Nga Ndue  BACAJ

HYRJE  

Foto e disa rrënojave të qytetit të Shasit

Që në adolishencën time  nga burra të moshuar të vendit ku u linda dhe u rrita , (duke perfshirë edhe të parët e mi) , kam dëgjuar të bisedohet se ndër mote ka  pas ekzistuar një vend që njihej me emrin Kishat , (qyteti mesjetar i Shasit) ,  dhe  gjindet në trojet shqiptare të mbetura nën  Malin e Zi. Dikur tregonin ata , se atje  kishte qenë një qytet i lulëzuar e bekuar Arbnor-Shqiptar me 365 kisha , ku çdo kishë korespondonte me një ditë të vitit dhe i kushtohej një shenjëtori.. Ky qytet unik në të gjithë Europen e Boten kishte qenë një “kalendar” fetar e civilizues , por edhe një monument i pakontestueshëm i perkatesisë kristiane perendimore të  paraardhësve tanë Ilir-Arber e Shqiptar në trojet e tyre etnike. Nga trashigimia gojore e burrave të moshuar të  Malësisë së Madhe e më gjërë nuk thuhej asgjë e saktë per kohen e ndertimit të qytetit me 365 kisha të Shasit , dhe as per kohen e rrënimit.  Vetëm se rrënimin e ketyre kishave-qytet  ja faturonin pa mendyshje pushtuesve sllav e mbi të gjitha pushtuesit  turk , i cili sipas tyre per  “500” vjet me zjarr e hekur shkatërroi çdo gjë kristiane (kryesisht katolike) në trojet shqiptare , që i pushtoi pas dekës të Gjergj Kastriotit , ndersa banorët Kristian (katolikë) të ketyre trojeve i bani ku me hirë e ku me pahirë të braktisin vendin ose fenë e Krishtit e të rrokin atë të pushtuesit turk , islamizmin… Qyteti “kalendar” i Shasit ndonse “permendet” vetëm në gjysmen e dytë shek.IX , ai me siguri është shumë më i hershëm , pasi duke ditur historinë e kristianizmit në trojet Iliro-Shqiptare , mendoj se duhet ta ketë “fillesen” e tij si qytet “kishtar” të pakten në një kohë me Shkodren apo pak më vonë , aty nga fundi i shek.IV apo fillimi i shek.V… Albanologu  i njohur  kroat Milan Shuflaj thotë se ….: “Pasi qyteti i madh Romak Dioklea  u rrenua  prej katastrofafe natyrale  dhe fuqive barbare. Atë e goditi  rëndë termeti  i vitit  518 . Qyteti u shkretua rreth shekullit VII , dhe pjeset e tij të shkaperdredhura  u rrembyen nga keshtjellat e aferta . Aty u krijua  grupi i qyteteve  mesjetare  Suacium (Svaci-Shasi) ,Drivastum (Drishti ) , Balecium (Balezo ) dhe Danja …” Milan Shuflaj “SERBET DHE SHQIPTARET “ , faqen 15 .1.  Pra siç  shkruan  albanologu Shuflaj Shasi  duhet të ketë filluar të njihet si qytet të pakten që në shekVII… Qyteteve iliro-arbnore-shqiptare  shkatërrimi nuk ju nda edhe në shekujt e më vonë. Për këto shkatërrime të qyteteve iliro-arbënore-shqiptare  duke perfshirë edhe Shasin , Milan  Shuflaj në një botim të tij të vitit 1921 do të shkruante : “Fuqia armike turke e dëboi , e asgjesoi ose e shpernguli brendinë e gjallë të ketyre qyteteve , mbartësinë e thelbit të qytetit autonom , madje shpartalloi edhe lëvoren e qytetit ose e dëmtoi rëndë atë. Nga shekulli XV-XVI shohim se si ngulen kolonitë polipe të epokës mbi rrënojat e qyteteve të dikurshme si mbi mbulesen e një kërmilli , vendosen fshatrat Balzë , Svaç (Shas N.B.) , Drisht ose rrethinat e hapura si pazari jashtem i Durrësit ,pazari i Lezhës ,Tabakët e Shkodrës… Karakteri i qyteteve shqiptare është shkencërisht interesant deri në fillimet e sundimit turk , më pas humb në retorten e administrates bizantine-turke. Mirpo sundimi  turk , që shtrihej në shek.XVI pothuajse mbi të gjitha qytetet  shqiptare , krijoi mjerisht një boshllëk të madh në matrialin e historisë  së brendëshme  të ketyre qyteteve…”.2.  Si rezultat i ketij shkatërrimi (me kulm e thuajse me temel) sot qyteti “kalendar” i 365 kishave është vetem një rrënojë  , por edhe në ketë gjendje ai fletë e dëshmon shumë per autoktonin iliro-arbnore-shqiptare të ketyre trojeve , dhe perkatesinë keristiano-europerendimore të tyre edhe pse ky qytet “kalendar” ka mbi katër shekuj që qendron rrënojë… Është pikrisht deshmia e pavdekshme e autoktonisë shqiptare kristiane (katolike) e europerendimore e Shasit e tjer , që ju prishë edhe sot në fillimet e shekullit të XXI ëndërrat grabitqare e tjetersuese të historisë , ardhacakëve sllav që zbriten “sëvoni” nga Uralet , si turma të mjerimit , por që dalngadal u bënë shtete kampione të shovinizmit…

QYTETI “KALENDAR” I SHASIT NË  VËMENDJEN E STUDIUESVE 

Perpara se të citoj disa nga studiuesit , albanologët  e historianët , të cilet prej më shumë se një shekulli e këtej kanë lënë diçka të shkruar per historinë e qytetit “kalendar” të Shasit , unë dua të cilësoj , se shenimet e tyre ndonse janë edhe perseritëse në mes autorëve unë mendova në pergjithsi , t’i citoj sikur i kanë shkruar…  Do t’i  paraqes jo me mendimin se persëritja është “nëna” e dijes , apo duke perseritur se diçka do të mbetet , por me mendimin se  thenia e të njëjtës histori per qytetin e 365 kishave nga autor të ndryshëm me vlera të pakontestueshme  nderkombëtare , permbanë një histori të pafallsifikueshme per dje , sot dhe nesër. Sigurisht që është per të ardhur keq që  si rezultat i rrokopujave historike që rroken ndër shekuj trojet etnike shqiptare , historia jonë më shumë është dokumentuar e shkruar nga të huaj se sa vendas… 

CITIME  NGA  STUDIUESIT  

Fulvio Kordinjno: “Svasi (Svaç) , qytet i madh , siç e tregojnë rrënojat dhe 365 kishat që i mvishen ketij qyteti . Ka nën perkujdesjen e tij disa fshatra  me rreth 2000 frymë”.3. Ky shenim per Shasin është bërë në vitin 1890 , nga misionari i madh At Domeniko  Pazi , kur ai i kishte vizituar rrenojat e qytetit ipeshkvnor të 365 kishave , ndersa vepra  dhe shkrimet e tij janë publikuar nga F.Kordinjano… 

