Mustafa Kruja – Page 3 – Dielli

SHQIPTARË DHE SERBË

September 11, 2015 by dgreca

NGA MUSTAFA KRUJA/*

Më poshtë botojmë përkthimin shqip të një interpelate q’i bën deputeti serb z. Grigor Bozhoviqi ministrit të jashtëm të shtetit të tij mbi përfaqësonjësin e rí të Shqipërís në Belgrad, Ceno Bej Cernogllavoviqin. Zoti Bato që na dërgon këtë përkthim nga Bukureshti e përcjell dhe me një notë të tij t’ interesantëshme. Po me këtë rasë nuk është keq që të bëjmë dhe né një analizë të shkurtër e të kthjelltë të një tendence të ré që ka filluar të çfaqet prej ca kohë si një fenomen politik i papritur në disa qarqe politike të Belgradit mbi marrëdhënjet e dy shteteve fqinj të Ballkanit: Jugosllaví dhe Shqipërí.

Politikanët serbë, me Nikolla G. Pashiqin në krye, të dehur keq prej triumfit të pashpresuar t’armëvet të tyre në dy luftërat ballkanike, të pështetur e të siguruar mirë prej Rusís cariste dhe prej një rrjeti të gjërë forcash dipllomatike e ushtarake që endej në mes të dy oqeanëve, besuan një herë se asnjë fuqí në botë nuk do të qé e zonja t’ua nxirrte nga dora brigjet shqiptare t’ Adriatikut që kishin pushtuar prej sundimit të kalbur të perandorís otomane. Dhe për të siguruar këtë, nuk lanë mjet pa përdorur kundër popullit shqiptar të çarmatosur : as plumbin, as bajonetën, as fjalën, as pendën. Mijëra e mijëra shqiptarësh, grá, foshnja, pleq e të rinj u vranë, u therën dhe u dëbuan ; fara shqiptare iu paraqit botës së qytetëruar si një njollë për të : populli autokton e më i vjetër i Ballkanit u tregua si një bandë egërsirash antropofage, në fazën më primitive të njerzís. Me një fjalë ky popull jo vetëm që s’ishte në gjëndje të formonte një shtet më vehte, por, n’ interes të paqes së Ballkanit e të dinjitetit t’Evropës së qytetëruar q’e kishte në gjí, meritonte të shuhej kryekëput ose, e paka, të skllavërohej e të shtyhej në qytetërim me kërbaç. Mjafton, në mes të qindra shkrimeve kësodore, të këndohet “Shqipërija dhe Fuqít e mëdhà” botuar serbisht dhe gjermanisht në mijëra kopje prej një ish-kryeministri serb, Vladan Gjorgjeviqit, me shpenzimet e qeverís së Belgradit dhe…. përkthyer frëngjisht prej M.T. Kral Aleksandrit I, princit trashëgimtar t’atëhershëm të fronit të Karagjorgjeviqëvet, për të pasur këndonjës sa më shumë në botë.

Por u bë si u bë, dhe këtyre politikanëve të verbuar nga ultra-nacjonalizma serbe nuk u doli falli mu ashtu siç e kishin parë. Dhe zëri i shqiptarëvet, sado i ndrydhur e i mbytur prej bajonetavet armike pa farë mëshire e shkrupulli, diku gjeti vesh të dëgjohet. Ndonëse i qethur dhe i cungulluar, u njoh një shtet independent shqiptar. Gjysma e Shqiprís së vërtetë u sakrifikua, por brigjet e Adriatikut, që nga gryka e Bunës gjer te kepi i Stilos mbetën në duart t’ona. Atë që s’e shihnin dot politikanët e verbër serbë, e kuptoi diplomacija e hollë e fuqivet të trikuptimit, të cilat, megjithëqë donin t’a përkrahnin Serbín kundra trilidhjes, s’ishin gati të përballin një luftë të përgjithëshme të sigurtë për hatërin e saj. Mjaftonte për tó, bile qé një triunf i madh shuplaka e rëndë q’i dhanë politikës gjermane “Drang nach Osten” me futjen e Kosovës shqiptare ndën thonjtë e serbëvet dhe me coptimin e krejt Maqedonís në mes të Shteteve të Ballkanit t’ asaj kohe.

Megjithëkëtë, në qenë të kënaqur mbrojtësit dhe përkrahësit e lakmivet serbe nga kjo zgjidhje e problemës së “njeriut të sëmurë”, siç quhej Turqija prej një gjysmë shekulli e tëhu, nuk qenë gjithashtu serbët vetë. Çudija më e madhe është se verbërija e tyre nuk u kufizua në besimin që kishin në fillim se do të mundin t’a fshinjë nga karta e Evropës emrin shqiptar dhe Shqipërí, por vazhdoi dhe më tutje me të tëra konsekuencat funeste që sot po u kërcënohen mbase gjithë popujvet të Ballkanit dhe jo vetëm neve dhe atyre. Në vênd që t’i jepnin dorën shtetit të ri fqinjë për t’a mëkëmbur dhe për t’i lehtësuar vështirësít natyrale qi ka çdo komb në rilindjen e tij, të zgjonin e të forconin vëllezërín në mes të dy popujvet shoq me shoq dhe me fqinjt e tjerë të Ballkanit për të formuar së bashku një bllok çeliku kundër rreziqeve të përjashtme, ata bënë ç’mundën për të na dobësuar neve dhe vehten, për të mbjellë farën e grindjes dhe të shkatërrimit, dhe kështu me imperializmin e tyre të pafré i hapin portat, më të katër anët e sinisís, një imperializmi tjetër shumë më të fortë për dëm të madh të të gjithë popujvet të saj. Vazhduan në masakrimin dhe martirizimin e shqiptarëvet që patën fatkeqësín të mbeten nën sundimin e tyre. Blenë tradhëtorë, pajtuan mercenarë duke pandehur se këta do të mundnin t’a sundojnë shtetin shqiptar për hesap të tyre. Rezistenca e nacjonalistëvet t’anë për mbrojtjen e integritetit dhe t’ independencës së Shqipërísë, ndonjë klithmë e rrallë dhe e dobët e këtyre në jehonë të gjëmimit të vëllezërvet të martirizuar matanë të kufirit, u quajtën serbofobí dhe irredentizmë, kurse pretendimet e çdo nacjonalisti të vërtetë shqiptar kundrejt fqinjës ofensive ishin nga më modestet që mund të ketë çdo popull në botë që ndodhet në konditat t’ona: “Lenani në paqe dhe kini pak mëshirë për vëllezrit t’anë që sundoni!…”. Këtë u kemi thënë gjithnjë, dhe këtë u themi dhé sot.

Ç’të bënim dhe ç’të bëjmë tjetër? Kemi dashur dhe duam gjithnjë të jemi ballkanas dhe në lidhje të ngushta, miqësore e vëllazërore, po të jet’ e mundur me të gjithë ballkanasit, duke qënë zot seicili në shtëpín e vet. Por fatkeqësisht serbët dorën e vëllazërisë, sa herë që u ësht shtrirë, e kanë prapsur me përbuzje. Na kanë shtyrë me shqelme të kërkojmë shpëtim në të tjera drejtime. Dhe pastaj kanë bërtitur se nacjonalistët shqiptarë janë armiq të Serbís dhe të parimit “ballkanet të ballkanasve”.

Lufta botore i shpuri serbët n’apogjén e pushtetit të tyre dhe kjo i madhështoi ca më keq. Peripecít e kësaj lufte patën shumë faza që duhej t’i kishin shtyrë ata të bënin një shqyrtim ndërgjegjeje, një examen de conscience, për një rikëqyrje radikale të politikës së tyre imperialiste. Për dy vjet me radhë vendi i tyre hyri, pas një shekull lirije, përsëri ndënë zgjedhë të huaj. Të kishin qënë të tërë popujt e Ballkanit të lidhur me një besë nuk dimë a do t’u ngjante ay kob q’u ngjau! Por këta në vênd që t’ ishin të lidhur u dërmuan në mes të tyre. Populli shqiptar mbeti pasiv. Këtë situatë, në një përpjesí shumë të madhe e kish krijuar politika imperialiste serbe.

T’ish zbatuar pakti i Londrës, në bazë të të cilit kishte hyrë Italija në luftë, shteti S.H.S. në vênd të Shqiprís së vogël do të kishte sot për fqinj një komb dyzet milionësh dhe shumë më të përparuar se ay vetë. Ç’do të kish ndodhur atëherë për fatin e atij shteti trishkronjash? N’ësht se nuk u zbatua pakti i Londrës, ky fakt i lumtëruarshëm nuk rodhi sigurisht as prej gjenís diplomatike të Belgradit as prej forcës s’ armëve të tij, por prej një kompleksi rrethanash të papandehura dhe pjesërisht prej asaj, se në njërin breg t’ Adriatikut rronte një komb që serbët kanë vuajtur vjet me radhë t’i mohojnë eksistencën. Ay komb që qé i zoti t’i bëjë më të madhin shërbim vehtes dhe krejt Ballkanit duke e shtrënguar, thjesht me vullnetin e vet, gogolin italian të zhduket dhé nga çipi i fundit e më i lakmuar i tokës shqiptare. Por nuk duhet të harrojnë politikanët serbë se rrethanat e një kohe nuk përsëriten kurrë identike dhe se një popull i vogël si i yni, edhé sikur t’ish përbërë me të vërtetë prej gjigantësh, nuk mund t’iu bëjë ballë gjithmonë në krye të vet popujvet që janë më të mbëdhenj, dhe nuk mund të bashkohet, as për mbrojtjen e vet, me fqinj q’e shqelmojnë, e përbuzin pareshtur dhe që gjithnjë kërkojnë t’a bëjnë kafshitë për vetëhe.

*****

Sot një pjes’ e ngushtë e shtypit jugosllav, me gazetën “Politika” në krye, ka zënë t’ alarmohet prej influencës së thellë italiane të futur në Shqipërí. Alarmi ësht i arsyshëm dhe i justifikuar. Por faji për ç’po ndodh nuk është veçse i politikanëvet serbë. Po vallë do të kenë këta aq bon sens që t’a shohin, të pakën sot, këtë faj të madh në vehten e tyre? Apo do t’a humbasin toruan siç e kanë humbur gjer tani? Dhe do të dinë vallë t’i venë sëmundjes në rrënjë? Në qoftë se po, né i urojmë me gjithë zemër n’ interesë të marrëdhënjeve të mira e të sinqerta që dëshirojmë të mbretërojnë në mes të dy popujvet fqinj për të mirën e njërës anë e të tjetrës dhe të gjithë Ballkanit. Megjithëkëtë nuk mund t’a rrudhim vetëhen nga një skepticizmë e justifikuar prej provave të shkuara. S’ësht faji në personat q’ i shiten njërit e tjetrit; ësht në sistemin politik të pështetur në njerës të blerë dhe të shitur në marrëdhënjet me një shtet fqinj, ësht në sistemin politik që ka ndjekur Belgradi gjer tani dhe po ndjek akoma drejt nesh.

Çështja ësht fare e kthjelltë. Dó shteti S.H.S. t’a pushtojë dhe t’a aneksojë Shqiprín me maskë ose pa maskë? S’e bën dot as me armë, as me para! Armët kur s’ia dhanë 1912-13 e 1914-18, as paskëtaj s’ia kanë për të dhënë. Përkundrazi mund të vënë re në dhé eksistencën e vetë. Me njerës të blerë kanë bërë mjaft eksperienca, dhe sot po e sheh se ç’ka fituar prej sish.

Apo dó shteti S.H.S. të pasurohet (!) me një copëzë të Shqiprís duke u ndarë kjo në mes të saj, të Greqís dhe t’Italís? Këtij qëllimi mund t’ia arrijë, ndofta, shpejt ose vonë. Dhe e vetëmja udhë për këtë ësht’ajo që ka ndjekur që nga krijimi i shtetit shqiptar e gjer sot. E le të vazhdojë më té!…

Përndryshe, në qoftë se Beligradit më së fundi i është mbushur mëndja si neve: a) që Shqiprín s’e ha dot vetëm n’asnjë mënyrë, dhe duke dashur t’a hajë vetëm, mund t’ia futë në gojë ndonjë tjetri me dorën e vet; dhe b) që copëtimi i Shqiprís, me shkeljen e domosdoshme në Ballkan të një kombi homogjen dyzet milionësh dhe përditë në shtim e në përparim, do të jetë një mynxyr’ e madhe edhé për avenirin e shtetit S.H.S., atëherë lypset të ndrrojë udhë gjersa s’është tepër vonë dhe të vendosë pa hezituar e pa prapamendime të merret vesh me të vetmin element shqiptar që ka për devizë absolute independencën politike dhe ekonomike të Shqiprís, neutralitetin e saj dhe zbatimin e drejtë të parimit “ballkanet të ballkanasve.” Duam të themi me elementin nacjonalist që sot ësht i ndjekur e i mërguar, por nesër do të jetë domosdo i zoti i fatit t’ atdheut të vet, në qoftë se ky do t’ eksistojë.

Skepticizma e jonë për një rikëqyrje të politikës në këtë kuptim nga ana e Jugosllavís, shtohet aq më tepër kur nuk shohim akoma ndonjë sugjerim serioz të këtillë as në mes të radhëvet të fushatës së hapur kundër Ahmet Zogut. Vetëm një rreze shprese mjaft e zbetë po na jipet sot prej një deputeti opozitar, zotit Grigor Bozhoviq, n’ interpelatën që ka bërë në Skupçinën e Belgradit në rasë t’emërimit të Ceno Cernogllavoviçit si përfaqësonjës i Shqiprís pranë qeverís jugosllave. Ay thotë: “… Pështetja në bejlerët e turqëzuar, parimet e të cilëvet në politikë janë mashtrimi e gënjeshtra dhe për të cilët politika, qoft’ e brendëshme a e jashtme, nuk ësht politikë siç e kupton bota, por vetëm dallaverë e thjeshtë turke, i dha opinionit t’onë të drejtë të pretendojë se politika e jonë e jashtme kundrejt shtetit shqiptar dolli krejt e pafrytëshme!”; dhe më poshtë: “Neve kjo gjë na dha konvikcjonin e plotë a urdhërin kategorik se në Shqiprí nuk duhet, këtej e tutje, të përkrahet politika e bejlerëvet dhe se interesat t’ona jetore duhen mbrojtur në mënyrë tjetër dhe me rrugë më të caktuara!”.

