Naum Prifti/

Prokopi i Cezaresë (Procopius of Caesarea) ishte studiuesi dhe historiani më në zë romak i shekullit të gjashtë nga Caesarea Maritima ose Palestina Prima, rajon administrativ i periudhës bizantine. Si shoqërues i gjeneralit romak Belisarius gjatë luftrave të Perandorit Justinian, Prokopi është autor i librave Histori e Luftave, Mbi ndërtesat, dhe Histori e Fshehtë. Ai ishte edhe nxitja ime për të shkruar shumë kujtime të mia personale, ese dhe mbresa udhëtimi të cilat u botuan pas rënies së komunizmit në Shqipëri. Kjo histori fillon nga reportazhet e ilustruara me fotografi në revistën “Ylli” të cilat konsideroheshin si shtyllat e numrit të revistës dhe pëlqeheshin nga lexuesit. Disa gazetarë të kohës pohonin se reportazhi ishte ura që lidhte publicistikën me letërsinë, por pohimi i tyre nuk gjente mbështetje as nga estetët, as nga kritikët e artit. Për dallim nga gjinitë letrare, reportazhi hyn në gjinitë e mirëfillta të gazetarisë sepse raporton për ngjarje e njerëz në vende dhe kohë të caktuara.

Gjatë viteve ‘60 kur punoja te “Ylli” reportazhet e mia kishin vlerë për informacionin si edhe sinqeritetin e ndjenjave dhe të mbresave. E pohoj se i shkruaja me lehtësi, edhe për faktin se gazetarinë e kundroja si veprimtari dytësore, ndërsa primare konsideroja letërsinë. Për fat të keq, fusha ishte ‘diskredituar’ nga gazetarët e paaftë ose “rrogëtarët” e redaksive që shkruanin çka u zinte syri nga xhamet e makinës dhe duke intervistuar persona që takonin rastësisht, pa u thelluar askund. Reportazhet veç stërpërsërisnin refrenin e njohur të “ndryshimeve që kishte sjellë pushteti popullor, epoka e partisë”. Kolegu im Kin Dushi i kategorizonte këto reportazhe tip “Shih e shkruaj”. Megjithatë, do të ishte e padrejtë t’u ngarkoheshin vetëm gazetarëve dobësitë e reportazheve. Redaksitë, nga ana e tyre, ushtronin censurë të fortë, duke mënjanuar problemet, analizat, shkaqet dhe ca më shumë kritikat. Edhe nëse gazetari guxonte të ngrinte ndonjë problem, redaktori përkatës e thërriste në zyrë dhe me ton dashamirës i propozonte: “Më mirë ta heqim këtë pasazh që të mos kesh telashe, as ti, as unë”, dhe ndërkohë paragrafin problemor e kishte rrethuar ose nxirë me stilolaps duke e lënë jashtë botimit. Si rezultat, reportazhet mbusheshin me lavdërime dhe në vend që të jepnin apo ilustronin realitetin vetëm e lustronin atë.

Puna ime në gazetari u ndërpre në marsin e vitit ’67 kur shpërtheu nisma e montuar e zbritjes së shkrimtarëve në bazë, “për të njohur jetën”. Si autor që kisha shkruar dramën me gabime ideore “Rrethimi i Bardhë” kisha nevojë “të riedukohesha” në gjirin e masës. Gjatë katër viteve që punova arsimtar në Divjake të Lushnjës, nuk kisha as kohë, as mundësi dhe mbi të gjitha as dëshirë të shkruaja reportazhe.

Disa nga kolegët e mi shkrimtarë shkruanin reportazhe për hatër të dietave që merrnin nga redaksitë sa herë u duhej të shkonin për punë personale a familjare në ndonjë rreth tjetër. Dietat, sado të vogla, mbulonin pjesërisht shpenzimet e udhëtimit, që ndihmonin sadopak buxhetin e familjes. Edhe pse e dija atë shteg, nuk e praktikova asnjëherë sepse kisha fituar një lloj idiosinkrazie nga reportazhet. Më zinte koka, sapo mendoja se duhet të shkoja diku dhe të shkruaja për gjëra që nuk ngjallnin asnjë interes. Më dukej e neveritshme të thosha lavdërime kur realiteti jetësor përmbante probleme të mprehta.

