Deri në mesin e shekullit XVIII u shkruan disa drama, tragjedi dhe komedi, një pjesë e mirë e të cilave janë të njohura për studiuesit dhe publikun e gjerë, por, njëkohësisht, ka mjaft tituj të botuar nga fusha e dramaturgjisë, të cilët kanë mbetur nën pluhurin e harresës, përkundër faktit se si vlera janë në nivel me të tjerat, në mos më lart. –  Subjekti i dramës është ndërtuar mbi bazën e burimeve dokumentare të njohura të kohës dhe botimeve më të rëndësishme të autorëve eminentë, siç ishin: Odoricus Raynaldus (1646); Abraham Bzovius (1627), Henricus Spondanus (1641), Ioannes Leunclavius (1588), Paolo Giovio (1531) dhe Giovanno Sagredo (1673) që do të thotë se drama kërkon t’u mbetet besnike të vërtetave historike që njiheshin në atë kohë për Skënderbeun. 

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Krijimet artistike për nga vëllimi nuk mbetet pas krijimtarisë tjetër, asaj historike, publicistike dhe filozofike, për jetën, veprën dhe figurën e Gjergj Kastriotit Skëndërbeut. Duke qenë se jeta e tij ishte plot sfida, dramatizëm dhe konflikte në fushëbetejë dhe jetë private, tërhoqi që në shekullin XVII vëmendjen e dramaturgëve për krijmet e tyre sa reale aq edhe fantastike, në të cilat shquhet veçanërisht simbolike domethënëse dhe fabule me plot kolorit e porosi përmbajtësore. 

Deri në mesin e shekullit XVIII, u shkruan disa drama, tragjedi dhe komedi, një pjesë e mirë e të cilave janë të njohura për studiuesit dhe publikun e gjërë, por, njëkohësisht, ka mjaft tituj të botuar, nga fusha e dramaturgjisë, të cilët kanë mbetur nën pluhurin e harresës, përkundër faktit se si vlera janë në nivel më të tjerat në mos më lartë.

Në këtë kuadër është edhe drama në tre akte e botuar në Modena të Italisë në vitin 1737, e cila nuk shënohet në asnjë bibliografi të Gjergj Kastritoit Skënderbeut, por as nuk përmendet fare nga studiuesit tonë e të huaj.

Në anën tjetër, përmendet një dramë tjetër, e botuar po në Modena të Italisë, në vititn 1770 e cila nuk ka asgjë të përbashkët me dramën për të cilën ne po shkruajmë, pos ndoshta që është e ndikuar nga libri i viti 1737.

Drama nga viti 1737, me titull “Aleksandri zot i Shqipërsië. Vepër akademike për t’u shfaqur në Teatrin e Madh Dukal, në ditën shumë të lumtur të lindjes të shkëlqesisë së tij, princ të Modenës, hartuar, recituar dhe kushtuar madhërisë së tij, Rinaldos I, dukës së Modenës, Rexhios, Mirandolës etj. Nga zotërinjt konviktor të kolegjit të fisnikëve” (Titulli në origjinal italisht mund të lexohet te ilustrimi i frontespicit që po botojmë) është në gjendje shumë të mirë. Ka kopertona kartoni të forta të kohës. Pas faqes së frontespicit, është një faqe boshe dhe menjëherë në shtatë faqet në vijim është argumenti. Në faqen tetë janë të shënuar personazhet e dramës dhe emrat e aurtorëve të cilët kanë interpretuar këtë dramë. Teksti i dramës ka 47 faqe. Drama ka tre akte. Akti parë f. 1-9 dhe ka si autorë Ottaviano Dodatin. Në f. 10 është kënga e parë, ndërsa në f. 11-19 është akti i dytë me autorëGiuseppe Pesentin; f. 20 është kënga e dytë, ndërsa në f. 21-33 është akti i tretë me autorë Francesco Magnanin, f. 34-35 është kënga e tretë dhe në f. 36-47 janë ballot për të tre aktet e dramës. Pra siç vërehet drama është e shkruar nga tre autorë të ndryshëm përkatësisht secili nga tre aktet e dramës ka autorin e tij.

Vepra „Aleksandri, zot i Shqipërisë“, siç mund të kuptohet edhe nga vetë titulli ishte një aksion akademik për t’u paraqitur në teatrin e madh dukal në ditën e vitit të ri të sundimtarit, princit të Modenës, Rinaldos I, i cili ishte njëkohësisht dukë i Modenës, Reggios dhe Mirandolës. Kjo vepër u shkrua, u recitua dhe iu kushtua këtij sundimtari nga konviktorët e kolegjit të fisnikëve (signori convittori del collegio de’ nobili) në Modenë, dhe u botua në vitin 1737 nga Bartolomeo Soliani, botuesi dukal, me lejen e autoriteteve përkatëse. 

Subjekti i veprës parashtrohet në formën e argumentit në pesë faqet e para të botimit. Për të kuptuar më mirë audiencën të cilës i drejtohej kjo dramë dhe njohurive paraprake të saj në lidhje me Skënderbeun, po e sjellim të gjithë subjektin të përkthyer me besnikëri në shqip. 

