleftësim, të flamurit shqiptar,demonstruan të bashkuar për këte qëllim,ndërsa grupi i studentëve që ishin në prag të maturës,(Jahja Domnori,Jup Kazazi,Jahja Baçe,Agustin Shestani ..marrë nga libri M.Ivanaj I Iljaz Gogajt) u përpoqën,me anë të një shkalle, ta hiqnin flamurin italian, por nuk arritën sepse i arrestoi policia.Pas këtij aksioni,Drejtori i mblodhi studentët, i këshilloi ëmbëlsisht dhe ndër të tjera u tha :”Ju tashmë jeni të rritur dhe dini vetë si të veproni” Kjo këshillë sipas Dr.Milajt ishte më shumë se aprovim. Prof.Radi këte moment e ka paraqitur,në f.165 por personi M.T.i shkruar në libër nuk është në dokumentin historik të shkollës.

Pyetjes së prof. Radit, drejtuar Mirashit (f.209) në lidhje me studentët i përgjigjet :M.I.—-“Në Gjimnazin e Shkodrës kam pasë disa nxanës shumë të mirë, sidomos të edicionit të parë të maturës që edhe sot i kujtoj me respekt ” ( Ata janë :Qamil Golemi,Jahja Domnori,Rexhep Berdica,Xhemal Lopçi, Refik Shpuza,Ahmet Ashikja, janë edhe në foton e vitit 1928 ku mes tyre hijeshon ,Drejtori Mirash Ivanaj ,P.Leka )Në bisedë e sipër, përveç atyre evidenton edhe shumë të tjerë,si Abaz Ermenji,Vasil Konomi,Gafurr Çomo,e sidomos Jakov Milajn të cilin e konsideronte si inisiatorin e “Shoqërisë Besa” . Kanë mbetur edhe sot emblematike në këte Gjimnaz, fjalët shpresëplote të Drejtorit Ivanaj, kur po përgatiteshin për provimet e maturës së parë në gjuhë shqipe: “Të jetë fatlum dhe me fillim të mbarë, indipendenca në fushën arsimore të kombit”