Duke shfletuar koleksionet e periodikut në Bibliotekën Kombëtare, për kërkime të miat ose për kureshtje, vija re ndryshime të theksuara midis shtypit të paraluftës dhe atij të kohës sonë. Gazetat dhe revistat e pavarësisë paraqisnin probleme shoqërore, ekonomike, filozofike, ndërsa tonat të thata e monokrone ishte shterpe. Propaganda dhe llafologjia zotëronin duke nisur nga kryeartikujt, artikujt, madje dhe te reportazhet, pa përjashtuar as ato me sythin “nga blloku i shkrimtarit”. Sado t’i shtrydhje, nuk gjeje asgjë jetësore. Nuk kisha dyshim se pasardhësit tanë do ta kenë vështirë të zbulojnë problemet e vërteta të shoqërisë sonë, edhe sikur të rrinin gjithë jetën përmbys mbi koleksionet e gazetave. Shtypi i partisë u shkonte anash problemeve, nuk i prekte fare, ose i minimizonte. Për shembull, nëse shkruhej “por ka edhe ndonjë rast të rrallë…” kjo duhej transkriptuar se dukuria negative kishte marrë përmasa të gjera. Si mund të shpërndahej mjegullnaja e dendur e fshehjes së realitetit? Të shkruaje reportazhe, ese, mbresa, udhëtimi me fakte jetësore dhe t’i dërgoje për botim, ishte një akt vetëshpallje opozitar që nuk ndihmonte zbulimit të së vërtetave. Censura vigjilonte ethshëm mbi çdo shkrim duke goditur edhe disa autorë të partishëm, për ndonjë varg a pasazh që linte shteg për dykuptimësi, apo aludim. Gjithçka varej nga interpretimi i censorëve që vigjilonin mbi të gjitha fushat e krijimtarisë artistike.

Rastësia më ndihmoi të orientohesha në gjetjen e një shtegu. Duke biseduar me Apollon Baçen, arkeolog në Institutin e Monumenteve të Kulturës, në kafenenë e Hotel Tiranës, ai përmendi sesi historiani Prokop Cezareasi kishte shkruar, veç vëllimit të tij “Mbi ndërtimet” me lavde panegjirike për Justinianin, edhe një vepër tjetër, titulluar “Histori e Fshehtë” plot dufe dhe mllefe për mizoritë e perandorit dhe të së shoqes, Theodhorës. I ngazëllyer shkova menjëherë në Bibliotekën Kombëtare të lexoja fragmentet e botuara te Albanica. Lexova se “Histori e fshehtë” ishte zbuluar dyqind vjet pas vdekjes së autorit dhe kishte ngjallur polemika midis dijetarëve nëse i përkiste Prokopit apo ndonjë historiani tjetër. Diskutimet e tyre m’u dukën të dobëta, të paktën ato që ishin pjesë e koleksionit të Bibliotekës, por për mua si autor që jetoja nën diktaturë drama e Prokopit ishte e kuptueshme. Historiani i oborrit i shërbeu ndershmërisht Justinianit, duke përshkruar ndërtimet e kështjellave dhe fortesave anembanë perandorisë, ndërsa ndërgjegjen e tij qytetare e qetësoi duke ia bërë të njohura botës mizoritë dhe krimet e çiftit perandorak. Hapja e librit tingëllon si klithmë e mprehtë dhimbje, shpërthim i dufit të mbledhur gjatë në shpirtin e historianit kundër Justinianit dhe bashkëshortes ambicioze. Me veprën “Histori e fshehtë”, ai kreu detyrën e tij morale si historian dhe qytetar. Diktaturat e çdo kohe, të djathta a të majta, përdorin të njëjtat metoda, prandaj nuk është e çuditshme ngjashmëria midis tyre. Mu duk sikur ishte fati ai që më solli me dorën e tij një shembull të shkëlqyer. Derisa Prokop Cezareasi, kryehistoriani i pallatit, i përkëdheluri i perandorit, njeri me pushtet në rrethet akademike, e gjeti të arsyeshme të ndiqte rrugën e disidencës së fshehtë, pse të mos shkoja pas gjurmëve të tij edhe unë, qytetar i thjeshtë dhe autor “që duhet të edukohesha nga regjimi popullor”. Vendosa të shkruaja për realitetin ashtu si e gjykoja vetë dhe duke gjetur e poseduar forcë shpirtërore, guxim dhe deri diku shpërfillje rreziku që mund të vinte nga nuk pritej mendova se ishte edhe një akt mposhtje i autocensurës.

Nga mesi i viteve ’70, nisa të hedh në letër mbresat e shënime të miat sapo kthehesha në shtëpi nga çdo udhëtim a vizitë në qytete a fshatra të vogla e të mëdha, nga jugu në veri, nga lindja në perëndim në mbarë Shqipërinë. Isha i vetëdijshëm se në fund do ishte një lloj historie e fshehtë si ajo e Prokopit.