Pas ketij citimi të shkurtër por shumë domethënës mendova të citoj ,studiuesin dhe historianin Theodor Ippen (i cili ka qenë edhe konsull i pergjithshëm i  Austro-Hungarisë në Shkodër në vitet 1897-1904) , ku gjatë qendrimit tij në Shkodër ka vizituar thuajse të gjitha zonat e Shqiperisë “Eperme” ku mendonte se rrezatonin histori.  Rezultat i kesaj pune shkencore janë edhe  citimet e mia nga vepra e Ippenit , Shqiperia e vjetër… nga e cila citojmë:  “Tri orë poshtë Shkodrës  pranë fshatit  Shën Gjergj  derdhet në Bunë nga e djathta e saj , një lum i vogël i cili buron nga liqeni i Shasit , që shtrihet në veri të Bunës  rreth gjysëm ore larg saj. Bregu i djathtë dhe i majtë i liqenit perbëhen nga vargje kodrash , ndersa pjesa sipërme dhe e poshtme është e rrafshët. E para është një fushë e vogël moçalishte , mjaftë e pashendetëshme ku ndodhet fshati i vogël shqiptar Brinja.  Pas këtij fshati , vargu i kodrave gjatë bregut të djathtë të liqenit , quhet mali i Brinjës… Vargu i kodrave në të majtë të bregut të liqenit  është i zhveshur dhe shkëmbor . Në lartësinë që ngrihet mbi pjesën e siperme të liqenit , shtrihen rrënojat e një vendbanimi të moçëm që quhet Shas dhe që i ka dhënë emrin liqenit të vogël. Kisha latine këtë qytet që ishte qendër ipeshkvnore e quante Svacia.  Emri tani i ka kaluar një fshati të vogël , i cili ndodhet në luginën rrezë kodrave në anën e pertejme ku kalon rruga nga Shkodra për në Tivar . Në fshat ku banorët janë muhamedan , vendi i rrënojave quhet “Kishat”…4. “Rrenojat e Shasit , të njohura nga populli me emrin “Kishat” , shtrihen siper fshatit muhamedan Shas , të djegur nga malazezët gjatë luftës së fundit (viti 1877). Ato qendrojnë mbi vargun e zhveshur dhe shkëmbor të kodrave , që nga ana jugperëndimore e ndajnë Anamalin prej pellgut të vogël të liqenit të Shasit të krijuar nga lumi i Bunës. Po t’i shohesh nga poshtë germadhat janë mjaft ipresionuese . Mbi një tarracë të shpatit të kodres duket  një grup ndertesash të rrethuara prej të cilave njera ngrihet më lart se të trjerat e mbi to shquhen konturet e një qyteti të vogël të fortifikuar . Por kur afrohesh  zhgënjehesh fort . Muret e rrënuara  janë ruajtur keq  dhe kalojnë  njëngjyrëshe  e pa trajtë mbi shkëmbin aty pranë  , pa arritur të japin një ide të qartë mbi planimetrinë e qytetit.  Muri rrethues i qytetit  që duket se formonte  një drejtkëndësh të perzgjatur  mbi kurrizin e kodrës  dhe perfshinte dy pjerrësitë ansore , ruhet vetem pjesërisht  në lartësi  , në qoshet verilindore  , ku arrinë gjithsesi në dy bojë njeriu. Në të dallohen dy porta .  Njëra që mezi arrinë madhësinë e një porte shtepije , prej të ciles hyjmë në qytet dhe një tjeter që ndodhet  mbi shpatin  e pjerrët  nga ana e liqenit.  Brenda qytetit spikasin  rrënojat e një kishe  , të cilat ndodhen  në afersi të portës  së parë  në një sop mbi kurrizim e kodrës.  Ajo formon një drejtkëndësh të përzgjatur me një apsidë mbi të cilën ngrihej krejt e veçuar kulla. Brendësia është e mbushur me gërmadha dhe shkurre , megjithatë dallohet  që ndertesa ndahej në dy ambiente ; në narteksin dhe sallën. Nga lartësia ku ndodhet kisha , të kënaq  papritur  një pamje e bukur , ku midis gjelbrimit  spikasin  njollat blu mbi pasqyren e liqenit të Shasit , i rrethuar bujshëm nga kodërvargu i gjatë dhe pyllëzuar deri në rrezë të Malit të Brinjës , i cili pasqyrohet në ujrat e liqenit . Ky u sherbente dikur malësorëve  të fisit të Shkrelit  në veri të Shkodrës , si kullosë dimërore , ndersa sot bënë pjesë në Malin e Zi. Skaji perendimor i liqenit futet  në një fushë të vogël  moçalore  shumë  të dëmshme  për shëndetin. , në anë të së cilës  ndodhet fshati Brija apo Brinjë.  Në grupin e gërmadhave  në tarracen mbi Shas , pra jashtë mureve  rrethuese  , dallohen tri kisha . Njera prej tyre , me perjashtim të një muri  anësor të rrëzuar  , ruhet ende mjaftë mirë.  Me planimetri drejtëkëndëshe  ajo ka një apsidë  të së njëjtes formë  , të mbuluar me kube gjysmësferike , muri i pasëm i të cilës , dikur i zbukuruar me afreska  , pershkohet nga një dritare e lartë dhe e ngushtë. Në pjesen e përparme të kishës ruhet porta me një timpan  gjysmërrethor  dhe një dritare e lartë  me prirje gotike. . Në krahun e majtë  të portës janë murosur tri epitafe që lexohen me veshtirësi . Njëri  prej tyre  është i vitit 1262 dhe permend një peshkop me emrin  Markus.  Qyteti në  mesjetë ka qenë shumë i njohur  nën emrin Suacia  , Soacia , sllavisht Svaç , emër që tani në formën Shas  i ka mbetur fshatit  fqinjë. Ai ka qenë residence e një peshkopi  katolik , priste monedhat e veta  prej bakri  dhe ende në vitin 1332  banorët e tij  , ashtu si  ata të Antivarit (Tivarit) , Ulqinit , Shkodrës  dhe Drivastit (Drishtit) , quheshin latinë (kupto të besimit katolik N.B.) , çka tregon  deri në ditët tona per sundimin  e elementit  romanik në nomeklaturen  topografike të Shqiperisë  veriore. Megjithse qyteti kishte rënë , ai banohej ende  në vitin 1413”.5.  

HOLLËSI PËR GURËT (me epitafe) TË MUROSURA NË TË MAJTË TË PORTALIT..!

Te guri në afersi të portalit  dallohen mirë shenjat :

+          QIE

SC 

CVS BONEME 

MORIE MONEO

CCLXII   

Ky mbishkrim lexohet:

Hic requiescrit Ep[iscopus] Marcus bonae memoriae A[nno] D[omini] MCCLXII. Te Farlati , Illyricum  Sacrum , ku permenden disa ipeshkvë të ipeshkëvisë  së dikurshme  të Shasit  apo Svacias nuk permendet peshkopi  Markus  i shenuar në mbishkrim. Pranë ketij mbishkrimi  ndodhet një mbishkrim tjetër akoma më i fshirë , prej të cilit  dallohen  vetëm shkronjat e mëposhtme:

REO 

PETERVSVIUO 

TE DEUS 

IT 

E M  

Më tej nga e majta ndodhet i murosur  një gur  i tretë, prej të cilit gjysma është thyer  ndersa shkronjat e gdhendura  në pjesën e ruajtur janë të palexueshme. Edhe keta dy gurë janë gurë varresh  që ndoshta u perkisnin  ipeshkëve  apo dinjitarëve të tjerë të kishës.” .6.   Ndersa historiani dhe studiuesi i njohur Dr.Konstantin  Jireçek për qytetin “kalendar” të Shasit shkruan : “…Svaçi latinisht Suacia ose Soacia  , italsiht Suaço ose Soaço , seli e një peshkopi të kryepeshkopisë së Tivarit , permendet qysh  në vitin 1067 e deri në vitin 1530… Kur në vitin 1242 erdhen Tartarët  nga Hungaria nepër Dalmaci per me kthye në Rusi kah Serbia  e Bullgaria , simbas rrefimeve të asokohshmit Arqidjakon Thomas nga Spalato , qytetet e Svacit e Drishtit u rrethuan prej sish e banorët e tyre u prenë. Svaçi mandej është rindertuar , por persëri pati filluar me ra para 1400-it. Njihen para të preme prej ketij qyteti , ku në njëren anë kanë fëtyren e Shën Gjonit Pagzues e në anën tjetër nji logji  dy podesh e në majë nji pirg me mbishkrimin “Sovaci civitas”. Muret e qytetit ishin në 1406 në një gjendje aq të keqe që peshkopi shkoi  si i derguem i qytetit në Venedik  me kerkue leje per “fortificare et murare locum illum” , tue qenë se turqit kishin fillue me plaçkitë  rrethin. Raguzianët i japin peshkopit në 1413 tjegulla per të mbuluar pullazin e kishës. Në shek.XVI qyteti ishte i lanun e i  zbrazët. Giustiniani (historian venedikas N.B.) shkruan në 1553 se në “antichissima citta delle Suazzi” muret edhe pirgjet ishin ende në këmbë dhe hendeqet para murevet  ende lirë…”. Sot katundarët e rrethit i quajnë gërmadhat “Kishat” ase “Shas” , siç quhet edhe nji fshat i vorfen muhamedanësh  aty afër.  Qendrojnë ende muret e qytetit me dy porta  ; veç ketyre shquhen edhe teprica  të disa kishave si dhe gërmadhat e nji kishe të madhe  me altar në pirg e të nji kishe tjetër  me teprica  pikture e me vorrin e nji peshkopi të quajtun Mark e të vdekun  më 1262.”.7.    Qyteti i Shasit ndonse “perfundimisht” u shkatërrua nga pushtuesit ottoman , pas pushtimit perfundimtar të Anës Malit e Ulqinit e tjer në vitin 1571 , ky shkatërrim kishte filluar shumë më heret jo vetëm nga pushtuesit ottoman , të cilët pas fitores të luftës të Fushë-Kosovës të verës të vitit 1389 i sulmonin keto troje herë pa here , por shkatërrimi i qytetit “kalendar” të 365 kishave , kishte marrë goditje jo të vogla edhe gjatë sundimit të dinastisë shqiptare të Balshajve , si të Gjergj Strazimirit II  i cili ishte në luftë me Venedikun , Turkun , por edhe me sllavin Radiq Cernejoviq. Në keto “kushte” , nga frika e pushtimit turko-otoman Gjergj  Strazimiri , Balsha II  do  të nënshkruante me republiken e Venedikut “dorzimin” e qyteteve  e kalave që nga Shkodra , Ulqini e tjer. Per të treguar sodopak nga ato  kohë mendova të citoj  profesorin , studiuesin dhe njohësin e shkelqyer  të historisë të dinastisë shqiptare të Balshajve , Giuseppe  Gelcich i cili shkruan : “…Ndersa po kryhej pushtimi i Shkodrës dhe i vendeve të tjera që i kishin lëshuar  Republikës së Venedikut , në Senatin Venedikas (31 maj 1396) mbrriti lajmi i papritur , dhe në njëfarë mase krejt i paparashikuar , se me 25 prill (1396) Radiq  Cënejoviqi, i mundur nga ushtria e Gjergj Strazimir Balshës II , kishte pësuar humbje të rënda gjatë betejës , se një pjesë e vendit që Cërnejoviqët u kishin gllabëruar dikur Balshajve , po kthehej në duart e Gjergjit II , dhe se më në fund Budva , dhe të gjitha teritoret e qytetit , deri në gadishullin e Portorozos , ishin pushtuar nga (boshnjaku-sllav N.B.) Sandal Heaniqi..”.8.  Pasardhësit e Balshës II ; gruaja Helena dhe veçanarisht djali i tij Balsha III ,  per interesat e tyre do të  bashkëpunonte jo vetëm me dajat serbo-sllav , por edhe me turqit shpesh duke krijuar edhe probleme me republiken e Venedikun  , me të cilen kishte bërë marrveshje babai i tij Gjergj Strazimiri ,Balsha II… Per këtë “situate” dhe pasardhësit e Balshës II studiuesi dhe profesori Giuseppe Gelcich në vepren e tij  të publikuar per herë të pare në vitin 1899 shkruan: “Të gjitha  ato lëvizje dhe ndoshta pakëz edhe allishverishet që po kurdiseshin në Oborrin e Sulltanit , tronditen për një çast guximin krenar të Helenës dhe të Balshës III . Ata pa hequr dorë për asnjë çast nga qendrimi i tyre armiqësor kerkuan ndërmjetësimin e despotit të Serbisë.  Ky i fundit pasi i pranoi plotësisht kerkesat e së motres dhe të nipit , dergoi menjëherë në Venedik ambasadorët e vet me lutjen që Venediku të tregohej zemëgjërë me ata te dy , dhe t’u kthente gjithçka u kishte marrë. Venediku që e ndiente veten të fortë , falë të drejtave që buronin nga traktatet  e nënshkruara me Gjergj Strazimirin II , dhe i lidhur me ato qytete nga një serë marrëveshjesh  , pranoi t’i quante miq dhe  t’i  bënte qytetar të tij… por larg Shqiperisë . ku ata dëshironin të jetonin (18 maj 1406).  Po në këtë kohë Ipeshkëvi i Suazisë (Shazit) u kerkoi venedikasve mjetet per të rindertuar muret e demtuara aq shumë prej sulmeve të turqëve në atë qytet (në Shas N.B.) me 18 maj 1406. Ndersa Gjon Kastrioti (babi i Gjergj Kastriotit Skenderbe) nuk do të jetë sundimtari i fundit që do të kerkonte të bëhej nënshtetas i  Republikës së Venedikut.9.   

Vlenë të shenohet se Shasi në vitet e Gjergj Kastriotit Skenderbe (1443-1468) , por edhe në vitet pas vdekjes së Gjergj Kastriotit  dhe pushtimit të Shkodrës (me 1479) nga turqit , e deri në vitin 1571 Shasi , si dhe Ulqini , Tivari e tjer ishin nën pretektoriatin (apo më  saktë nën pushtimin) Venedikas , sipas marrveshjes së nëshkruar nga Balshajt , dhe kushteve të krijuara kur kryeheroi i shqiptarëve dhe Europës , “shkruante” me shpaten e tij historinë e mbrojtjes së qytetrimit e besimit Kristian –perendimorë nga pushtuesit barbarë aziatik turko-osman.   Një pershkrim me shumë vlera historike per qytetin e Shasit e bënë edhe  albanologu e historiani me famë botërore Milan  Shuflaj nga i cili zgjodha të citoj: “Njohuritë tona historike mbi disa pika të veçanta të mureve të qyteteve  rreth Shkodrës kanë shumë boshlleqe . Prapa nyjes së madhe  malore të Lisinjës  ngrihej mbi një varg kodrinash shkëmbore të thata Suacium (Soacia , Suvacium , Sovacium , italisht Soaço , Suaço , Suazzo , serbisht Svaç , në një dokument të vitit 1089). Qyteti gjendej në krahun e majtë të shtratit të lumit Medjureç , i cili është kthyer në një liqen (liqeni i Shasit) , gërmadhat e tij shihen edhe sot siper katundit të vogël të Shasit dhe quhen nga populli  Kishat . Muri rrethues i ketij qyteti të vogël duket se formonte një katërkëndësh të ngushtë dhe të gjatë në drejtim të kurrizit të malit dhe perfshhinte edhe dy shpatullat e tij. Tek ai shihen akoma dy porta , njëra është sipër fshatit , tjetra te shpatulla e pjerrët e liqenit. Qyteti u plaçkit nga tartarët (1242) , por e mori veten  përsëri  dhe në fillim të periudhës së princërve (1388) filloi dekadenca e shpejtë. Në vitin 1406 muri ishte në një gjendje të vajtueshme , por qyteti vegjetoi edhe disa kohë (1413). Pastaj bëhet një pronë e thjeshtë (1443) dhe në vitin 1470 quhet “villa de Suazzo”. Në vitin 1553 (veneciani) Giustiniani shkruan se muret dhe porta e qytetit ishin akoma , dhe gjë që veçanarisht na çuditë (ch’e piu maraviglioso) , edhe hendeku i qytetit nuk ishte mbushur me ledh “. 10. Vepra nga e cila citova si më siper është publikuar në vitin 1918. Por nga dr.Milan Shuflaj mendova të vijoj një citimin të një vepre tjeter të tij , per qytetin e Shasit  të botuar per herë të parë në Zagreb në vitin 1915 , nga ku “mësojmë” se :  “Të gjitha kishat qytetare  të permendura tashma janë vetëm një pjesë e vogël e sasisë së dikurshme , siç del veçanarisht e qartë në rastin e Shasit , ku nuk na permendet me emër as edhe një kishë , dhe ku akoma edhe sot gjenden rrënojat e një kishe me kompanjel mbi apsidë të ndertuar në stil kalimtar dhe më tej rrënojat e një kishe më të vogël me gjurmë afreskesh dhe fragmente mbishkrimesh që i perkasin vitit 1262. Në vitin 1553 veneciani Giustiniani  shkruan , se në atë qytet shumë të vjetër gjenden rrënojat e 360 kishave dhe kapeleve. Dhe akoma edhe sot fshatrët shqiptar tregojnë se ky qytet kishte shumë kisha , dhe rrënojat e tij ata i quajnë “Kishat”, pra në numrin shumës të fjalës “kishë”. Gjatë kohës së turqëve u shkatërruan të gjitha kishat mesjetare , por edhe më parë shumë të tilla  u shkatërruan  qoftë nga luftrat e brendëshme , qoftë nga “dhëmbi shkatërrues i kohës”. Në vitin 1396 pas luftës të pergjakshme midis Radiq Cërnojeviqit  dhe Gjergjit II Balshës , u riparuan pothuajse njëkohësisht kishat katedrale të Tivarit  , të Ulqinit dhe Abacia e Rotecit (Rtac). Raguza në atë kohë dergoi sasi shumë të madhe tjegullash , dhe të njëjten gjë e bëri edhe më vonë  per riparimin e katedrales së Shën Shtjefnit në Shkodër (1403)  dhe të katedrales së Shasit (1413).”.11.  Për rrënojat e sotme të qytetit të Shasit është kujdesur albanologu , studiuesi dhe perkthyesi i perkushtuar “filo-shqiptar” (tashma i ndjer) Robert  Elsie i cili në “fjalorin historik të Shqiperisë” i ka kushtuar Shasit keto rrjeshta: “ SHASI , Zonë arkeologjike dhe ngulim mesjetar pranë lumit Buna në anën malazeze të kufirit të sotëm. Në kulmin e lulëzimit të vet  në Mesjetë , Shasi ishte port për tregti me vendet e tjera të Adriatikut. Në latinisht njihej si Suacium , në italisht si Suazzo ose Sfazzi , në mesjetën sllave  si Svaç dhe në frëngjishten e vjetër si Soans. Shazi permendet për herë të parë në vitin 1067. U plaçkit nga tartarët më 1242  dhe rënia e tij filloi  në fund të shek.XVI… u shkatërrua nga trupat osmane.”. 13.  Mendova që t’i  “mbyllë” citimet e studiuesve , albanologëve dhe historianëve me studiuesin shqiptar të ditëve tona , të mirnjohurin e vlersuarin Dr. Dom Nikë Ukgjini , ku nga puna studimore e të cilit citoj : “Dioqeza e Shasit (Soacen , Soazzo , Suatinesis , Sfacia , Svaç , Shas ) e kishte qendren e vet në qytetin mesjetar me të njëjtin emër Shas , i cili gjendej në jug të Tivarit  e në veri të lumit Buna , tek liqeni i vogël afër fshatit të Brisë ( mali i Brisë) dhe rrugës e cila shkon nga Shkodra për Tivar.  Për herë të parë dioqeza permendet në koncilin Duvnos (Delmitanus) në vitin 877 , dhe i takonte Metropolisë së Dioklesë , kurse më vonë arqipeshkvisë së Tivarit.  Në vitin 1610 , Arqipeshkvi i Tivarit , Marin Bizzi , thotë për këtë dioqezë : Shasi ishte dikur një qytet shumë i madh dhe bukur i ndertuar , ashtu siç dëshmojnë sot gërmadhat e tij. Thuhet se këtu ka pasur 365 kishë , aq Kishë sa ditë kishte viti. Sot nuk ekziston më , është vetëm një fshat.  Në kohen kur aty pari udhëtoi Bizzi , ende ka ekzistuar kisha rezidenciale e Shën Gjon  Pagëzuesit , e cila me siguri do të jetë ndertuar në vitin 1300 , kurse tjetra  gjithashtu  Kishë e rëndësishme , ka qenë Kisha kushtuar Shën Mërisë , e cila gjendej pranë mureve të qytetit dhe është ndërtuar  në vitin 1262. Sipas Daniele Farlatit (njeri ndër autoret e vëllimeve të veprës madhore Iliricum Sacrum-Iliria e Shenjte ,N.B.), si ipeshkëv i fundit i Shasit  përmendet  Thomas , në vitin 1530 , ndersa turqit pushtuan qytetin në vitin 1571 , kur edhe shkatërruan dioqezen në fjalë.”.13.  

KISHAT “KALENDAR” BESIMI  E  QYTETRIMI…

Trashigimia historike na tregon se në qytetin e Shasit  kanë qenë të ndertuara 365 kisha , pra aq kisha sa ditë ka viti  , ku  secila kishë i kushtohej një shenjtori kristian ,  i  “shoqëruar” me diten e perkujtimit e festimit të këtij shenjëtori. Kishat me emrat e shnjëtorve dhe ditet e tyre ishin një “Kalendar” i çdo motmoti (viti) , gjë që e bënte Shasin një qender fetare dhe qytetare unike në të gjithë Europën e më gjërë… Megjithë këtë histori , sot Shasi është një trashigimi rrënojë -historike arbnore-shqiptare , por fatkeqësisht rrënojë është edhe historia e kishave “kalendar”.  Nga 365 kisha mund të identifikojmë qartë vetëm muriet e kishës rezidenciale kushtuar Shën Gjon  Pagëzuesit dhe rrënojat e kishës kushtuar Shën Mërisë. Nga trashigimia gojore “mendohet” se disa nga rrënojat e kishave u perkasin , kishave kushtur Lindjes dhe Ringjalljes së Jezu Krishtit , Shën  Markut Ungjilltar , Shën Mhillit , Shnaprenës (Shën  Prendës) , Shën  Shtjefnit , Shnazefit (Shën  Jozefit) , Shën  Nikollës , Shën  Vlashit ,  Shën Pjetrit-apostull , e mbi të gjitha nën keto rrënoja duhet të kenë mbetur kishat kushtuar apostujve Shën Pal (Ptroni i qytetit të Shasit) e Shën Mateu , perkatësisht predikuesit e doktrinës kristiane në Iliri dhe në treven Ilire të Dardanisë e tjer shenjëtor , që gjenden (me ditët e tyre) edhe  në kalendarët e sotëm katolik të 365 ditëve të vitit… Nën rrënojat e sotme të qytetit “kalendar” të Shasit perveç kishave kushtuar shenjëtorëve Kristian-Katolik “botëror” gjinden (“pa tjetër”) edhe rrënojat e kishave kushtuar shenjëtorëve me origjinë Ilire si ato kushtuar martirëve të parë Ilirë të Kristianizmit , Shën Florit dhe Shën Laurit nga Dardania (Kosova), Shën Astit nga Durrësi (të tre keta shenjëtor të martirizuar në fillim të shekullit II-të). Shen Eluterit  Papë nga Nikopoli i Epirit , i cili qëndroi në krye të selisë Papnore në vitet 175-189  , Shen Kajit Papë  nga trojet e Malesisë Madhe , i cili qendroi në krye të Selisë Shenjtë në vitet 283-296. Shen Kostandinit ,(perandori i Romës Kostandini i Madh nga Nishi i Dardanisë) i cili me  Ediktin e Milanos të vitit 313 , bëri që besimi jetdhënës Kristian të perhapet , perqafohet e praktikohet i lirë , pa  perndjekje “shtetrore”… Shën Helenës (nënës të Kostandinit të Madh) , zbulueses të  varrit , kryqit dhe gozhdëve të kryqëzimit të Jezu Krishtit. Shën Donatit shenjëtorit nga Paramithia e Çamërisë , shek.IV. Shën  Niketë  Dardanit (nga Kosova) , autorit të hymnit kishtar (edhe sot) “Te Deum  Laudamus” (Ty Zot të  Lavdrojmë..) , shek.IV. Shën Martinit , ilirit që në gjysmen e dytë të shek.IV  do të bëhej Shenjt  pasi u dallua për përhapjen e Kristianizmit në përgjithësi dhe çrrënjosjen e mbeturinave të paganizmit në fshatra e malësi të Francës..   Shën Jeronimit (që kishte lindur nga prinder Ilir në Dalmaci) i cili perktheu Biblen (vulgaten) në versionin zyrtar në gjuhen e perendimit latinisht e tjer. Shën Jeronimi (347-420) njihet si një ndër dijetarët më të mëdhenjë perkrah Shen Agustinit..  Papa Gjonit i IV me origjinë nga trevat veriore të Ilirisë , i cili per meritat e tij ishte zgjedhur papë në Selinë e Shenjte në vitin 640 (në 642 vdiq)…etjerë.  Këta shenjëtor që cilësove janë vetëm disa nga (qindra) shenjëtorët iliro-arbënor të cilëve mendoj se qyteti Arbënor i Shasit u ka pas ndertuar e kushtuar kishat me ditet e tyre perkujtimore e festive…14.  

NË TË NJË KONKLUZIONI 

Per hirë të vertetës duhet thënë se ndonse dorën perfundimtare të shkatërrimit të qytetit “kalendar”të 365 kishave të Shasit (si dhe të shumë qyteteve dhe qendrave urbane arbënore-shqiptare), ja dhanë pushtuesit shumëshekullor turq , ky shkatërrim kishte filluar shumë më heret ,veçanarisht mbasi  zbriten nga Uralet , sllavët jabanxhi në trojet etnike iliro-shqiptare. Ardhacaket e vonë sllav , sapo u organizuan “shtetrisht” në Ballkan , (të pakten që në fillimin e shekullit XI e mbrapa , me Stefan Nemajen e më vonë me Stefan Dushanin e tjer) ishin munduar (kryesisht) me luftë per të grabitur troje etnike shqiptare.  Siç dihet trojet që i pushtonin sllavo-serbët , mbasi u shkatërronin monumentet e besimit e qytetrimit u mundonin që mbi ato Iliro-Arbëre-Shqiptare  të ngulnin “gurët” e fitorës , siç i quanin ata shëndrrrimet e ndertimet e tyre të dhunshme, mbi monumentet e besimit e qytetrimit qindra e mijëra-vjeçar shqiptar , madje edhe vendeve e vendbanimeve që i pushtonin u ndryshonin edhe emrin (toponimin). Shembujt mund të gjinden lehtësisht edhe sot pasi ende trashigojmë jo pak emra sllav të vendeve e vendbanimeve  si  fshatra , katunde , vende historike e tjerë… Siç dihet nga historia e luftrave të shqiptareve me sllavët (serbo-malazez) për shkatërrimin e qytetit  “kalendar” të  Shasit , një “ndihmë” jo të vogël sië thamë kanë dhënë , perveç turqëv edhe sllavët (që “çditërisht” shpesh kundë shqiptarëve , kryesisht atyre katolik ishin bashkë)… Fatkeqësisht pas shpalljes së pavarësisë së Shqiperisë (1912) nga pushtuesi rreth 450 vjeçar turko-osman (si dhe shumë troje të tjera etnike iliro-arbënore-shqiptare) edhe trashigimia e qytetit të Shasit kishte mbetur  nën okupimin malazez-jugosllav. Per ketë “arësye” hulumtimet profesioniste arkeologjike u perkasin viteve tetëdhjetëtë shek.XX . Keto hulumtime të autoriteteve (profesioniste) serbo-malazeze-jugosllave , pasi bënë disa germime arkeologjike , dhe nuk arriten rezultatet e pritshme (në favor të tyre) ata i lanë pergjysëm keto gërmime , pasi  nga gërmimet e kerkimet e tyre arkeologjike në Shas janë gjetur , matriale ndertimi të shekullit katërt , si dhe enë e orendi shtepiake , prerje monedhash , stoli të ndryshme e tjera , që  vertetonin palëkundëshmerisht  se Shasi e trojet per-rreth kanë qenë vendbanime të hershme Ilire-arbënore-shqiptare  , të pakten  edhe pesë shekuj perpara se  sllavët të zbritshin nga Uralet dhe t’u afroheshin ketyre trojeve  etnike shqiptare… Per kundër kësajë historie që edhe muriet dhe  rrënojat e Shasit flasin  vetëm shqip , ardhacakët sllav , mendojnë se me kishen e tyre (nëse mund të quhet e till) do të bejnë që edhe muriet e rrënojat e qytetit  “kalendar” të 365 kishave katolike –ilire-arbnore-shqiptare të  “flasin” nashke (serbisht). Ketë qellim kanë edhe vizitat e hierarkëve të kishës serbe , por fatësisht si edhe deri sot Shasi dhe historia e tij kanë folur , flasin e  do të flasin në perjetsi vetëm shqip. Për këtë na japin “garanci” edhe banorët e Shasit e trojeve të tjera etnike shqiptare , të cilet ndonse per arësye të kohëve të veshtira të pushtimit turko-osman , janë detyruar të lëshojnë besimin e të parëve të tyre katolik-kristian , dhe në vend të tij të perqafojnë besimit islam , besim që u ka mundësuar vetem një rrugë tjetër per të besuar në Zotin që është një dhe vetëm një si per Kristian dhe musliman ,  por që nuk u ka tjetësuar ndergjegjen kombëtare Iliro-Arbnore-Shqiptare per të ruajtuar vlerat më të çmuara të historisë dhe trashigimisë etnike , të rrënjëve  e trungut të civilizimit e besimit Europerendimor. Këtë banorët e Shasit  dhe ata të trojeve të tjera shqiptare (ndonse të okupuar nën Malin e Zi) e kanë treguar dhe e tregojnë vazhdimisht edhe per ruajtjen e vlerave e trashigimisë (edhe pse rrënojë) të qytetit “kalendar” të 365 kishave…

REFERENCAT:

1.Milan Shuflaj“SERBET DHE SHQIPTARET“, faqen 15, Shb”Bargjini”,Tiranë 2002.  

2.Dr.Milan Shuflaj , Qytetet dhe kështjellat  e Shqiperisë , kryesisht në mesjetë , fq.10-11, botime Onufri 2009.

3.Fulvio  Kordinjano ; SHQIPERIA  permes vepres dhe shkrimeve  të misionarit të madh At Domeniko Pazi 1847-1914 , vll. Dytë , fq.29 , botime “Almera” 2008.

4.Theodor  Ippen ; Shqiperia e Vjeter… , fq.232 ,Tiranë 2003.

5.Theodor  Ippen , po aty , fq.140-142 ,Tiranë 2003. 

6.Theodor  Ippen , po aty ,fq.234 .

7.Vezhgime Iliro-Shqiptare , perpilue prej  Dr.Ludwig Von Thalloczy-t , Munch Und Leipzig 1916 , e perkthye shqip nga Mustafa Merlika-Kruja ,fq.119 , 124-125.  

8.Giuseppe  Gelcich , Zeta dhe Dinastia e Balshajve , fq.207-208 , shpb “55” , Tiranë 2009.

9.Giuseppe  Gelcich , po aty , fq.265-266.

10.Milan Shuflaj;Qytetet dhe kështjellat e Shqiperisë, kryesisht në mesjetë, fq.51-52. 

11.Dr.Milan fon Shuflaj , Situata  të kishës në Shqiperinë paraturke , fq.133-134 ,botime  Franceskane 2013 , perkthye nga orgjinale  gjermanisht dhe pergatiti per  botim Dr.phil.MA Edmond  Malaj.

12.Robert Elsie ; Fjalori historik i SHQIPERISË , fq.540 , shtepia botuese Eugen , Tiranë 2011.

13.Dr. Dom Nikë  Ukgjini ; Kisha katolike në trevat Shqiptare nga shek.XI deri sot. Fq.120-121 , qendra botuese shoqata jezuitëve , Tiranë 2016.  

14.Emrat e shenjëtorëve Iliro-Arbënor i perzgjodha nga revista  “Leka” ; Të drejtat e Shqipnisë Etnike , vll.I  ,shtypashkronja “Zoja e Perlyeme 1944 , fq.311-320. Botim fototipik , Albin 2001.

Nga  Ndue  BACAJ 

Hyrje

Prej  shekujsh  në  Malin ,Flamurin  apo sot Treven e Hotit (të ndarë në mes kufijeve politik të Shqiperisë dhe  Malit Zi ), ekzistojnë  toponime  , rrënoja  dhe vlera  qytetrimi , zhvillimi dhe identiteti  Iliro- Arbënor… Keto trashigimi historike banoret e sotem të Hotit i “thërrasin” Kala  apo Qyteza.. Këto trashigimi  ndonse rrënoja vertetojnë historinë e njejtë me trevat e tjera  Ilire ,ku qendrat urbane ,qyteza apo qytete (me kalatë apo kështjellat) kishin  rol civilizimi , por edhe mbrojtje nga sulmet e armiqve të ndryshem. Është pikrisht kjo aresyeja që shumica e  qendrave urbane , kalave apo kështjellave  ,ndertoheshin  në vende dominante  vrojtimi  ,si dhe me mundesi rrethimi me mure  ,duke zhfrytezuar shpesh edhe  shkembinjet apo guret e medhenj  natyral …Kjo në pergjithsi realizohej duke ndertuar qendren e banuar në maje apo rrfshnalta  të sigurta të Kodrave apo Maleve.. Keto i dokumenton historia e shkruar ,por edhe ajo çfarë trashigohet  sot edhe në Malesi të Madhe ,nga  vendet ku ishin ndertuar Qytezat-Kala të Marshenjit ,Ballexes (Rrjoll), Potgorës , Klementiana (Vukel ),Dinoshë (Grudë) e tjer.. Është interesant se  per Kalanë  apo Qytezen e  Hotit , është shkruar fare pak  ,por perkundrazi  në mes banoreve të sotem  ruhen prej shekujsh  Toponimet , nga të cilat sot ka  disa rrenoja muresh,  guresh dhe themeli , të cilat vertetojne plotesisht  ekzistencen e një qendre urbane ( qyteze) dhe  qendre ushtarake (kalaje) me moshë  Iliro – Arbënore që kanë  “perballuar” baticat e zbaticat e shekujve.  Siç  dihet trojet e Hotit ,si edhe ato te Malesisë Madhe  , kanë qenë  vendbanime të rendesishme  të fisit Ilir të Labeateve .  Teritori Labeat që nga antikiteti ka qenë  edhe Udhkeyqi i rrugeve  Jug-Veri e Perendim-Lindje,  Shkoder – Diokle ( qytet Ilire i shuar ,afer Potgorices se sotme) , Shkoder –  Meteon (në Kuçin e sotem  nën Malin e Zi , N.B.),dhe Lugina e Cemit në Lindje . Prodhimet e bollëshme , zejet e zhvilluara dhe komunikacioni i favorshem kanë bërë  të mundur  tregtinë e zgjeruar me fqinjët. Gjithashtu lundrimi  per krye  liqenit te Shkodres  e lumit Buna ka bërë që Labeatia të kenë  qenë  e lidhur me daljen në detin Adriatik…1.  

Të dhëna për kalanë e qytezën e Hotit

Foto nga disa rrënoja të kalasë së Hotit…

Duke parë pozicionin e këtyre ndërtimeve të hershme në Hotit ,  menjeherë të shkon mendja  se keto kanë qenë ngritur  pikrisht në një vend që i plotesonte kushtet  per të siguruar  një pozicion stretegjik mbrojtje  të banorëve Ilire të asajë kohe, por edhe të vrojtonte  levizjet e rrugeve (toksore e ujore) ,të madhrave , karvaneve dhe  ushtrive ,per më në Veri të Ilirisë , per të vijuar rrugen per tu lidhur  me Europen e kohes… Organizimi ushtarak i provincës duket qartë pas vitit 395 kur Prevali , bëhet provincë kufitare e Perandorisë dhe sidomos  kur ajo gjendet në kufi me shtetin e Gotëve të Lindjes . Më vonë e dëshmon  indirekt  një leter e Papës  Gregori i parë , ku ndërmjet të tjerash permenden edhe persona  që janë detyruara të sherbejnë në ushtri . Fortifikimet e  kesaj kohe të qytetit të Shkodres  ,të Pukes , të Klementianës ,që i permendë Prokopi i Çezaresë , fortifikimi i ri i Shurdhahut (Sardës) dhe fortifikime më të vogla të gjurmuara në Podgorë dhe  kalanë e Hotit..2.  Në kohen e sundimit të Justinianit ,(shekulli  VI mbas lindjes Krishti) ,Iliria ….perjetoi një rigjallrim të tradites  antike ,gjë të cilen na e provojnë  burimet e shkruara dhe deshmitë arkeologjike . Ka edhe një listë  të tërë  të keshtjellave  të ndertuara e rindertuara  nga  Justiniani,por ende  një pjesë e mirë e tyre është e pa lokalizuar…3.  Nga  keto rindertime (apo ndertime) ka perfituar edhe  Kalaja  apo  Qyteza  e Hotit, e cila  pamvaresisht nga madhesia , kishte një pozicion  të rendesishem strategjik… Iliret kanë  banuar në bashkesi të medha  ose të vogla ,në hapsira malore ose fushore ,në qendra Urbane –Qyteza (Çitadela). Fisi Ilir ka qenë  i organizuar në bazë të struktures tradicionale – patriarkale ,në të cilen çdo antar pa dallime  moshe ,ose gjinie  ka qenë i mbrojtur ( ius  gentium) me të drejtat fisnore. Per qellime mbrojtje e sigurie  Iliret neper kuota e lartësira defanzive   ndertonin qytezat e fortifikuara…4. Dy arkeologë austriak, (K. Prashniker dhe A.Shober), mbi njëqindë vite më parë, pasi vizitojnë vendet ku kishin qenë të ndertuara kalaja e qyteza Ilire e Hotit, përshkruajnë vendin , trashigimin historike dhe arkeologjike që konstatojnë, përshkrim të cilin mendova ta citoj: “…Në vazhdim të udhëtimit , vizituam gërmadhat e quajtura Kalaja e Hotit të vendosur mbi një kodër të pjerrët , në pjesën perendimore të ekstremit verior të Liqenit të Hotit….Kodra është 178 m e lartë , ka në pjesën e siperme një rrafsh të rrethuar nga 4 maja: në lindje ruhen gërmadhat e një muri rrethues në formë elipsoidale. Në faqen veriore duken tri kulla katërkëmbëshe me faqe ballore të dalë jasht murit. Nga muri që zbret shpatin lindor qendron ende në këmbë një trakt i madh rreth 100 m larg. Muret e ruajtura në lartësi kanë faqe të brendëshme dhe të jashtme të punuara me gurë të gdhendur  dhe të lidhur me shtresë të trashë llaçi, ndersa hapsira në mes faqeve është mbushur me gurë të vegjël të thyer….Ndersa rruga e re automobilistike kalon nga Hani i Hotit pergjatë bregut të liqenit  nëpër Bozhaj deri në Nënhelm, rruga e vjetër e karvaneve ndjek linjën më të shkurtër dhe kalon nga Kalaja e Hotit përgjatë rrafashnaltës së quajtur Drume…. Në bregun perendimorë të Liqenit të Hotit , bishti ujor në formë fjordi , moçalor dhe i vështirë pë t’u kaluar tërhiqet në verë duke i lënë vend tokës. Në bregun e tij perendimorë shquhet nga larg maja e izoluar e një koni të rregullt, Helm,  me lartësi 254 m dhe, pikrisht përballë tij , deporton në fjord një kodër rreth 60 m e lartë mbi nivelin e liqenit . Kodra bart gërmadhat e një Qyteze të vjetër Ilire, Kalasë së Samaborit. Si gadishull i rrethuar me ujë nga tri anë , ku shpatet shkëmbore herë herë bien thikë , ndersa në krahun e katërt i lidhur me token përmes një qafe , kodra mund të organizohej në një kështjellë të fuqishme , me mjete të thjeshta. Në perzgjedhjen e tij ishte percaktues fakti që, krahas pozicionit mbrojtës , ajo ofronte gjithashtu kushte të dëshirueshme banimi.  Kodra ka një majë më të lartë në perendim dhe një tjetër më të ulët në lindje , të cilat mes shpateve të tyre fshehin një lug mjaft  të sheshtë, që ndërkohë është shesh  i përshtatshëm për vendbanim… Por si shembull i rëndësishëm i një kështjelle Ilire… në thelb është ruajtur vetë muri rrethues që qarkon kalanë dhe ky, pavaresisht se linja e tij është e qartë , ka raste që është zhdukur plotësisht në distanca të gjata. Muri mbrojtës rrethon dy majat dhe lugun në mes  tyre në një planimetri pak a shumë eliptike . Në vendet ku shpatet janë të thikëta , muri është vendosur në një izoips më sipër , ndersa lugu vetë ndahet përmes nga një linjë e drejtë muri….Sistemin ka gjatësi  200 m dhe gjërësinë më të madhe 90-100 m. Më mirë është ruajtur qoshja juglindore e fortifikimit , ku një trakt i vogël muri qendron ende më këmbë mbi 2 m lartësi. Ketu mund të flitet diçka edhe për tekniken e ndertimit . Blloqet e gurëve janë lënë siç kanë dalë nga gurorja, herë me forma kuadratike…deri në 1.60 m gjatësi , 0.60 m lartësi , dhe 1 m thellësi, dhe ndonjëherë në forma shumëkëndëshe , të vënë njëri mbi tjetrin pa ndonjë kujdes të veçantë. Hapsirat e gurëve janë mbushur me gurë të vegjël. Për shtresa të rregullta nuk bëhet fjalë , së paku në traktet e ruajtura , që natyrshëm formojnë vetëm pjesën e poshtme të murit. Kështu prezantohet faqja e jashtme e murit. Prapa dallohet shtresë e poshtme me gurë të vegjël , të lidhur me baltë natyrore, që shkon përpjetë buzës së malit. Askund nuk është ruajtur pjesa e sipërme e murit. Vende vende , aty ku muri është zhdukur pothuajse tërsisht , vazhdimi i tij mund të dallohet përmes çakullit të shpërndarë të bëthamës së murit. Pasi kalon qoshen e sipërpërshkruar , muri mund të ndiqet me disa gjurmë të pakta në tërë krahun jugor. Rreth 25m në  perendim  të qoshes ndodhet një portë , me sa duket porta kryesore e vendbanimit. Këtu del rruga antike e përshkruar nga Nopça, që vjen nga qafa për t’u ngjitur shpatit jugperendimor me gjarpërime dhe që mund të ndiqet deri tek porta së bashku me murin e saj mbështetës. Porta paraqet një sistem teknik të arritur. Ajo ndodhet në një kënd të dalë të murit , i cili me terheqjen e tij formon një lloj kulle , që perforcon porten, në krahun e majtë  të sulmuesit. Për fat të keq , nuk mund të themi asgjë mbi gjërësinë dhe organizimin e portës për shkak të gjendjes shkatërruese të saj. Muri vazhdon më tej shumë i shkatërruar , me gjurmë shumë të pakta , përreth majes perendimore, që kurorzohet sot nga një ledh mbrojtës primitive i luftës së fundit ballkanike. Në bazen veriore të majës , ai zbret drejt lugut dhe, i ruajtur në gjendje më të mirë , vazhdon për gjatë buzës veriperendimore të tij deri tek maja lindore… Në krahun lindor muri paraqet me sa duket  karakter tjeter. Ai është ndertuar me gurë të vegjël të thatë, ndaj Nopça dallon  dy periulla ndërtimi , një të vjetër , siç e kemi përshkruar më parë  dhe një të re, ku muri i ri konstatohet se është vendosur mbi një mur më të vjetër të ndertuar me gurë të mëdhenj. Ai duhet të jetë mur taracimi…. Pak a shumë në mes të krahut gjatësor muri i vjetër ka pasur një kullë me faqe ballore jasht murit, gjurmë të së cilës prej gurësh të mëdhenj natyror me forma që i ofrojnë kuadratike, duken nën murin e ri. Sa duket kjo kullë siguronte më mirë mbrojtjen e murit të drejtë të krahut lindor. Nderkaq duhet permendur edhe një mur i cili pasi shkëputet nga muri rrethues në krahun lindor të portës , ndjek shpatin lindor të majes perendimore , deri te krahu verior i kodrës, ku lidhet përsëri me murin rrethues. Me ndihmen e këtij muri , maja e lartë perendimore ishte organizuar si një hapsirë e veçantë fortifikuese. Monedhat e gjetura në numër të madh , të Korinthit, Apollonisë, Dyrrhachion dhe Scodra të viteve 225-100 para Krishtit , dëshmojnë pë kohen e funksionimit të vendbanimit. Kësaj periulle i pergjigjen edhe copat e qeramikës të grumbulluara… ku krahas fragmenteve të trasha të amforave dhe atyre të perdorimit të përditshëm , mes tyre dhe prodhime lokale , me ngjyrë të zezë nga pjekja, të lëmuara me dorë – ka edhe disa fragmente të tasave me parete fine si dhe kupa të lyera me vernik të zi mjaft të mirë, të cilat e datojnë vendbanimin në përgjithësi në të njëjten kohë me Gajtanin….5. Citova kaq gjatë këtë pershkrim të hollësishëm profesionistësh të mbi një shekulli më parë, pasi sot ka mbetur fare pak nga kjo trashigimi e kalasë apo qytezës Iliro-Shqiptare me mosh rreth 2300 vjeçare…

Trashigimi  gojore  “të shkruara” per kalanë  e  qytezen

Një hotjan erudit (Llesh Smajlaj),duke  shkruar per  historinë  e Hotit sipas trashigimive  gojore që ka “mbledhur” tregon , per dy  vende ndertimesh shumë të hershme me vlera qytetrimi ,zhvillimi e mbrojtje: Së pari me kalanë apo fortifikaten e Samoborrit (siç e quan ai). Kjo fortifikatë (sipas gojëdhenave ) u ndertua që në kohen e fisit Ilir të Labeatëve , që edhe sot …i shihen gjurmet e mbetura të saj ; si muriet e kalasë , që duken shumë të trasha me një shpellë në formë strehimi. Rreth e rrotull kesaj “kalaje”  ka vende të germuara dhe copa qypash të thyer qeramike. Flitet nga të vjetrit se ajo majë gjithmonë është  quajtur Kalaja e Samoborrit . Kjo majë është në mes të katundit Bozhaj dhe Nënhelmit. Bozhajt nga lindja dhe Nënhelmi nga Perendimi. Perveç tjerave kjo kala kishte edhe disa maja të thepisura perreth saj ,si maja e Shkujekës apo maja e Gomiljeve . Nga ana e veriut kishte një koder që quhej Kodra e Burgut Kuq…Rrezë kesaj kalaje  rrjellë një ujë i quajtur Vija e Goricës, me burim në anen e veriut. Bashkë me ketë vijë uji bashkohet edhe ujet e Vitojes  dhe ndajnë Samoborrin me Nënhelmin… Por në ato kohë ka qënë edhe një urë e ndertuar me një gjatësi 120 m ,ku edhe sot ekzistojnë dy ballinat e saja të prishura. Sipas gojëdhenave kjo urë ka funksionuar deri në shekullin e 18-të…6.   Po nga ky burim (gojëdhenash) mesojmë  se kapedani i njohur hotjan i viteve 1416-1417 , Junç  Hoti e kishte qendren e tij ushtarake në kalanë e qytezes së Hotit (që është ndertim i më vonshem se Samoborri). Kjo kala me emrin e qytezes, kufizohej nga lindja me katundin Kushe , nga veriu me Gropen e Fierkuqes ,nga jugu Liqeni i Hotit ,që dikur ky liqe ishte fushë ..pjellore per Hotin…Ndersa nga perendimi kalaja kufizohej me Bozhajt dhe Drumen..7.  

Kalaja , Qyteza dhe vlerat historike që mbartin ato në penden e studiuesve 

Trashigimia  gojore (dhe ajo e shkruar si më siper) tregon , per një kujtesë të admirueshme të hotjanëve , të cilet i kanë transemtuar keto vlera qytetrimi  e identiteti nga njeri brez në tjetrin , jo vetem me krenari ,por edhe me korrektesi…Ketë  e “verteton” me penden e tij edhe  studiuesi e Albanologu i njohur  Theodor  Ippen , (i cili ka qenë edhe konsull i pergjithshem i Austro-Hungarise në Shkoder në vitet 1897 -1904) , kur ndër të tjera shkruan :  

“… Në Drume…në një mal mbi lagjen Vitoja ndodhet edhe rrenoja Samabor ; duket  që qysh në kohen romake  ketu ka qenë një fortifikim ,mbi të cilen pastaj më vonë është ngritur një Keshtjellë mesjetare. Pak më largë ,po në Drume ,është rrenoja e një Keshtjelle  që quhet QYTEZA. Kjo ndodhet mbi Burimin e Krevenices ,që është diçka e veçant ngase gjendet brenda një Shpelle të madhe ,dhe ka prurje të shumta Uji, që krijojnë një basen të thellë, keshtu që fshataret  thonë Krevenica  është një rrjedhje e nëndheshme e Cemit…Persa  i takon rrenojes  Çuteza (Qyteza),ky emer nuk është në të vertet ai i sakti ,kjo fjalë (Qyteza)  është më shumë  emertimi per një rrenojë  të vjeter historike ,diminutivi i “qytetit”, që etimologjikisht  lidhet  me “civitas”,fjalë me të cilen shqiptaret  sot emertojne  rrenojat e vjetra  të keshtjelles ; në Shqiperi  gjenë shumë toponime “qytet”…” .8.   Keto toponime kalaje apo qyteze ,sot i njeh dhe i percakton çdo banorë i Hotit , ku po ti kerkosh të  çon pa hezitim në ato vende, ku “mjegulla” e historisë qindra apo mijera vjeçare ka berë punen e sajë , por gojdhenat e trashiguara si “amanet” nga njeri brez në tjetrin, kanë arritur të na ruajn atë çfar shohim  e degjojmë në të dy anet e kufirit politik të vitit 1913…Duke njohur historinë e qendreses e mbijeteses që nga Iliria e moçme e deri në Shqiptarinë e sotme ne mund të themi pa  “hezitim” ,se edhe kalaja apo qyteza e fortifikuar ruajnë   brenda vite e shekuj ,luftra e shkaterrime ,ringjallje e rindertime, por edhe besime e civilizime të koheve në të cilat Hoti  ka lënë  gjurmë të mira në historinë tonë..Ne nuk mund ta dimë me saktesi se kur kalaja dhe qyteza  kanë  pushuar së ekzistuari  ,pasi per ketë na mungojne dokumentet e shkruara, por ne e dimë  se  në vitin 1330  Behet shume i forte Mali  i HOTIT ( Hotina  Gora) . Gjithashtu në vitin 1414  permendet  perseri Fisi i Hotit (Otti , Octi , Chioti, Coti )… 9.  Nga një burim tjeter  mesojmë  se.. Fiset e Shqiperisë së Veriut  fillojnë të njihen heret, ku si shembull merret  Hoti perseri  qysh  me 1330. 10.   Në regjistrin e  kadastres  dhe koncensioneve …të viteve 1416-1417 ,të perpiluar nga  pushtuesit  Venedikas të asaj kohe , mesojmë se me mbiemrin “HOTI” kishte disa proniar që ishin në krye të disa fshatrave si : në fshatin Potgorë -Andrea  Hoti … (fq.59) ,në fshatin Ljushta krerë shkruhet Junk e Vlatik Hoti …(fq.63) ,në  fshatin e quajtur Pesiugla ,Krye shkruhej Nikoll Hoti.. (fq.64), e tjer..11.  Kryepari i keteije Fisi quhet Kapetan (capitaneus montanee  Ottorum ) në vitin 1434 , Junch  Hoth  ( Junç Hoti ,N.B.) . 12.  Ndersa në vitet e qendreses  antiotomane të shqiptareve  nga mali i Hotit  shenohen të gatshem (në vitin 1466 ) 220 luftetare kembesore dhe 80 kalores ,në perberje të ushtrisë së lavdishme të Gjergj Kastriotit Skenderbe….13.  Në vitin 1474 Ban  Hoti  gëzonte në Male  respektin me të madh…e per ketë aresye ishte personaliteti vendimtare që mundesoi  kalimin e Fiseve (Malesisë së Madhe të kohes ,N.B.) në anen e Venedikut . Në ketë menyrë shpetoi Shkodra nga pushtimi gati i sigurt prej Osmaneve…14.  

Në vitin 1485  Mali i Hotit ishte i organizuar si  Komunë në vehte ,ku në Defterin e Regjistrit të Sanxhakut të Shkodres ,perpiluar nga pushtuesi Otoman ,shkruhet NAHIJA E MALEVE TE HOTIT, e cila perbehet nga 

10 fshatra  me 128 shtepi…15.  Një  eveniment interesant në  historinë e Malit Hotit ,me karakter  Ballkanik e me gjërë ,është  aleanca antiturke e vitit  1614,që ne e njohim me “emrin” Kuvendi i Kuçit , per të cilin patrici i Kotorrit  Bolizza  njoftonte se (në vitin 1614 ) , Fiset e Veriut ;Hotet , Kuçet ,Kelmendet ,Kstratet ,Grudet, Shkrelet e tjer ,duke dhënë betimin themeluan lidhjen (Conclusero con  giuemento ) ,per ndihmen dhe mbrojtjen reciproke kunder turqeve. Atebote Hotet kishin 600  luftetarë, Kelmendet 650 ,Kuçet 1500 , Kastratet 130 ,Shkrelet 80 luftetar e tjer…16.   Rendësinë strategjike të kalasë apo forteses  së qytezes të Hotit e njohu edhe shteti otoman ,ku si referencë po marrim vitin 1638. Në ketë vitë shkruhet se  pashai i Bosnjes bënte perpjekje per të fortifikuar dhe rindertuar një fortesë në Hot..17.  Mendoj se ketu behet fjalë pikrisht per kalanë e qytezës që po pershkruajmë.. Hoti është edhe në vemendjen e dy hartografeve të shekullit XVII-të Canteli e Coroneli , por ne menduam të citojmë Albanologun e studiuesin e njohur  Giuseppe  Valentini, i cili ndër të tjera per Hotin shkruan se është  njeri ndër Fiset e Bajraket më të vjeter dhe më të rendesishme  të Malesisë së  Madhe… me 1614  kishte  212 shtepi e 600 burra të aftë per armë … me 1635  kishte 212 shtepi me 1100 frymë… me 1881  Hoti numronte 405 shtepi me 2500 banore ,me 500 burra të aftë per armë ,dhe me  7 fshatra me një siperfaqe   prej 120 km2.. në  vitin 1897  kishte 500 shtepi  me 4500 banorë…Ndersa  1913 –ta   shenon dorzimin  e një pjese  të Hotit nën  Malin e Zi ,por jo  shkatrrimin e ketij  Fisi të njohur ,i cili edhe  në vitin 1918 mbahej  ende si mjaftë i bashkuar edhe pse i ndarë me kufij politik…18.  Në  libra dhe dekumente të ndryshme per Malin ,Fisin apo Bajrakun e Hotit ,edhe pse të ndarë thuajse pergjysem , me “simbole” ; andej kufirit  Traboinin ,dhe  ketej kufirit (në Shqiperinë politike ) Rapshen , ka  matriale të shumta që tregojnë vlerat  e mrekullueshme per të cilat e meritoi  ndër shekuj  që të jenë në krye të vendit në Malesi të Madhe e më gjërë…Gjë që e pershkruan  aq  bukur e në menyre domethenese  njeri ndër gazetaret dhe publicistet më te njohur të Europes së shekullit XX ,( i cili e kishte vizituar Malesinë e Madhe dhe Hotin) ; ku nga ky pershkrim-vlersim ndër të tjera  po citojmë : “..E bekoj çastin kur me erdhi ideja të shtyhesha në Malesi . Po ta kisha perjashtuar nga intineraret e mia ketë etapë të lodheshme dhe magjepse , nuk do të merrja vesh se çfarë është Shqiperia . Sepse Shqiperinë  e interperton më mirë një kullë Malsore sesa të gjitha bulevardet e kryeqytetit…” 19.  Gjithsesi  “shtegtimi jonë historik”  kishte si  objekt simbolet  disi të harruara  të qytetrimit e zhvillimit të Trojeve të Hotit ,  KALANË apo QYTEZEN , vendin dhe rrenojat e të cilave  qendrojnë hijeshëm , duke  na thënë në heshtje  mos na harroni , sepse keshtu do të harroni një pjesë të historisë , zhvillimit e qytetrimit iliro- arbënor e shqiptarë, histori e cila na bashkon prej qindra e mijëra vitesh me Europen (Perendimore), pjesë e së ciles jemi që në fillimin e jetes të njeriut me ndergjegje “Homo Sapiensit” në kontinentin plakë.. 

Referencat:  

1.Preloc Margilaj , ILIRET FLASIN SHQIP, SHQIPTARET  ILIRISHT ,fq.371.  

2.Gëzim  Hoxha , Muzeu  Historik i Shkodres , kumtari -6- fq.66-67 , 1993.  

3.Muzafer  Korkuti ,PARA ILIRET ,ILIRET,ARBERIT ,Histori e Shkurter ,fq. 58.  

4.Preloc  Margilaj po aty … ,fq.313.  

5. Kamilo  Prashniker , Arnold Shober , Kerkime Arkeologjike  në Shqipëri dhe Mal të Zi , fq.91-94, sh.b. “Pegi” Tiranë 2003. 

6.Llesh P.Smajlaj, Hoti gjurmë të pashlyera në shekuj ,fq.64.  

7.Llesh  Smajlaj, po aty ,fq.66-67. 

8.Theodor Ippen ,SHQIPERIA E VJETER, studime gjeografike ,etnografike,historike..fq.31.  

9.Milan Shuflaj, SERBET DHE SHQIPTARET, fq.57.  

10.Konstantin  Jirecek , SHQIPNIJA NE TE KALUEMEN , Botua ne librin shumë autoresh të perkthyer  nga  Mustafa Kruja , Vezhgime  Iliro-Shqiptare ,fq.13.   

11.Regjistrin e  kadastres dhe koncensioneve…të viteve1416-1417 ,fq.59-64.  

12.Milan Shuflaj ,veper e cituar…fq.58.   

13.Oliver Jens Schmitt ,ARBERIA  VENEDIKE ,1392 – 1479 ,fq.496-497.   

14.Oliver Jenns Schmitt,po aty ,fq.499.  

15.Defterin e Regjistrit të Sanxhakut të Shkodres v.1485 , fq.126-128.  

16.Milan Shuflaj ,po aty….fq.66 – 68.  

17.Jahja Drançolli…Në një cep të Ilirisë ,fq.176 ,me refrerencë  K.N.Kostiç  “Nasi gradovina…1922 ,fq.77.  

178.

18.Giuseppe  Valentini ; IL DIRITTO Delle COMUNITA… fq.272-275, Firence 1956.   

19.Indro Montanelli   “SHQIPERIA NJË DHE  NJËMIJË “,fq.22.