Një vend të rëndësishem në libër (67-91) Prof.Radi ia kushtoi rëndësisë së Reformës Arsimore të Ivanajt për të cilën thotë se mori dimensionet e një shkolle kombëtare .Në Gjimnazin e Shkodrës ishin regjistruar nxënës nga të gjitha krahinat e Shqipërisë edhe nga Kosova e Çamëria.Reforma ishte për forcimin e shtetit shqiptar, sepse ndërhyrjet e huaja, qoftë nëpërmjet shkollave apo
kulturat e ndryshme politiko-ekonomike,realizonin synimet lakmuese të fqinjëve .Në shkollat e minoritetit thekson Prof.Radi këndohej “Flamur me kryq ,me kryq,//Një dy,një dy//Vra shqiptar,Vra Shqiptar//”Nga Ana tjetër Fashistët italian nuk e kishin harruar disfatën e Vlorës 1920,siç shkruan Radi, Musolini donte La Rivinta (hakmarrje) Situatë të cilën edhe të huajt,miq të Shqipërisë, e kishin nuhatur se ku po shkonte vendi me kreditë e shumta të Italisë. Vepra e Telford Erickson “Little kingdom,what next “(“Mbreteria e vogël, por më pas çfarë do të ndodhë “)një ndër pesë veprat të përmbledhura në “Enigma e Ballkanit” Parashikon katastrofën që do të sjellin kreditë e shumta dhënë Italisë. Në këto kushte, reforma,për mbylljen e shkollave të huaja, nepërmjet tyre dhe të influencave të huaja u mirëprit nga elementi patriotik përparimtar. Mund të themi se Dr.Martini i kishte paraprirë i këtij vendimi i cili, që me 1930 kishte shfaqur mendimin se shkolla fillore duhet të jetë tagër vetëm e shtetit:”Shkolla fillore ka ate mision historik ku unjisohen të gjitha forcat morale dhe politike që ka kombi” Ajo që pritej erdhi ,Viti 1939. Prof. Radi i ka përshkruar vëllezërit si djemtë e traditës në mbrojtje të Atdheut me armë në dorë.”Ditët e fundit të Mbretërisë shqiptare, vëllezerit Ivanaj e në mënyrë të veçantë Mirashi,bënë përpjekje për të organizuar një repart ushtarak në mbrojtje të kufijëve të Atdheut .Me nji karabinë në krah, i kishte ra kryq e tërthor Tiranës, por në rrugët e boshatisura nuk kishte takuar asnji grupim të organizuar të armatosur.”f. 263 Për ta përforcuar këte mendim, shton edhe përshkrimin e Dr. Milajt “Shokët e mij më kanë thënë se janë çuditur ,kur me 5-6 Prill kanë parë Profesor Mirashin me të vëllanë, që kishin lënë zyrat dhe bashkë me turmen ,brohorisnin rrugëve ,Duam pushkë,Duam pushkë,duke shkuar para M.P.B.,Komandës së Mbrojtjes dhe Pallatit Mbretëror ” Të ndodhur në këto rrethana,si antifashistë dhe nëpunës të lartë të shtetit u larguan nga Shqipëria . Pohimet e Mirashit në hetusi dhe në bisedat me Radin në burg f.140 “Në Stamboll nuk kemi formuar ndonji organizatë ….Kemi ba disa akte dhe mbledhje kur ka filluar Lufta Italo-Greke, kemi ba nji protestë në lidhje me fjalimin e Çurçillit dhe nji herë tjetër kundër Greqisë,kur kërkonte viset tona të Korçës dhe të Gjirokastrës .Nuk kam pasë lidhje me asnji organizatë jashtë Shqipnisë, sa për Sterling- u, unë nuk e kam takuar kurrë. Duke u nisur nga gjithë ky aktivitet, me një patriotizëm të shkallës më të lartë,po të mos i ndërpritesh hovi i punës, të vazhdonte me ate guxim qytetar, me ate kulturë të pasur, me ate karakter të fuqishëm , Mirash Ivanaj do të ishte një Lider që do ta çonte vendin në udhën e përparimit evropian. Prof Radi, i përkushtuar që të nxirrte në dritë, se Ivanajt e donin Atdhenë duke u përballë me të vërteten, i jep vlerë universale betimit të Malësorëve “Për Qiell e për Dhe” Mbi çdo gjë Dheu dhe Liria .Mbi bazën e kësaj filozofie popullore janë ngritur shtyllat e kontributit tyre së bashku me mendimin e veprimin si Mazzinian, të cilët e mbajtën të gjallë thënien profetike të Mazzinit ,kampioni i drejtimit intelektual të lëvizjes “Risorgimento “(Riperteritja) me frazën e tij Apostolike : “Patriotizmi si një detyrë, dashuria per Atdhe si njé mision hyjnor “.Gjithë ky ndikim patriotik e filozofik është pasqyruar edhe në veprat e Ivanajve,edhe pse studiuan nepër shkolla te huaja ,ata e shkruanin gjuhën shqipe perfekt pa barbarizma, bile gjuhë shqipe të të gjitha krahinave, që kërkon një vëmendje të veçantë. Studimi i teorisë Pellazgjike nga Mirashi,për të pasuruar sa më shumë historinë e lashtë të popullit tonë apo tema e Laurës “Historia e gjuhës shqipe në marrëdhënie me gjuhët e vjetra “, Temat e hartimeve qe jepte në shkollë”Atdheu nuk madhnohet me fjalë por me vepra “,”Secili shtetar në çdo situatë që të ndodhet mund t’ i shërbejë Atdheut . Ato pasohen me tezën e Laurës së Martinit nga Kanuni i maleve dhe me vepren e Nikollës “Historia e Shqypnisë së Re” duke shtuar publicistikën,fjalimet,veprat letrare, që bëjnë së bashku një monument Atdhetarie dhe fashisin çdo insinuatë apo thashemnajë ndaj tyre, si bolshevikë,mason,antifetar etj. Për këte Prof.Radi e ka evidentuar me një dialog Mirash dhe Gjergj Bubani f.205 Gjergji–A keni ardhur nga mërgimi vetëm për hatër të librave ? M.Ivanaj—Jo o Gjergj — nuk asht ashtu! Librat mund të jenë nji nga arsyet, por jo kryesore.Unë erdha në Shqipni, në Atdheun tim, Zani i këtij Atdheu asnjëherë nuk rreshti së thirruri, këtij Zani iu binda . ndër të tjera thekson: “Midis dorëshkrimeve kam pasë dokumente origjinale dhe një korrespondencë të bollshme , po të gjënden do të sqarojnë disa momente të rëndësishme të historisë së Shqipnisë. Kam një shpresë të zbehtë mos ndoshta një pjesë e këtyre materialeve i janë dorëzuar arkivit të shtetit,po të jenë atje, diçka e mirë prej tyre do të dalë në Dritë.” Me keqardhje mund të shprehem, se gjithmonë pushtuesit, kanë synuar të shkatërrojnë trashëgiminë kulturore të një populli, kanë djegur bibliotekat. Kur e bënë ate edhe vetë shqiptarët komunistë me bibliotekat e Ivanajt, Lef Nosit, apo biliotekën dhuratë të Konteshës Carnarvon me 1928 “Biblioteka për Djelmërinë “që ia kushtoi birit të saj,mikut të madh të shqiptarëve,mbrojtësit të të drejtave të shqiptarëve Sir Abrey Herbert 1880-1923 , e sa e sa të tjera kjo eshtë fatale.Këtu qëndron merita e Dritës,mbesa e Prof. Mirashit e cila sapo ka vënë këmben në Shqipëri ,interesimi më i madh për te ishte, për të kërkuar trashigiminë kuturore të familjes Ivanaj, dokumente dhe studime historike të tyre, për t’ia lënë trashigimi një Instituti studimesh për Rininë Shqiptare të cilën e realizoi pas një maratone të gjatë me themelimin e Fondacioneve “Martin e Mirash Ivanaj ,Institut” në Tiranë e N.Y..Ky institucion është sot një qendër kulturore ,ku realizohen projekte bashkëkohore, Konferenca Jubilare,Promovime Librash , (siç u realizue edhe libri në fjalë ),aktivitete shkencore për rininë ku janë bashkuar shumë të Rinj Vullnetarë të etur për dije .