Sa isha letrar i ri pohimet e kritikëve se Gëteja, Bakzaku, Tolstoi, Dikensim Migjeni, i kishin ndier vite më parë ndryshimet që po sillte koha, më dukeshin spekulime letrare. Mos vallë shkrimtarët kishin një shqisë të gjashtë, apo antena të posaçme për të parandier shndërrimet që po ravijëzoheshin në horizontin e largët? Por nga përvoja e jetës nën diktaturë, ndjeva se në ato pohime nuk kishte asgjë metafizike. Shenjat paralajmëruese të regjimeve shtypëse janë të dukshme te konformizmi, tatëpjeta ekonomike, paraliza e mendimit, dualizmi midis asaj që mendohet dhe asaj që thuhet, rutina, bjerrja e virtyteve morale, arbitrariteti i shoqëruar me dogmatizëm të hekurt, egërsia e pushtetit, humbja e idealeve dhe e besimit te e ardhmja. Pas Plenumit famëkeq të qershorit 1974, varfëria, vetëizolimi dhe frika nga çdo gjë e huaj u bënë tiparet kryesore të politikës shqiptare të kohës.

Vendosa të mbaja shënime edhe nga shfaqjet e teatrit si një formë arti ku linte gjurmë skematizmi ideologjik dhe fillova të shkruaj tregime disidente “për veten time”. Vëllimin me ese e recensione “Teatri në kohën e krizës”, mbresat e udhëtimit, esetë dhe reportazhet që janë pjesë e librit me titullin simbolik “Midis dy kohësh” si edhe një sërë tregimesh disidente janë shkruar në këtë periudhë. Të gjitha ishin dorëshkrime të cilat i daktilografova në fund të viteve tetëdhjetë me qëllim që të botoheshin pas vdekjes apo kur t’u vinte koha. Por isha i sigurt se një ditë do të botoheshin. Do t’ua lija amanet vajzave të mia. Një pjesë të dorëshkrimeve dhe kopjet e daktilografuara, i kam ruajtur në dosjet e mia. Natyrisht gjatë redaktimit janë bërë disa plotësime e ndryshime të karakterit artistik e stilistik por duke ruajtuar përmbajtjen. E ndiej ndërgjegjen të qetë që solla fakte, mendime e gjykime të sinqerta nga ajo kohë e vështirë e plot rreziqe.

Pas një gjysme shekulli diktature në Shqipëri dukej sikur nuk do kishte fund kurrë por ndodhi që shembja erdhi thuajse menjëherë. Isha jo vetëm dëshmitar i përmbysjes por edhe pjesëmarrës aktiv i lëvizjes demokratike të dhjetorit të vitit 1990. Atëherë e ndjeva thellësisht sa mirë kisha bërë që me guxim qytetar dhe atdhetari të shkrimtarit kisha shprehur mendimet e mia të sinqerta e kritikën time të fortë edhe nën diktaturë. Mbajtja e dorëshkrimeve përbënte një akt të rrezikshem si për mua ashtu edhe për familjen nëse do zbuloheshin, por pyesja veten se nëse nuk do isha unë atëherë kush dhe prej kujt duhej kërkuar një sakrificë e tillë. E dija përgjigjen. Ashtu si libri i Prokop Cezareasit “Histori e Fshehtë” ato shkrime ishin obligimi im moral, testamenti për historinë e pathënë të vendit tonë.

Fragment nga libri Midis Dy Kohëve, Shtëpia botuese Dukagjini, Prishtinë.