“Gjergji, zoti i Shqipërisë e më vonë mbret i Epirit, i dhënë peng nga i ati bashkë me tre vëllëzërit e tij më të mëdhenj për paqe te Murati II, u bë zot i madh [Gransignore] i turqve. Duke parë te djaloshi një elegancë të mrekullueshme dhe një karakter luftëtari, ai e veçoi nga vëllëzërit e tjerë dhe ashtu si djalin e tij e stërviti në ligjin muhamedan dhe në të gjitha artet kalorsiake. Duke parë pastaj gjithmonë e më shumë gjallërinë dhe shkathtësinë e tij në përdorimin e armëve, e gradoi në një moshë akoma të re, kur ishte vetëm nëntëmbëdhjetë vjeç si komandat të ushtrive të tij. Për shkak të fitoreve të sjella prej tij, ia ndryshoi emrin nga Gjergj në Skanderbe, që në gjuhën tonë do të thotë Aleksandër, emër me të cilin do të quhej gjithmonë më vonë për shkak të trimërisë së tij të pamposhtur. Kur vdiq babai i tij [Skenderbeut], Murati pushtoi shtetet e Shqipërisë dhe pasi helmoi vëllëzërit e Aleksandrit, i premtoi atij, që në momentin e përshtashëm do ta rivendoste në principatat e tij, duke e mbajtur ndërkohë pranë vetes për ta përdorur për pushtime të tjera. Aleksandri, i tmerruar nga vdekja e vëllëzërve dhe duke dalluar shpirtin jobesnik të otomanit, vendosi që të shpallte hapur fenë e vërtetë. U arratis me shumë zgjuarsi dhe mjeshtri nga duart e tiranit dhe me uniformë turke u fut në Krujë, kryeqytet i shteteve të tij, dhe vrau të gjithë turqit që kishin pushtuar tokat e tij. I goditur thellë në shpirt nga ky fakt, Murati II, zemërohet dhe nuk mendohet gjatë për një hakmarrje të shpejtë, por dërgoi njërën pas tjetrës dy ushtri të mëdha për të sulmuar Krujën. Të dyja u shpartalluan nga Aleksandri i fortë dhe nga të dy gjeneralët e ushtrisë turke, njëri mbeti i vrarë dhe tjetri u zu rob. I sigurt se do t’ia dilte me planin e tij, Murati II shkoi vetë personalisht me 160 mijë ushtarë dhe me një numër të jashtëzakonshëm artilerie në atë rrethim [të Krujës, në vitin 1450]. Pasi e kishte provuar edhe me dredhi edhe me forcë, por pa sukses që ta pushtonte [Krujën], vdiq i pushtuar nga zemrimi dhe inati.”

Subjekti i dramës është ndërtuar mbi bazën e burimeve dokumentare të njohura të kohës dhe botimeve më të rëndësishme të autorëve eminentë, siç ishin: Odoricus Raynaldus (1646); Abraham Bzovius (1627), Henricus Spondanus (1641), Ioannes Leunclavius (1588), Paolo Giovio (1531) dhe Giovanno Sagredo (1673) që do të thotë se drama kërkon t’i mbetet besnike të vërtetave historike që njiheshin në atë kohë për Skënderbeun. Shënimet për autorët e cituar i gjejmë në f. 7 të dramës. Megjithatë siç do ta shohim më poshtë nga zgjedhja e emrave të personazheve dhe nga sfondi skenik në të cilën zhvillohen ngjarjet, bëhet një aludim i qartë për një lidhje të drejtpërdrejtë midis Skënderbeut dhe Aleksandrit të Madh të Maqedonisë, gjë që autorët kanë arritur me mjaft mjeshtri ta realizojnë.

Personazhet kryesorë në këtë dramë janë Aleksandri, zoti i Shqipërisë, Murati, perandori i turqve (sulltani), Araniti, Spani, princër në Shqipëri, Ernesti, Gjeneral i Aleksandrit, Osman aga, Selimi, ambasadori i Muratit dhe i burgosuri Ahmet pasha. Skena zhvillohet në një fushë mes dy ushtrive të Aleksandrit dhe të Muratit. 

Lidhja me antikitetin bëhet nëpërmjet hënës, e cila mbizotëron skenën para lojës së aktorëve. Skena përshkruhet në detaje në botim duke shpjeguar kuptimin e hënës në të dhe në të njëjtën kohë duke aluduar për Aleksandrin e Madh. Në antikitet, me tre figura të ndryshme njihej Perëndesha Ekate, ose Hënën, në varësi të zonave të ndryshme në të cilat ajo jetonte dhe me tre emra e dallonin atë: Proserpina në ferr, Çintia në qiell dhe Diana në tokë. Tre kërcimet e para në skenë i referohen këtyre tre figurave, duke pritur në adhurim që kësaj perëndeshe të ëndërruar t’i përulen edhe turqit e paraqitur në këtë aksion. Në të parin kërcim, në një fushë plot me gjemba në mes të të cilës është një mal me kratere gati për t’u hapur, paraqitet froni i Proserpinës, që adhurohet nga katër bujq dhe gra të tjera që herë mbledhin lule e herë ngjiten në mal. Kur krateri tymues i malit hapet, gratë largohen duke vrapuar sepse që andej del Plutoni me suitën e tij dhe rrëmben Proserpinën, i cili pastaj feston bashkë me suitën e tij për rrëmbimin e suksesshëm. 

Pas kësaj paraqitje skenike del në skenë Aleksandri, Araniti dhe Spani të cilët diskutojnë me njëri-tjetrin për vlerat në luftë e në fitore dhe nga dialogu i tyre mësojmë të gjithë kontekstin historik në të cilën është vendosur drama. 

Aleksandri fillon i pari me dialogun e tij, dhe që në fillim autorët vënë në gojë të Aleksandrit vargje të tilla plot adhurim për grekët e lashtë 

“Se dal valor vien la vittoria, o Prenci,

Ell’è per noi decisa, han vinto i Greci”

Nga goja e Aleksandrit mësojmë të gjithë kontekstin historik në të cilën zhvillohen ngjarjet e dramës: Murati do të kthehet me ushtri dhe do të tentojë të pushtojë Epirin dhe Arbërinë. Këto dy të fundit në gojën e tij dalin si dy gjëra krejt të ndryshme nga njëra-tjetra. Po kështu, Aleksandri thekson vendin e veçantë që zë “la costante mia Croja” në zemrën e tij, dashuri kjo që do të vihet në sprovë në kulmin e kësaj drame. 