28 Nëntor 1927, Protesta e Gjimnazit të Shkodrës,me drejtor Prof.Mirash Ivanaj

November 24, 2015 by dgreca

Protesta e studentëve të Gjimnazit të Shkodrës,me drejtor Prof.Mirash Ivanaj, ditën e Festës së Flamurit,28 Nëntor 1927/
Nga Pertefe Leka/
Gjimnazi i Shkodrës që u hap në vitin 1922,u zgjerua shumë shpejt me nxënës nga të gjitha krahinat e Shqipërisë,të Kosovës,Çamërisë,dhe nga trevat shqipfolëse që kishin mbetur padrejtësisht jashtë kufijve të Shqipërisë.
Shkolla nuk qe vetem një qendër mësimore – edukative, por edhe një çerdhe patriotike,ku mësonin nxënës të tre religjioneve.
Në këte vatër mësimi, një rol të rëndësishëm për edukimin patriotik ka luajtur mësuesi i përkushtuar dhe drejtori i Gjimnazit Prof.Mirash Ivanaj. Nëpërmjet mësimit mëkonte dashurinë ndaj atdheut, duke ngulur vështrimin ndaj të vërtetës historike.
Ishte Ivanaj i Madh siç e etiketonin shkodranët, i bindur se shqiptari mund t’i kryej vetë punët e tij, të drejtojë e të krijojë.
Kulti i besimit të tij, ishin vlerat kombëtare në ripërtëritjen e vendit me zhvillimin e kulturës e të arsimit dhe këte e tregoi se kjo vjen vetëm me patriotizëm nëpërmjet shkollimit.
”Për ne, çdo vend në Shqipni asht Shqipni dhe e besojmë të përshtatshëm, e në kjoftë se nuk asht do ta krijojmë të tillë ……për me krijue qytetarë besnikë, por në vendin e parë shqiptarë të mirë.” M.I.
Ai vetë punoi me patriotizëm të lartë dhe me kompetencë profesionale.
Në veprën e tij shumëdimensionale, i dha zemër rinisë dhe elementeve përparimtarë, intelektualëve duke u bërë modeli më i shkëlqyer për t’u marrë shembull.
Prof.Mirashi nuk punoi i vetëm,Ai e gjeti të ngritur këte institucion një vit më parë dhe e vazhdoi punën e paraardhësve po me aqë përkushtim si ata. Pas gjashtë viteve, kur po përgatiteshin provimet e maturës së parë në gjuhën shqipe, Drejtori u shpreh me entuziazëm: ”Të jetë fatlum dhe me fillim të mbarë ky hap me cilin fillon Indipendenca në fushën arsimore të kombit shqiptar”

Ngjarja e festës së 28 Nëntorit 1927 ndodhi kur drejtor ishte Prof.Mirashi, prandaj e pashë me vend të bëja një lidhje të tillë,me nxënësit e tij

Ja si e paraqet Dr.Jakov Milaj,zhvillimin e protestës.

(Jakov Milaj 1911-1997.U lind në Fier .Mjek veteriner i lauruar në Torino.Figurë shumplanëshe e botës intelektuale shqiptare.Punëtor dhe studimtar i zellshëm,hulumtues i shumë studimeve shkencore, që kulmojnë me veprën e rendësishme, “Raca shqiptare” 1944. Nacionalist, pjesëmarrës në kryengritjen e Fierit, ministër në qeverinë e Maliq Bushatit 1944.Dënuar me 15 vjet burg nga Gjyqi Special 1945.Më pas punoi si mjek veteriner i thjeshtë i përfshirë në rrethin e luftës klasave.

Ndërmjet të tjerave Dr.Milaj shkruan:

“E gjithë puna që ka kryer Mirash Ivanaj në Shkodër, ka qenë punë patriotike. Unë po përmend një fakt:

Me 28 Nëntor 1927, nga nxënësit e gjimnazit tonë u bë demonstrata kundër Bankës Kombëtare, pse në ballkonin e saj, flamuri ynë ishte vendosur në anën e majtë, kurse flamuri italian në të djathtë.
Ky gjest përbuzës i të huajit ndaj nesh, ngriti peshë zemrat e gjithë të rinjve .
Policia,sa pa studentët që filluan demonstratën, njoftuan menjëherë Drejtorin që të merrte masa.Drejtori na thërret që të hyjmë në shkollë.Kur ne mbushëm korridorin e katit përdhes, Ai u ngjit në këmbën e parë të shkallës dhe na foli me butësi.Ndër të tjera na tha se autoritetet e kishin njoftuar se ne kishim filluar një demostratë kundër bankës.Në vazhdim e sipër, na tha se detyra e parë e nxënësve është që të shikojnë mësimet dhe përfundoi me këto fjalë të buta”Ju tani jeni të rritur,e kuptoni të mirën e të keqën e vetes e të Atdheut, unë ju këshilloj që të shihni mësimet .Ju e dini vetë si të veproni.” Këta këshilla na u dukën më tepër se aprovim. Shtytje për veprimin tonë. Nga shkolla dolëm më të vendosur.Pas dreke demonstrata vazhdoi më e ashpër.
Në mbarim të saj,policia arrestoi nja njëzet nga shokët tanë më të rritur.Të nesërmen shumica u liruan dhe mbetën në burg vetem 6 vetë,të gjithë pa përkrahje.Për ushqimin dhe fjetjen e tyre Drejtori (M.Ivanaj që kishte edhe drejtimin e konviktit )interesohej shumë.Nga konvikti u dërgonte ushqime dhe shtresa të arrestuarve prej të cilëve, dy ishin konviktor.Çdo natë që i vizitonte, i këshillonte që të hanin mirë, të mos ftoheshin dhe të mbanin gjakftohtësinë.
Një jave më vonë, në mbrëmje, kur kishim mbaruar mësimet e pasdrekës Drejtori i zymtë në fytyrë,na mblodhi përsëri në korridorin e shkollës dhe na liroi pa bërë asnjë koment për telegramin e Ministrisë së Arsimit, me anën e të cilit njoftohej se gjashtë nxënësit e arrestuar përjashtoheshin nga shkolla përgjithmonë.Të përjashtuarit i mblodhi në drejtori dhe u komunikoi urdhërin epror.Sipas fjalëve që na treguan 6 shokët, Drejtori u kishte thënë:”Demonstrata vertetoi se ju dhe shokët tuaj nuk jeni vetëm nxënës të mirë,por edhe patriotë të gatshëm për sakrifica.”
Me këmbënguljen e Drejtorit,të dënuarit u falen, me përjashtim të njerit, të tjerët rifilluan mësimet….
(Marrë nga fjala që mbajti Dr.Milaj,83 vjeçar,në vitin 1933,në Tiranë me rastin e 40 –Vjetorit të vdekjes së Prof.Dr.M.Ivanajt.)