E përgëzojmë z. Bozhoviq për një të vërtetë të hidhur që ka guxuar të thotë aq hapur mbi politikën e shtetit të tij me Shqiprín. Vetëm se ay nuk i cakton, n’ interpelacjon që bën, direktivat e reja që kërkon t’i porositë shtëpís së verdhë. Mbase do t’i thotë në parlament duke zhvilluar interpelatën e tij. Dhe né po presim.

*****

Por duke pritur nuk mund të rrimë pa shtuar dhé ca vërejtje si për substancën ashtu dhé për ca hollësira me rëndësí të kësaj interpelate.

Pikësëpari duam të shënojmë se gjersa opinjoni i z. Grigor Bozhoviq të mbetet i kufizuar në personin e tij ose makar edhé në grupin e vogël të demokratëvet independentë, në të cilin ay bën pjesë, do të ketë vetëm një kuptim platonik pa asnjë efekt praktik në një t’ ardhme t’afërme. Situata e kërkon q’atë opinjon t’a bëjnë të tyre patjetër të gjitha ato qarqe që mund t’a vënë në zbatim menjëherë ose në një t’ardhme të shpejtë.

Bozhoviq thotë n’ interpelatën e tij se Jugosllavija u gënjye keq dhe pati “provat më të mëdha të mosmirënjohjes e të bukëshkaltësís ndërkombëtare”. Të na falë z. deputet i Skupçinës! Sikur të mos e kish përdorur agjektivin e fundit të kësaj fraze do t’ ishte mê koherent me vehten e vet dhe mund të bashkoheshim dhé né me të. Dhe do t’i thoshim se atdheu i tij ç’mbolli atë që korri me Ahmet Zogun e shokët. Por një shtet për vepra ku as vetë s’është në rregull ndërkombëtarisht s’ka asnjë të drejtë të kërkojë miradije ndërkombëtare.

Sa për “turpin e madh” q’i ndershmi deputet serb qahet se Ministri i Punëvet të Jashtëme s’ka dashur t’i kursejë vendit të tij duke i dhënë agrementin një njeriu si Ceno Beu për të përfaqësuar një shtet të huaj pranë hoborit mbretënor të Jugosllavís, i japim plotësisht të drejtë. Megjithëkëtë, ay, sikur t’i kish njohur sa Cernogllavoviçin edhé përfaqësonjësit e tjerë të Shqiprís së sotme, mbase do të gjente pak ngushëllim duke mos e parë atdheun e tij të vetëm në këtë turp! Duket ka shumë qeverira në botën e sotme q’ e konsiderojnë politikën e jashtme jo shumë ndryshe se “bejlerët e tyrqëzuar” të Shqiprís.

Pas përshkrimit q’i bën, z. Bozhoviq do t’a njohë shumë mirë Ceno Begun. Dhe né s’kemi se ç’i shtojmë atij përshkrimi aspak, sidomos pasi ky argument nuk hyn as në temën t’onë. Vetëm na intereson të çkoqitim këtu se, duke mos kontestuar asnjë nga vrasjet dhe grabitjet, q’ay i ngarkon Cenës, shtetas serb, në kohën e okupacjonit austriak kundra serbëvet për Austrinë, gjith’ ato fakte tragjike po ay Cenë, nënështetas serb dhe jugosllav, i ka përsëritur dhé kundra shqiptarëvet, për hesap të serbëvet! Pra do t’a kishim quajtur më burrë dhe më të drejtë z. Grigor Bozhoviq sikur të kish pasur kurajën civile t’ia përmendte ata dhe ata bashkatdhetarit të tij, Cernogllavoviqit, kur ka dashur t’ia nxjerrë në shesh krimet që ka bërë.

Na vjen keq kur shohim se edhé vetë i ndershmi interpelonjës, që duket pak a shumë i frymëzuar prej realitetit, thotë: “Shqipërija vetë ka pasur prapamendime kur na e proponoi (Cenën) aq për të na treguar se na çmon paksa edhé të na tallet në fytyrë dhé me prestigjin t’onë të keq.” Por né e sigurojmë z-in e tij se këtu as Ahmet Zogu vetë s’i ka faj. E ké do të dërgonte tjetër veçse një shokun e vet?

Mê së fundi z. Bozhoviq shton dhé këto : “gjithë shqiptarët t’anë habiten ; besnikëve u vjen keq, të tjerëve u duket sikur Ahmet Beu i ka shtyrë kufít në Prepolac dhe kënaqen.” Né këtë pikë e gjykojmë pak më ndryshe. Besojmë se shqiptarët shtetas të mirë jugosllavë ishin gëzuar dje bashkë me serbët, kur më s’mbeti kufí i vërtetë në mes të dy shtetevet. Por sot u vjen keq dhe alarmohen kur shohin se Ahmet Zogu i ngriti kufít e Shqiprís së vogël jo vetëm me Jugosllavín e madhe, por dhé me Italín shumë më të madhe akoma. Ç’faj kanë shqiptarët e mjerë, z. Bozhoviq, në qoftë se ju mbualltë hithë duke pandehur se do të korrnit drithë? Sa për ata “të tjerët” e sigurojmë prapë z. deputet se si dje ashtu dhe sot janë gjithnjë të helmuar, në qoftë se dó të thotë për ata shqiptarë shtetas jugosllavë që dëshirojnë të shohin një atdhé të lirë makar për së largu, makar pa e gëzuar vetë atë lirí.