Nga goja e Aranitit dëgjuesit njihen më mirë me forcën dhe karakterin e Aleksandrit, sepse ai i drejtohet plot lëvdata dhe këshilla Aleksandrit, duke i rikujtuar ligësinë e Muratit dhe natyrën e tij mashtruese. Me pak fjalë, ai e përgatit dëgjuesin/lexuesin e vëmendshëm edhe për skenarin e dramës, por pa zbuluar atë që do të përbëjë kulmin e saj. Në gojën e Spanit, autorët e dramës kanë vënë sukseset e turqve dhe e paralajmëron Skënderbeun për fuqinë e madhe të turqve të cilët kanë pushtuar Afrikën, Azinë dhe madje edhe Evropën po të mos ishte Aleksandri. 

Ndërkohë që këto personazhe zbulojnë jo vetëm kontekstin historik të dramës por edhe anën personale të saj, kur Araniti merr vesh që turqit kanë sulmuar Serbinë dhe që Irena, vajza e tij dhe gruaja e ardhshme e Aleksandrit, mund të ketë rënë robinë në duart e Muratit. Ndryshimi i emrit të gruas së Skënderbeut nga Donika në Irena mendojmë se është bërë me qëllim për arsye stilistike, për të treguar që në fund të fundit kjo dramë është një krijim artistik dhe që në planin personal nuk i qëndron besnike realitetit të dokumentuar. Një mesazh i tillë është i rëndësishëm për të mos lënë vend për konfuzion në lidhje me robërinë e gruas së Skënderbeut. 

Nëpërmjet ambasadorit Selim të sulltanit, organizohet një takim i Muratit me Skënderbeun, dialogu mes të cilëve zhvillohet në pjesën e dytë të dramës, ose në të ashtuquajturin ‘aksion të dytë’. 

Pjesa e dytë hapet me një dialog midis Ernestit, gjeneralit të Aleksandrit dhe Ahmetit, komandantit të burgosur të Muratit, dhe në këtë dialog lajmërohet ardhja e Muratit dhe humbja e ushtrive të tij të mëparshme. Nga goja e Ahmetit del një valë akuzash për Muratin, gjë që krijon një urrejtje e skajshme për të, parë edhe nga këndvështrimi i njerëzve të tij: 

“Ma il feroce Amurat si non ragiona,

Uomo di sangue amante, e violento”

Pasi futen në skenë Aleksandri, Murati, Araniti, Spani dhe Osmani, fillon të rritet tensioni dramatik. Fillimisht Aleksandri bën një gjest kalorsiak duke shpëtuar Ahmetin nga shpata e Muratit që i zemëruar për disfatën e komandantit të tij kërkon ta vrasë atë në prani të të gjithëve, duke shprehur përçmim për ata që humbin si dhe duke i trajtuar vartësit e tij si objekte pa vlerë. Pas kësaj, Murati i kujton Aleksandrit fuqinë e madhe të perandorisë së tij, dhe që ai sundon gjithë ‘Qiellin’: Evropën, Afrikën dhe Azinë, dhe i ofron Aleksandrit që të kthehet tek ai e të zërë përsëri vend mes sundimtarëve të tij. Ai i rrëfen dashurinë e madhe që ushqen për Aleksandrin, duke i kujtuar atij që e ka rritur dhe edukuar si djalin e tij, dhe që ka pasur për të plane po kaq të mëdha sa për djalin e tij. Pastaj i ankohet që Aleksandri është treguar i pabesë dhe i është kthyer në armikun më të rreptë. Kur Aleksandri i kujton të gjitha vrasjet që ka bërë, e ndër to edhe atë të vëllezërve të tij, Murati justifikohet që të gjitha janë bërë për hir të pushtetit, madje edhe ajo e vëllezërve të tij është bërë për t’i siguruar pushtet Aleksandrit: 

“I tuoi prima di te nati Fratelli

Su te dovean regnar: con lor lo stile

Seguji degli Octoman: con la lor morte

Dell’Albania ti fei Signor, al primo

Di lor dovuta: ingrato! Sol per farti

Regnar gli uccisi…”

Aleksandri i përgjigjet që më mirë do të kishte preferuar skllavërinë sesa vdekjen e njerëzve të tij, dhe me moralin që shpreh ngrihet në rangun e kalorësit evropian: 

“A noi non piace di regnar con colpa,

ne sopra il sangue altrui di gire al trono,

Questa la gloria sia degli Ottomani,

E di chi siegue l’arabi Impostore.”

Pas një debati të gjatë e plot me fyerje nga ana e Muratit, ku megjithatë Murati e sheh që Aleksandri nuk ka ndërmend të lëshojë pe e të pranojë privilegjet e ofruara nga ana e tij, autorët e rrisin dramacitetin e veprës me anë të një shantazhi nga ana e Muratit: Nëse nuk dorëzon Krujën, do të vrasë Irenën, i pohon ai tërë inat.

“Qual più cara ti sia Croja, od Irene”

Skena mbyllet me personazhe dhe valle të kërcyera nga tragjeditë e Euripidit: Ifigjeninë, Orestin te tempulli me altarin e Dianës, Piladi që e shpëton Orestin në momentin kur Ifigjenia kishte ngritur dorën për ta vrarë vëllain e saj që nuk e njihte. 