Të njëjtën gjë pohon edhe studenti i atij Gjimnazi,Jahja Domnori.në fletoren “Jeta ime“i ka lënë një vend të veçantë shkrimit “Ulja e flamurit Italian në Bankën Kombëtare”
Në atë kohë, Jahja Domnori,ishte nxënës në vitin e fundit dhe bënte pjesë në maturantët e parë të Gjimnazit të shtetit në Shkodër, në degën pedagogjike.Ata ishin edhe mësuesit e parë që dilnin nga ajo shkollë.
Duke qenë se bënte pjesë në grupin e më të rriturve të shkollës, ishin marrë me organizimin e aksionit, për heqjen e flamurit Italian.Si i pranishëm në momentin kulmor të aksionit shkruan:
“Unë me shokët Agustin Shestani (nga Kraja) Jup Kazazi Jahja Baçe…gjetëm një shkallë.Na ma të medhejt e mbajtëm shkallën, ndërsa Jahja Baçen, që ishte më i vogël në trup e ngjitëm lart, që të tërhiqte flamurin Italian të vendosur në të djathtë të Bankës Kombëtare.
Në momentin e tërheqjes na erdhi policia dhe na arrestoi.
Atëhere komandant ishte Hajdar Qyrku.Ata krijuen dyshim se na ka shti Konsullata Jugosllave,sepse me ne ishte edhe Agustin Shestani,që jetonte në Krajë të Malit të Zi. Na nuk mund ta shihnim flamurin e huaj ma të nderuar, aqë ma tepër në ditën e Festës së Indipendencës.
Ma vonë morëm vesh se Prefekti,Javer Hurshiti,kishte njoftue Ministrinë e Brendshme e kjo Bankën Qendrore e cila ka urdhnue me ba rregullimin.Pra, vetë banka e ka ulë mbas protestës tonë.
Mbas përjashtimit tonë nga shkolla ishin përpjekjet e Zotni Mirashit që na u kthyem përsëri në shkollë,vetem Agustini nuk u kthye.Ate e larguan nga shkolla vetëm pse jetonte jashtë kufijve shtetnor, kur të gjitha përgatitjet i kishim ba na të tjerët,sepse ai ishte konviktor,ishte shumë patriot dhe erdhi mbas nesh për ta krye sa më shpejt aksionin.
Marre nga Jahja Domnori,“Jeta ime”,Mësues i Merituar, drejtori i shkollës së parë shqipe në Ulqin 1941.. Vlorë, Dibër Peshkopi,Durrës, Shkoder…
Të gjithë studentët e adhuronin,Prof.Mirashin, jo vetem si edukator, mësues i shumë shkencave dhe atdhetar, por për anën e përkryer morale, që rrezatonte edhe tek studentët. Askush ma bukur se Mitrush Kuteli bashkëvuajtës me Mirash Ivanajn e ka dhënë portretin moral:“Dr.Mirash Ivanaj emër i bardhë si Dëbora, të cilit rinia shqiptare i mban një emër, një vend mirënjohje, një predestinacion, them për të vajtur në emrin dhe për emrin e Kombit”

MIRASH IVANAJ FIGURË E NDRITUR E KOMBIT SHQIPTAR

January 14, 2014 by dgreca

Nga Nikë Gashaj , Podgoricë – Mali i Zi/

Prof. Dr. Mirash Ivanaj, ka lindur me 1891 në Podgoricë, Mali i Zi dhe ka vdekur me 1953 në Tiranë. Mirash Ivanaj është me prejardhje nga Bëkajt e Trieshit, respektivisht nga Malësia. Ka qenë një personalitet i shquar në kohën kur jetoi dhe punoi. Shkollën fillore e ndjeku në Podgoricë, të mesmen në Serbi, ndërsa studimet e larta i ka kryer në Universitetin e Romës, ku ka mbaruruar dy degë studimore: letërsi-filozofi dhe jurisprudencë dhe ka arrijtur titullin Doktor i shkencave juridike. Po ashtu i ka di i disa gjuhë botërore. Andaj ai ishte në atë kohë një nga intelektualët më të njohur të kombit shqiptar: profesor, publicist, jurist, filozof, poet dhe politikan.Mirëpo, Mirashi Ivanaj është dallua dhe për cilësitë e karakterit të tij, si njeri me dinitet të lartë, i ndershëm dhe i drejtë, humanist dhe patriot, burr trim e guximtar dhe i shkëlqyeshmëm në punën e tij në arsim, kulturë dhe politikë. Me 1923 ka ardhur nga Roma në Shkodër, ku ka qenë drejtori i parë i gjimnazit shtetëror deri me 1930. Gjithashtu në Shkodër themeloi Gazetën”Republika”, si një mjet për të shpalosur idetë e lirisë, demokracisë dhe atdhedshurisë. Pastaj ka punuar si mësimdhënës nëpër shkolla në Tiranë. Puna e tij në arsim dhe kulturë ka pas jehonë të madhe si njeri me dituri, me vizion përparimtar, me moral të kristaltë dhe atdhetar i flakët. Si i tillë me 1933 u bë Ministër i arsimit të Shqipërisë. Si Ministër ka dhënë një kontribut të jashtzakonshëm në reformimin e arsimit kombëtar. Reforma e tij ishte e afruar me arsimin perendimor, por me një profil tërësisht shqiptar. Një reformë e tij e arsimit dhe edukimit ka rezultuar në formimin e shëndoshë të brezave të ri, me çka ka kontibuar në afirmimin dhe përparimin e kombit dhe shtetit shqiptar. Andaj reforma e arsimit kombëtar e Shqipërisë të asaj kohe, është quajtur dhe” Reforma Ivanaj”. Mu për këtë arësye Mirash Ivanaj duke iu falenderuar meritave të mëdha të tij në arsim e kulturë, ka hyrë si figura më e ndritur në historinë e kombit shqiptar, për çka është dhe fitues i shpërblimeve e dekoratave më të larta shtetërore dhe kombëtare. Ndër to po nënvizojmë: në vitin 1929, Mbreti Ahmet Zogu e dekoroj Mirash Ivanaj me Urdhin”Kumandar”i urdhërit të Skënderbegut”; më 1992, Presidenti i Shqipërisë, Sali Berisha i jep Mirash Ivanaj, Medaljen “MARTIR I DEMOKRACISË”, ku thuhet: “Intelektual erudit, drejtues dhe organizator i arsimit kombëtar, i përkushtuar ndaj çështjes si drejtues shoqëror, demokrat dhe atdhetar i shquar, armik i betuar i diktaturës komuniste deri në flijim”; më 1995, Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Sali Berisha, ia jep Mirash Ivanaj, Titullin: “MËSUES I POPULLIT”ku thuhet: “Reformator dhe njëri nga kollosët e arsimit shqiptar. Dha kontribit të shquar si drejtor i parë i gjimnazit shtetëror në Shkodër dhe si ministër i arsimit në fillimet e viteve “30”; me 2003, Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Alfred Moisiu, e dekoroi Mirash Ivanaj me Urdhërin”NDERI I KOMBIT”, me motivacionin”Figurë e shquar e kombit dhe kulturës shqiptare, reformator i madh i arsimit dhe shkollës kombëtare shqiptare, luftar i paperulur i indipedencës, lirisë dhe progresit kombëtar e shoqëror”.