Naum Prifti/

Pas rrugës së mërzitshme Ballsh-Tepelenë përmes Visokës së zhveshur dhe monotone, udhëtari mezi pret të pushoj dhe të freskohet te Ujët e Ftohtë. Vizitori zbret nga automjeti dhe shtriqet e shpihet. Mund të shkoj të çlodhet pakëz apo të haj diçka te klubi ose të pij ujë te çezma teksa sodit panoramën rreth e qark. Rrapishta hijedendur shpërndan fresk edhe në piskun e vapës, ndërsa ujët tatëpjetë malit zbret krejt i bardhë si shkumbë, duke grishur vizitorin t’i vejë pranë ta sodit ose të ndiej në duar rrjedhën e tij. Nga që rrjedha zbret furishëm tatëpjetë malit mes shtratit shkëmbor gjithë gurë e pragje, ujët zbardhet prej bulave të ajrit që depërtojnë në të. Përroi gurgullon ditënatë melodi të lashta sa bota dhe njëkohësisht të freskëta e këndellëse, ndërsa skërkalat jonizojnë ajrin dhe mjedisin anembanë në peizazhin që ndërron pamje çdo stinë të vitit. Në pranverë, lugina gjelbërohet skaj më skaj, ajri kundërmon erë manushaqesh e zambakësh. Gjatë muajve të verës, pemët hijedendura shpërndajnë freski mbi tokën e aromatizuar nga lulet e blirit dhe trëndelinës. Vjeshta e larushit pyllin me aq nuanca ngjyrash sa ngjan si një tablo gjigante të gjallë ndërsa dimrit dëbora zbardh majën e Golikut përkarshi si dhe shpatet e buta të Çajupit. Vjosa e kaltër rrjedh ujëplotë mes luginës së ngushtë veshur me pemë. Burimet e saj nisin thellë maleve të Pindit me emrin Sarandapor, e pasi shkojnë drejt jugut bukur gjatë kthehen nga perëndimi dhe marrin emërtim tjetër. Në vendpushimin ku ishte një kafe-rostiçeri e shëmtuar prej dërrase, tregtia socialiste e Tepelenës ndërtoi një lokal më të madh. Shkallët e drurit u zëvendësuan me shkallë çimentoje, sheshi përpara lokalit u mbulua me pllaka bojë mjalti dhe aty u instalua një çezmë me rubinet. Përjashta u vendosën disa tryeza e karrike metalike për klientët që duan ta pinë kafen në natyrë dhe kësisoj lokali mori një farë hijeshie ndonëse brenda koncepteve artizanale. Për ndonjë banjë publike sado modeste, nuk u kujtua njeri. Klientët meshkuj ngjiten shtigjeve të pyllit dhe “vaditin” gëmushat si në kohët parahistorike, ndërsa femrat zbresin poshtë te banjat që ndodhen paksa mbi xhadenë automobilistike. Meqë asnjë prej tri kabinave nuk ka derë, gratë shkojnë kolektivisht dhe ndërsa njëra futet brenda, të tjerat bëjnë roje anash për të ndaluar kalimtarët kuriozë të rastit. Ndonëse mund ta kapërcesh si anekdotë, është tregues i konceptit arkaik për banjat në sistemin socialist. Kohë pas kohe sistemi shpall fushata higjienike për fshatin, ndërsa nevojtoret publike në qytete kutërbojnë erë të padurueshme amoniaku. Banjat ala-turke me granil nuk po u ndahen apartamenteve as në çerekun e fundit të shekullit 20. Vetëm vilat e Tiranës së Re, të ndërtuara midis viteve ’35-’40, kanë banja moderne me të gjitha pajisjet, lavaman, vaskë, dush, bide prej porcelani të bardhë, krem ose rozë. Pasi u shpronësuan pronarët e tyre të ligjshëm ose u përzunë, vilat tok me banjat ”borgjeze” sot i gëzojnë fitimtarët, udhëheqësit, ministrat, gjeneralët, njerëzit e zgjedhur të nomenklaturës, klasa e re politike, brenda dhe jashtë bllokut komunist.

Sokrati është një shoku im me profesion dentist. Ai ka studiuar në Gjermani dhe meqë gëzon besimin e organeve përkatëse, gjatë verës, shoqëron grupe turistike gjermanofolëse. Në mënyrë konfidenciale ai më ka thënë se edhe puna e shoqëruesit, sado e lakmuar të duket nga jashtë, ka telashet e saj. “Sa herë udhëtoj me ndonjë grup nga një qytet në tjetrin, ta zëmë nga Tirana në Vlorë, Gjirokastër a Sarandë, doemos do ndalojmë diku për të pushuar. Çastet më të vështira për mua janë ato, kur femrat më pyesin ku ndodhen banjat. Ku t’i shpie unë i ziu? Ku t’u them të futen? Shumica e banjave tona përgjatë rrugëve janë pa dyer, pa ujë, pa letra higjienike dhe më e keqja shpesh s’ke ku ve këmbët nga pisllëku. E beson? Më vjen turp për vendin tim”, më thotë Sokrati.

Te Ujët e Ftohtë kur u ndërtua poshtë xhadesë një klub-restorant i ri mjaft i bukur, u rregullua me shije interiori si edhe mjedisi natyror rreth e qark klubit. Basene me ujë, shatrivane, kaskada, postate me lule, stola prej druri te rrugicat nën hijen e pemëve sjellin diçka të re në konceptet e ndërtimeve dhe urbanistikës. Mirëpo edhe aty banjat u lanë mangut. Dy banjo të vogla brenda klubit, mbahen të mbyllura me kyc dhe përdoren vetëm nga personeli. Për shkak të kulturës së ulët higjienike të klientëve, ato mbahen mbyllur në restorantet e bufesë ku mungon ujët e rrjedhshëm, por edhe në një lokal si ky te Ujët e Ftohtë, ku tonelata uji derdhen në Vjosë, disa metra më tej. Kësisoj, për nevojat higjienike, edhe aty, klientët detyrohen të dalin në natyrën e hapur.

Te Ujët e Ftohtë zbrita nga mikrobusi me të cilin erdha nga Tirana, meqë ai kishte destinacion Përmetin. Rruga Tepelenë – Gjirokastër prej 30 kilometrash ka trafik relativisht të dendur. Autobusët e linjës vozitin në të dy krahët po ashtu edhe kamionë të rastit. Nuk ngutesha të dilja në agjensinë e udhëtimeve se e kisha vendosur të qëndroja në Tepelenë atë natë për shkak se Festivali folkloristik hapej të nesërmen pasdite.