Pjesa e tretë hapet me ankthin e fisnikëve shqiptarë: Aranitit, Spanit dhe Aleksandrit për vendimin që duhet të marrë Aleksandri. Araniti, babai i Irenës vendos më në fund që më mirë të sakrifikohet Irena sesa Aleksandri dhe Kruja, duke i kërkuar që të marrë hak për Irenën: 

“Ella morrà più lieta, e più contenta

In pensar, che tu vivi, e che un dì puoi

Far sua vendetta…”

Po kështu, edhe Spani i thotë që vetëm ai, Aleksandri, mund ta shpëtojë Shqipërinë, dhe ta mbrojë të gjithë Evropën, kështu që nuk duhet ta sakrifikojë veten. 

Provokimit të Muratit, për Aleksandin, se cila kishte më shumë peshë brenda zemrës së tij, mbretëria apo dashuria, Kruja apo Irena 

“Quale centro al tuo core abbia più forza

Se il Regno, o pur l’amor, se Croja, o Irene”

Araniti i përgjigjet më shumë forcë, që lavdia është e para “La gloria è il primo” dhe që vajza e tij nuk ishte akoma gruaja e Aleksandrit, e për këtë ai nuk duhet të ndihej i detyruar për ta shpëtuar atë. Përkundër këshillave të fisnikëve shqiptarë, Aleksandri vendos që të dorëzohet te Murati me qëllim që të shpëtojë edhe Irenën edhe Krujën, sipas një marrëveshje të bërë me sulltanin osman. Menjëherë pas kësaj është një veprim shumë dramatik, kur Murati pranon që Skënderbeu ishte për të më i rëndësishëm se Kruja dhe se Irena:

“ … Più di Croja, e Irene

Tu mi sei caro…”

Ndërkohë që Ahmeti tenton të vrasë Muratin, dhe Aleksandri shfaq një tjetër gjest kalorësiak duke e shpëtuar Muratin nga shpata e Ahmetit, Ernesti lajmëron që Irena është liruar dhe që është e sigurt brenda mureve të Krujës. Në të njëjtën kohë vjen edhe lajmi që Roma i ka dërguar Aleksandrit skeptrin, diademën dhe titullin e madh e të shenjtë të mbretit të Epirit. Për Muratin, të gjitha këto lajme janë një goditje e padurueshme që i shkaktojnë vdekje të menjëhershme. 

Duke qenë se kjo dramë është kompozuar për dukën e Modenës, Reggios dhe të Mirandolës, nga konviktorët e kolegjit të fisnikëve, të gjithë aktorët që marrin pjesë në luajtjen e saj janë fisnikë gjë që vihet re edhe nga titujt që mbajnë dhe ata janë pjestarë të rretheve të larta kulturore dhe intelektuale të kohës. 

Emrat e aktorëve që kanë luajtur në këtë dramë i gjejmë të shënuar në faqen 8 të librit dhe janë: 

1. Francesco Giusepe Magnani Modenese principe di Lettere, e Decano del Collegio – në rolin e Aleksandrit (përkatësisht Skënderbeut); 
2. Francesco Marescalchi Bolognese Accademico di Lettere, e d’Armi – në rolin e Muratit (Imperadore de’ Turchi); 
3. Giammaria Riminaldo Ferrarese, Accademia di Lettere – në rolin e Aranitit; 
4. Alessandro Lupi Bergamasco, Accademia di Lettere – në rolin Spanit; 
5. D. Carlo Leonardi Navarese – në rolin e Ernestit (Gjeneral i Aleksandrit);
6. Giuseppe Calori Modenese – në rolin e Osmanit (Agà de’ Giannizzeri);
7. Giovanni Zameccari Bolognese – në rolin e  Selimit (ambasador i Muratit); 
8. Marchese Gaetano Meli Lupi di Soragna Parmigiano N. V. – në rolin e Ahmetit (Bassà i burgosur). 

Pra siç vërehet janë tetë aktorë që vijnë nga gjashtë qytete të ndryshme italiane, respektivisht janë dy aktorë nga Modena, dy nga Bolonja dhe një aktor Ferrara, një nga Bergamo, një nga Novarra dhe një nga Parma. 

Publiku, siç mund të merret lehtë me mend, ka qenë i zgjedhur nga shtresat më të larta të Modenës, Reggios dhe të Mirandolës.

Pergaditi: prof. dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Botimi i letrës së papës Pali VI, nga 17 janari i vitit 1968, është përkthyer shqip nga Hilushi (pseduonim i Ernest Koliqit) me një mjeshtri dhe stil të veçantë, në dialektin gegërisht. Po ashtu, nga Hilushi u shkrua edhe komenti në fund të letrës, i cili është shumë përmbajtësor, domethënës, me tone shprese sa edhe kritike. Letra, për herë të parë, është botuar latinisht në “L’Osservatore Romano”, Citta del Vaticano. Viti 108, nr. 13 (32.691), 18 janar 1968, f. 1-2, për t’u botuar pastaj në revistën “Shêjzat” [Le Pleiadi]. Romë. Viti XII, nr. 1-3, 1968, f. 9-12. Në fund sjellim edhe përshkrimin e përkthimit shqip të bërë nga Hilushi, të letrës së papës Pali VI, të botuar te “Shêjzat”.

Letra e Papës Palit VI nga 17 janari i vitit 1968

Bijvet t’anë të dashun

Zotnijve të tyne Kardinala

Massimiliano de Fürstenberg

Prefekt i Kongregacjonit

të Shèjtë për Kishat Lindore

dhe

Gregorio Pietro Agagianian

Prefekt i Kongregacjonit

të Shèjtë për Evangjelizimin e popujvet

Bij t’Anë të dashun,

shëndet e bekim apostullik

            Me të kënaqun zêmre po u a sjellim fjalën Tanë Kryeparvet të dy Dikasterevet fetare nga të cilat mvaren Katholikët Shqiptarë e Arbëreshë, në rasën e Pesqindvjetorit të fatosit të tyne Gjergj Kastriotit Skanderbeg.