Prandaj, Mirash Ivanaj, si shkencatar dhe atdhetar në gjurma të rilindasve kombëtar dhe të përpjekjeve të mëdha të tij, ka kryer të ashtuquajturën”Reformën Ivanaj”. Ai vlerësonte se shqiptarëve u duhej një shkollë e përbashkët unike kombëtare e drejtuar nga shteti shqiptar.

Vizioni i tij i sistemi arsimor ishte lufta për shkollën kombëtare si përçuese e ndërgjegjes kombëtare dhe kosolidimi i unitetit kombëtar, pavarësisht nga përkatësia fetare. Sipas Mirash Ivanaj krijimi dhe afirmimi i shkollës kombëtare shqiptare duhet të jetë jo vetëm shqipe nga gjuha, por edhe ilumuniste nga përmbajtja, jo vetëm laike, por edhe masive, e përbashkët për të pasurin e të varfërin, për myslimanë e të krishterë, për djelmë e vajzat, një shkollë ku të arsimoheshin e edukohshin qytetarë të ndërgjegjshëm, jo vetëm të ditur, por edhe atdhetarë. Kjo ka qenë një platformë arsimore dritëdhënëse për kombin shqiptarë.

Ai vinte në dyshim çdo mision të të huajve në sektorin e arsimit. Edhe sikur të vinin këtu me qëllime bëmirëse. Ata nuk e njihnin realitetitn e vendit. Problemi i edukimit moral, patriotik e shoqëror- thoshte Ivanaj, ishte shumë më i rëndësishëm se ai “diturak në Shqipëri”.

Në prill 1933 Parlamenti i Shqipërisë i ndryshoj nenet 206-207 të Statutit që lëjonin çeljen e shkollave private. Në Nenin 206 u përcaktua: Mësimi dhe edukimi i shtetasve shqiptarë janë një e drejtë e shtetit. Jepen vetëm ndër shkolla dhe institucione shtetërore shkallash të ndryshme si mbas ligjit…Shkollat private, çdo kategorie qofshin, që kan veprua deri sot, mbyllen. Në nenin 207 thuhet: Shkollat fetare për përgatitjen e klerit, të mbajtura prej Komuniteteve fetare shqiptare, janë të lira dhe rregullohen me ligj…

Arsyet e këtij ndryshimit…shkollat private nuk kanë dhënë frytet që priteshin…personeli i tyre nuk është i zhveshur prej ndjesive në kundërshtim me Statutin e parimit e edukatës kombëtare… pse rrënjosin ndjesi anti bashkimore.

Ligji u dekretua nga mbreti më 22 prill dhe u zbatua me 25 prill 1933. Në fund të prillit 1933, reforma Ivanaj u vu në zbatim me mbydhjen e të gjitha shkollave private, sikurse ishin: shkolla private jofetare 21, shkolla klerikale myslimane 14, shkolla klerikale katolike 17, shkolla klerikale ortodokse 4, shkolla të huaja për shqiptarë 19, shkolla private të minioritetit grek 10. Gjithsejit 85 shkolla ( Arben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, Tiranë 2009, fq. 502 )

Duhet theksuar se me zbatimin e reformës arsimore, kryesisht u mbyllën shkollat private të drejtuara dhe të finansuara nga tri qendra të jashtme, nga tri kultura të ndryshme, nga tri shtete “mike” të asaj kohe të Shqipërisë: Greqisë, Turqisë dhe Italisë. Shkollat e huaja shikoheshin si përçues të influencave të jashtme dhe një rrezik për unitetin kombëtar. Në shtypin e vendit dhe në qarqet e diasporës shqiptare ngrihej zëri kundër një gjendjeje të tillë dhe kërkohej një shkollë më e organizuar dhe e drejtuar nga shteti. Shkolla e shtetit duhej të ishte e vetmja vatër e formimit të njëtrajtshëm kombëtar të brezave të ri.

Shkollat private në Shqipëri të asaj kohe në historiografinë shqiptare por dhe nga studjuesit e huaj vlersohen në mënyrë shumë kritike. Për shembull, historiani i njohur amerikan, Edwin Jacques, shkruan: Qeveria shqiptare me mbylljen e shkollave private u përpoq të eliminonte propagandën shkombëtarizuese, që ishte e pashmangshme në shkollat e agjencive të huaja përçase” ( Edwin Jacques, Studimi:”Historia e Popullit Shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme”, SHBA, Carolina, 1995, fq.433 ).

Po ashtu, profesori i njohur francez i të drejtës ndërkombëtare, Gilber Gidel, është shpehur: “Asnjë shtet në botë nuk mund të heq dorë nga kujdesi për arsim, prandaj as shteti shqiptar”.