*Mustafa Kruja- Gazeta “Liria kombëtare” 2 Gusht 1926

NJË BESË BURRASH

August 25, 2015 by dgreca

(Letër Flamuri-t)/
Nga Mustafa Kruja/
Z.Drejtor,
Si i paparti që jam do të kisha dëshiruar që antikomunizma shqiptare të kishte në mërgim një organ të lirë, dmth. të palidhur me programe e tendenca partizane, ku secili të kishte mundësinë të çfaqte mejtimet e tija vetëm si Shqiptar. Po mjerisht një organ të këtillë s’po e kemi. Prandaj, Z. Drejtor, unë qeshë shtrënguar ca kohë më parë të ju kërkonja juve hospitalitet për botimin e ca ideve të mija personale që e kisha ndier për detyrë kombëtare t’u a thonja bashkëatdhetarëve të mij e kujt ishte për to. Pasandaj prapë ju trazova me një letër si këtë. Ajo s’kishte nevojë për shumë fjalë. Kurse këtë herë, Z. Drejtor, e shoh se do të më duhet të flas si gjatë, në paçi vënd për to në fletoren t’uaj. E tepër t’a përsëris se unë flas kurdoherë vetëm ashtu siç ndienj dhe gjykonj vetë e vetëm për vetëhe.
Është gazeta Flamuri që po më jep shkas, madje mundem të them se po më josh e trimëron t’i shkruanj këto rradhë. Sepse, Z. Drejtor, lejomni t’a them shqip se me njerëz që dijnë të flasën e t’arsyetonjën, edhe kundrështarë t’i kemë mua m’a kënda kuvêndin. Madje, për qëllimin që kam shpallë me këto shkrimet e fundit, më shumë dua të flas me kê qëndron larg meje me idera se me atê që kam afër.
Paravë që ndë krye se e vetmja lakmí që kam në perëndim të ksaj jete të shkretë që po mbaronj në këtë mërgim, është që të shoh të bashkuara gjithë vullnetet e energjivet shqiptare antikomuniste me sinqeritet të plotë, me besë të vërtetë gjer ditën që t’i arrihet qëllimit të shënjtë. Kush të dyshonjë se kam ndonjë qëllim personal të fshehur ndën këtë fjalë të bekuar të bashkimit, le t’a ruajë këtë pohim solemn si peng nderi për të m’a përplasur fytyrës në çdo kohë që të ketë në dorë një fakt për të m’a provuar. Ç’do të presë më sot e tutje për vetëhen e tij një njeri me një këmbë ndë gropët ? Pasandaj, cilido që s’e ka kuptuar se koh’e pleqvet ka perënduar për lakmira personale, ay vetëm se lodh shpirtin e tij mbë kot. Sa për të shkuarën, i kam aqë mênd, aqë eksperjencë dhe aqë sedër sa të mos pres e të mos kërkonj një gjykim të drejtë gjer sa s’më ka mbuluar toka e zezë. Pra nëse kam hapur çështjen e kollaboracionizmës e t’antikollaboracjonizmës, s’kam dashur të kërkonj për askênd një reabilitim pa vênd as të pruanj një palë e të kritikonj një tjetër, por vetëm të pretendonj se nuk është sot koha e këtyre llogarive. Pretendim’i im ësht’i shprehur fare qartazi në letrën e botuar prej jush më 20 shkurt të këtij viti, ku them : “Ndër malet t’ona…..”. Dhe më poshtë : “Pse të mos i mundim dot ndjenjat që na këshillojnë keq…”. Me fjalë tjera, nuk po dua të them që të bëjmë tabula rasa ase një amnistí të përgjithëshme që fshin e harron çdo padí reciproke për faje ase gabime që i përkasin një perjode të turbulltë të historisë s’onë ; por po kërkonj që të vihet një besë e sinqertë, një besë burrash ndërmes gjithë Shqiptarëve nacjonalista gjer ditën që kombi do të jetë i lirë, të vihet një kapak mbi ato padí për një bashkëpunim të përzêmërt të të gjithëve, sipas aftësisë e kompetencës së gjithkujt. As nuk po them se fajet ase gabimet që i hjedhim shoshoqit t’i a lêmë historisë t’i gjykonjë, por t’i a lêmë popullit shqiptar të çliruar, të vetmit që ka të drejtë të padisë, të gjykonjë e të dënonjë ase të çfajtonjë.
Flamuri shkruan që në krye : “Bota shqiptare në mërgim…..” oh, jo ! Vaj hall’i atij kombi në të cilin bazat morale të politikës së tij, do t’i caktonte një partí dhe do të gjykonte po ajo në janë respektuar apo jo. Sikur edhe vetë populli shqiptar t’i kishte mveshur a të kishte për t’i mveshur njerzit e Flamurit me një farë pushteti, ky nuk mund t’ishte veçse njëri nga tri pushtetet klasike të një Shteti demokratik, por jo të trija bashkë. Flamuri e tepron këtu, dhe do të përpiqem t’a bind se ësht i gabuar. E par’e punës, ka ndër padit’e tija fakte që ay i quan antimorale e antipatriotike, të cilat ekzistojnë vetëm n’aparencë. Së paku kjo është bindja që kam formuar unë nga provat që kam në dorë. Nuk jam i auktorizuar t’i zbulonj botërisht këto prova, e prandaj Flamuri ka të drejtë të bënjë reservat e tija. Por kemi edhe n’analet e gjyqsisë plot shêmbuj njerzish të paditur në bazë provash, të pandyera evidente, që përpara gjykatores kanë dalë të paqêna ase false. Kemi prova të këtilla që i pandyeri s’ka pasur mundësí t’i rrëzonjë a t’i çfuqizonjë dhe është dënuar duke qênë në realitet i pafajshim. Kemi shêmbuj që na tregojnë njerëz të dënuar në këtë mënyrë, makar duke pohuar edhe vetë, për shkaqe të ndryshme, një faj që s’e kishin bërë, të cilët pas një kohe shum’a pak të gjatë kanë dalë të larë e kryekëput dorjashtë nga ay delikt. Për më tepër, gjithkush e di se çdo fakt njerzor, qoftë vetëm moral ase gjyqsor, edhe si të jetë provuar se ësht një fakt, nuk gjykohet i izoluar, por bashkë me shkaqet e rrethanat që e kanë prodhuar. E pra në një kohë kur populli shqiptar ndodhet në rrezik të vdesë e kontribut’i më të prapmit bir të tij mund të jetë vendimtar për t’a shpëtuar, s’i ka hije as Flamurit as kurrkuj tjetër të bënjë diskriminime morale pa vênd ase të bazuara mbi prova të dyshimta.
Qiqeroni e ka quajtur historinë “magistra vitae”. E na e dijmë të gjithë se Fatos’i ynë, ay që na jep të drejtë t’a quajmë vetëhen me krye përpjetë shqiptar, ka falë Moisiun e Hamzanë, tradhtorë, me koxha vulë në ballë, të Shqipërisë e të personës së tij. Sot s’ka ndër ne as Moisi, as Hamza mbë njêrën anë e as Skënderbeg në tjetrën. Pra aqë më tepër duhet të na vlejë për mësim historij’e jonë. Skënderbegu ka qênë shpirtmadh, po edhe shtetist e politikan i shquar. Prandaj s’kemi të drejtë t’i quajmë gjestet e tija bujare vetëm një efekt shênjtërije, por më tepër urtije e patriotizme.
Kemi plot edhe shêmbuj tjerë, gjithnjë nga historij’ e kombit t’onë, nga ajo më e reja madje. Sa përqind kanë qênë ata Shqiptarë që e kanë dashur Shqiprinë të ndarë mbë vete nga Turqija në 1912 ? E nëse ata që s’e kanë dashur atëherë Shqipërinë të lirë, dmth. shumicën e popullit tonë, duhet t’i quajmë tradhtorë, lypset në këtë rasje edhe të konkludojmë pa fjalë se jemi një popull tradhtorësh ! As që ishin me të vërtetë tradhtorë rebelët e Shqiprisë së mesme që u vranë e u dërmuan për të sjellë përsëri Turqinë në Shqipërí, dy vjet mbas pamvarësisë kombtare. Por këtu kemi të bëjmë me turma të padijshme e prandaj të papërgjegjëshme, do të thuhet, dhe ësht e vërtetë. Po vallë a s’ka patur dhe atëherë Shqiptarë intelektualë shumë të shquar e me tradita patriotike të shkëlqyera që s’e kanë quajtur popullin shqiptar të pjekur për pamvarsí e që prandaj mallkonin ata pak “të marrë” që luftonin për lirinë e kombit të tyre ? E ndonjë tjetër madje që e kishte tepruar zullumin gjer n’atë pikë sa t’a quanjë botërisht flamurin e Skënderbegut “një copë lëvere”, e kur Shqiptarë të tjerë e zëmruan me sulmimet gazetare të tyre i a shtoi dozën profanimit me fjalët “jo vetëm lëvere, por lëvere e ndyrë”? Eh mirë, ç’bënë Ismail Kemali e shokët e tij në Vlorë kur ai Shqiptar u gjênd në Vlorë, vetëm mbas 3-4 vjetësh, si mis i Kuvêndit që shpalli pamvarsinë ? I dhanë dorën, e përqafën si vëlla. Ata thanë : “Ka qênë ç’ka qênë, tashti kemi Shqipërinë, nënën e përbashkët përpara syshë”. Këtij i thonë gjest patriotik.
Vazhduan hallet e Shqipërisë dhe më vonë, se këto s’kanë pasur kurrë të mbaruar. S’ishte mbushur viti edhe, e na dolli në shesht Esad Pashë Toptani si tradhtor me vulë, edhe ay. U vëndos në Durrës me një qeveri të tij kundra Ismail Kemalit. E kë pati rretherrotull tij si kshilltarë, bashkëpuntorë e shërbestarë ? E dijnë të gjithë, se ka edhe njerëz nga ay brez që rrojnë. Vallë ç’titull e ç’pozitë morale e patriotike u shënon Flamuri këtyre profanatorve të flamurit kombtar dhe bashkëpuntorve t’Esad Toptanit ?
Ndër sa tjera që mbaj mênd, do të citonj edhe një rasë të vetme. Një Shqiptar që banonte në Stamboll, tregtar i madh e pa dyshim dashamir i vêndit të tij si të gjithë tjerët edhe ay. Në mes të 1909-s e 1912-s atij i venin punët pupa me Turqit e Rij, por Shqipërisë fare keq. Ndjekje kundër patrijotvet, kundër alfabetit latin, kundër gjuhës shqipe e kundër zakonevet shumshekullore të popullit t’onë, kryengritje, masakra. Tregtar’i ynë s’u turbullua aspak nga këto ngjarje as që i ra ndër mênd për Shqipërinë. Gjatë luftës së parë botore s’i eci zar’i tregtisë dhe u bë diletant politike shqiptare, gjithënjë me banim në Stamboll. Dikur qeverija shqiptare i lidhi një pensjon, se kish qênë me dërgatën e kolonisë shqiptare në konferencën e paqës dhe kishte zhvilluar atje veprimtarí patriotike. Më vonë, nga huaja Svea që kontraktoi Shqipërija me Italinë, atij Shqiptari të mirë, që asohere ndodhej përkohësisht në Tiranë, i ra një pjesë e majme katërmijë napoljonash ar si një farë shpërblimi, natyrisht se kishte nevojë, ndonse në Stamboll bënte politikë kundra regjimit t’atëhershëm me kundrështarët e mërguar. Ky Shqiptar ka hypur n’altarët më të lartët të patriotizmës shqiptare ndër syt’e disa patrijotëve. Kjo mënyrë partizanije mua më pëlqen shumë më fort se e kundërta, dmth. se sa mërija e shkreditimi kundra atyre që nuk duam, edhe sikur të jenë shkrirë për idealin kombëtar.
Gjithë këta shêmbuj zakonesh kombëtare dhe traditash politike të vêndit t’onë në politikë sa më shumë toleranta e jo sektarë ase puritanë, se nuk na ka hije e nuk na jep dorë. Sa herë që ndiejmë vetëhen të tentuar për t’a zënë tjetrin me gurë për imoralitet kombëtar, duhet të na vinjë ndër mênd fjal’e shênjtë e Krishtit për Mari Magdalenën : “Kush t’a dijë vetëhen të larë nga mëkatet le të hjedhë gurin e parë” ! Më në fund, a është vallë i sigurtë grupi i Flamurit se s’ka pasur kurrë e s’ka as sot kollaboracionista të të dy tipavet kollaboracionista me italjanë dhe me gjermanë ?
S’ka gjë sepse më ka futur Flamuri në kategorin’e “pêndavet oportuniste”, unë nuk do t’a ndjek n’udhën e polemikës, mbasi nuk më përmeton qëllim’i ksaj fushate që kam hapur pa më nxitur askush veç mêndjes e zêmrës s’ime. Të kisha qênë, në gjithë jetën t’ime, jo oportunist, po dhe vetëm një “politikan i hollë” që di të mejtonjë shum’a pak edhe interesat e tija, do të kisha patur sot e në të shkuarën një pozitë, jo vetëm materjale, po edhe “morale”, mu me kuptimin që i pëlqen t’i japë ksaj fjale Flamuri. Po, mbasi e kam urryer gjithmonë oportunizmën, duke i peshuar fare mirë të gjitha pasojat e një qëndrimi t’atillë, jam i kënaqur kështu pa pikën e pendimit. Kaqë sa për të pruajtur vetëhen kundra një padije të padrejtë. Edhe i them Flamurit se historinë e vërtetë të një kombi s’e kanë shkruar kurrë e nuk mund t’a shkruajnë pêndat politike e partizane të kohës kur ajo thuret, por vetëm brezat e ardhëshëm. Prandaj e lê të kalonjë edhe pjesën e kronikës së rezistencës shqiptare ashtu siç e ka redaktuar vetë Flamuri, me gjithë që jam i bindur se ndryshe ka për t’a përshkruar historija.
Unë çuditem që as redaktorët e Flamurit s’kanë mundur, apo s’kanë dashur t’a kuptojnë frymën e krahasimit t’im ndërmjet “Azjatikve të marrë” e neve “të mêndshimet”. Pra nuk duhet një kulturë e madhe për të dijtur se tjetër është identiciteti, që s’ka vênd n’artikullin t’im, dhe analogjia që kam dashur t’evokonj unë. E njerzve të Flamurit, s’ka si t’u mohohet aftësija për t’a kuptuar këtë ndryshim. Unë kam dashur pikë së pari të vê në dukje ndryshimin e atmosferës mjegullore të kohës së luftës që kishte turbulluar mëndje të larta shtetistash e politikanësh me famë, me atmosferën e pasluftës kur mjegulla e afshevet kishte filluar të zhdaravitej si në mes të kombevet njëri me tjetrin, gjer dje të përleshur në luftë, ashtu dhe ndërmjet qytetarësh të secilit prej atyre kombeve, gjer dje të përçarë ndër mendime e t’ashpruar ndër afshe gjithnjë si pasojë e asaj lufte. Dje luftohej për vdekje kundra Gjermanisë, Italisë e Japonisë në bashkëpunim vëllazëror me Rusinë bollshevike e i blatohej Stalinit gjithë ç’kishte mundur të dëshronte ay vetë, gjer në dorzimin pa kushte të tre armiqvet që kishin provokuar luftën ; sot kërkohej miqsij’e tyre kundër ish aljates së djeshme. Besonj se analogjij’e këtij fakti ndërkombëtar është aq’e qartë me faktin t’onë kombëtar, sa s’është nevoja të stërhollohet më gjatë. Mac Arthury ishte në Tokjo për të shtypur militarizmën japoneze e për të vendosur një regjim demokratik sipas gustit të tij a të vêndit të tij. Heroizmin e Tojos e kam sjellë vetëm si shêmbull guximi civil, pasi isha duke folur për Japonezët, për t’u ndjekur nga çdo Shqiptar që vepron me bindje patriotike ndë një udhë a një tjetër që mundet edhe të dështonjë. Po pun’e Hatojamës me shokë, miq e admiratorë të Hitlerit, është dy fijsh kuptimtare : e para, se tregon që një popull i pjekur mundet të vepronjë e të rregullohet sipas interesave të tija edhe në qoftë se nuk u duket mirë miqve të përjashtëm ; dhe e dyta, se gjer e mëngjëra socjaliste përkrah një qeverí të së djathtës kur e kërkon interesa kombëtare. Vallë a s’ka dhe ndër neve të djathta e të mëngjëra për të marrë mësim nga Japonezët ? A s’ka analogjí edhe kjo rasje me davan’e bashkimit a të bashkpunimit që bënj unë për Shqiptarët ? Po Sukarno, fatos i Indonezisë ? Ësht’ e vërtetë se Indonezija, siç e kam thënë vetë me shkrola të qarta, ishte një koloní kolosale e Hollandës e prandaj bashkëpunoi Sukarno me Japoninë. Por ç’garantí kishte ay se, po t’a kishte fituar luftën kjo, vênd’i tij nuk do t’ishte bërë koloní e asaj ? Sigurisht jo më shumë se ç’kishin shpresë disa kollaboracjonista shqiptarë që Shqipërija, e bashkuar me Kosovën, një ditë do t’ishte e zonja t’a fitonte prapë lirin’e saj të plotë. Po Sukarno fitoi e atdheu i tij sot lumturisht ësht i lirë e ai vetë, siç e thashë, u bë fatos, se pati fat. Ndërsa kollaboracjonistat shqiptarë dështuan dhe ashtu mbetën “kollaboracjonista”. Me gjithë këtê prap se prap u ka mbetur një ngushullim : Kosova u bë për tri vjet shqiptare, u quajt pjesë e Shtetit shqiptar, u mbush me shkolla që po vazhdojnë e po përparojnë edhe nën komunizmën titiste. Rëndësín’e një precedenti historik e të këtyre shkollave le t’a çmojë secili me masën e gjykimit të tij. Nuk pretendonj, se do t’ishte një gjë absurde, që këto dý fitime janë themelisht meritë e kollaboracjonistavet, këto i a solli Shqipërisë zhvillim’i një lufte gjiganteske, siç i solli Indonezisë lirín’e saj. Prandaj analogjija ësht e plotë ndërmjet dy kollaboracjonizmavet, veçse në terme të kundërta për sa i përket fatit të protagonistave të tyre. Mjerisht po një fat analog i ra mbë krye edhe rezistencës shqiptare, si në gjithë vêndet balkanike. Ky mjerim i përbashkët, që do të kishte pak rëndësi sikur të mos ishte njëkohësisht edhe mjerim i atdheut e i kombit mbarë, i këshillon, i urdhëron të dy palët që t’i japin dorën shoshoqit, siç e kam thënë edhe më parë, jo me kleçka e zhigla në zêmër, por burrërisht.
Ja se ç’pret populli shqiptar nga fautorët e pamvarsisë e tërësisë kombtare të gjithë botës së lirë ! Bota ndodhet sot përpara ndodhive që munt të kenë pasoja fatprera, jo vetëm për ne Shqiptarët, por për të gjithë popujt që gjênden nën kontrollin sovjetik. Ndër të gjithë këta popuj, i yni është më i vogli, më i pafuqishmi dhe më pakrahësi. Dhe s’ka tjetër gojë të lirë që mund të flasë për tê veçse atê të bijvet që ka në botën e Perëndimit. Por prej kësaj goje duhet të dalë një zë i vetëm, në qoftë se duam që të jetë i fortë e të dëgjonet. Shumë zëra nuk do bëjnë tjetër veçse një kakofoní të mërzitëshme për veshët delikatë të një bote që para çdo gjëje përpiqet të sigurojë vetëvetëhen e interesat esencjale të saja. Prandaj, jo vetëm që zëri shqiptar duhet të jetë një i vetëm e i forcuar nga iso sa Shqiptare që ndodhen jashtë, po lypset të merren dhe disa nisjativa oportune për të bashkuar e orqestruar gjithë zërat e popujve të robëruar si na. Kurrë s’ka qënë më i madh rreziku për këta popuj ka dhjetë vjet e tëhu.
Prandaj, një zë Shqiptari që s’kërkon asgjë për vetëhe thërret :
1) Ti, K. K. SH. L., zgjohu, ligjoje me vepra ekzistencën t’ënde. Vepra më e para për të cilën duhet të përpiqesh menjëherë, është Bashkimi, themel’i çdo hape tjetër që të pret. Them të përpiqesh, të përpiqesh me tërë sinqeritetin, me patriotizmën dhe vetmohimin që lypin rasjet. Në mënyrë që një ditë a një tjetër, në qoftë se do të ketë një Shqipëri të lirë, të bindet populli shqiptar se kush ka dëgjuar zërin e tij dhe kush atë të t’egoizmës personale a partizane.
2) Ju, aventinistat e Komitetit, keni lënë një zbrazësirë në kopenë Shqiptare. Nuk është fjala nëse do të presë ujku juve apo do të çkatërronet kopeja. Është fjala që përçarja çnderon Kombin e dobson shanset e shpëtimit t’Atdheut. Në më të mirën hipotezë, qëndrim’i juaj do të thotë : “Perisse la patrie vivent les principes !” , pa diskutuar nëse principet janë apo jo të ligjuara prej realitetit objektiv. Nuk ju ka hije të qëndroni n’udhën që keni zënë. Kthehuni ndë vathët. Kam besim se jeni në gjëndje t’a kuptoni situatën.
3) Ju Shqiptarë t’Amerikës ! Mos u mundoni t’a zbuloni se nga ju vjen ky zë : nga parajsa apo nga skëterra, nga pafundjet e oqeanevet apo nga stratosfera e qiejvet, është zër’i një Shqiptari të vdekur, i një Shqiptari që di se ç’keni bërë ju dhe etrit t’uaj për Shqipërinë ka nja një gjysmë shekulli e tëhu. Po sot ku jeni ? A ka qênë ndonjë herë Shqipërij’e dashur e juaj dhe e imja në një rrezik më të math se sot ? Ç’bëni atëherë për t’a shpëtuar, ju që kaqë sakrifica keni bërë për të gjer dje ?Ah ! po, e kuptonj se ç’ju ka paralizuar, ca më keq, se ç’i ka shtyjtur një palë jush dhe më tutje akoma ! Por jam i bindur që patriotizma e njëhershime s’është shuar fare ndër zêmrat t’uaja. Tregojeni pra, ndo sot ndo kurrë. Kur të jetë tepër vonë s’mjafton të bërtasim mea culpa tuke qarë mbi fatin e vëndit t’onë të skllavëruar për jetë të jetëvet. Ç’ të bëni ? Ju e keni gjetur kurdoherë vetë udhën e Atdheut. E par’e punës e dini më mirë se cilido tjetër ju që rroni n’atë vënd të bekuar se pa një organizim të shëndoshë individët e vegjël si na s’bëjnë dot asgjësendi për Shoqërinë. Prandaj mblidhuni e organizohuni, tërë sa jeni për një Shqipëri të lirë me një demokraci të vërtetë, si ajo që gëzoni ju aty. Thirrini ndër mënd Shqiptarët refugjatë të harrojnë të shkuarat e hidhura plot vrer e mëri, të bashkohen për të shpëtuar vêndin bashkë me juve. Kërkoni të merrni pjesë dhe ju në K. K. Sh. L. Si elementi më i aftë për të krijuar n’at organizëm një frymë paqe dhe harmonije me delegatët më të përshtatëshmit për këtë barrë. Ja se ç’më merr mêndja që duhet të bëni.
4) Madhëri, Zog I, Mbret’i Shqiptarvet ! Mos të Ju vinjë keq që e lashë për në funt fjalën t’ime modeste për Juve. Ju e dini më mirë nga unë që për t’arrirë në majë të një piramideje duhen nisur çapet nga baza. Jeni i pari qytetar i kombit t’Uaj. I pari që keni nisur kalvarin e gjatë të këtij mërgimi kaqë të hidhur. Ishit mbret i Shqiptarëvet mbi thron, sundojshit një popull që kishit dijtur t’a futshit në një disiplinë e t’a drejtonit n’udhën e mbarë të qytetërisë perëndimore. Sot ç’bëni, Madhërí ?
Në kohën e luftës, që nga 39-da gjer në 45-n, kur kishte të drejtë vetëm topi të fliste, e dijmë se s’kishit ç’bënit. Ju topa s’kishit e në mes të krismës së tyre as fjala nuk Ju dëgjonej, edhe këtë e dijmë. Mirpo e pastaj, që dhjetë vjet e tëhu ? Kemi kënduar ca mesazhe Shqiptarëvet plot me këshilla t’urta për bashkim, që mjerisht nuk u dëgjuan. Kemi kënduar ndonjë intervistë ndonjë agjencije a gazete të huaj, gjithashtu me fjalë ari. Po kaqë, Madhëri, e tjetër na nuk dijmë. Duam të besojmë se keni zhvilluar edhe ndonjë aktivitet propagande ndër qarqe të larta të politikës botërore në favor të Shqipërisë, që na s’e dijmë, siç mund të keni dërguar dhe nota e memoranda kancellarive të ndryshme për të pruajtur të drejtat e Atdheut. Po na, vegjëlija, jemi fare në t’errët të të gjitha këtyreve. Po një gjë sidomos na çudit, Madhëri, mbi të gjitha : thamë se Shqiptarët e mërgimit nuk ju dëgjuan, të pakën jo aqë sa duhet, për një bashkpunim vëllezëror në mes të tyre siç i keni këshilluar sa herë. Po, Madhëri, na duket se në mërgim ka dhe një grup të madh refugjatësh të deklaruar monarqista. E këta ku janë vallë ? A kanë ndonjë farë organizimi, zhvillojnë vallë ndonjë farë veprimtarije të frytëshme për monarqinë apo përgjithësisht për Shqipërinë ? Marrim vesh se kudo që ndodhen refugjatë shqiptarë në botë, numri më i madh qênkan monarqista. Po pse s’u dëgjonet zëri këtyre ? Na thonë bile se këto grupe të ndryshme refugjatësh monarqista s’paskan më asnjë lidhje në mes të tyre, dmth. s’paskan ndonjë organizim të përbashkët e për të qênë. Si bëhet kjo, Madhëri ? Që as monarqistat e deklaruar të mos e dëgjojnë fjalën e mbretit të tyre është një gjë që ka zor njeriu t’a besojë. Prandaj na që s’jemi ndë rrjedhjen e punravet e që shikojmë vetëm syt’e të mbëdhenjvet, e kemi humbur toruan fare, nuk po marrim vesh asgjë as nga rrëmbulla e partivet dhe e gazetave të tyre që shahen e kritikohen e as nga heshtja e të tjerëvet. Jemi të dëshpëruar, Madhëri, e për këtë shkak na u duk se si Shqiptar kishim të drejtë të Ju qahemi edhe Juve. Na falni.
Mustafa Kruja