Vizitorë në Lekël

Aty më zuri syri Pandeli Koçin me të cilin njihemi që nga koha kur ishte student gjimnazi në Vlorë. Edhe pse me diferencë moshe, mendimet dhe shijet i kishim të përafërta, prandaj bisedojmë pa ndrojtje për çfarëdo teme. Si miq të vjetër e ndiejmë se vetëm konformistët dhe hipokritët e quajnë për detyrë të lavdërojnë çdo nismë të ashtuquajtur “revolucionare nga partia, të cilat po i sjellin pasoja të dëmshme ekonomisë dhe jetës shoqërore vit pas viti. Pandeliu tha se do shkonte në Lekël të vizitonte hallën dhe më ftoj të vija edhe unë me të. Ftesa e papritur më ngjalli joshje dhe stepje. Mund të ishte rast i papërsëritshëm për ta parë Leklin, por druhesha të shkoja te një familje e panjohur ndersa Pandeliu më qetesoi kur më tha se mikpritësit nuk do viheshin në siklet mbasi te halla po shkonte pa e lajmëruar, sa për ta parë.

Emrin e fshatit e kisha dëgjuar nga Koço Koçi, banakier i Klubit të Shkrimtarëve, xhaxhai i Pandeliut. Ai u riatdhesua nga Argjentina para disa viteve, ndoshta me nxitjen e Piros, djalit të tij, “për të shijuar socializmin në Shqipëri”. Si shumica e shqiptarëve që kthehen nga ai vend, gjendja e tij ekonomike ishte tepër modeste nga që paraja fitohet me vështirësi nga emigrantët. I mbajtur mjaft mirë dhe i shëndetshëm, kërkoi të punonte dhe tregtia socialiste i besoi Klubin e Shkrimtarëve. Xha Koçoja ishte i këndshëm në bisedë dhe rrëfimtar i talentuar dhe me fjalor të pasur. Madje u përpoq ta ngrinte nivelin e shërbimit dhe të gatimit, aq sa lejonte niveli i kohës. Sa herë tregonte ndonjë ngjarje, e niste me fjalët “andej nga anët tona” duke e vendosur dëgjuesin në vendngjarje dhe duke hequr dyshimet për vërtetësinë e historisë. Prej tij e kam marrë subjektin e skicës humoristike “Për Vete-tha Dervishi”.

Koçoja tjetër nga Lekli, që njihja unë, e kishte llagapin Suli dhe ishte riatdhesuar nga Amerika. Ai kishte në Filadelfi të shtetit të Pensilvanisë një restorant mjaft të mirë dhe ia dinte sërën punës. Vëllai im i madh, Toli, u bë ortak me të një periudhë kohe ose kishte punuar në restorantin e tij, nuk jam i sigurtë. Kisha njohur edhe djemtë e tij, Anthimon (Thimin) kryellogaritari me stazh më të gjatë te gazeta “Zëri i Popullit”, më vonë nëndrejtor administrativ në Teatrin e Operës dhe Baletit, dhe Sotirin, inxhinier në Fabrikën e Çimentos Fushë-Krujë.

Deri atëherë kisha disa të njohur nga fshati, por tani kam rastin të vizitoj Leklin. Tok me Pandeliun po ngjiteshim ngadalë së përpjetës së shpatit drejt Leklit me shumë traga dhe pa asnjë monopat të dallueshëm. Ecnim rrugë pa rrugë duke u përpjekur të mos humbnim orientimin. Arat, ledhet, pemët, lëndinat, djerrinat, kulet e gjithçka kridhej nën rrezet e diellit vjeshtak që derdh mbi tokë vakësi ledhatuese drite. Ishte kohë ideale për shëtitje, behar i vogël vjeshte, as ftohtë, as vapë. Duke qëmtuar aty-këtu manaferra, ndonjë fik të arrirë, ndonjë arrë të harruar në pemë, pata ndjesinë e kthimit në vitet e largëta të fëmijërisë, kur endesha me shokët nëpër ara e lëndina duke kërkuar lajthi a kullumbri, kur shqyenim krahët për të rrëzuar me gur ndonjë gorricë të papjekur. Janë po ato aroma dhe ngjyra, po ajo përskuqje nuancash vjeshtore e fletëve dhe të gjitha bashkë më kredhin mes një nostalgjie të largët dhe të ëmbël. Pas kaq kohe po eci në natyrë i patrazuar nga asnjë mendim tjetër.