Sipas Statutit monarkik shteti ishte i ndarë nga feja, por kjo nuk do të thoshte që shteti nuk kishte të drejtën e kontrollit të institucioneve fetare për të mënjanuer çdo veprimtari në dëm të kombit dhe ndërhyrjes të huaj në punët e fesë e të vendit. Kjo spjegohej për arësye të përvojës së hidhur të së kaluerës, kur disa klerik të bashkësive të ndryshme fetare u bënë vegla të ndikimeve të huaja në dëm të interesave kombëtare (Historia e Popullit Shqiptar, Tom III , Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2007, fq. 300 ).

Përfundim: Reforma e Shkollës komëbëtare e Mirash Ivanaj ka pasur rëndësi substanciale kundra asimilimit të kombit shqiptar, për tejkalimin e pëçarjes fetare dhe zgjimin e ndëgjegjes kombëtare. Ajo ka qenë digë e pengesës së ndikimit politik dhe kulturor të shkollave private të shtetëve të huaja në arsimimin dhe edukimin e shqiptarëve, respektivisht në asimilimin e tyre. Pikërisht, shkollat e huaja private kanë qenë pengesë në lëvizjen për çlirimin kombëtar të shqiptarve. Prandaj shkolla kombëtare ka qenë domosdoshmëri historike, me të cilën ishte e lidhur qenia dhe ardhëmeria e Shqipërisë dhe kombit shqiptar.

Mirash Ivanaj dhe Trashëgimia e tij letrare

September 20, 2013 by dgreca

Nga Dr. Lazër Radi/

Shkrue ekskluzivisht për “Diellin”

Ne Foto:Lazer Radi, Drita Ivanaj, Luan Leka/

Mirash Ivanajn e kam pasë konsiderue gjithmonë njeri të jashtzakonshëm, qoftë kur e pata profesor në gjimnaz, qoftë kur u shfaq si Ministri ma reformator i Arsimit shqiptar, qoftë kur në kohën e dhunës, e pata shok vuejtjesh e sakrificash, po edhe përkthimesh në Burgun e Tiranës…

Ndonse natyrë e tërhequn, pak a shumë vetmitare, prap se prap ai ban pjesë ndër ata të paktë intelektualë të vërtetë që kishte Shqipnia n’ato vite të vështira 20-30 kur po përcaktoheshin konturet e shtetit të ri shqiptar, Ivanaj me shpirtin e tij prej demokrati atdhetar, të reformatorit dhe luftëtarit të mendimit të lirë, n’ato kohë të vështira e të rrezikshme u bë shteghapës për emancipimin e shoqnisë dhe kulturës shqiptare.

Mirashi ishte njeri që punonte në heshtje dhe nuk duronte as zhurma e as fanfarizime rreth emnit dhe veprës së tij! Asht kjo arsyeja që Mirash Ivanaj mbeti në hije, pothuej i panjoftun për gjeneratat e reja shqiptare. Megjithatë, Ivanaj nuk ishte personalitet i nivelit, të cilin koha mund ta përpije, ta zhduke e ta fshijë siç e fshin shpuza shkumësin në dërrasën e zezë!!

Opinioni demokratik shqiptar, ai që do të edukohet në institucionet e lira dhe demokratike, të së nesërmes do ta njohë, do ta vlerësojë dhe do t’i jetë mirnjohëse, staturës së tij në madhështinë e vërtete si atdhetar, si demokrat, si njeri i guximshëm, si njeri me karakter robespjeran, si i pakorruptueshëm dhe i vendosun t’i çojë veprimet e veta deri në fund…

S’ka dyshim se realizimi ma i madh i Mirash Ivanajt mbetet reforma e tij e madhe radikale e arsimit tonë kombtar. Kjo asht nji vepër e madhe edhe tepër e guximshme po të merret parasysh se u krye në vitin 1933, në nji mjedis të mbrendshëm thellësisht konservator, intolerant, rrezikshmërisht refraktar ndaj çdo risie, dhe se ishte nji reformë që prekte interesat e nji grupi shtetesh të mëdha edhe të vogla, prekte interesa e disa institucioneve fetare, etj. Shqipnia ishte mbushun me shkolla të huaja. Disa prej tyne, vërtet ishin hapë me qëllime të mira dhe humanitare, po pjesa ma e madhe e tyne, sidomos ato të fqinjëve, përdoreshin si për të përhapë propagandë antishqiptare në vet territorin e këtij shteti. Në këto kushte, reforma arsimore “Ivanaj” merrte dimensione të nji shkalle kombtare: ajo synonte me krijue nji shkollë shqiptare e laike. Shkolla e jonë duhej shkëputë nga paragjykimet mesjetare dhe nga prapambetja. Përndyshe i gjithë kombi, e gjithë Shqipnia do të mbetej jashtë Europës.

E mësumeja e shqipes ndër shkollat private në truallin e Shqipnisë konsiderohej barbarizëm. Ndër shkollat e minoritetit grek këndohej me shumë entusiazëm dhe eufori kënga:

“I simea me stavro, me stavro

en dio, en dio,

skotose ton alvano, ton alvano”

“Flamuri me kryq me kryq (i Greqisë)

një dy, një dy

vra shqiptar, vra shqiptar…”

Të tilla shkolla që funksiononin në tokën shqipëtare shpresohej të sillnin qytetërimin e të zhduknin “barbarizmën” e shqiptarve. Të tilla mësime antishqiptare jepeshin në shkollat e hueja që nuk kontrolloheshin nga Shteti shqiptar.

Reforma u krye. Dhe ajo mbante emnin e nji njeriu: Mirash Ivanaj!

Ajo qe nji bombë me fuqi të madhe shkatrruese jo vetëm në mjediset konservatore të mbrendshme, por edhe në rrethet reaksionare të jashtme që kishin interesa të veçanta strategjike e territoriale ne vendin tone.