GJÊNDJA E JONË – E PËRJASHTMJA

July 9, 2015 by dgreca

Nga Mustafa Kruja*/
Me themelimin e qeverís së ré gjêndja e jonë e përjashtme ka ndryshuem qind për qind edhe shifet qartas, se qarqet politike kanë zânë t’a mërgojnë at mëní qi kishin kundra Shqipnís e Shqiptarvet, qi i quejshin veglat e të huejvet.
Mbledhja e Lushnjes i dha qeverís nji program në dorë : pavarësín e tânësís së tokës shqiptare, edhe mbi themel të këtij programi qeverija e Tiranës punon me sa mundet, e përkrahun prej Këshillit kombtar, i cili, si ndër të gjitha shtetet e lira e konstitucjonale të botës, âsht i detyruem me kontrolluem veprat e qeverís qi mos t’i shmanget udhës qi na shpjen në shpëtimin e atdheut. Mbas këtyne zhvillimeve qi u bânë në kombin t’onë, me nji çudí u pa se shumë shtete e qarqe politike, qi parandej jo vetëm nuk interesoheshin për punë shqiptare, por edhe e këqyrshin me sy të lig çâshtjen t’onë, sot jo veç qi kanë kujdes por edhe tregohen mirëdashës kundrejt nesh.
Kështu pàm, se si ushtrít franceze të cilat kishin nën pushtim të vetin Shkodrën e Korçën, dy qêndra kombtare të Shqipnís, kur i liruen i a dorzuen shtetit shqiptar; kur se seicili atdhetàr me mênd e dinte se ç’farë misjoni kishin ato ushtrí, qi mbajshin në dorë pushtimin e dy qyteteve, qi ndodheshin ndër skâje të Shqipnís e aq larg e tërthuer njeni prej tjetri.
Me gëzim të gjithë Shqiptarvet u pa se si komisjoni për punë të jashtme i parlamentit ingliz, përpara disa kohe dha nji vêndim, të cilin i a njoftoi kryeministrís, se kërkon mprojtjen e tânësís toksore të Shqipnís së 1913, edhe se, kish me pritë me nji idhnim të madh ç’do coptim qi do t’i bâhej shtetit shqiptar, qi u krijue i lirë e i pavarun mu n’at qytet të famshëm ku për me tërheqë në bashkveprim lufte edhe Italín dy vjet mbrapa më 1915 u nenshkrue edhe traktati i mshefët, qi do të coptonte Shqipnín! Nuk âsht për t’u harruem edhe manifestacjoni qi dha për dobí t’onën në Paris, në maj të këtij vjeti “Lidhja e të drejtave të njeriut” (Ligue de droits de l’homme), nën kryesín e senatorit francez Costant d’Estournelles! Mbasi nji vêndim i tillë ka nji rândësí të posaçme për né, e shofim t’udhës t’a botojmë në të përkohëshmen t’onë.
“ Tue pasë vërejtun se Ermenija e therorizueme, ka pasë kurdoherë mprojtës të fortë, se Greqija qysh prej nji shekulli ka qenë e ndihmueme për me u liruem prej zgjedhës otomane, se popujt sllav të Balkanit patën gjthmonë ndihma të forta, sidomos Rusín, me nji idhnim po shifet se Shqiptarët e shkretë, jo vetëm qi kanë qenë të lânun mbas dore, por edhe të përbuzun e të poshtnuem. Qysh tridhetepesë vjet e tektej, do me thânë ç’se u themelue Lidhja e Prizrêndit, Shqiptarët e kanë treguem gjallësín e tyne, ndonse zâni i tyne nuk ka qênë kurr i ndigjuem, e sot ata janë të shtrënguem me luftuem kundra intrigavet të fqîjvet të tyne. Diplomatët e konferencës së paqit mendojnë me e rregulluem, për dàm të tyne, çâshtjen e Adriatikut, tue kërkuem qi Jugosllavët t’i apin Fiumen Italís, tue u dhânë si shpërblim Shqipnín e Sipërme.”
Senatori d’Estournelles e lufton rreptësisht ket lloj diplomatije, qi e quen Egoiste, tue shtuem se Franca në ket çâshtje nuk âsht fajtore, sepse asaj kurr nuk i ka shkuem nepër mênd me blém ndërgjegjet, vetëm ajo âsht fajtore sepse ajo e ka lânw Shqipnín fare në harresë e ndër duer të fqîjvet, të cilët fusin ngatrresa në Shqipní për me çuem në vênd lakmimet e veta.
Kjo politikë âsht ajo, e cila na futi në luftë, tue na shkaktuem nji zjarm të pafund, tue na shtënguem me prishë miljarda për lakmime të marra, qi sot gjithnji janë shtuem e tue na shkëputë disa popuj, qi parandej na dojshin.
Kujtohet mandej ngjarja e dhimbëshme e legjionit shqiptar, qi luftoi plot lavd e trimnì kundra beslidhunvet e qi, kur u hap lajmi se Korça do t’i dorzohej Greqìs, me lot ndër sŷ i këthej shênjat (nishanet) qi kishin pasë prej Francës.
Anmiqt e Shqiptarvet sjellin kurdoherë dy argumenta:
1. Shqiptarët nuk përbâjnë nji popull edhe se Shqipnija âsht nji gjâ e krijueme prej Austrís.
2. Shqiptarët janë njerëz t’egjër, të cilët nuk janë të zotët për me u qeverisë vetvetiu.
Përsa i përket pikës së parë anthropologët kurr nuk kanë dyshue për qênien e nji rrace ilire, e cila flet nji gjuhë, shkronjat e së cilës janë të njishme ndër të gjitha djalektet e Shqipnís, qysh prej veriut e në jug, e se ndryshimet ndërmjet dialektevet janë si t’atyne të Francës e t’Italís. Ndryshimet e besimit nuk e pengojnë bashkimin kombtar, si ndër popujt tjerë të Balkanit, ku feja përzihet me kombsí.
Të ndjekun prej të huejit, i cili qysh në kohë të Romanvet, i zaptoi edhe viset mâ strategjike qi i apin nji rândësí Shqipnís, Shqiptarët janë zmbrapsun ndër malet e tyne, ku kanë jetuem tue i ruejtë me madhështí gjuhën dhe zakonet e veta. E pra, sikur t’ish e vërtetë se Shqiptarët nuk përbâjnë nji popull, e si âsht e mundun qi ata i kanë ruejtun të gjitha ato sênde të çmueshme, qi janë shpresa e gjallërrojtjes së tyne t’ardhshme?
Në vjetin 1913 Evropa e njofti vetqeverimin e Shqipnís. Po sot ç’ka duhet bâmë? Të shumta janë çâshtjet qi munden m’u vû në veprim, e për Italín kish me qenë nji përgjegjsí shumë e rândë me shtî në Shqipní autoritetin e vet (edhe me ânë të mandatit), kundra vullnetit të nji populli qi ka dijtë me qindruem kundrejt intrigavet e ndjekjevet për sa shekuj të fqîjvet të vet. Europës pra i rri nji detyrë : o me themeluem nji Shqipní të madhe e të lirë, si e kërkon vetë vêndimi i nji populli, ose Shqipnín e shëmtueme mbi themele të traktatit të 1913.
Mbledhja u mbyll tue votuem nji urdhën dite, mbas të cilit u bâhet e njoftun Fuqive të Mëdhà se nuk duhet t’i harrojnë premtimet e tyne të dhânuna për mprojtjen e popujvet, tue protestuem kundra mundimevet për me rregulluem çâshtjen e Adriatikut, tue dâmtuem Shqipnín e tue kërkuem qi Shteti shqiptar të themelohet e tue shpresuem se Shoqnija e Kombevet t’a rregullojë çâshtjen e tokavet shqiptare qi mbeten për t’u liruem. Ndër çâshtjet e jashtme mâ me rândsí âsht ajo e Vlonës, e cila për né âsht me interesë gjallnore, se prej saj varet edhe fati i Shqipnís. Na kemi besim të plotë se Italíja, e cila qe nji nga përkrahset mâ të para të themelimit të nji Shqipníje vetqeverimtare e qi me aq madhní në Gjinokastër, n’emën të M.T. Mbretit të vet e përnjoftoi vetëqeverimin e Shtetit t’onë, ka me hjekë dorë prej lakmimeve mbi limanin t’onë, tue u bâmë n’interesë të sajën e t’onën nji mprojtse e Shqipnís së shkretë e kështu me fituem miqësín e vërtetë të Shqiptarvet.
Jugosllavija, e cila nën sundimin e vet mban gadi nji miljon shqiptarë, e qi faqeza zyrtarisht e ka treguem sympathín e vet kundrejt nesh, tue lypë pavarësín tokësore e shtetnore të Shqipnís së 1913, kemi shpresë se n’interesë të sajën ka me i liruem disa vise strategjike të Shqipnís qi mban nën pushtim, edhe në marrëveshtje me qeverín t’onë, ka me i penguem shkapërcimin e livrimin e lirë t’atyne elementavet qi duen të sjellin turbullime e bâhen shkak me sjellë ftoftësí e anmiqsí në mes t’onë. Në nji marrëveshtje me qeverín t’onë ka me i rregulluem miqësisht disa çâshtje politike e ekonomike aq me rândësí për të dy palët.
Greqíja, simbas lajmeve të fundme t’ardhuna prej kufîjvet të jugut âsht tue u sjellë shumë mirë kundrejt nesh e âsht shpresa e plotë se qeverija greke ka m’e prapsuem politikën e saj imperialistike, qi ka ndjekë deri vonë e se, tue marrë para sŷsh, se të mkâmbunit e nji Shqipnije të madhe me kufîjt e saj etnikë âsht nji nevojë edhe për gjallnimin e saj, ka me mbajtë nji politikë mirëdashëse kundrejt atij kombi qi âsht atdheu i Boçarit, Xhavellës, Miaulit, Bubulinës e tjerë fatosavet, qi luftuen me aq famë për vetëqeverimin e Greqís.
*Botuar në “Agimi” N.3 Maj 1920