Faik Ballanca

Më ra në mend një vizitor tjetër i Leklit, shkrimtari Faik Ballanca. E dija se pas vizitës, Faiku shkroi dy tregime dhe një roman, subjektin e të cilit e voli në Lekël. Romani evokonte shovinizmin grek kundrejt Shqipërisë gjatë luftës Italo-Greke, mirëpo marrëdhëniet me Greqinë ishin përmirësuar dhe censura e mënjanoi si temë kritike për të mos prishur atmosferën e buzëqeshjeve se tani jemi “dy popuj fqinj, dy popuj miq”. Ky është vetëm një nga rastet e sakrifikimit të së vërtetave historike për hatër të konjukturave politike. Pandeliu është ndër shkrimtarët e pakët që përdor pseudonim, dikur formë mjaft e pëlqyer, ndërsa tashmë e dalë nga moda letrare. Për pseudonim ka zgjedhur dy toponime vendesh ngushtësisht të lidhura me jetën e tij, ishullin Sazan të Vlorës ku u rrit, dhe malin Golik të Tepelenës, pranë të cilit lindi dhe kaloi fëmijërinë. Sazan Goliku nuk i ka shkëputur lidhjet me vendlindjen, qoftë nga malli i fëmijërisë, qoftë nga dëshira për të vizituar të afërmit e tij. Në njërën prej vizitave të verës mori me vete edhe shkrimtarin Faik Ballanca. Pandeliut i vinte keq për Faikun që u nda aq i ri nga jeta. Shtypi shqiptar i kohës e ka të ndaluar rreptësishtë të përmend fjalën vetëvrasje. Gazeta “Drita” e kaloi ngjarjen e hidhur të humbjes së shkrimtarit të talentuar Faik Ballanca me pesë rreshta.

Shpeshtësia e vetëvrasjeve vërehet në disa vende me ekonomi të përparuara si Amerikë, Francë, Japoni, Shtetet Skandinave, ndërsa fukarai që rropatet për të mbijetuar nuk e vret veten në asnjë cep të botës. Vetëvrasjet tek ne mund të jenë të rralla si vend i varfër por pak raste vetëvrasjesh të njohura kanë ngjarë për shkaqe politike. Disa kuadro partie të kritikuar ashpër, të shkarkuar nga detyra, ose në prag të shkarkimit, të përjashtuar nga partia, e dinin mirëfilli fundin e pritshëm nga shembujt paraardhës, të shokëve të rrëzuar para tyre, prandaj preferuan më mirë të vetëvriten sesa të ecnin në rrugën e Kalvarit plot mundime dhe pastaj të vriteshin nga dora ose me urdhër të atyre që kishin qenë shokët e tyre.

Biseda jonë u soll rreth vetëvrasjes së Faikut, rreth shkakut ose shkaqeve që e shtynë. Pandeliu mendon se Faiku e pësoi prej vetive të karakterit. Ai ishte tepër sensibël dhe tepër kryelartë, dy veti të kundërta që veshire te harmonizohen. Faiku kishte disa shqetësime të natyrës nervore, të cilat e shtynë të vizitohej te një mjek psikiatër. Sikurse thuhet, diagnozën e zbuloi vetë nga receta e mjekut çka e tronditi thellësisht. Me fantazinë e zhvilluar e shihte me tmerr fundin e trishtuar ku do ta çonte sëmundja prandaj mori vendimin të vetëvritej në shtëpi në 5 mars. Faiku ishte martuar me Tashën, një vajzë e re dhe e bukur, me një histori familjare të veçantë që ngjan me legjendat e lashta. Gjyshi i saj, Bektashi, u vra më 1914, në luftë kundër Junanit (bandave andarte greke), ndërsa të shoqen e kishte shtatzanë. Sapo lindi djali, sipas traditës, i vunë emrin Bektash për “të ngjallur” të atin. Bektashi u rrit dhe u martua dhe gjatë luftës iu bashkua Lëvizjes Clirimtare. Më 1944 u vra duke luftuar kundër fashistëve dhe po ashtu si i ati, të shoqen e kishte pasur me barrë. Familja u gëzua me vajzë, të cilën për kujtim të babait e quajtën Bektasha – Tasha, bashkëshortja e Faikut, së cilës i kushtohet tregimi “Tre Bektashët” botuar në një nga vëllimet e tij me tregime. Subjektin e kishte qëmtuar nga koha kur ishte gazetar te “Zëri i Rinisë”. Shumica e shokëve, midis tyre edhe unë, pandehnin se Tasha ishte zbunim i emrit Natasha, mjaft i përhapur në vitet ’50, koha e “miqësisë së pathyeshme me Bashkimin Sovjetik”. Emrin e saj të vërtetë e mësuam nga tregimi i Faikut, falë historisë familjare mbresëlënëse ku plekseshin patriotizmi dhe e parathëna. Faik Ballanca ishte tregimtari i talentuar, me ndieshmëri dhe intelekt të lartë, si edhe mprehtësi për të qëmtuar subjekte nga ndodhitë më të zakonshme e të jashtëzakoshme të realitetit. Ai kishte aftësinë t’i kapte herët dukuritë shoqërore dhe si njeri përparimtar nuk u drojt të stigmatizonte anët e shëmtuara. Faiku botoi njëri pas tjetrit disa vëllime me tregime sikur të kishte një parandjenjë se nuk do kishte shumë kohë në dispozicion.