Vërtet, reforma u krye, por ajo rrezikonte ekonominë e vëndit. Qeveria po lëkundej! Mbretnia ishte gati të zmrapsej, të cedonte, të bante kompromise, apo të lejonte koncensione…

Ivanaj nuk tundej në asnji mënyre. Ai s’pranonte të hiqte dorë nga reformat në arsim. Ajo ishte nji vullnet e tij, dhe si vizionar ai ishte i vendosun me e mbrojtë deri në fund. Dorëheqjen e mbante në xhep dhe ishte gati me e paraqitë, në rastin ma të parë që do t’i prekej reforma… Dy vjet ai luftoj me të gjitha forcat e veta: luftonte e drejta dhe kultura me varfërinë e nji shteti… ma në fund fitoj varfnia. Pra, duheshin bà disa koncensione në dam të reformës…

Ivanaj ishte intransigjent, ai as manipulohesh as manipulonte me parimet e veta: “Frangar, non flectar” (thyhem, por s’përkulem)

Mbreti i kërkonte Mirashit të bënte disa lëshime. Kryeministri ngulte kambë. Për Ministrin Ivanaj, s’mbetej tjetër veçse të largohej…

Me vetëdijen dhe krenarinë e tij prej malsori i dorëzoi kryeministrit aktin e dorëheqjes: “nga bisedat e mbrame të zhvillueme Këshillin Ministruer, kam vu re se në çeshtjen e shkollave të minoritetit, mendimi i qeverisë asht që: “t’i përshtatet mendimit konsultiv të shumicës së gjyqit Ndërkobëtar të Hagës të shqyptuem me datë 6 Prill 1935!

Mbasi e konsideroj se interpretimi i dhanun prej meje zbatimit të ndryshimeve të neneve 206 dhe 207 të Statusit themeltar të Mbretërisë ka mbështetjen e patundëshme si në të Drejtën konstitucionale ashtu edhe në vet deklaratën shqiptare para Shoqnisë së Kombeve, e m’anë tjetër tue qenë i bindun se vetëm në shkolla të shtetit, pa as ma të voglin cenim të së drejtës individuale ose kolektive, djelmënia shqiptare mund të edukohet si e tillë dhe të fitojë si ndiesinë kombtare e ndërgjegjen shqiptare, ashtu edhe moralin shoqnuer dhe disiplinën shtetnore, me kuptimin e sakrifcit për Atdheun dhe për Mbretin, dhe nuk mund të bashkohem me mendimin e shumicës së Këshillit Ministruer e të pranoj çfarëdo ndryshimi në zbatimin e nenit 207 të Statutit te Mbretnisë.

Për këtë arsye kam nderin t’ju paraqes dorëheqjen nga Dikasteri i Arsimit.

Pranoni, ju lutem, Zotni Kryeminister, shrehjet e nderimit tem me te naltë…”

Mirash Ivanaj

Një njëri që mbante vazhdimisht dorëheqjen në xhep, s’mund të jetë tjetër veçse nji njeri parimor, i ndershëm, atdhetar e i pathyeshëm: Jeta e tij asht e lidhun me idealet dhe jo me kolltukun apo interesat personale.

Le t’i hedhim nji sy të përciptë nji pjese materiali që pata mundësi të konsultoj në “Fondin Ivanaj”, por së pari dua të flas për nji cikël poezish shumë të bukura të shkruara në vitet 1908-1909-1910, etj. Ky cikël poetik asht në dorëshkrim. Shkruar me nji kaligrafi të shkëlqyeshme, veçse në cirilicë, serbisht! Edhe këtu, ashtu si tek Migjeni, më ndihmoj njohja e serbishtes.

I kam fotokopjue të gjitha dhe mendoj t’i përkthej sa ma parë të jetë e mundun dhe t’i botoj në nji faqe origjinalin dhe në tjetrën përkthimin shqip të realizue prej meje. Kësaj broshure ata e kanë titullue: “Epopeja e Njeriut”, dhe autorë janë Martin e Mirash Ivanaj. Se si janë shkrue këto poezi nuk dihet… konfirmohet bashkautorsia pa asnji sqarim do të botojmë sot një poezi, atë të parën, të përkthyeme nga unë. Poezia asht shkrue ne Beograd, në tetorin e vitin 1908, kur Mirashi ishte në gjimnaz dhe vetëm 17 vjeç.

Kangë për të fundmin

Dikur do kalbet drun’i kryqit tim

e mbi varr gjithkah hithra do blerojnë

si mburojë e lashtë mbi kët hidhnim

gardh’i gjallë do më qëndrojë.

Kryqin e kalbun urthi ka me e shtjellë

mbi varr gram e egjër do t’kem përherë,

kurr mes tyne s’kam me pa të çelë

e njoma, e kaltra manushaqja plot erë.

Bari i vyshkun ngjyrë vdekje do jetë

e njerzit prej gardhesh do dëbojë,

nësa hithra e njomë, me t’egrën fletë

helmin e jetës, njashtu heshtje do tregojë.

Ndër dorëshkrimet gjendet edhe nji dramë “Il fuoco di Sant’ Elmos”, (Zjrri Shën Elmos) – dramë me tre akte nga Martin e Mirash Ivanaj. Janë 111 faqe të daktilografueme, shkrue në italisht, me nji prolog e me nji numër të madh personazhesh, rreth 16.

Përvec poezive “Epopeja e Njeriut” dhe dramës “Zjarri i Shën Elmos”, vepra ma përfaqsuese deri tani mbetet ditari i plotë i lanë në dorëshkrim, i daktilografuem, me titull:

“Na, qi shpëtimin e gjetëm në t’ikun” -Dritë e hije të Prillit 1939 –

Kjo vepër ka 105 faqe të daktilografuara.