PROMEMORJE[1]

June 25, 2015 by dgreca

NGA MUSTAFA KRUJA/

Nuk âsht e nevojshme me vûe në dukje se çâshtja shqiptare âsht sot, jo vetëm në themel, por pothuej në të gjitha hollësitë e saj, e një karakteri naltësisht ndërkombëtar e përbâhet nga elementët e mâposhtëm :
a) Nji popull me natyrë skajshmënisht individualiste e shumë i lidhun me traditat e veta. Nji popull qi, rrethana krejtësisht të pavaruna nga vullneti i vet, e kanë lânë jashtë gjithë pjesës tjetër të botës, e qi, përsa i përket qênies së tij të mbrendëshme, gjindet tânësisht i braktisun në fatin e vet, i detyruem me punue si nji kope skllevnish, pa asnji kriter shkencor e shoqnor, pa mjete të mjaftueshme të teknikës bahkëkohore, pra me nji rendiment shumë të pakët, pa mujtë me pasë për veten e familjen as frutin e punës së vet. Shkurt, nji popull pa mjetet e domosdoshme të ekzistencës e të dinjitetit njerëzor, qi jeton në mjerimin mâ të zi, qi vuen urinë në terror e në pasigurinë e të nesërmes së vet, qi tretet nga sëmundjet ngjitëse, pa pasë mundësi me u pruejtë e me u shëndoshë.
b) Nji regjim i pak aventurierësh kriminelë pa skrupuj, vasalë të Rusisë Sovjetike, të gatshëm me i shërbye pa kushte në gjithshka ajo do të kishte nevojë për ta e për Shqipninë.
c) Nji Jugosllaví komuniste në tre të katërtat e kufîjvet tokësorë të Vêndit, qi kërcnon pavarësinë e tij.
d) Nji Greqí në jugë qi ngul kâmbë në përshpagimet e veta absurde tokësore në dâm të Shqipnís, në rrezik me u shpallun nji ditë të bukur trashigimtare e ligjshme e gjithë perëndorisë bizantine.
e) Në bregun tjetër të detit nji Italí e re qi, pavarësisht nga disa çaste të dhimbëshme të historisë së vonë në marredhâniet me Shqipnín, ka ndihmue, nëpërmjet përfaqësuesish të saj edhe zyrtarë, me ringjallë tek populli shqiptar shpresën dhe miqësinë e vjetër e tradicionale.
f) Anglía qi, megjithë traditën e lavdishme në të mirë të lirisë së popujve ballkanikë, në disa qarqe të saj politike, nuk duket krejt e paprekun nga prirja me i lëshue pé disa kombinimeve në dâm të pavarësisë shqiptare e me përkrahë mëtime të papranueshme tokësore o të tjera në të mirë të ndonji kanakari të vet.
g) Shtetet e Bashkueme t’Amerikës qi, në lâmshin e pamatun të problemeve të mëdha e jetike botnore, me gjasë nuk i japin rândësín e duhun çâshtjes shqiptare e lêhen me u drejtue.
h) B.R.S.S. të cilit, objektivisht në fund të fundit, nuk mund të mos i njohim edhe nji pjesë pozitive, drejtpërdrejtë apo tërthoraz së paku deri tashti në Shqipní, në dobi të tânsísë tokësore të këtij Vêndi, natyrisht edhe për leverdinë e tij diplomatike, politike e ideologjike.
i) Së fundi në mërgim âsht Mbreti i ligjshëm i shqiptarëve e të tjerë t’arratisun antikomunistë, të ndamë në partí e grupe politike e të shpërndamë në Shtete të ndryshme demokratike të botës perëndimore, përveç nji numuri të mirë të pritun në Jugosllavinë titoiste e, pak a shumë, të mbikqyrun në kampet e përqëndrimit mbas prishjes me Tiranën.

Keta janë elementët përbâmës të çâshtjes shqiptare në ditë të sodit. Të shohim tashti si mund të gjindet mënyra mâ e mirë me i shestue këta elementë, për me mbërrîmë në nji zgjidhje qi, krah interesave qenësore të kombit shqiptar, të mund të përkojnë edhe interesat shumë a pak të ligjëshme të të tjerëve, për me hŷ në kuadrin e mundësive praktike.

Nëse çâshtja shqiptare do të qindronte thjesht në nji punë të mbrêndshme të regjimit, populli vetë prej kohësh do t’a kishtë zgjidhë në kah demokratik perëndimor. Por populli shqiptar, megjithë disa paraqitje rrenacake, ka nji ndërgjegje të thellë kombëtare, të shprehun në lidhjen e lindun e të fortë me ndjenjën e racës e në nji gjykim të mprehtë politik. Jo vetëm Mbreti vetë e krenët intelektualë që ndîejnë, përtej dashunisë për atdheun, edhe përgjegjësinë morale të veprimeve të tyne për fatet e Vêndit, nuk nxisin nji revolucion të parakohshëm e të rrezikshëm, por edhe vetë populli ndîen se kushtet e jashtme, të pranishme akoma, pra, qëllimet e dukshme të fqîjve të afërt kundrejt tij, paragjykojnë çdo lëvizje serioze kryengritëse. Ka lajme të sigurta se shumica e oficerëve dhe pothuaj të gjithë ushtarët do t’ishin të gatshëm me u ngritë kundër regjimit komunist, nëse nuk do të përmbaheshin nga frika me vûe në rrezik sovranitetin, tânsinë, madje vetë ekzistencën e Vêndit.
Duke qênë këta gjymtyrët themelorë të çâshtjes i duket Mbretit se Fuqitë e jashtëme të interesueme, fatkeqësisht, janë ende larg të kuptuemit në thellsí të së vërtetës së shprehun në pikën e mâparshme, ose se ata nuk janë ende të binduna, nga pikpamja e tyne, se ka mbërrîtun çasti ose âsht afër për nji veprim vendimtar në Shqipní, edhe se nga ana tjetër, populli i vogël shqiptar vuen nji agoní të ngadalshme.

Sa i përket tânsísë toksore, Mbreti mêndon se qeveria e sotme e Athinës nuk duhet t’a bâjë veshin shurdh ndaj këshillës së Anglo – Amerikanëve, me pranue nji herë e mirë të drejtën e kombit shqiptar mbi Epirin e Veriut, të sanksionueme në mënyrë të përsëritun, nga vêndime ndërkombëtare e të njohuna nga vetë Greqia si përfundimisht të vlefshme për gjithë kohën e regjimeve të ndryshme kombëtare në Shqipní, me të cilët qeveria greke ka qênë në marredhânie të rregullta diplomatike. Nji akt i tillë nga ana greke do të ndreqte shumë gjâna të dobishme për vetë Greqínë, veç asaj të Shqipnís, sepse do t’i hapte rrugët nji marrëveshjeje të përzêmërt dhe nji bashkëpunimi mes Shtetesh të nji zone kompakte të Mesdheut, me Italín në krye, dhe në kuadrin e madh të politikës së Fuqive perëndimore të udhëhequn nga Anglo-saksonët. Nga ana tjetër edhe Tito nuk do t’ishte i pakënaqun nga heqja dorë e grekvet nga pretendimet mbi nji pjesë të territorit shqiptar. Kurrë Jugosllavia nuk do të pranonte nji shkelje të tânsís toksore të Shqipnís nga ana e Greqís, veçse me kusht me pasë ajo vetë pjesën e luanit, me fjalë të tjera ndâmjen e Shqipnís. Por dihet, e shqiptarët janë absolutisht të bindun qi, n’atë rast jo vetëm ekzistenca e tyne kombtare, por edhe nji interes themelor i kombit italian do të ishte njëkohsisht në lojë. Prandej Italia do të vênte në peshore të gjitha mjetet në dispozicion për me asgjësue nji mundsí të tillë të përbindëshme. Nga ana tjetër, cilat do qofshin kërkesat e lojnave diplomatike, të trasha e të rrezikshme, vështirësisht opinioni publik i botës perëndimore do të mund të kapërdinte asgjësimin e thjeshtë të nji Shteti sovran, edhe se të vogël e, për fat të keq të tij pjesëmarrës në sferën kundërshtare, aq mâ tepër se, mjafton me e dashtë, janë të gjitha mundësít për me e shkëputë nga ajo sferë. E gjithë kjo pa mbajtë para sŷsh reaksionin e Rusís.

Mbetet me u shqyrtue i fundit dhe mâ aktuali nga vështrimet diplomatike të çâshtjes shqiptare, ai i nji dore të lirë Titos për nji depërtim politik e ideologjik në Shqipní, si nji shpërblim për me e shtye me pranue dorëzimin Italís të Territorit të lirë të Triestes. Në këtë mënyrë do të kërkohej me bâ me besue të gjithëve, sikur të ishte me të vërtetë ky plan, që rezervat e pambarueshme të nji diplomacije të hollë janë t’afta me zgjidhë problemet mâ të ndërlikueme e mâ të brishta ndërkombëtare me kënaqësín e të gjithë të interesuemve : Shqipnía e shpëtueme nga nji regjim terrorist e uriprûes, Italia e kënaqun nga rimarrja e Territorit të Lirë të Triestes, përfshî edhe zonën B, vetëm Greqia e flîjueme, ndoshta për me qênë e shpërblyeme pale se si e ku, sepse me depërtimin titoist në Shqipní ajo as nuk do të mund të ândrronte Epirin e Veriut, madje do të fillonte t’ândrronte historinë e Stefan Dushanit. Mirë, por përsa i përket shqiptarëve, askush nuk mund të rrêhet se ata do të mbeteshin të paguem nga nji hollësí e tillë diplomatike. Në të kundërt çdo atdhetar shqiptar do t’a quente Vêndin e vet viktimë të nji sajese pazaresh të shitun Jugosllavisë ; i vetmi ndryshim qi do të shifshin shqiptarët ndërmjet kësaj zgjidhjeje e nji ndamjeje të thjeshtë të truellit të tyne të shênjtë, do t’ishte ai i të gjêndunit së bashku të gjithë, përfshî edhe Kosovën, nën nji zotnim të vetëm të huej. Sa i përket Italís, merret me mênd se qeveritarët e saj nuk do të mundnin e nuk do të duhej kurrë me pa në zonën B të Territorit të Lirë të Triestes, qi u takon me të drejtë etnike e historike, shpërblimin në shkëmbim të nji humbjeje të përsosun trifishe : humbje përfundimtare e të gjitha pozitave të saj në gjysishullin ballkanik deri në nji kthesë të favorshme historike, gjithmonë problematike, nji zmadhim i Jugosllavís, Vlona e Sazani në dorë të kësaj rivaleje. Prandej Mbreti âsht i bindun se cilat do qofshin trysnitë për me e shtŷ me pranue nji sistemim të tillë me Jugosllavinë, ajo do të dinte me qindrue e populli shqiptar do t’i ishte mirënjohës. Ka qênë pikërisht kjo bindje e tij qi e ka shtye Mbretin të mos i drejtohet me nji thirrje Kontit Sforca, ajo qi Qeveria italiane vetvetiu do t’ bânte të vetën çâshtjen shqiptare. Megjithatë Mbreti nuk ka mshehun shqetësimin e tij mbi këtê argument, në bisedat e rastit me ndonji personazh amerikan dhe âsht qetësue.

Do t’ishte me të vërtetë çudí qi Tito don me mbyllë sŷtë para dobive qi, në gjêndjen e sotme, do të kishte nga nji Shqipní e lirë e neutrale në vênd të asaj tepër anmiqsore të së sotmes. Po Fuqitë e Mëdha Perëndimore nuk duen apo nuk dijnë me i a tregue këto dobí ? Apo ndoshta Tito ka arsyet e tij të mira – por të pazbulueshme – arsye për me mbyllë sŷtë edhe para nji qartësie të tillë ?

4) Pra shkurt, Mbreti mêndon se në çastin në të cilin Shtetet e Bashkueme t’Amerikës dhe Britania e madhe do të vêndojshin me i dhânë shqiptarëve nji siguri të mjaftueshme për pavarësín dhe tânsín toksore të atdheut të tyne, ai vetë, në bashkëpunim me elementët mâ të spikatun të mërgimit dhe me kryetarët e grupeve do të merrte detyrën me pregatitë e me i paraqitë këtyne Fuqivet nji plan të hollësishëm veprimi e do t’ishte gati, me miratimin e tyne, me vue në zbatim me sigurinë mâ të gjânë të suksesit.

5) Fuqitë perëndimore, deri në këto çaste, janë kufizue me çue në Shqipní ndonji grup t’arratisunish për misione të vogla informimi, në shumicën e rasteve të pregatituna keq, të drejtueme keq, prandej, fatkeqësisht, të flîjuem kot. Jo vetëm aq, por kanë shkaktue viktima të tjera, kanë alarmue regjimin tue e shtye me forcue mbikqyrjen e me rritë terrorin, pa asnji dobi për çâshtjen kombtare. Popullsia shqiptare, për natyrë e mbi të gjitha për përvojën shumë të hidhun që ka pasë e ka akoma, nuk dishron me pa në skenën kombëtare personazhe t’improvizuem. Sot në Shqipní nuk mund të veprohet me sukses veçse n’emën të nji bashkimi kombtar qi do të përfaqësonte të gjitha forcat e gjalla mbrênda e jashtë e njerëz të njohun qi frymëzojnë besim në vênd për autoritetin e tyne moral, prestigjin, urtínë dhe shpirtin e maturísë. Kjo cilësí e fundit ka nji rândsí të veçantë për popullsitë shqiptare qi nuk kanë dashun kurrë ekstremizmat e asnji lloji, për mâ tepër mbas mësimit të tmerrshëm të ekstremizmit komunist.