            Skanderbegu âsht pinjolli famëmadh i njâj treve qi pat fatin të përfshihet ndër sajime apostullike të Shën Palit e ndoshta nga dora e tij muer të parën farë t’Ungjillit; pa ajo paraqitet nga historija porsi Kishë me hierarhí nga fillimi i shekuli IV.

            Hierarhija shêjte e saj, ritit qoftë linduer qoftë prendimuer, mvarej nga patriarkata e Romës, e gjatë vargut të Konqilevet të mëdhaja Ekumenike, në bashkim me Selinë Romake, qe mbështetja e përhershme e orthodoksisë.

            Nonse mâ vonë Ikonoklastët deshtën ta këpusin nga jurisdikcjoni patriarkuer i Romës, dhe u ternuen në tokë të saj fise barbare jo kristjane, Shqipnija prap se prap e mbajti fenë e vet të shëndoshë, dhe synimin e shpirtin të ngulun tek Roma. Dhe kësaj Selije Apostullike i u suell ndër çaste të rrezikshme, tue gjetun herë mbas here përkrahje shpirtnore dhe materiale.

            I XV Qindvjet qe për kombin Shqiptar një nga përjudhat mâ të travajume, e njiherit edhe nga mâ të lavdíshmet të hisotrisë së tij, për luftat e pandâme që i u desht të përballojë kudrejt kërcnimit t’ushtrivet osmane pushtuese, të cilat, mbasi patën shtîm në dorë kryeqytetin e Perandorisë Byzantine, i mateshin drejt për së drejti Perëndimit. Qindresa e Shqiptarvet, gjatë një të katërt qindvjeti, u deftue /f. 9/ sa kambëngulëse aq edhe ngadhënjyese, sidomos nepër trimní e mbas udhëheqjes së kryeprisit të tyne Gjergj Kastriotit Skanderbeg, Pesëqindvjetori i Vdekjes së cilit përkujtohet po në këtë ditë 17 kallënduer 1968.

            Me të madhin gëzim muerëm vesht se gjith sa janë gjakut shqiptar, si në Shqipní ashtu përjashta, pregatiteshin për kremtim të lulëzueshëm të këtij qindvjetori me nderim mâ të thellë se kurr ndaj fatosin e tyne kombëtar të madh e të paharrueshëm. Edhe kjo Selí Apostullike me gjithë zêmër po bashkohet në përkujtim të fytyrës bujare të Gjergj Kastritotit, birit besnik të Kishës, të cilin Parardhësit Tanë e mbuluen me kaq e të tilla lavde sa ndoshta kurrnjânit ndër fatosa t’asaj kohe nuk i drejtuen. E njimend ai gjatë njizetepesë vjetve dijti ta mprojë nga pushtimi atdhenë e vet, tue sigurue me at mproje një nga sektorët mâ të rreikshm të ballit mprojtës të Krishtënimit. Përandaj Parardhësi i Ynë Kalisti III përherë i nderueshëm, tue marrë para sýsh besnikinë ndaj Fenë e ndaj Selinë Apostullike, me të cilën Kryetrimi i madh siellte ushtarët e vet në luftim, mujte shkurt ta pikëzonte tue pohue se Ai “përmbi të gjithë princat katholikë pat meritime të nalta ndaj Fenë e besimin e krishtenë”[ Liber Brevium Callisti III, nr. 298 foglio 122].

            Një mbas një, përandej, Papët që zunë këtë Selí në atë përjudhë të gjatë të luftës së tij të pandáme, s’ia kursyen ndihmën e tyne kohë mbas kohe e me dobí, madjè i dhanë mbështetje edhe përtej mase së mundësivet të veta.

            Mbas vdekjes së fatosit, e mbas pushtimit t’Adheut nga zotnuesa të huej, shum Shqiptarë pëlqyen mâ mirë mërgimin me gjithë farëfis, sidomos pse në Vendlindje mâ nuk mujshin të gëzojnë lirinë e Fesë ballëhaptas. Disa kaluen në Greqí, ndërsa tjerë, me shumicë, erdhën n’Italí, veçanërisht në Kalabrí e në Siqilí, valë mbas vale, tue gjetun pritje miqësore n’ato vende bujare. Për ta s’la pa u kujdesuem me gjithë zêmër kjo Selí Apostullike, me veprim të vazhduem e të përkujdesëshëm, si e ipte koha, derisa tash vonë për ta ngrejti tri qendra juridike në vete, Lungro dhe Horën e Arbëreshëvet me ipeshkví, dhe Monastirin stavropegjik të Grottaferratës me Arhimandrit, posë Seminarit Papënuer arbëresh “Benedikti XV.”

            Me admirim po shofim se këto Komunitete arbëreshe tash 400 vjet e mâ tepër ruejnë, posë gjuhës e traditavet, një kujtim të gjallë të të madhit Gjergj Kastriotit, nga bashkëluftëtarët e të cilit rrjedhin, e trimnitë e të cilit përjetësojnë ndër tregime e kangë popullore. Dhe bashkë me kujtimin ruejnë edhe Fenë e Tij, baras me përkushtinë ndaj këtë Selí Apostullike, për shërbim të cilës ata dhuruen njerëz të përmendun për dije e vërtyt, si, me të kënaqun po e kujtojmë, ndër ata që hypën mbi Kathedrën e Shën Pjetrit, Parardhësin Tanë Klementin XI, Albani, i cili mburrej për rrjedhën e tij të moçme shqiptare. Ata mandej që e ruejtën dhe ritin linduer, e bânë tue i u përshtatun njâj sajimi të dijshëm të Provanisë Hyjnore, që të përbâjshin një dëshmí të pandërpréme të katholicitetit të Kishës dhe, tue qindrue mes popullsísh latine, të bâjshin të njoftuna e të adhurueshme rite e tradita /f. 10/ të ndryshme më të cila stoliset e njâjta dhe e vetmja Kishë e Krishtit. Dhe Na, tue e mbështetun shpresën Tanë në të përtrîmet e tyne simbas Konqilit Ekumenik Vatikan, po shprehim urimet mâ të mirat që ata mund të gjêjnë rrugë të ré për veprimtarinë shpirtnore që dikur zhvillojshin në Shqipní, e që ato Kishna vendëse riti linduer të dijnë të marrin një pjesë edhe mâ me randësi në atë shpirt e në atë vepër ekumenike që frymëzon e vên në lëvizje Krishtënimin.