Pak sqarime: Ditari ka nji hyrje interesante: tek sorteli i hotelit në Larisa dorëzohet një pako e lenë aty nga një njeri i paidentifikuar. E hap, gjen 28 fletore që përmbajnë një ditar… Libri fillon ne këtë shkrim.

Mbas ditarit “misterioz” fillon teksti:

“Na, qi shpëtimin e gjetëm në të ikun”.

Këtu paraqet kronologjia e ngjarjeve tragjike që u zhvilluan mbrënda 24 orëve të fundit të Mbretërisë Shqiptare. Nis në mëngjezin e 6 prillit dhe mbaron ne kortezhin mbretnor që kalon kufinin shqiptar në Kapështicë për me hy në Greqi. Ky tregim vazhdon… me jetën e emigracionit politik në Larisa. Këtu paraqitet nje tjetër panoramë infernale e shqiptarve të shkretë, nëpër udhët e vështira të refugjatit, t’ai që asht i detyruem me braktisë vendin e vet.

Ditari mbyllet me 22 prill 1939.

E vecanta e kësaj vepre asht se protogonisti, apo më mirë le të themi protogonistëst – me që ka dy autorësi – formojnë boshtin e krejt vepres: janë vetë Ivanajt që marrin pjesë – si personë të parë – në zhvillimin e tëre kësaj ngjarjeje tragjike. Me figura të gjalla përshkruhet drama e Kryeqytetit të Shqipërisë në çastet e pushtimit të vendit nga Italia Fashiste.

Mendoj se ky libër meriton të botohet: brezat e ardhshëm duhet ta njohin këtë katastrofë të madhe kombtare të paraqitun prej dy njerzve që vërtet zbritën në skenë dhe morën pjesë si aktorë protogonistë kur po luhej akt i fundit i tragjedisë sonë kombtare. Në kët burim primar lexuesi ka me ndeshë ngjarje dhe situata të gjalla, me njerëz që kishin emën dhe reputacion me njerzit e kohës dhe me personazhe historike.

Libri “Na, qi shpëtimin e gjetëm në t’ikun”, ka dhe një parathanie, të cilën po e paraqesim të plotë si për informacionin, ashtu edhe për porosinë që jep, kujtdo që ky libër mund t’i bjerë në dorë për t’parën herë…

Ja teksti i parathanies:

Lexuesit të këtij dorëshkrimi

Ky dorëshkrim asht i kohnave të shenjueme në të! Në vitin 1941, ia kam lexue Z. Xhemal Farkës në Jeruzalem disa faqe. Prej vjetit 1942 e deri kët ia kam dhanë ne dorë të Z. Qemal Butka në Jeruzalem e Kairo.

Ky dorëshkrim asht rimarrë në dorë në verën e vitit 1944, pasi njeri nga shkruesit e tij u da kso jete, me qëllim qi, pasi të rishikohet edhe një herë, t’i mbetet së bijës së këtij të fundit, si i vetmi shkrim i prindit të sajë dhe i vllaut të këtij; tue kenë se të gjitha dorëshkrimet e këtyre dyve, punimi i 25 vjetve, janë zhdukë, me çdo send tjetër të tyne, gjatë pushtimit italian. Nuk mohohet se po t’ishin gjetë mjetet, ky dorëshkrim do t’ishte botue qysh atëherë. Po t’ishte rrah (në makinë shkrimi L.R.) ashtu si kje shkrue, pa ndreqje gjuhe ose ortografije.

Me përjashtim të nji episode të natyrës vetiake dhe të pa lidhje me ngjarjet e ditës së 7 prillit (po e ndodhun disa muej ma vonë), gjithë tjetër çka ashtë thanë në këtë shkrim, ashtë vetëm nji pasqyrë e zbetë e asaj që shkruesit mujtën me pa dhe me përjetue atë ditë…

Vajza që u përmend ma sipër ka më gjykue nëse dhe kur mund të botohet ky dorëshkrim, pa ia paksue prindit të vet, shkruesit kryesor të këtij dorëshkrimi, vleftën morale e burrnore të cilën ai aq naltë e ka mbajtë gjatë jetës së vet.

Mirash Ivanaj

Stamboll, gusht 1944

Pra siç shihet nga kjo parathanie, botimi i këtij ditari varet nga mbesa e Mirash Ivanajt, Drita Ivanaj, e cila, siç thotë autori: “…ka me gjykue nëse dhe kur mund të botohet ky dorëshkrim”.

Me kërkimet që kam ba deri më sot ndër biblioteka e ndër arkiva si dhe me qëndrimin disavjeçar në burg me Mirash Ivanajn kam mundun me përgatitë nji punim modest: “Vitet e fundit të Mirash Ivanajt” (Botue me titullin “Misteret e nji Ministri”). Ky libër sigurisht do të ngjallë interes për lexuesin shqiptar, sepse veç kujtimeve të gjalla të burgut, libri do të përmbajë dhe dy elemente të rij e të panjoftun deri më sot: Ftesa nga ana e Enver Hoxhës në Tiranë dhe ma pas futja e tij në burg.

Mirash Ivanaj, atdhetari dhe reformatori i madh i shkollës sonë kombtare, meriton mirënjohjen e Kombit. Brezat e ardhshëm duhet të informohen për rolin dhe kontributin e tij n’ato vite të largta e të turbullta 20, kur po viheshin themelet e shtetit shqiptar.

Mirashi fillimisht u mor me publicistikë e ma vonë me arsimin kombtar, ku vuni nji gur të randsishëm në themelet e kulturës shqiptare dhe kësaj Shqipnie, të cilën si atdhetar i kulluem e desh të lirë e demokratike. Nji shpirt të tillë e pasqyron edhe puna e tij e përditshme praktike dhe e frutshme, qoftë publicistika e madhe e botueme në shtypin shqiptar periodik, qoftë edhe dorëshkrimet e tij në Arkivin e Shtetit që presin dita ditës të shohin dritën e diellit.

(Dielli – Janar-shtator 1994)