6) Âsht krijue, nga disa oficerë anglo – amerikanë, nji komitet i çlirimit shqiptar, pa mbajtë para sŷsh asnji realitet shqiptar, as politik, as psikologjik e as praktik. Nji komitet qi ka ndezë mâ shumë mosmarrëveshjet ndërmjet shqiptarëve, në vênd qi t’i bashkonte ata. Mbretit i janë bâ shumë premtime për me ndreqë këtë gabim, por deri tashti nuk âsht bâ kurrgjâ.

Shënim:

Kjo përkujtesë mjaftohet me nji analizë të shkurtën të çâshtjes shqiptare, krejtësisht nga pikpamja shqiptare. Nuk âsht jashtë teme fakti qi ceket edhe nji aspekt i asaj çâshtje në vështrimin mâ shumë t’interesit të përgjithshëm se atij kombëtar. Duem të prekim tërthorazi rândsínë qi paraqet pozita gjeografike e Shqipnisë për Rusinë sovjetike, si nji Vênd bregdetar në detin Adriatik, ose në Mesdhe, aktualisht e vetmja dritare e tij në këtë qêndër jetike të komunikacioneve për Fuqitë perëndimore, që me bazën e Vlonës mund të bâhej, në rast të nji konflikti, së paku, një strehë e mrekullueshme e nëndetseve. Rusia nuk ka vazhdimësí komunikimi tokësor me Shqipnín, por kjo nuk pakson rândsîn e madhe për tê.

[1] Dokumenti është në dorëshkrim me maqinë shkrimi, i shkruar në gjuhën italishte dhe i vënë në dispozicion të Mbretit Zog për veprimtarinë e tij ndërkombëtare. Nuk ka datë por duhet të jetë i viteve të para 50, kur autori jetonte në Aleksandrí t’Egjyptit pranë Mbretit . E përktheu Eugjen Merlika duke u munduar të ruajë gjuhën e Autorit.