“Ky shtet vazhdon të vjedhë qytetarët e vet e ndërkohë veç zhytet tatëpjetë”

Kur kooperativën e Leklit e përfshiu ferma shtetërore, fshatarët nga kooperavistë u kthyen në punëtorë bujqësorë të paguar sipas punës së kryer, me përjashtim të atyre me përgjegjësi administrative të cilët marrin rroga fikse. Në teori kooperativistët fituan kategori shoqërore më të lartë sepse u kualifikuan punëtorë bujqësije sipas standardeve marksiste por nuk kam mundur të vërej kurrfarë ndryshimi botëkuptimor midis punëtorëve dhe fshatarëve tanë. Punëtorët e minierave, fabrikave e kantiereve janë fshatarë si nga botëkuptimi edhe nga psikologjia. Fermat mund të ishin shkolla praktike për kooperativat bujqësore, për kodit agroteknik dhe norma të tjera, mirëpo rendimentet e tyre janë të ulëta, prodhimet dalin me kosto të lartë dhe planifikimi është me humbje, domethënë çalohet nga të gjitha anët. Dështimi i tyre ngjall shumë pikëpyetje për ngritjen e kooperativave të zakonshme në ato bujqësore të tipit të lartë dhe pastaj në ferma shtetërore, që është synim i piketuar nga ekonomistët tanë. Mungesa e stimulit material dhe çorganizmi janë aq të dukshme sa një bisnesmen italian e përcaktoi gjendjen tonë me shprehjen “çorganizim i organizuar”.

Kthimi i disa fermave në kooperativa bujqësore ishte një akt i paligjshëm nga pushteti “popullor” sepse përvetësoi pronën e grupit pa u dhënë të zotërve as shpërblim, as kompensim. Ky shtet vazhdon të vjedhë qytetarët e vet e ndërkohë gjithmonë e më shumë zhytet tatëpjetë ekonomikisht. Mallkim. Katarr. Fazën kalimtare të ndërtimit socialist, Lenini e ka përcaktuar “kapitalizëm shtetëror’, mirëpo këtë term teoricienët tanë “marksistë leninistë” e fshinë nga fjalori prej frikës se do të ngjallte përshtjellim. Njerëzit e thjeshtë do të befasoheshin sapo të mësonin se ne qenkemi ende në fazën e kapitalizmit shtetëror. Po atëherë ç’janë udhëheqësit e partisë? Rezulton të jenë bosët e kapitalizmit shtetëror. Kapitalizmi shtetëror është më i egër, më brutal e më shpirtkazmë nga kapitalizmi i botës perëndimore se vjedh paturpësisht hakun e punëtorëve dhe gënjen vazhdimisht qytetarët e vet. Tokën e bukës Lekli e ka shpateve të malit dhe një pjesë fare të vogël në fushë. Ferma ka hapur brezare dhe ka mbjellë  fidanë pemësh frutore, mollë, dardha e qershi me shpresë të sigurojë të ardhura të mira, mirëpo duhen pritur së paku pesë vjetë që blloku të hyjë në prodhim. Në kësi rripash nuk mund të përdoren mjete teknike dhe çdo punë duhet bërë me krahë, ndërkohë që krahët e punës janë të pamjaftueshëm. Edhe sektori i blegtorisë eshte në pikë të hallit, se kullotat e pasura të maleve zotërohen prej shtetit, pronar i vetëm i pasurive kombëtare.

Një pjesë e familjeve myslimane të Tepelenës, njësoj si në Labëri, mbajnë mbiemra ortodoksë. Një nga arsyet e forta historike që shqiptarët tregohen tolerantë ndaj besimeve të tjera, pa shfaqur as mëri, as urrejtje është vetëdija se dikur i përkisnin të njëjtin besim Në shekullin 19 popullsia e fshatrave të zonës ishte e përzier, myslimanë e ortodoksë. Me kohë banorët ortodoksët u rrudhën dhe popullonin vetëm disa fshatra – dukuri e njohur në disa krahina të vendit tonë. Sipas dëshmisë që vjen nga një këngë folklori, këtu u praktikuan edhe kthimet me dhunë në fenë islame.

“Çaush prift, Çaush Hormava,

Dhjamë e dyllë të pikova,

Dot besënë s’ta ndërrova”

Gërmadhat e shtëpive dëshmojnë se Lekli dikur shtrihej në një sipërfaqe më të gjerë se sot. Nga një fshat i bukur me terraca natyrore në shpat të malit ka një qendër që i ruan deri diku tiparet karakteristike të fshatrave të mirëmbajtur me kishë, shkollë dhe disa dyqane rreth e qark. Në mes të sheshit lapidari me emrat e dëshmorëve të luftës dhe pas luftës. Për kishën e fshatit qarkullonte një histori sa e bukur aq edhe legjendare e ardhur nga koha e Ali Pashë Tepelenës. Pashai urdhëroi të ngrihej një xhami te terraca natyrore e malit, përballë kalasë së Tepelenës. Fshatarët ortodoksë, të alarmuar nga dëshira e Pashait vendosën t’i dilnin rrezikut përpara duke ndërtuar një kishë. Themelet u hapën brenda njëtezekatër orësh si edhe u ngritën muret dhe u hodh çatia. Ali Pasha, si njeri që kishte respekt për tempujt fetarë dhe si njeri besëtyt, e pranoi sfidën duke e tërhequr urdhrin. 

Pasdite u ngjitëm tek kodra mbi fshat të shihnim rrënojat e një kalaje të lashtë të shekullit V apo IV para erës sonë. Ishte aq e  rrënuar sa nuk ishte e mundur të formoje asnjë ide për formën dhe madhësitë e saj, por mundimi nuk na shkoi kot. Pranë kalasë, kisha e vogël, ndërtuar me gurë paralelopipedë, me sakristinë si fole brenda në mur, ishte krejt e veçantë. Çatia ishte shembur, ndërsa kisha u kishte qëndruar rrebesheve të kohës, falë gurëve qiklopike, secili disa ton. Ngaqë te muret solide nuk dallohej asnjë dritare, pyes veten nga vinte drita në kishë. Ndoshta prej baxhave apo prej kupolës.

“Allushi”- burri i hallës

Këtë fjalë e dëgjova për herë të parë në Lekël. Në marrëdhëniet farefisnore, fjala shpreh nocionin e burrit të hallës. Normalisht duhet t’i thoshin Hallushi”, meqë rrënja e fjalës është “Halla”, “Halloja”, mirëpo në zotat e jugut ka rënë H-ja fillestare e shumë fjalëve të gjuhës shqipe prandaj kudo dëgjon Allo Koçja, Allo Rista, Allo Xhevrija. Allushi i Pandeliut na rrëfeu një seri me ngjarje të tjera, sa ishte e vështirë ta ndiqje. Por mbaj mend replikën e zgjuar të një fshatari Lekliot. Kur komandanti i një çete të Ballit Kombëtar iu kërcënua se do të urdhëronte ta digjnin fshatin që përkrahte komunistët, plaku iu përgjigj; “Edhe po e dogjët, gjithsesi një të mirë do të na e bëni, se do të na përgatisni gëlqeren”. Lekli përdor gur gëlqerorë për ndërtim, prandaj thënia e plakut kishte kuptim real. Në Lekël e zonja e shtëpisë i ruan traditat e mikpritjes me fisnikëri sepse duke nderuar miqtë, nderon shtëpinë dhe veten e saj. Fytyra e saj praronte prej gëzimit nga vizita e papritur e nipit. E përmalluar, e pyeti për të gjithë njerëzit e afërm. Për hatërin e tij shtoi edhe disa gatime të çastit në tryezë, duke kërkuar të falur që nuk ishte përgatitur siç ia donte zemra e duke e qortuar nipin që nuk e lajmëroi ardhjen. Gëzimi dhe buzëqeshja e saj ishin sajdisja më e mirë për mysafirët. Dy djemtë e Allushit punonin në qytet, i madhi në baxho, tjetri elektricist, larg punëve bujqësore. Midis kushërinjve u këmbyen disa replika ironike, po sikurse tha Pandeliu, kjo ishte e zakonshme “sa herë takoheshin, nuk mund të rrinin pa e ngacmuar njëri tjetrin.”

“Edhe qeros, edhe fodull”

Tek po zbrisnim për në Tepelenë, kaluam pranë kroit të fshatit, i cili dikur ishte i mbuluar me çati, me sofate anash dhe depo uji e sylinarë. Aty për aty kroi më kujtoi poezinë magjepëse të Lasgushit të madh:

“Kroj i fshatit tonë tetë sylynjarë,

Nër tetë krahina qënke kroj i parë;

Qënke një në botë, s’paskërke të dytë,

Ç’na shëroke plagët, ç’na shëroke sytë.”

Tani kroi i lënë pasdore qe shkatërruar mos më keq; ujët rridhte nën basenin e çimentos, ndërsa sylinarët e zbrazët thaheshin në diell. Të tilla ndërtime publike kryheshin bashkarisht nga fshati, ose me ndihmat e lekliotëve të mërguar të Amerikës. Disa herë ato ishin dhuratë e ndonjë mirëbërësi, për kujtim të prindërve a të ndonjë dashamirësi të vdekur. Nuk munda ta mësoj historinë e ndërtimit të kroit të Leklit, por nuk kam dyshim se fondet i dërguan mërgimtarët, ndërsa sistemi do të tregoj se ne nuk ua kemi nevojën dhe se jemi në gjendje ta ndërtojmë vetë çdo gjë, sipas fjalës popullore “Edhe qeros, edhe fodull”.

Shënime udhëtimi – Tetor 1978

Redaktuar në Nju Jork – Prill 2023