            Porse kujtimi i Papës, ndërsa nuk i harron të gjith ata Shqiptarët e shumtë të mërguem me shumicë nepër botë, u siellet sidomos komunitetevet katholike të mbetuna në tokë shqiptare edhe mbas pushtimit otoman e mbas humbjes së pamvarisë kombëtare. Sadoqi të rrethuem nga elemente tjera besimesh, tue pám vëllazën të shtërnguem nga nevoja e nga shpata të ndahen nga feja e të parvet, ata qindruen heroikisht në besë të Krishtit dhe të Selisë Apostullike. Dhe kjo, si mujti mâ mirë, i mbështeti dhe i ndihmoi nepër veprim të Propagandës e të Kongregacjonit Linduer, nepër zell të priftënvet shqiptarë e arbëreshë e të rregulltarvet, si Franciskanët, Basiljanët, Jeziutt dhe Lazaristat. Mbajti dhe përforcoi hierarhinë kishtare, ftoi e rriti ndër institute të veta klerikët e tyne dhe ngrehi për ta në Shkodër nji Kelogjë Papënore.

            Të shumta janë meritimet e këtyne bijve Tanë fort të dashun shqiptarë e arbëreshë, qoftë në lamë të shpirtit qoftë në atë të letërsisë e të kombësisë, përpara e mbas fitimit të Pamvarsisë Kombëtare në 1912, dhe s’ka kush që nuk i njeh.

            Në âsht se atyne u shprehim në mënyrë të veçantë dashuninë Tanë atënore, po e bâjmë pse i kemi veshtrue hap për hap në këto vjett e mbrame ndër vështërsít e ndër mundimet e tyne nga shkaku i kufizimevet të padrejta që i vêhen lirisë së tyne fetare e të salvimit të bajtun sidomos prej Barijvet të tyne.

            Ta dijnë ata bijt Tanë zë dashun, të cilët u nënshtrohen cenimeve kaq të randa ndër pasuní mâ shêjte e mâ të paprekëshme qi i përkasin njeriut, se zêmra e Papës âsht me ta dhe për ta i lutet Zotit të gjithfuqishëm dhe zêmërdhimbëshëm, që t’i ngushëllojë e t’i trimërojë.

            Kujtimi i Ynë u siellet edhe, me të dashun, të gjith Shqiptarvet jo katholikë, Orthodoksë e Myslimanë, mirë tue dijtun se të gjith të bashkuem ndër kujtime të traditavet hisotrike e lavdiplote t’atdheut, gjithmonë kanë këqyrë kah Selija Shêjte si kah mprojtsja e Kombit të tyne, dhe veçanërisht kanë tregue mirënjohje për përkrahjet e saj në kohë kritike të Pamvarsisë qyshë prej 1912 e tektej.

            Me sigurí  përtrîme po i thërrasim sot ndërhymjes amnore të Zojës së Këshillit të Mirë, e cila ç’prej kohës së vdekjes së Skanderbegut nderohet në Gjenacan, dhe njifet nga Shqiptarët porsi Zoja e Shkodrës.

            Ndër kambët e Saja Na duem të bijmë ndër gjûj bashkë me Jue, të dashtun Bij t’Anë, tue e shkrî me zâne të katholikve shqiptarë zânin t’Onë lutës për të kërkue qi zêmrat e të gjithvet të zbuten e të hapen për të pranuem këshillet e Perendisë, dhe që e ardhëshmja e Kombit Shqiptar bujar të jetë e dênjë për të kaluemen e tij të lavdíshme e për atë misjon që Zoti në këtë shekull i ka shênjuem. /f. 11/.

            Me kët urim Ju apim përzêmërsisht, Bij t’Anë të gjith Ipeshkvîjvet, Meshtarë e besnikë shqiptarë, n’atdhé e jashta atdheut, si peng të dashamirsís së veçantë t’Onë, Bekimin Apostullik.

            Romë, pranë Shën Pjetrit, 17 kallënduer 1968, në të pestin Vjet të Pontifikatit t’Onë. /f. 12/.

Komenti nga Hilushi (Ernest Koliqi):

Kjo letër e thekëshme e Shêjtit At Pauli VI jemi të sigurtë se ka m’u pritë me mirnjohje së thellë nga çdo zêmër shqiptare pa kurrnji dallim besimi ase ideje. Në  tê kumbon e lartë lavdija e Prîsit të Madh t’onë dh’e popullit qi Ai udhëhoq në nji varg të shkelqyeshëm fitoresh. Dridhet nëpër rrjeshta të saj nji kujdes i veçantë për Atdhén t’onë dhe nji dishir urimtar ditësh mâ ftabardha për në t’ardhëmën. Ati Shêjtë na porositë mos me dyshue në fatet e kombit e, për me na bindë, përmendë kalesën e lavdíshme, meritat qi fituen Shqiptarët tue mprojtë në XV qindjvet qytetnimin europjan. Përkujton me shprehje të larta çmimi Fatosin Komtar t’onë e na nxitë me ndjekë gjurmat e tija sidomos në flakim të ndiesíve vëllaznore.