ORIGJINA E POPULLIT SHQIPTAR

June 11, 2015 by dgreca

NGA MUSTAFA KRUJA*/
Ka qênë nji kohë kur fort pak njihej në botë Populli i ynë. E na vetë përgjithsisht s’e njohim as sod ! E errët historija e tij e e koklavitun shumë, e trazueme me atê të popujve tjerë mâ të mëdhaj me të cilët fati e kishte vûmë në të përpjekun e ndën të cilën i ishte dashun t’ulte qafën : kolosi Romak, vala Sllave, duhija Turke. Nj’aty kah mbarimi i Mesjetës shfaqet për pak kohë si nji meteor i shkëlqyeshëm para sŷve të bindun të botës, por prap eklipsohet. E gati harrohet. Pesha e nji vargu të gjatë shekujsh parahistorikë e historikë të kaluem me luftime të pandame vetroje e ka lodhun e rrëgjuem tepër, por s’ka mundun t’a shuej. Âsht gjallë se gjallë. E nj’aty kah fillimi i shekullit të kaluem studjuesit e Oksidentit nisin të merren me tê. Nga gjânat qi ka mbërrîjtun të shpëtojë prej rrenimit të kohës si veçorí të çmueshme të tija, ajo që u bie në sŷ mâ fort dijetarëvet âsht gjuha që flet. Shkênca e gjuhsís krahasore porsa ka lemë. Por rritet e zhvillohet me hapa të shpejta e plot shëndet e gjallsí. Kërkon fusha e lândë studimi e krahasimi.
Qysh në vjetin 1835 J.v.Xylander u muer me shqipen në veprën e tij “Die Sprache der Albanesen”, tue i njohun ksaj origjinën indoevropjane. Vijnë mbas tij dijetarë tjerë, si A. Shleicher e G. Stier (Ist die albanesische Sprache eine indogermanische ? në Allgemeine Monatschrift ( 1854, f. 860 – 872) ; por sidomos Franz Bopp-i që në “Ueber das Albanesische”, (1855), e provon me mâ shumë hollsina e me argumenta mâ të bindshëm karakterin indoevropjan të gjuhës s’onë.
Mirë po mbetej nji problemë e dytë mjaft e rândë e e rândsishme për t’u zgjidhun. Cila ishte veriga që e lidhte shqipen t’onë të soçme me indevropishten mijvjeçare ? Ishte folun për ilirishten, por rrëshqitas e me ndoshta, pa prova. I pari që u mundue me e qarue me nji farë metode këtë lidhní, tue u pështetun mbi emna të përveçëm ilirikë, qe J.G. von Hahn-i në veprën e tij “Albanische Studien”, botuem qysh në 1853. Nji vepër me rândsí themelore për Albanologjín. Por vlera e studimit të Hahn-it shtohet shumë ma tepër ndër sŷt t’anë kur shohim se nji kompetent i madh si Gustav Meyer-i (1850 – 1900), mâ i madhi Albanolog i shekullit të kaluem, vjen e e vërteton plotsisht dhe themelon mbi tê të tânë veprimin e tij për gjuhën shqipe. E çfarë veprimi ! E ç’fat i keq për gjuhën t’onë vdekja e tij aq e pakohshme.
Me gjithë qi gjenealogjija ilirike e shqipes ka pasun e ka edhe sod antarë të bindun ndër gloto – albanologë, shumë tjerë, ndër të cilët meriton të përmêndet veçan Pederseni, e lidhin gjuhën t’onë me thrakishten e jo me ilirishten. Albanologu serb z. Bariq thotë se shqipja âsht nji thrakishte e ilirizueme, e kryealbanologu i soçëm z. Prof. Norbert Jokl e tregon te rrjedhun sa prej njânës aq prej tjetrës, me nji fjalë si nji gjuhë thrako – ilirishte.
Këtyne mêndimeve qi nuk largohen aq shumë prej shoqi-shoqit, duhet t’u shtojmë edhe dy tjera krejt të ndryshme. Njâni âsht i gjuhtarit gjerman August Schleicher, qi e vên shqipen në nji degë indevropjane bashkë me italiken e greqishten e vjetër, të cilat ai i përmbledh ndën emnin “grupi pelazgjik”. Ky mêndim nuk âsht pamë i dênjë prej gjuhtarvet mâ të shquem m’u marrë para sŷsh. Tjetri mêndim âsht krejt origjinal dhe me nji rândsí kryekrejet për shqipen e pra edhe për origjinën e popullit t’onë. Âsht mêndimi i nji glotologu nga mâ të dijshmit e shekullit të kaluem, August Friedrich Pott. Ky thotë se shqipja nuk mund të jetë veçse nji gjuhë iliro – pelazgjike paraindoevropjane.
Pra, mbas mêndimevet të shfaquna prej kompetentavet mâ të mëdhaj qi ka njohun bota deri sod në fushën e gjuhsís, shqipja qênka nji gjuhë iliro – indevropjane (G.Meyer), ase thrako – indevropjane (Pedersen), ase iliro-thrako indevropjane (Jokl), apo iliro-pellazgo-paraindevropjane (Pott), tue e lânë mbë nj’anë “grupin pelazgjik” të Schleicher-it.
*****
KËNDUESI i kujdesshëm qi na ka ndjekun deri këtu e ka kuptue se origjinën e gjuhës na e kemi marrë si origjinë të popullit qi e flet, e nuk do të zêmrohemi aspak në qoftë se ai s’ka pritun qi të na ndjekë deri në fund për me formulue në mênde të vet rezervat qi ndiell ky identifikim aprioristik. Kemi m’u spjegue.
Por mâ parë e mâ dalë më duket se kënduesi profan, qi s’ka mâ pak të drejtë se i dijshmi, e dëshiroj qi mos të ketë as mâ pak kureshtë e lakmí se ky, për me e njohun origjinën e popullit të vet, më duket pra, po thom, se ai ka nevojë të kuptojë mirë se kush janë këta Indevropjanë, këta Thrakë e këta Ilirë qi po i paraqisim si stërgjyshën të largët, fort të largët të Shqiptarvet.
Në dritën e shkêncës qi kemi përmêndun qysh në krye të shkêncës së gjuhsís, tue krahasue gjuhët e foluna prej popujsh të ndryshëm, tue vëzhgue e hetue fjalë e grimza fjalësh e rregulla morfologjike të përbashkëta a të përgjashme në gjuhë të ndryshme, tue studjue zhvillimin historik të këtyne në krahasim të pandamë me shoqja-shoqen, dijetarët e kësaj shkênce kanë mbërrîmë me caktue me sigurí se dikur, në nji kohë parahistorike, disa nga këto gjuhë, qi ndër sŷt e profanit s’kanë kurrfarë gjasimi e lidhnije njâna me tjetrën, s’kanë qênë veçse nji gjuhë e vetme e folun prej nji populli të vetëm. Në këtë mënyrë âsht gjetun se të tâna gjuhët qi njihen sod në faqe të dheut, të gjalla apo të vdekuna, d.m.th. qi fliten edhe sod a që janë folë dikur e sod nuk njihen veçse prej shkrimesh a emnash të përveçëm të mbetun, të tâna këto gjuhë të botës janë dega të dame prej disa trungjesh të vjetra, janë bija, mbesa e stërmbesa të disa gjuhve-nâna qi kanë vdekun mâ para, e prandej ato gjuhë qi kanë lemë prej nji gjuhe-nânë, qi janë damë prej nji trungu të vetëm, ato quhen gjuhna-motra, ase në nji kuptim mâ të gjânë, gjuhna-gjiní. Nji nga këto trungje të vjetra, nga këto gjuhna qi po i thërrasim nâna, âsht indevropishtja. Shkaku qi thirret kështu âsht se prej saj kanë lemë gjuhët qi janë folë e fliten qysh prej Indísë e gati në të gjithë Evropën. Në kontinentin t’onë vetëm dý gjuhë rrjedhin prej nji trungu tjetër qi s’ka të bâjë me indevropjanishten : finishtja, qi përfshin finlandishten dhe estonishten edhe hungarishtja. Këto rrjedhin prej trungut uralo-altaik, madje jo prej trungut, por prej grupit uralo – altajik, mbasi me gjithë qi gjuhët e përmbledhuna ndën kët’emën paraqesin përgjasime të mëdhá ndërmjet sosh, dijetarët s’janë edhe të sigurtë qi vijnë prej nji trungu të vetëm. Natyrisht s’kanë të bâjnë me indevropjanishten as gjuhët e atyne allogjenve të shpërdamë andej e këndej në mes të popujve t’Evropës, si për shêmbull Çifutnit (semitikë) ose Turqit, uralo-altajikë edhe këta. Mâ në fund duhet të përjashtojmë nga trungu indevropjan edhe gjuhën e Baskvet, të cilët janë pa dyshim nji popull fort i vjetër n’Evropë, nji popull autokton i gadishullit iberik, ndoshta i vetmi popull paraindevropjan qi ka teprue n’Evropë.
Të gjitha gjuhët e tjera t’Evropës, pra, e bashkë me këto edhe ato t’Indís, t’Iranit e armenishtja, janë dega, gema e bisqe të trungut indevropjan. Me fjalë tjera, para disa mijë vjeç ka qênë nji popull qi flitte këtë gjuhë, indevropjanishten. Ky popull quhej Arja ose Arjan. Nuk dihet me sigurí ku banonte ky popull. Mêndimet e dijetarvet ndryshojnë shumë mbi këtë pikë. Gjasa mâ e madhja âsht për Evropën lindore a nj’atje ndërmjet Uralesh e detit Kaspjan, n’Azín perëndimore. Prej këtij populli janë shkëputun fise mbas fisesh shekuj mbas shekujsh dhe kanë mbsŷmë në drejtime të ndryshme, do për Evropë e tjerë për Azí, tue u ndalun me vjet, dhetvjeta a qindvjeta ndër krahina të ndryshme deri qi kanë zânë vênd diku për gjithmonë. Shkaqet e këtyne shpërngulje popujsh hŷjnë në kompetencën e Sociologjís me i tfillue. Për studimin t’onë këtu do të mjaftojë m’u dijtun se të gjithë popujt e Evropës, veç atyne pak përjashtimeve qi u shënuen, dhe popujt e kontinentevet të tjerë të shpërngulun prej Evrope në kohna historike, si edhe nji pjesë e madhe Azjatikësh, kanë për origjinë atë popull të moçëm parahistorik qi quhej Arjan e gjuhën e të cilit dijetarët e kanë quejtun indoevropjane. Këta Arjanë, tue u shpërdamë e hallakatun anembanë, tue u damë e larguem fise-fise nëpër treva të ndryshme, tue u kapërthyem e përpjekun edhe me popuj tjerë nëpër viset e shkeluna prej sish, brez mbas brezi e shekull mbas shekulli, âsht e dijtun se nuk mund t’i shpëtonin zhvillimit të natyrshëm qi solli ndryshime të mëdhá në gjuhë, zakone e kulturë të tyne. Kështu prej nji populli të vetëm lindën e u formuen nji shumicë popujsh indevropjanë, të cilët u danë edhe këta mâ vonë ndër dega të ndryshme a u ndryshuen vetë tue formue popuj të tjerë mâ të rij, ata qi rrojnë sod.
Kur vallë filluen Arjanët të shpërngulen nga atdheu i tyne origjinar ? As ksaj pyetjeje s’ka mundun kush deri sot t’i përgjigjet më nji mënyrë të preme, mâ se asaj tjetrës qi i përket vêndit. Por me nji numër rrumbullak e me shumë gjasë kjo shpërngulje ka nisun nja pesëmijë vjet parandej. Tue lânë mbë nj’anë popujt tjerë indoevropjanë t’Evropës e aq mâ fort ata t’Azís, këtu do të merremi në mënyrë të posaçme vetëm me ata që erdhën e zûnë vênd në gadishullin ballkanik rreth kësaj treve.
Para se të fillojshin me i a beftun në gadishullin t’onë fiset arjane, ndoshta aty kah gjysma e mijvjetit të tretë para Krishtit, ky vênd ishte i banuem prej popujsh autoktonë, qi kishin nji qytetnim neolitik. Por këtu duhet të shënojmë, për profanin, se fjala qytetnim s’ka atë kuptim qi i epet sod, veç don me thânë nji mënyrë jete kolektive. Kishin nji qytetnim neolitik, pra, don me thânë qi për nevojat e tyne përdorshin vegla të punueme prej guri, se metali ishte ende i panjohun për ta.
Ç’ishin këta popuj pararjanë të Ballkanit ? Si quheshin ? Auktorët e vjeter grekë e shumë tjerë nga të rijtë i kanë quejtun Pelazgj, sidomos ata të Ballkanit jugor. Por do kritikë janë kundër këtij emni, tue thânë se Pelazgjit s’kanë qênë veçse nji fis helen i Thesalís, qi mâ vonë ka ndërrue emën e âsht quejtun Thesal, e prej emnit të tij ka lemë edhe ai i krahinës. Bukur. Për tezën qi jemi tue zhvillue në këtë studim emnat kanë, si gjithmonë e gjithkund, nji rândsí krejt relative. Rândsín kryesore e ka jo emni, por gjâja vetë qi bár emnin. E këtu popujt qi banojshin në sinisín ballkanike para Indoevropianësh. E pra, për me largue ç’do keqkuptim, ata popuj na po i thërresim këtu paraindevropjanë ase pararjanë.
Popujt arjanë qi kanë ardh’e mbushun gadishullin ballkanik në kohna të lashta parahistorike, tue u varë prej Veriu kah Juga e tue ndërrue karakterin etnik e qytetnimin e Pararjanvet me të vetin kanë qênë Helenët (Grekët e hershëm), Thrakët, Maqedonët dhe Ilirët (Illyrët). Nuk mund t’i dijmë me siguri epokat e shkeljes së tyne në Ballkan. Por mund të gjindemi fare afër së vërtetës tue pranue për Helenët si datë mâ të vonë shekullin XXI para Krishtit. Fill mbas sish i a mbërrîjnë Thrakët e njâni mbas tjetrit Maqedonët e Ilirët, aty kah shekujt XVI e XV para Krishtit As ky vargim s’âsht krejt i sigurtë. Mâ e shumta e dijetarëve vênë në krye të këtij vargu Helenët, por nuk mungon edhe ndonji qi vên si prîsa Ilirët.
Këta popuj, përgjithsisht e sidomos për kohnat parahistorike, nuk duhet t’i mêndojmë të përmbledhun secilin në nji organizëm politike kombtare mbas kuptimit qi kemi na sod për nji Shtet me kufîj të caktuem. As nuk âsht vêndi këtu qi të flasim për institutat politiko – shoqnore të cilit do prej sish. Me gjithë këtê nji idè afrore mbi trevat qi kishin zânë ata në Ballkan âsht mirë t’a ketë kënduesi për qëllimin e këtij artikulli.
Helenët qysh në fillim kishin zânë vênd mû në Jugë, atje ku shohim sod fqîjt t’onë Grekët, bijt e tyne, e ku fati i njerzís i kishte çue për t’i dhânë botës dritë e jetë shpirtnore me atë gjení të frymzueme prej hyjve t’Olimpit, si nji diell të shkëlqyeshëm e t’amshueshëm.
Thrakët kishin zânë gjitha anën lindore ndërmjet Egjeut, Marmarás, Detit të Zi, Danubit, Moravës e Strumës.
Maqedonët piqeshin në Jugë me Helenët, me Egjeun nëpër gatishullin e Halqidikës, në Lindje me Thrakët, në Perëndim mbërrîishin në nji vijë vertikale qi shkonte prej Pindit deri përmbi liqênin e Prespës, dhe në Verí në nji vijë horizontore qi shkon nëpër qytetin e Shkupit e piqet në Lindje me Thrakët e në Perëndim me Ilirët.
Ilirët, mâ në fund, kishin në dorë të gjithë pjesën perëndimore të gatishullit ballkanik, qysh prej gjînit të Nartës (Arta, motit Ambrakija) e deri në Verí t’Adrijatikut, dhe të tânë anën verijore përmbi Maqedonín. Në Verí-Lindje piqeshin me Thrakët.
E përsrisim qi këta kufîj nuk duhen marrë si të përpiktë, si t’ishin kufîj Shtetesh të ksokohshme, por fare afrisht.
*****
Tashti e dijmë se kush ishin Indevropjanët e vjetër e kush janë përgjithsisht popujt qi kanë dalë prej atij trungu. Njohim edhe kartën e moçme të Ballkanit me popujt qi banojshin në tê. Mund t’a kapim pra përsrí e tash me nji mënyrë mâ të kthielltë e mâ të bindshme se përpara bisedën e origjinës s’onë.
Në katër pika i kishim përmbledhun mendimet e dijetarvet të gjuhsís mbi burimin e shqipes e pra edhe mbi origjinën e popullit shqiptar : 1) Origjinë iliro-indevropjane ; 2) Or. Thrako-indevropjane ; 3) Or. Iliro-thrako-indev. E 4) Or. Iliro-pelazgjike (iliro-paraindev.).
Nji glotolog fort i squet e i dijshëm i ditvet t’ona, Z. Carlo Tagliavini, profesor i gjuhsís shqipe n’Universitetin e Padovës, shkruen në “Enciclopedia Italiana” (II, 124) se origjina ilirjane ase thrake e shqipes ka nji rândsí të veçantë nga pikpamja e autoktonís së popullit shqiptar. Sepse në qoftë se shqipja lidhet me indevropjanishten nëpër ilirishten, s’ka dyshim atëherë se populli shqiptar âsht autokton n’atdhén e tij, mbasi motit ky vênd ka qênë i banuem prej Ilirësh ; por në qoftë se shqipja nuk rezulton nji gjuhë ilirike por thrake, atbotë shqiptarët janë dynd’e ardhun në Shqipní nga Thraka. Auktori nuk shkon mâ gjatë e prandej nuk dijmë se në ç’epokë do t’a vênte Z. e tij këtë ndërrim vêndi të shqiptarvet nga Thraka n’Ilirí po të provohej se shqipja rrjedh nga thrakishtja. Por mbas mêndimit t’onë nji shpërngulje e tillë nuk mund të kish ndodhun veçse në nji kohë shumë të lashtë. Se ndryshe nuk mund të spjegohej nji influencë aq’e madhe e ilirishtes mbi thrakishten e shqiptarvet sa m’u quejtun nji thrakishte e ilirizueme apo nji gjuhë thrako-ilirishte, siç e pohojnë Bariqi, Jokli e Tagliavini, posë tjervet.
Sidoqi të jetë, edhe autoktoníja, si shumë gjâna tjera të ksaj bote, âsht relative. Po t’a marrim autoktonín në kuptimin absolut, duhet të quejmë autokton vetëm nji popull qi, mbas teorís poligjeniste, të parët e tij origjinarë të jenë krijue në vênd ! E atëherë asnji nga popujt indevropjanë, për me folun vetëm për këta, nuk do të quhesh dot autokton në krahasim me popujt e mâparshëm të Ballkanit të cilve kanë ardhë e u zânë vêndin. E në qoftë se popujt pararjanë të Ballkanit, si edhe ata t’Evropës mbarë, qi janë zhdukun tue u shkrimë etnikisht me Arjanët qi u ranë mbi shpinë, në qoftë se ata nuk hŷjnë mâ në numër dhe do të quhen këta autoktonë, të këtillë janë atbotë në Ballkan Grekët, bijt e Helenvet, e të këtillë edhe Shqiptarët, bijt e Thrako-Ilirvet. Kurse, në krahasim me këta, Sllavët janë ardhacakë, pse kanë zdrypun në këto vise jo mâ pak se nja dymijë vjet mâ vonë. Po qe se do t’i quejshim Shqiptarët ardhacakë ndër viset ilirike, tue i njohun si Thrakë, cilët do t’ishin atëherë autoktonët e këtyne viseve sod ? Sepse po e përsrisim, fjalët ardhacak e autokton s’kanë kuptim veçse për dy popuj qi rrojnë në nji vênd ase përbrí shoshoqit, nga të cilët i pari të ketë ardhun e pushtue vêndin a nji pjesë të vêndit të të dytit tue e shtŷmë e shtrënguem këtê në nji qark banimi mâ të ngushtë. Qoftë pra edhe tue pranue tezën e Gustav Weigandit – qi për ne âsht nji hipotezë absurde – qi Shqiptarët të kenë ndrrue vênd nga Thraka n’Ilirí në Mesjetë, b.f. nën shtrëngimin e valës sllave, prap se prap përfundimi logjik qi do të nxiret âsht po nji : qi Shqiptarët janë autoktonë dhe Sllavët ardhacakë. Ase këto dý fjalë s’kanë asnji kuptim !
Mâ së fundi, themeli thrako-ilir i shqipes besojmë se mund të spjegohet fare mirë me kontaktet e drejta e të zhdrejta t’atyne dy popujve të moçëm pa qênë nevoja qi nji fis Thrakësh të jetë shkëputun prej trevës së vet për me ardh’ e m’u futun në tokën ilire.
Të vijmë tashti te origjina pelazgjike (pararjane) e gjuhës e e popullit t’onë. A âsht vallë me të vërtetë për t’u hjedhun poshtë pa tjetër ky mêndim i Pott-it ? Ky dijetar i madh ka qênë plot 54 vjet (1833 – 1877) profesor i glotologjís n’Universitetin e Halle-s (Gjermaní). Poliglot me nji dituní të gjânë tejet, ka qênë i specjalizuem në studime etnografike me anën e gjuhsís. Ka lânë grumbull të madh veprash me rândsí. Tezën e tij mbi gjuhën shqipe s’e ka hjedhun përpara si nji hipotezë të thatë intuitive, por e ka zhvillue me argumenta gjuhsorë dhe ka qëndrue në tê deri në fund. E quen shqipen nji “tepricë paraindevropjane iliro-pelazgjike” (Carlo Tagliavini, Enciclopedia Italiana II, 123/2). Ç’duhet të kuptojmë nga këto fjalë ? E para qi auktori gjerman quen pelazgj popujt paraindevropjanë të Ballkanit a të nji pjese të Ballkanit ; dhe e dyta, qi Shqiptarët, për tê, janë Pelazgj t’ilirizuem. Ç’thonë kundërshtarët e tij ? Thonë se s’ka pikë dyshimi mbi karakterin indevropjan të gjuhës shqipe. Fare mirë. Por a nuk mund të jetë nji paraindevropjane e indoevropjanizueme ? S’ka asnji arsye, na duket neve, qi të na ndalojë me pranue për shqipen, pranë hipotezës së nji thrakishtje t’ilirizueme edhe atê të nji paraindevropishtje t’ilirizueme a të thrako-ilirizueme.
Le të ndëgjojmë tashti edhe nji dijetar italjan, Z.in Piero Sticotti, Drejtorin e muzeut të qytetit të Trieshtës :
“Ilirishtja njihet përgjithsisht si nji dialekt indoevropjan. Mbas mêndimit të disave, populli ilir qi flitte këtë gjuhë, të cilën duhet me e rendue ndër ato të tipit satem mbasi të këtillë e karakterizojnë përgjasít toponomastike, po ky popull ilir po u diktueka në Verí deri në viset balltike e në Jugë deri në Kretë (Gjirit). Në Greqí e në Kretë ai na qênka parahelenik : tash vonë, tue u mundue me decifrue do shkrime vorresh parahelenike, kanë gjetun fjalë qi spjegohen me gjuhën shqipe. Ky fakt na bân me mêndue se, edhe tue mos qênë ndoshta të parët e Shqiptarvet krejt të njâjtë me banorët parahelenikë, ata mund të kenë pasun lidhní fort të ngushta me këta, lidhní qi duken të vërtetueme edhe prej legjendavet beotike mbi heroin ilir”. (Enciclopedia Italiana, XVIII, 833/1).
N’i besofshim pikë për pikë këtij versioni, Shqiptarët na dalin Indevropjanë Ilirë parahelenë. E në këtë rasë Ilirët duhet të kenë zdrypun në Ballkan para Helenvet. Për ndryshe edhe këtu gjêjmë nji vërtetim të tezës së Pott-it.
Nga sa u shkrue deri këtu kuptohet qartë pra se Shqiptarët janë ase nji popull pelazgo-pararjan, banues në Ballkan qysh prej kohës neolitike nja pesmijvjeçare dhe i arjanizuem prej Thrako-Ilirvet ; ase drejt për drejt nji popull thrako-ilir, banues në Ballkan prej nji kohe nja 3500 vjeçare.
*****
E kemi titullue kët’artikull “Origjina e Popullit shqiptar”, edhe gjithkund po këtë fjalën popull kemi përdorun kur na âsht dashun të përmêndim grumbuj të përbâmë prej njerzish qi kanë nji origjinë të përbashkët. Âsht nevoja të merremi vesht mirë me kënduesin mbi kuptimin e ksaj fjale. Siç dihet, populli ka pikë së pari kuptimin e banorvet të gjithë bashkë : të banorvet të nji katundi, të nji qyteti, të nji krahine a të nji Shteti. Këtu, me këtë kuptim, të vetmet lidhní ndërmjet njerëzvet (individëvet) qi përbâjnë popullin, janë banimi i përbashkët në nji vênd e marredhânat shoqnore qi rrjedhin si pasoja të faktit të këtij banimi. Ky pra âsht nji kuptim thjesht shoqnuer. Populli këtu âsht sinonim me neologjizmën popullsí. E me gjithë qi jemi përpara nji emni përmbledhës, kur e flasim a e shkruejmë, e ndëgjojmë apo e këndojmë, në mênden t’onë çfaqen fare kthielltë individët qi formojnë bashkarín, na dalin para sŷvet të mêndes nji nga nji si pjesë të dame. Krahasonie fjalën popull , në këtë kuptim, me fjalën komb. Kjo e fundit nuk na sjell aspak ndër mênd persona të veçanta, por nji gjithsí krejt të pandame e të pandashme, m’u nj’ashtu sikur s’na bie ndër mênd kurrë për atomet e nji trupi fizik kur kemi të bâjmë me nji të këtillë.
Besojmë se kënduesi i ynë e ka marrë vesht hollë qi ky kuptim s’ka vênd në këtë studim.
Nji tjetër vështrim i popullit âsht turma, bota, gjindja, gërdhja : kur thomi, po zâmë, shumë popull âsht mbledhun. Kuptohet vetiu se as me këtë vështrim s’kemi punë këtu.
Të tjera vështrime të popullit qi s’na interesojnë në kët artikull janë edhe këto : shtetasit e sunduem, kur thomi, b.f. popull e qeverí, popull e parlament. E mandej kur e përdorim për vogjlí, në kundërshtim me klasat e nalta të shoqnís. Mâ në fund, populli ka edhe nji kuptim politiko-juridik, si element kryesuer ndër ata tre qi përbâjnë bazat e nji Shteti : popull, tokë e qeverí. Por ky vështrim nuk duhet ngatrrue me atê të parin qi spjeguem si gjithsí të banorvet të nji Shteti. Atje kuptimi âsht thjesht shoqnuer, demokratik e gjeografik, kurse këtu âsht vetëm politik e juridik, filozofik e shkêncuer. Atje kemi para sŷsh banorët e Shtetit të gjithë bashkë e njikohsisht edhe veç e veç, si t’ishim tue i numrue e regjistrue këtu popullin gangull, të pandamë e të papjestueshëm. E si të këtillë duhet të kemi kujdes qi mos t’a ngatrrojmë as me kombin, me gjithë qi këtë trazim gati s’ka shkrimtar qi s’e bân pa vumë ré. Nuk âsht pun’e madhe, mbasi as ai qi e flet e e shkruen as ai qi e ndigjon e e lexon nuk i ep dum gabimit, në qoftë madje se s’jam un vetë i gabuem qi quej gabim nji përdorim gati të përgjithshëm në sheshin e politikës, due me thânë përjashta shkencës. Me gjithë këtê, mbasi këtu bâjmë shkêncë e jo politikë, qe ndryshimi midis dy skanjevet : e par’e punës si element juridik nuk thuhet kurrë se “Shtet pa komb s’ka, por “Shtet pa popull s’ka”. Dhe e dyta kur thomi populli, kuptojmë nji lândë të papunueme, t’aftë me marrë çdo formë, nji brumë të pagatuem ; por kur thomi kombi kemi ndër mênd nji aparat kolosal të gjallë, nji makinë të ngrehun e në punim e sipër, nji organizatë me të tânë organët e saj në vênd. Këtu kombi âsht sinonim me Shtetin, gati si nji metaforë e Shtetit.
As ky s’âsht kuptimi qi ka populli n’artikullin t’onë. Na e kemi përdorun këtë fjalë me vështrimin etnologjik. Âsht gjithsia e atyne njerëzve qi zakonisht flasin nji gjuhë të përbashkët, të trashigueme brez mbas brezi qysh prej nji kohe qi mund t’arrijmë na me dijen t’onë me i gjetun fillesën. Shqiptarët flasin shqip. Shqipja âsht faza e ré e ilirishtes apo e thrakishtes. Pra Shqiptarët qênkan nji tepricë e Ilirvet dhe Thrakvet, nji tepricë qi ka mundun t’a ruej qysh atëherë themelin e asaj gjuhe të lashtë, kurse Ilirët dhe Thrakët e tjerë e kanë humbun, në vênd të saj kanë nxânë nji gjuhë tjetër, janë bâmë nji si ai, janë shkrimë me tê, pushtues e të pushtuemt janë bâmë të tânë nji brumë.
Edhe thrakishtja e ilirishtja janë faza mâ të vjetra se shqipja të nji gjuhe mâ të moçme qi flitte nji popull i quejtun Arja e qi sod, ajo gjuhë, thirret indevropjane. Pra shqipja rridhka prej ksaj gjuhe e populli shqiptar prej Arjanvet të hershëm. E s’ka pikë dyshimi se edhe indevropishtja vetë âsht nji tjetër fazë mâ e moçme se thrako-ilirishtja e nji gjuhe shumë mâ të lashtë. Veçse shkênca s’ka mundun sod për sod me shkue mâ përtej, dhe për këtë arsye na jemi të shtrënguem të qëndrojmë atje e të thomi se origjina mâ e vjetra e shqipes âsht indevropishtja, origjina e shqiptarvet janë Arjanët.
Mirë po ndokush nga dijetarët don të thotë se në shqipet të soçme ka disa elementa qi nuk mund të spjegohen kurrsesi me indevropishten e se, krejt për kundra, do shkrime vorresh parahelenike vetëm shqipja mund t’i spjegojë. E po, atbotë, në qoftë puna vërtetë ashtu, shqipja paska nji themel mâ të vjetër në Ballkan se indevropishtja, e në këtë rasë shqiptarët qênkan nji popull par-arjan në këtë trevë.
Populli, me këtë kuptim, s’ka kufîj gjeografikë e aqë mâ pak kufîj politikë. Përfshin të gjithë ata qi kanë nji gjuhë të përbashkët. Kështu kur thomi pra, me këtë vështrim, “Populli shqiptar” – kështu, me P të madhe do t’ishte mirë t’a shkruejshim – kemi ndër mênd jo vetëm Shqiptarët e Shqipnís, por edhe të tânë të tjerët qi rrojnë përjashta saj : në Jugosllaví, në Greqí, n’Italí, në vênde tjera t’Evropës, n’Amerikë a në tjetër kontinent, qofshin vêndas apo të mërguem. Mb’anë tjetër as allogjenët as alloglotët e Shqipnís nuk bâjnë pjesë në Popullin shqiptar me këtë kuptim.
Por vallë a s’ka populli tjetër veçorí, në vështrimin etnologjik, posë gjuhës qi flet ? Jo po, ka ! Ka doket e zakonet, kulturën e traditat dhe nji tog shfaqjesh të tjera shpirtnore të trashigueme. Por sipër të gjithave e në themel të të gjithave rrin gjuha si elementi mâ dallues se të tânë, si edhe mâ i qëndrueshmi. Për individët mâ fort se gjuha kanë qëndrim trashigimet e tjera psiqike, por për popujt, për bashkarít kombtare shum’a pak të gjâna âsht e vërtetë e kundërta. Posë ksaj fenomenet psikologjike janë aq të pleksuna, aq të ndërlikueme, qi âsht punë tepër e vështirë me i analizue me nji farë sigurije për të caktuem nji vijë, disi të shqueme, ndërmjet psikologjisë së nji populli e të nji tjetri. Prandej i vetmi element i sigurtë e praktik a së paku elementi kryesuer për caktimin e individualitetit të nji populli sod e gjatë shekujve të kaluem deri në origjinën e tij, âsht gjuha.
*****
Me këtë kuptim qi e kemi përdorun këtu, vallë a s’kishte mundun fjala popull me i a lëshue vêndin kombit ase racës (farës, fisit) ?
Të flasim mâ parë për këtë të fundit. Raca a fara ka për njerín, para çdo gjâje tjetër, nji kuptim fizik, morfologjik. I dán njerzit me ça sheh sŷni në trupin e tij : rac’e bardhë, e zezë, e verdhë, simbas ngjyrës së lëkurës. Racë brakyqefale (kokshkurtën) a dolikoqefale (kokgjatë), simbas trajtës së krês. E kështu mandej varg e vistër të gjitha veçorit e tjera trupore qi dallojnë farët e njerzís. S’ka asnji dyshim qi popujt n’origjinën e tyne kanë qênë shque prej shoqi-shoqit si me veçorít trupore ashtu edhe me ato të shpirtit. Mirë po sa mâ fort qi të jenë largue nga origjina në kohë e me vênd, aqë mâ tepër janë përzie e kapërthye me popuj të dalun prej tjetër rrânje, e atbotë aqë mâ shumë âsht ndryshue edhe trajta e tyne fizike. Në mënyrë qi âsht e pamundun të ndiqet nji popull, nga pikpamja raciale, nëpër fazat e ndryshme ku âsht përshkrue e me mbërrîjtun kso dore n’origjinën e tij. Për shêmbull Shqiptarë e Sllavë rendohen sot në nji racë të vetme, të pagzueme dinarike (nga Alpet Dinarike). Âsht fara thrako-ilire qi ka bâmë për vete edhe Sllavët ? Mirë po qe se popujt arjanë të soçëm, qi pra, mbas provës së pakundrështueme të gjuhvet kanë dalë të tânë prej nji trungu, dahen në shumë raca të ndryshme. Janë bâmë e po bâhen pa prâjtun tentativa shkêncore për të mbërrîjtun në nji dallim të sigurtë racash nëpër analizën mikroskopike të gjakut. Por rezultatet qi janë shtimë në dorë, deri tash, janë fare pak të kënaqshme për qëllimin e fundit.
Për me tregue se sa pak të sigurta e të përpikta janë veçorít e caktueme prej Antropologvet për secilën farë njerzore, po shënojmë këtu poshtë se ç’thonë ata për tipin dinarik, qi na përfshin edhe né : shtati i gjatë shumë ; rrasht’i krêsë tepër i naltë, si nji pirg, rrafshatak e me nji rreth fort pak mâ të gjatë se të gjânë (pra brakyqefal) ; hunda mâ e madhja e të tânë njerzís, tepër e naltë dhe me majë të kthyeme si grep ; fytyra e hollë e e gjatë ; veshët të gjatë ; sŷt mesatarë ; buzët të holla ; flokët pa rrudha e të murrët !
Sa për qind vallë janë ata (këndo : Ballkanas, veç Grekvet të cilët rendohen në racën mesdhetare a mediterrane) qi mund të bâjnë bé se shohin bash vetveten në nji pasqyrë të këtillë ?
Antropologjia, qi âsht shkênca e studimit të tipavet njerzorë, ka për të mundun ndoshta nji ditë me na bindun mâ fort me rezultatet e saj mbi karakterizimin e klasifikimin e farve të ndryshme, mbi origjinën e tyne dhe sidomos mbi lidhjet e tipit racial me psikën e njeriut. Se po, njeriu i mjerë, i xhveshun prej aktivitetit psiqik, jet nji gjâ verevërte fare pak tërhjekse e pa ndonji ndryshim nga kafsha përgjithsisht ! E sadoqi tepër zhurmë âsht bâmë deri sod e sidomos në këto kohët e fundit rreth eprís (superioritetit) së ndonji race përmbi tjerat, e drejta âsht qi provat shkêncore mungojnë gati kryekëput në këtë fushë. E pa këto prova fjala fjalën s’e mund kurrë. Antropologjia psikologjike âsht ende embrionale.
Tashti besojmë të jetë kuptue fare qartë se pse nuk mund të flitet për origjinën e nji race shqiptare. Origjina e racës shqiptare âsht ajo e racës së gjithë popujvet arjanë a indoevropjanë, tue qênë se të gjithë këta n’origjinë kanë qênë po nji popull e nji racë. Por sod asnji popull i qytetnuem nuk paraqet veçorí të nji race të veçantë, siç paraqet veçori kombtare të veçanta.
E tash na ka mbetun me u marrë vesht edhe mbi kombin. Në kuptimin etnologjik qi i kemi dhânë na këtu popullit, ky njisohet me kombin në të tâna veçorít e tija. Edhe vetë fjala greqishte ethnos don me thânë komb përgjithsisht e popull në kuptimin qi i kemi dhânë ksaj fjale këtu. E prandej, mbasi të jemi marrë vesht kso dore se ku e kemi qëllimin, mund t’a kthejmë fare mirë titullin t’onë “Origjina e Kombit shqiptar”. Veçse duhet dijtun qi kombi, edhe në kuptimin etnologjik si n’atë tjetrin politik qi kemi spjegue mâ nalt, tregon nji shoqní t’organizueme me instituta shoqnore në nji shkallë etike mjaft të naltë, pjestarët e së cilës i ndîejnë thellsisht lidhjet morale qi kanë ndërmjet shoqi-shoqit. Sod populli i ynë ka mbërrîjtun në këtë shkallë. Por mbasi këtu kemi pasun para sŷsh nji popull shqiptar të konsideruem qysh prej origjinës së tij e nëpër fazat e ndryshme të jetës së kalueme deri në këtë ditë, fjala popull, qi ka nji kuptim mâ të gjânë se kombi, na përshtatej mâ mirë.
*****
QËLLIMI praktik i këtij shkrimi âsht me bâmë të njohun shqiptarit veten e vet si pjestar të nji kombi. A, mâ mirë me thânë, nji pjesë të vogël të vetvetes, atê qi i përket origjinës. Kemi pasun para sŷsh, si lexues, mâ fort intelektualin mesatar, e me këtê spjegohet edhe stili i përdorun e disa përsritje në kambëngulje. “Gnothi seaftón” (njih vetveten) qi na kanë lânë orakujt e Olympit apo t’urtët e Helenve të mrekullueshëm vlén sa për individët aq edhe për kombet, e ndoshta mâ shumë për këto se për ato, sod sidomos qi âsht bâmë modë me i ramë mohit kombsís për dashuni…. të njerzís !
*Shpend BARDHI
Marrë nga “PËRPJEKJA SHQIPTARE” Tiranë, maj 1938(Ky artikull eshte nxjerre nga Libri i fundit i Mustafa Krujes “Gjysme shekulli me pende ne dore”.)