Çdo fjalë e Papës zgjon jehonë të gjânë botnore. Me letër të Tij të 17 kallëndorit 1968, Pauli VI tërhoq vërejten e botës mbarë mbi meritat e motëshme të popullit shqiptar dhe mbi mjerimin e gjendjes së tij të sotshëme.

Pak janë ata të huej qi na përfillin, dikush na urren, shumica harron se ka nji komb shqiptar. Kemi nevojë për kuptim e mbështetje sepse shum paragjykime ushqejnë përgjithësisht të huejët mbi né dhe çashtjet t’ona. Prandej fjala lartushtuese e Papës së Romës, në rasën e Pesëqindvjetorit të Vdekjes së Gjergj Kastriotit Skanderbeg, tue i a kujtue botës qênjen t’onë dhe vuejtjet e padrejta qi na kanë mbulue, i sjell nji shërbim të pashoq Shqipnís e Shqiptarvet.

Me përkushtí mirnjohse i shprehim Shêjtnís të Ti Paulit VI falnderimin tonë e të shumicës së Shqiptarvet qi mendojnë e ndiejnë si na por gjinden në pamundësí, për rrethâna të dijtuna, me shfaqë lirisht mendimin edhe ndienjat e veta.

Shêjzat [Le Pleiadi]. Romë, /Kallënduer-Mars/, 1968, viti XII, nr. 1-3, f. 9-12.

*****

Un documento del Santo Padre su Giorgio Castriota Skanderbeg. /Nel Quinto Centario della morte/.

[f. 1] Nel quinto centario della morte di Giorgio Castriota Skanderbeg, Sua Santità ha inviato il chirografo che trascriviamo ai Cardinali Prefetti del la S. Congregatione per le Chiese Orientali e per la Evangelizzazione delle Genti.

Dilectis Filius Nostrus Maximiliano S. R. E. Card. De Furstenberg, Sacre Congragationis pro Ecclesus Orientalibus Praefecto, et Gregorio Petro S. R. E. Card. Agagianian, Sacre Congregationis pro Gentium Evangelizatione Praefecto.

Paulus PP. VI

Dilecti Filii Nostri,

Salutem

et Apostolicam Benedictionem.

Quinto revoluto saeculo ab obitu illius Georgii Castriotae, qui Skanderbeg est appellatus, Sacrorum Consiliorum Praefectos, quorum in dicione catholici homines sive Albanenses sive Nos alioqui ruvat.

Hic enim lectissimus eius terrae filius fuit cui feliciter contigit, ut digna apostolico Sancti Pauli ministerio haberetur ab eoque, sicuti fertur, sparso primitus Evangelii semine fecundaretur; cum reverea Ecclesia cum proprio sacerdotum ordine quarto iam menute saeculo post Ch n inibi constituta ostendatur.

Porro eius Episcopi, ii etiam qui ad orientales ritus pertinebant, patriarchali Romanae Sedis iuri fuerunt obnoxii, quacum inter maximorum Conciliorum Oecumenicorum seriem in fidei integritatem servandam assiduam semper operam impenderunt.

Haec postea regio per sacrarum imaginum ecersores a patriarchali Romae, quam diximus, iurisdictione seiuncta est; verum, quamvis exterarum impetu gentium, Christi doctrinam non profitentium, esset capta, firma tamen in sua fide permansit, oculis animisque incolarum in urbe Roma defixis Ad hanc enim Apostolicam Sedem in summis discriminibus confugere non omisit, indeque auxilium opemque in rebus sive temporalibus sive spiritualibus numquam non hausit.

Saeculo autem quinto decimo Albanesi nationi maximae aerumnae proptereaque uber gloriae materia enatae sunt, cum ei diuturum bellum contra irrumpentes Hosmanorum exercitus esset sustinendum, qui, domicilio Constantinopolitani Imperu occupato, ipsius Occidentis nationibus minabantur. Quibus tenaci invietaque fortitudine Albanensis quinque lustra obstiterunt, idque merito virtutique summi eorum ducis Georgii Skandrbeg est tribuendim, cuius quindem obitus commemoratio quinque post saecula in hunc diem incidit.

Quam ob rem magno animi Nostri gaudio didieimus, omnes Albanenses domi forisque saecularem huiusmodi memoriam esse celebraturos, egregia venerationis officia in suae patriae heroem, quem oblivisci nequeant, conderentes. Haec igitur Apostolica Sedes libenter cum iis suam laudem nobilissimi viri consociat, quem, fidelem Eclesiae filium, Summi Pontifices, Decessores Nostri, tam amplis verbis sunt procescuti, quae nullis forsitam eius aetatis viris tribuerint. Nam ipse qumque et viginti annos suam patriam ab hostibus servavit incolumem, itemque regionem tutatus est maiori periculo obnoxiam in fronte aciei, quae monumento atque defensioni christiano populo erat Quapropter ven rec. Decessor Noster Callistus III, singulare praesentum fidei Sedisque Apostolicae studium respiciens, quo impulsus dux praestantissimus suos ad certamen evocabat, recte effecit coegitque, eum “ultra omnes catholicos principes de fide et religione christiana optime meritum” fuisse (Liber Brevium Callisti III, n. 298, f. 122).

Ceteri vero Pontifices, qui deinde deinceps ad Beati Petri Cathedram ascenderunt longum per tempus, quo continua ipse bella gessit, tantum afuit ut certum firmumque auxilium ei denegarent, ut etiam validius quam pro suis viribus ei faverent.

Post tanti viri mortem, cum exterae gentes patria essent potitae, plurimi Albanenses exsulatum abire quam ibi manere maluerunt, ea potissimum de causa, quod nullam fere facultatem suae fidei libere profitendae haberent. Alii itaque se in Graeciam contulerunt, alii vero plurimi, varia demigrantes aetate, Italiam ac praesentim Bruttium atque Siciliam attigerunt, ubi benigno liberalique hospitio excepti sunt. Quibus omnibus adesse atque consulere Apostolica haec Sedes numquam praetermisit, assiduo providoque studio pro temporum opportunitate in eos collato. Quod aperte declaratur proximorum Decessorum Nostrorum praescriptis, qui tres ecclesiasticas provincias, Lungrensem scilicet et Planensem et B. Mariae Crzptoeferatae, totidem traditas Pastoribus, constituerunt, praetereaque Pontificium Seminarium ruventibus ad sacerdotium informandis condiderunt, a Decessore Nostro Benedicto XV appellatum.

Equidem Nos haud mediocri admiratione hosce Albanensium coetus conspicimus non solum patriam linguam moresque servare, sed memoriam etiam ac recordationem illius Georgii, utpote cuius commilitionibus ipsi progenitis sint eiusque gesta sive narrando sive canendo redintegrare soleant. Neque ignoramus eos tanti viri fidem pietatemque in Apostolicam Sedem semper retinuisse, cuius ministeriis viros dedisse tam doctrina quam virtute clarissimos: quos inter refere placet ipsum Decessorem Nostrum Clementem XI, ex Albana gente, qui de antiquo Albanensi ortu honeste gloriabatur. Qui vero ex iis in consuetudine orientalis ritus permanserunt, ii sane providenti Dei consilio paruisse putandi sunt, ut nempe constans ederent catholicae Ecclesiae testimonium, interque Latinos populos conversantes, famam gratiamque variis ritibus et usibus conciliarent, quibus una eademque Chirsti Eclesia insigni tamquam veste exorantur. Quam ob causam firma spe ducimur optimisque omnibus expetimus ad fore, ut ii, hac aetate quae Oecumenicum Concilium Vaticanum II subsequitur, ita studio sese renovandi ducantur, ut traditam sedulitatem industriamque ad animorum salitem pertinentes, in Albanensi terra magis magisque incitent, atque hae Orientalis Ecclesiae, oecumenico spiritu imbutae, ea fortiter suscipiant incepta, quae universam Christianorum familiam alunt atque exercent.

Attamen, si plurimos haud /f. 2/ oblivisimur profugos, qui huc illuc per terrarum orbem demigrarunt, Nostras potissimum cogitatones ad eas catholicorum referimus communitates, quae in Albanensi terra tum etiam remanserunt, cum patria a Turcis est ocupata suamque libertatem amisit. Eae enim, quamvis cum populis non christianis vel cum fratribus, qui vel vi vel necessitate erant religionem, coniunctius viverent, catholicam fidem invicta  constantia retinuerunt, usque ad vitae imoendium tum Chirsto tum Apostolicae huic Sedi obsequentes. Haec autem, quantum facere potuit, eas sustentavit adiuvitque opera sive Sacrarum Congregationum Fidei propagandae Ecclesiaeque orientali praepositarum, sive impigrorum sacerdotum Albanesium, sive denique religiosorum Ordinum sodalium, ut Francisalium, Basilianorum, Ignatianorum, Vicentianorum; neque solum sacram Ecclesiae hierachiam servavit atque confirmavit, sed sacerdotii, etiam candidatos in propria Instituta recepit Pontificiumque Seminarium urbe Scodra fundavit.

Quae vero merita hi dilecti fili, vel sede vel natione Albanenses, cum de religione tum de litteris patriisque rebus, et ante et post adeptam anno millesimo nontesimo duodecimo patriae suae libertatem, sibi collegerunt, ea multa omnibusque pernota sunt.

Quodsi his ipsis potissimum paternae Nostrae benevolentae caritatem significare gaudemus, id ea de causa facimus, quod trepido animo, novissimis hisce annis, ad eorum difficultates casusque adversos respeximus, cum inique religiosa eorum lbertas coerceretur ipsique Pastores acerba vexatione afficerentur.

Noverint igitur iidem dilectissimi filli, qui talia perpessi sunt ob sanctum inviolabileque humani nominis patrimonium, paterno Nos animo sibi propius adesse, itemque omnipotenti, ut ipsos soletur et erigat.

Nostra demum amanti cogitatione ceteros Albanenses incatholicos complectimur, sive Orthodoxos sive Mahumedanos, quippe quos omnes sciamus, uno quasi consilio insignium vetustorumque patriae suae morum memores, ad Romanam hanc Sedem tamquam ad suam patronam semper respestasse eiusque beneficia iam und a recuperata libertate ad hoc usque tempus libenter agnovisse.

In hisce ergo adiunctis redintegrata fiducia maternam opem Derparae Mariae Virginis a Bono Consilio impioramus, quam antiquitus, post ipsius Georgii mortem, Genestani multa pietate excultam Albanenses ut Beatam Virginem Scodrensem pernoscunt.

Itaque sacris eius genibus una vobiscum, Dilecti Fili Nostri, advoluti, catholicorum Albanensium voci Nostram adiungimus vocem, id enixe petentes, ut omnium animi divinis consilis obtemperent futuraque tempora nobilissimae Albanensium nationis ut egregiis factis superioris aetatis, ita numeri, quod simmus Deus eidem in mundo exsequendim commisit, gloriose congruant Quorum in auspicium vobis, Dilecti Fili Nostri, cunctisque sacrorum Antistitibus, sacerdotibus fidelibusque Albanensibus, sive domi sive foris sunt, Apostolicam Benedictionem, singularis benevolentiae Nostrae testem, peramanter impertimus.

Datum Romae, apus Sanctum Petrum, die XVII mensis Ianuarii anno MCMLXVIII, Pontificatus Nostri quinto.

Paulus PP. VI.

Pergaditi: prof. dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies