Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

KALAJA E QYTEZA, SIMBOLE TË QYTETRIMIT, ZHVILLIMIT DHE IDENTITETIT ILIRO – ARBËNOR NË TROJET E HOTIT

by

Nga  Ndue  BACAJ 

Hyrje

Prej  shekujsh  në  Malin ,Flamurin  apo sot Treven e Hotit (të ndarë në mes kufijeve politik të Shqiperisë dhe  Malit Zi ), ekzistojnë  toponime  , rrënoja  dhe vlera  qytetrimi , zhvillimi dhe identiteti  Iliro- Arbënor… Keto trashigimi historike banoret e sotem të Hotit i “thërrasin” Kala  apo Qyteza.. Këto trashigimi  ndonse rrënoja vertetojnë historinë e njejtë me trevat e tjera  Ilire ,ku qendrat urbane ,qyteza apo qytete (me kalatë apo kështjellat) kishin  rol civilizimi , por edhe mbrojtje nga sulmet e armiqve të ndryshem. Është pikrisht kjo aresyeja që shumica e  qendrave urbane , kalave apo kështjellave  ,ndertoheshin  në vende dominante  vrojtimi  ,si dhe me mundesi rrethimi me mure  ,duke zhfrytezuar shpesh edhe  shkembinjet apo guret e medhenj  natyral …Kjo në pergjithsi realizohej duke ndertuar qendren e banuar në maje apo rrfshnalta  të sigurta të Kodrave apo Maleve.. Keto i dokumenton historia e shkruar ,por edhe ajo çfarë trashigohet  sot edhe në Malesi të Madhe ,nga  vendet ku ishin ndertuar Qytezat-Kala të Marshenjit ,Ballexes (Rrjoll), Potgorës , Klementiana (Vukel ),Dinoshë (Grudë) e tjer.. Është interesant se  per Kalanë  apo Qytezen e  Hotit , është shkruar fare pak  ,por perkundrazi  në mes banoreve të sotem  ruhen prej shekujsh  Toponimet , nga të cilat sot ka  disa rrenoja muresh,  guresh dhe themeli , të cilat vertetojne plotesisht  ekzistencen e një qendre urbane ( qyteze) dhe  qendre ushtarake (kalaje) me moshë  Iliro – Arbënore që kanë  “perballuar” baticat e zbaticat e shekujve.  Siç  dihet trojet e Hotit ,si edhe ato te Malesisë Madhe  , kanë qenë  vendbanime të rendesishme  të fisit Ilir të Labeateve .  Teritori Labeat që nga antikiteti ka qenë  edhe Udhkeyqi i rrugeve  Jug-Veri e Perendim-Lindje,  Shkoder – Diokle ( qytet Ilire i shuar ,afer Potgorices se sotme) , Shkoder –  Meteon (në Kuçin e sotem  nën Malin e Zi , N.B.),dhe Lugina e Cemit në Lindje . Prodhimet e bollëshme , zejet e zhvilluara dhe komunikacioni i favorshem kanë bërë  të mundur  tregtinë e zgjeruar me fqinjët. Gjithashtu lundrimi  per krye  liqenit te Shkodres  e lumit Buna ka bërë që Labeatia të kenë  qenë  e lidhur me daljen në detin Adriatik…1.  

Të dhëna për kalanë e qytezën e Hotit

Foto nga disa rrënoja të kalasë së Hotit…

Duke parë pozicionin e këtyre ndërtimeve të hershme në Hotit ,  menjeherë të shkon mendja  se keto kanë qenë ngritur  pikrisht në një vend që i plotesonte kushtet  per të siguruar  një pozicion stretegjik mbrojtje  të banorëve Ilire të asajë kohe, por edhe të vrojtonte  levizjet e rrugeve (toksore e ujore) ,të madhrave , karvaneve dhe  ushtrive ,per më në Veri të Ilirisë , per të vijuar rrugen per tu lidhur  me Europen e kohes… Organizimi ushtarak i provincës duket qartë pas vitit 395 kur Prevali , bëhet provincë kufitare e Perandorisë dhe sidomos  kur ajo gjendet në kufi me shtetin e Gotëve të Lindjes . Më vonë e dëshmon  indirekt  një leter e Papës  Gregori i parë , ku ndërmjet të tjerash permenden edhe persona  që janë detyruara të sherbejnë në ushtri . Fortifikimet e  kesaj kohe të qytetit të Shkodres  ,të Pukes , të Klementianës ,që i permendë Prokopi i Çezaresë , fortifikimi i ri i Shurdhahut (Sardës) dhe fortifikime më të vogla të gjurmuara në Podgorë dhe  kalanë e Hotit..2.  Në kohen e sundimit të Justinianit ,(shekulli  VI mbas lindjes Krishti) ,Iliria ….perjetoi një rigjallrim të tradites  antike ,gjë të cilen na e provojnë  burimet e shkruara dhe deshmitë arkeologjike . Ka edhe një listë  të tërë  të keshtjellave  të ndertuara e rindertuara  nga  Justiniani,por ende  një pjesë e mirë e tyre është e pa lokalizuar…3.  Nga  keto rindertime (apo ndertime) ka perfituar edhe  Kalaja  apo  Qyteza  e Hotit, e cila  pamvaresisht nga madhesia , kishte një pozicion  të rendesishem strategjik… Iliret kanë  banuar në bashkesi të medha  ose të vogla ,në hapsira malore ose fushore ,në qendra Urbane –Qyteza (Çitadela). Fisi Ilir ka qenë  i organizuar në bazë të struktures tradicionale – patriarkale ,në të cilen çdo antar pa dallime  moshe ,ose gjinie  ka qenë i mbrojtur ( ius  gentium) me të drejtat fisnore. Per qellime mbrojtje e sigurie  Iliret neper kuota e lartësira defanzive   ndertonin qytezat e fortifikuara…4. Dy arkeologë austriak, (K. Prashniker dhe A.Shober), mbi njëqindë vite më parë, pasi vizitojnë vendet ku kishin qenë të ndertuara kalaja e qyteza Ilire e Hotit, përshkruajnë vendin , trashigimin historike dhe arkeologjike që konstatojnë, përshkrim të cilin mendova ta citoj: “…Në vazhdim të udhëtimit , vizituam gërmadhat e quajtura Kalaja e Hotit të vendosur mbi një kodër të pjerrët , në pjesën perendimore të ekstremit verior të Liqenit të Hotit….Kodra është 178 m e lartë , ka në pjesën e siperme një rrafsh të rrethuar nga 4 maja: në lindje ruhen gërmadhat e një muri rrethues në formë elipsoidale. Në faqen veriore duken tri kulla katërkëmbëshe me faqe ballore të dalë jasht murit. Nga muri që zbret shpatin lindor qendron ende në këmbë një trakt i madh rreth 100 m larg. Muret e ruajtura në lartësi kanë faqe të brendëshme dhe të jashtme të punuara me gurë të gdhendur  dhe të lidhur me shtresë të trashë llaçi, ndersa hapsira në mes faqeve është mbushur me gurë të vegjël të thyer….Ndersa rruga e re automobilistike kalon nga Hani i Hotit pergjatë bregut të liqenit  nëpër Bozhaj deri në Nënhelm, rruga e vjetër e karvaneve ndjek linjën më të shkurtër dhe kalon nga Kalaja e Hotit përgjatë rrafashnaltës së quajtur Drume…. Në bregun perendimorë të Liqenit të Hotit , bishti ujor në formë fjordi , moçalor dhe i vështirë pë t’u kaluar tërhiqet në verë duke i lënë vend tokës. Në bregun e tij perendimorë shquhet nga larg maja e izoluar e një koni të rregullt, Helm,  me lartësi 254 m dhe, pikrisht përballë tij , deporton në fjord një kodër rreth 60 m e lartë mbi nivelin e liqenit . Kodra bart gërmadhat e një Qyteze të vjetër Ilire, Kalasë së Samaborit. Si gadishull i rrethuar me ujë nga tri anë , ku shpatet shkëmbore herë herë bien thikë , ndersa në krahun e katërt i lidhur me token përmes një qafe , kodra mund të organizohej në një kështjellë të fuqishme , me mjete të thjeshta. Në perzgjedhjen e tij ishte percaktues fakti që, krahas pozicionit mbrojtës , ajo ofronte gjithashtu kushte të dëshirueshme banimi.  Kodra ka një majë më të lartë në perendim dhe një tjetër më të ulët në lindje , të cilat mes shpateve të tyre fshehin një lug mjaft  të sheshtë, që ndërkohë është shesh  i përshtatshëm për vendbanim… Por si shembull i rëndësishëm i një kështjelle Ilire… në thelb është ruajtur vetë muri rrethues që qarkon kalanë dhe ky, pavaresisht se linja e tij është e qartë , ka raste që është zhdukur plotësisht në distanca të gjata. Muri mbrojtës rrethon dy majat dhe lugun në mes  tyre në një planimetri pak a shumë eliptike . Në vendet ku shpatet janë të thikëta , muri është vendosur në një izoips më sipër , ndersa lugu vetë ndahet përmes nga një linjë e drejtë muri….Sistemin ka gjatësi  200 m dhe gjërësinë më të madhe 90-100 m. Më mirë është ruajtur qoshja juglindore e fortifikimit , ku një trakt i vogël muri qendron ende më këmbë mbi 2 m lartësi. Ketu mund të flitet diçka edhe për tekniken e ndertimit . Blloqet e gurëve janë lënë siç kanë dalë nga gurorja, herë me forma kuadratike…deri në 1.60 m gjatësi , 0.60 m lartësi , dhe 1 m thellësi, dhe ndonjëherë në forma shumëkëndëshe , të vënë njëri mbi tjetrin pa ndonjë kujdes të veçantë. Hapsirat e gurëve janë mbushur me gurë të vegjël. Për shtresa të rregullta nuk bëhet fjalë , së paku në traktet e ruajtura , që natyrshëm formojnë vetëm pjesën e poshtme të murit. Kështu prezantohet faqja e jashtme e murit. Prapa dallohet shtresë e poshtme me gurë të vegjël , të lidhur me baltë natyrore, që shkon përpjetë buzës së malit. Askund nuk është ruajtur pjesa e sipërme e murit. Vende vende , aty ku muri është zhdukur pothuajse tërsisht , vazhdimi i tij mund të dallohet përmes çakullit të shpërndarë të bëthamës së murit. Pasi kalon qoshen e sipërpërshkruar , muri mund të ndiqet me disa gjurmë të pakta në tërë krahun jugor. Rreth 25m në  perendim  të qoshes ndodhet një portë , me sa duket porta kryesore e vendbanimit. Këtu del rruga antike e përshkruar nga Nopça, që vjen nga qafa për t’u ngjitur shpatit jugperendimor me gjarpërime dhe që mund të ndiqet deri tek porta së bashku me murin e saj mbështetës. Porta paraqet një sistem teknik të arritur. Ajo ndodhet në një kënd të dalë të murit , i cili me terheqjen e tij formon një lloj kulle , që perforcon porten, në krahun e majtë  të sulmuesit. Për fat të keq , nuk mund të themi asgjë mbi gjërësinë dhe organizimin e portës për shkak të gjendjes shkatërruese të saj. Muri vazhdon më tej shumë i shkatërruar , me gjurmë shumë të pakta , përreth majes perendimore, që kurorzohet sot nga një ledh mbrojtës primitive i luftës së fundit ballkanike. Në bazen veriore të majës , ai zbret drejt lugut dhe, i ruajtur në gjendje më të mirë , vazhdon për gjatë buzës veriperendimore të tij deri tek maja lindore… Në krahun lindor muri paraqet me sa duket  karakter tjeter. Ai është ndertuar me gurë të vegjël të thatë, ndaj Nopça dallon  dy periulla ndërtimi , një të vjetër , siç e kemi përshkruar më parë  dhe një të re, ku muri i ri konstatohet se është vendosur mbi një mur më të vjetër të ndertuar me gurë të mëdhenj. Ai duhet të jetë mur taracimi…. Pak a shumë në mes të krahut gjatësor muri i vjetër ka pasur një kullë me faqe ballore jasht murit, gjurmë të së cilës prej gurësh të mëdhenj natyror me forma që i ofrojnë kuadratike, duken nën murin e ri. Sa duket kjo kullë siguronte më mirë mbrojtjen e murit të drejtë të krahut lindor. Nderkaq duhet permendur edhe një mur i cili pasi shkëputet nga muri rrethues në krahun lindor të portës , ndjek shpatin lindor të majes perendimore , deri te krahu verior i kodrës, ku lidhet përsëri me murin rrethues. Me ndihmen e këtij muri , maja e lartë perendimore ishte organizuar si një hapsirë e veçantë fortifikuese. Monedhat e gjetura në numër të madh , të Korinthit, Apollonisë, Dyrrhachion dhe Scodra të viteve 225-100 para Krishtit , dëshmojnë pë kohen e funksionimit të vendbanimit. Kësaj periulle i pergjigjen edhe copat e qeramikës të grumbulluara… ku krahas fragmenteve të trasha të amforave dhe atyre të perdorimit të përditshëm , mes tyre dhe prodhime lokale , me ngjyrë të zezë nga pjekja, të lëmuara me dorë – ka edhe disa fragmente të tasave me parete fine si dhe kupa të lyera me vernik të zi mjaft të mirë, të cilat e datojnë vendbanimin në përgjithësi në të njëjten kohë me Gajtanin….5. Citova kaq gjatë këtë pershkrim të hollësishëm profesionistësh të mbi një shekulli më parë, pasi sot ka mbetur fare pak nga kjo trashigimi e kalasë apo qytezës Iliro-Shqiptare me mosh rreth 2300 vjeçare…

Trashigimi  gojore  “të shkruara” per kalanë  e  qytezen

Një hotjan erudit (Llesh Smajlaj),duke  shkruar per  historinë  e Hotit sipas trashigimive  gojore që ka “mbledhur” tregon , per dy  vende ndertimesh shumë të hershme me vlera qytetrimi ,zhvillimi e mbrojtje: Së pari me kalanë apo fortifikaten e Samoborrit (siç e quan ai). Kjo fortifikatë (sipas gojëdhenave ) u ndertua që në kohen e fisit Ilir të Labeatëve , që edhe sot …i shihen gjurmet e mbetura të saj ; si muriet e kalasë , që duken shumë të trasha me një shpellë në formë strehimi. Rreth e rrotull kesaj “kalaje”  ka vende të germuara dhe copa qypash të thyer qeramike. Flitet nga të vjetrit se ajo majë gjithmonë është  quajtur Kalaja e Samoborrit . Kjo majë është në mes të katundit Bozhaj dhe Nënhelmit. Bozhajt nga lindja dhe Nënhelmi nga Perendimi. Perveç tjerave kjo kala kishte edhe disa maja të thepisura perreth saj ,si maja e Shkujekës apo maja e Gomiljeve . Nga ana e veriut kishte një koder që quhej Kodra e Burgut Kuq…Rrezë kesaj kalaje  rrjellë një ujë i quajtur Vija e Goricës, me burim në anen e veriut. Bashkë me ketë vijë uji bashkohet edhe ujet e Vitojes  dhe ndajnë Samoborrin me Nënhelmin… Por në ato kohë ka qënë edhe një urë e ndertuar me një gjatësi 120 m ,ku edhe sot ekzistojnë dy ballinat e saja të prishura. Sipas gojëdhenave kjo urë ka funksionuar deri në shekullin e 18-të…6.   Po nga ky burim (gojëdhenash) mesojmë  se kapedani i njohur hotjan i viteve 1416-1417 , Junç  Hoti e kishte qendren e tij ushtarake në kalanë e qytezes së Hotit (që është ndertim i më vonshem se Samoborri). Kjo kala me emrin e qytezes, kufizohej nga lindja me katundin Kushe , nga veriu me Gropen e Fierkuqes ,nga jugu Liqeni i Hotit ,që dikur ky liqe ishte fushë ..pjellore per Hotin…Ndersa nga perendimi kalaja kufizohej me Bozhajt dhe Drumen..7.  

Kalaja , Qyteza dhe vlerat historike që mbartin ato në penden e studiuesve 

Trashigimia  gojore (dhe ajo e shkruar si më siper) tregon , per një kujtesë të admirueshme të hotjanëve , të cilet i kanë transemtuar keto vlera qytetrimi  e identiteti nga njeri brez në tjetrin , jo vetem me krenari ,por edhe me korrektesi…Ketë  e “verteton” me penden e tij edhe  studiuesi e Albanologu i njohur  Theodor  Ippen , (i cili ka qenë edhe konsull i pergjithshem i Austro-Hungarise në Shkoder në vitet 1897 -1904) , kur ndër të tjera shkruan :  

“… Në Drume…në një mal mbi lagjen Vitoja ndodhet edhe rrenoja Samabor ; duket  që qysh në kohen romake  ketu ka qenë një fortifikim ,mbi të cilen pastaj më vonë është ngritur një Keshtjellë mesjetare. Pak më largë ,po në Drume ,është rrenoja e një Keshtjelle  që quhet QYTEZA. Kjo ndodhet mbi Burimin e Krevenices ,që është diçka e veçant ngase gjendet brenda një Shpelle të madhe ,dhe ka prurje të shumta Uji, që krijojnë një basen të thellë, keshtu që fshataret  thonë Krevenica  është një rrjedhje e nëndheshme e Cemit…Persa  i takon rrenojes  Çuteza (Qyteza),ky emer nuk është në të vertet ai i sakti ,kjo fjalë (Qyteza)  është më shumë  emertimi per një rrenojë  të vjeter historike ,diminutivi i “qytetit”, që etimologjikisht  lidhet  me “civitas”,fjalë me të cilen shqiptaret  sot emertojne  rrenojat e vjetra  të keshtjelles ; në Shqiperi  gjenë shumë toponime “qytet”…” .8.   Keto toponime kalaje apo qyteze ,sot i njeh dhe i percakton çdo banorë i Hotit , ku po ti kerkosh të  çon pa hezitim në ato vende, ku “mjegulla” e historisë qindra apo mijera vjeçare ka berë punen e sajë , por gojdhenat e trashiguara si “amanet” nga njeri brez në tjetrin, kanë arritur të na ruajn atë çfar shohim  e degjojmë në të dy anet e kufirit politik të vitit 1913…Duke njohur historinë e qendreses e mbijeteses që nga Iliria e moçme e deri në Shqiptarinë e sotme ne mund të themi pa  “hezitim” ,se edhe kalaja apo qyteza e fortifikuar ruajnë   brenda vite e shekuj ,luftra e shkaterrime ,ringjallje e rindertime, por edhe besime e civilizime të koheve në të cilat Hoti  ka lënë  gjurmë të mira në historinë tonë..Ne nuk mund ta dimë me saktesi se kur kalaja dhe qyteza  kanë  pushuar së ekzistuari  ,pasi per ketë na mungojne dokumentet e shkruara, por ne e dimë  se  në vitin 1330  Behet shume i forte Mali  i HOTIT ( Hotina  Gora) . Gjithashtu në vitin 1414  permendet  perseri Fisi i Hotit (Otti , Octi , Chioti, Coti )… 9.  Nga një burim tjeter  mesojmë  se.. Fiset e Shqiperisë së Veriut  fillojnë të njihen heret, ku si shembull merret  Hoti perseri  qysh  me 1330. 10.   Në regjistrin e  kadastres  dhe koncensioneve …të viteve 1416-1417 ,të perpiluar nga  pushtuesit  Venedikas të asaj kohe , mesojmë se me mbiemrin “HOTI” kishte disa proniar që ishin në krye të disa fshatrave si : në fshatin Potgorë -Andrea  Hoti … (fq.59) ,në fshatin Ljushta krerë shkruhet Junk e Vlatik Hoti …(fq.63) ,në  fshatin e quajtur Pesiugla ,Krye shkruhej Nikoll Hoti.. (fq.64), e tjer..11.  Kryepari i keteije Fisi quhet Kapetan (capitaneus montanee  Ottorum ) në vitin 1434 , Junch  Hoth  ( Junç Hoti ,N.B.) . 12.  Ndersa në vitet e qendreses  antiotomane të shqiptareve  nga mali i Hotit  shenohen të gatshem (në vitin 1466 ) 220 luftetare kembesore dhe 80 kalores ,në perberje të ushtrisë së lavdishme të Gjergj Kastriotit Skenderbe….13.  Në vitin 1474 Ban  Hoti  gëzonte në Male  respektin me të madh…e per ketë aresye ishte personaliteti vendimtare që mundesoi  kalimin e Fiseve (Malesisë së Madhe të kohes ,N.B.) në anen e Venedikut . Në ketë menyrë shpetoi Shkodra nga pushtimi gati i sigurt prej Osmaneve…14.  

Në vitin 1485  Mali i Hotit ishte i organizuar si  Komunë në vehte ,ku në Defterin e Regjistrit të Sanxhakut të Shkodres ,perpiluar nga pushtuesi Otoman ,shkruhet NAHIJA E MALEVE TE HOTIT, e cila perbehet nga 

10 fshatra  me 128 shtepi…15.  Një  eveniment interesant në  historinë e Malit Hotit ,me karakter  Ballkanik e me gjërë ,është  aleanca antiturke e vitit  1614,që ne e njohim me “emrin” Kuvendi i Kuçit , per të cilin patrici i Kotorrit  Bolizza  njoftonte se (në vitin 1614 ) , Fiset e Veriut ;Hotet , Kuçet ,Kelmendet ,Kstratet ,Grudet, Shkrelet e tjer ,duke dhënë betimin themeluan lidhjen (Conclusero con  giuemento ) ,per ndihmen dhe mbrojtjen reciproke kunder turqeve. Atebote Hotet kishin 600  luftetarë, Kelmendet 650 ,Kuçet 1500 , Kastratet 130 ,Shkrelet 80 luftetar e tjer…16.   Rendësinë strategjike të kalasë apo forteses  së qytezes të Hotit e njohu edhe shteti otoman ,ku si referencë po marrim vitin 1638. Në ketë vitë shkruhet se  pashai i Bosnjes bënte perpjekje per të fortifikuar dhe rindertuar një fortesë në Hot..17.  Mendoj se ketu behet fjalë pikrisht per kalanë e qytezës që po pershkruajmë.. Hoti është edhe në vemendjen e dy hartografeve të shekullit XVII-të Canteli e Coroneli , por ne menduam të citojmë Albanologun e studiuesin e njohur  Giuseppe  Valentini, i cili ndër të tjera per Hotin shkruan se është  njeri ndër Fiset e Bajraket më të vjeter dhe më të rendesishme  të Malesisë së  Madhe… me 1614  kishte  212 shtepi e 600 burra të aftë per armë … me 1635  kishte 212 shtepi me 1100 frymë… me 1881  Hoti numronte 405 shtepi me 2500 banore ,me 500 burra të aftë per armë ,dhe me  7 fshatra me një siperfaqe   prej 120 km2.. në  vitin 1897  kishte 500 shtepi  me 4500 banorë…Ndersa  1913 –ta   shenon dorzimin  e një pjese  të Hotit nën  Malin e Zi ,por jo  shkatrrimin e ketij  Fisi të njohur ,i cili edhe  në vitin 1918 mbahej  ende si mjaftë i bashkuar edhe pse i ndarë me kufij politik…18.  Në  libra dhe dekumente të ndryshme per Malin ,Fisin apo Bajrakun e Hotit ,edhe pse të ndarë thuajse pergjysem , me “simbole” ; andej kufirit  Traboinin ,dhe  ketej kufirit (në Shqiperinë politike ) Rapshen , ka  matriale të shumta që tregojnë vlerat  e mrekullueshme per të cilat e meritoi  ndër shekuj  që të jenë në krye të vendit në Malesi të Madhe e më gjërë…Gjë që e pershkruan  aq  bukur e në menyre domethenese  njeri ndër gazetaret dhe publicistet më te njohur të Europes së shekullit XX ,( i cili e kishte vizituar Malesinë e Madhe dhe Hotin) ; ku nga ky pershkrim-vlersim ndër të tjera  po citojmë : “..E bekoj çastin kur me erdhi ideja të shtyhesha në Malesi . Po ta kisha perjashtuar nga intineraret e mia ketë etapë të lodheshme dhe magjepse , nuk do të merrja vesh se çfarë është Shqiperia . Sepse Shqiperinë  e interperton më mirë një kullë Malsore sesa të gjitha bulevardet e kryeqytetit…” 19.  Gjithsesi  “shtegtimi jonë historik”  kishte si  objekt simbolet  disi të harruara  të qytetrimit e zhvillimit të Trojeve të Hotit ,  KALANË apo QYTEZEN , vendin dhe rrenojat e të cilave  qendrojnë hijeshëm , duke  na thënë në heshtje  mos na harroni , sepse keshtu do të harroni një pjesë të historisë , zhvillimit e qytetrimit iliro- arbënor e shqiptarë, histori e cila na bashkon prej qindra e mijëra vitesh me Europen (Perendimore), pjesë e së ciles jemi që në fillimin e jetes të njeriut me ndergjegje “Homo Sapiensit” në kontinentin plakë.. 

Referencat:  

1.Preloc Margilaj , ILIRET FLASIN SHQIP, SHQIPTARET  ILIRISHT ,fq.371.  

2.Gëzim  Hoxha , Muzeu  Historik i Shkodres , kumtari -6- fq.66-67 , 1993.  

3.Muzafer  Korkuti ,PARA ILIRET ,ILIRET,ARBERIT ,Histori e Shkurter ,fq. 58.  

4.Preloc  Margilaj po aty … ,fq.313.  

5. Kamilo  Prashniker , Arnold Shober , Kerkime Arkeologjike  në Shqipëri dhe Mal të Zi , fq.91-94, sh.b. “Pegi” Tiranë 2003. 

6.Llesh P.Smajlaj, Hoti gjurmë të pashlyera në shekuj ,fq.64.  

7.Llesh  Smajlaj, po aty ,fq.66-67. 

8.Theodor Ippen ,SHQIPERIA E VJETER, studime gjeografike ,etnografike,historike..fq.31.  

9.Milan Shuflaj, SERBET DHE SHQIPTARET, fq.57.  

10.Konstantin  Jirecek , SHQIPNIJA NE TE KALUEMEN , Botua ne librin shumë autoresh të perkthyer  nga  Mustafa Kruja , Vezhgime  Iliro-Shqiptare ,fq.13.   

11.Regjistrin e  kadastres dhe koncensioneve…të viteve1416-1417 ,fq.59-64.  

12.Milan Shuflaj ,veper e cituar…fq.58.   

13.Oliver Jens Schmitt ,ARBERIA  VENEDIKE ,1392 – 1479 ,fq.496-497.   

14.Oliver Jenns Schmitt,po aty ,fq.499.  

15.Defterin e Regjistrit të Sanxhakut të Shkodres v.1485 , fq.126-128.  

16.Milan Shuflaj ,po aty….fq.66 – 68.  

17.Jahja Drançolli…Në një cep të Ilirisë ,fq.176 ,me refrerencë  K.N.Kostiç  “Nasi gradovina…1922 ,fq.77.  

178.

18.Giuseppe  Valentini ; IL DIRITTO Delle COMUNITA… fq.272-275, Firence 1956.   

19.Indro Montanelli   “SHQIPERIA NJË DHE  NJËMIJË “,fq.22. 

DEKOROHET MAJOR LLESH MARASHI DHE KATËR MALËSORË TË TJERË

by

Nga Ndue Bacaj

E drejta vonon por kurr nuk harron, kjo sentencë popullore duket se u vertetua edhe sot me dt. 01 tetor (2021) me dekorimet e akorduara (pas vdekjes) nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë z. Ilir Meta  për majorin trim, nacionalist e antikomunist  Llesh  Marash Vata – Marvukaj, dhe katër figura të tjera nga Malësia e Madhe: Shkurte Lan Kelaj, Gjekë Pjeter Gega, Mark Tomë Kolnikaj dhe Lan Ahmet Salihaj. 

Foto nga aktiviteti i dekorimit të Llesh Marashit….

Major Llesh Marashit i është akorduar ” Medaljen e Artë të Shqiponjës”, ndërsa katër të dekoruarit e tjerë me “Urdhrin Kalorës i flamurit të Skëndërbeut”. Aktiviteti i dorzimit të dekoratave është zhvilluar në ambientet e lokalit “Dushkaj” në qytetin e Koplikut, në prani të familjarëve e trashigimtarëve të dekoruarve dhe të dhjetra të ftuarve të tjerë. Për  këtë cermoni kishin ardhur enkas nga Tirana , Miosi Miraka, ish i persekutuar politik dhe antar i autoritetit të shqyrtimit të dosjeve të ish sigurimit të shtetit komunist, Besim Ndregjonaj- Kryetar i Uninionit mbarkombëtar të të burgosurve dhe persekutuarve politik, si dhe përfaqësuesi i Presidentit të Republikës z.Ylli Asllani. Pas Himnit kombëtar moderatori Kadri Fikaj ka ftuar historianin Ndue Bacaj i cili ka folur për figurat e dekoruara. (Fjalen e zotit bacaj do ta japin të plotë në fund të kësaj kroni të shkurter). Mbas z. Bacaj kanë  pëershendetur z. Besim Ndregjonaj , Z.Ndoc Çulaj si kryetar i shoqatës të vrarëve e pushkatuarve nga regjimi komunist, si dhe ka sjellur disa kujtime për Llesh Marashin 90 vjeçari Fran Xhaj. Me tej  përfaqësuesi i Presidentit z. Ylli Asllani ka përshendetur dhe u ka dorzuar dekoratat trashigimtarëve të të dekoruarve. Për Llesh Mrashin dekoraten e ka mmarë djali i tij Rudolf  Llesh Marashi , i cili kishte ardhur nga Amerika enkas për këtë ditë. Për Shkurte  Kelajn dekoraten e ka marrë djali i saj Zog Halil Kelaj, për Gjekë Pjetër Gegen djali i tij Luigj Gega, për Mark Tomë Kolnikajn djali i tij Marash Kolnikaj , ndërsa pë Lam Ahmet Salihin dekoraten e ka marrë nipi i tij  Ferit Salihaj. Të gjithë këta trashigimtarë të të dekoruarve  kanë  falnderuar Presidentin e Republikes z. Ilir Meta për nderimin e vlersimin që u ka bërë njerzëve të tyre për aktivitetin e sakrificat, për liri e antikomunizëm… 

FJALA E Z. NDUE BACAJ NË CERMONINË E DEKORIMIT TË MAJOR LLESH MARASHIT DHE KATËR FIGURAVE TË TJERA MALËSORE:

Me që më keni ngarkuar të flas për katër malësorët nacionalist që sot dekorohen (pas vdekjes), mendova ta filloj me major  Llesh Marashi trim e atdhetar, nacionalist e antikomunist i vendosur. 

Llesh Marash Vata – Marvukaj, Kam qenë fare i vogël kur kam dëgjuar të flitej per nacionalistin, antifashistin dhe antikomunistin trim e të vendosur  , major Llesh Marashin. Në  ato vite  nën diktaturen komuniste unë si dhe shumë të tjerë kam degjuar  të flitej me zë të lartë nga  komunistët në pushtet zi e ma zi ,  (ndonse kishte vite që e kishin denuar e vrarë në mënyren më makabre  ,  duke e lënë edhe pa varr). Per Llesh Marashin komunistet vijonin shpifjet e tyre “standarde”  , duke e quajtur  si bashkëpuntor i fashistëve , tradhtar , kriminel ,  reaksionar  e kunderrevolucionar që ka luftuar per permbysjen e  pushtetit popullor (kupto pushtetin Bolshevik komunist) etjerë. Por ketyre shpifjeve komuniste ,  ndonse me  zë të ultë dhe vesh më vesh, e larg syrit e veshit  vigjilent të spiunëve komunistë , u kundervihej opinioni i njerëzve të moshuar që e kishin njohur major Lleshin dhe punën e tij në sherbim të atdheut , duke  e portretizuar Llesh  Marashin e vertet  si  shembëlltyrë – madhështore të një burri që e donte me mish e me shpirtë dhe pa asnjë hile vendin e vet. Këto vlera e virtyte atdhedashurie Llesh Marashi i kishte në gjakë, shpirtë e zëmër të trashiguara nga shtepia ku lindi, u rrit dhe mori edukimin e parë themeltar për  atdhetari, në shtepinë fisnike të (babait tij) Marash Vatës  e gjyshit të tij (dëshmor në luftën e Kërnicë me 1862), Vatë Marashi… Është kjo aresyeja që djemt e kesaj shtepie ndoqen pa u ndalur rrugen në sherbim ndaj  atdheut . Kanto Marashi , Gjekë Marashi dhe Llesh Marashi  u shkolluan si ushtarakë  me rezultate të shkelqyera  në Austri , ndersa  u shkollua per meshtar (në Itali) Patër Rrok Marashi , duke “plotësuar” keshtu  binomin  Atdhe e Fe të kesaje shtepie. Por edhe dy djemt e tjerë të Marash Vatës , Gjeloshi e  Pjetri do të ishin  oficerë  rezervë në sherbim të atdheut… 

Llesh Marashi, shquhet në luften antifashiste, në Luften e Reçit e tjer… Dhe për antifashizmin e tij  Llesh Marashi ishte i perndjekur per tu dënuar nga fashistet Italian, e më pas do të ndiqej per tu arrestuar edhe nga gestapoja naziste , pasi per tre muaj që kishte qënë qark-komandant Lleshi nuk kishte pranuar te arrestojnë asnjë komunist shqiptar per llogari të nazistëve gjerman. Në veren e vitit 1944 Gestapoja dështon në arrestimin e Llesh Marashit falë edhe ndihmës së nipit tij trim Rrok Kantit.

– Llesh Marashi ishte një nga organizatorët kryesor të beslidhjeve të Malësisë e më gjërë, si dhe i kryengritjes së parë antikomunistenë Shqipëri dhe në gjithë Europën që e kishte zënë lëngata e kuqe komunisto-bolshevike. Për ketë veprimtari nacionaliste e liridashëse diktatura komuniste do të dënonte, vriste e persekutonte Llesh Marashin dhe familjarët e tij…

Ndërsa ndër emrat e dekoruar nga presidenti i Republikës, bien ë sy edhe ai i një gruaje nga Lohja e Sipërme, Shkurte Lan Kelaj e cila do të mbeste e vejë , vetëm 23 vjeç, pasi diktatura komuniste do ti pushkatonte pa gjyq burrin e saj 30 vjeç , Halil Gjeto Dashi -Kelaj me 6 qershor 1952. Para se të them diçka për malësoren Shkurte Kelaj, burrneshë. Trimëresh e fisnikeshë, simbol i malësoreve të Malësisë Madhe e më gjërë që ruajti si sytë e ballit nderë, erz , burrëri e fisnikri, më lejoni të tregoi fare pak nga historia nacionaliste , por edhe tragjike e burrit të saj Halil Gjeto Kelaj:  Halil Gjeto  Kelaj së bashku me bashkëfshatarin e tij Met Braho (Brahim) Kotaj ishin dy djem të ri të Lohës së Sipërme plot ëndërra për një Shqipëri të lirë e demokratike. Për këtë, ata si dhe të parët e tyre  ndër mote e shekuj, rroken armët për lirinë e trojeve  shqiptare, në këtë rast kundër pushtuesit fashist. Fatkeqesisht sapo mbaroi lufta dhe Shqipëria u çlirua nga pushtuesit nazi-fashist, kur ëndërra për liri e demokraci do të ishte më afër se kurr ajo filloi t’u venitet si shumë patriotëve nacionalist shqiptar edhe Halil Gjeto Kelajt e shokut tij të atdhetarisë Met Braho Kotaj. Nacional Çlirimtarët komunist që muaren pushtetin, në vend që të bëjnë realitet endërren për të ndertuar  një Shqipërie të lirë e demokratike , ku kishte vend për të gjithë shqiptaret, filluan të “ndërtojnë” luften e klasave me dënime, burgje e pushkatime per të gjithë ata që nuk mendonin si komunistet me orientim sllavo-bolshevik.  Fillimisht Halil Gjeto Kelaj do të dënohej  si pjesmarres në kryengritjen e parë antikomuniste, por mbas një amnestie ai do të zgjidhej kryetar frontit për Lohen e Sipërme. Por pa kaluar shumë kohë Halilit i kerkohet nga organet e shtetit komunist për të bashkepunuar, spiunuar e denoncuar të gjithë ata që flisnin dhe ishin kundër shtetit komunist. Ky ishte mision i pamundur për Halil Gjeton e shokun e tij. Ata perkundrazi do të delnin haptazi në mbrojtje të Lohjanëve e më gjërë, Kaq do të mjaftonte që me 31 maj 1952 të arrestoheshin së bashku me 16 lohjanë të tjerë. Nese lohjanet e tjerë do të denoheshin me burgime, Halil Gjeto Kelaj dhe Met Braho Kotaj do të pushkatoheshin me daten 6 qershor 1952, si dhe do të varroseshin, apo më sakt groposeshin në breg të prronit (Banushit) në Sterkuj, pa guxuar kush t’i zhvarroste e ti varroste në varret familjare. Fatmirsisht as ujët e prronit në dimër nuk “guxoi” ti zhvarrosë e tu tresë eshtrat të cilet  në vitin 1991 do ti merrshin familjaret e tyre për ti varrosur me nderime në varret familjare. Vlen të shënohet se një ditë pas pushkatimit , me 7 qershor 1952 , gjykata ushtarake Shkodër fallsifikon një vendim gjyqësor (nr.99) , sikur u ka bërë gjyqin Halilit e Metit dhe i ka dënuar me pushkatin. Madje hipokrizia e vendimit të fallsifikuar të gjykatës shkon deri aty sa për Halilin shkruan se ky ishte treguar kokfortë në gjyq e nuk ka pranuar as t’u  pergjigjet pyetjeve… Pas këtij krimi makabër, gruaja e Halil Gjeto Kelajt, Shkurte Lan Kelaj mbeti e vejë në lulen e rinisë, vetëm 23 vjeçe, me një foshnje (djal) tashma jetim. Shkurta si edhe gra të tjera u vu përballë dy “rrugëve”: Ose të dorzohet e të mohojnë burrin e saj të vdekur për të rregulluar biografinë…Ose të vishet me të zeza e të mbyllë perjetsisht rininë e saj. Shkurta me guxim e vendosmeri zgjodhi pa u penduar kurrë për të qendruar si burrnesh, trimëresh e fisnikeshë, duke ruajtur si sytë e ballit erz e nderë, si dhe duke rritur e edukuar mrekullisht djalin e saj Zog Halil Kelaj, për të cilin duhej të ishte tashma jo vetëm nanë e perkushtuar, por edhe babë i burrëruar, duke qendruar kështu jo një ditë apo vjetë , por dhjetra vite. Kjo qendresë nuk ishte në një kohë të qetë, por në një kohë të trazuar e plotë provokime, privime e persekutime nga shteti e pushteti komunist e kalecët e tyre,  që gjallonin, vigjëlonin e spiunonin kudo e kurdo… Shkurta me qendrimin e saj burrëror, nderoi jo vetëm burrin saj të dashtuan, kujtimin dhe vorrin e tij, por edhe gjinin e saj , shtëpinë ku kishte lindur e rritur  derisa ishte martuar. Shtëpinë e babës së saj Lan Smakaj të fshatit Lopç, ku edhe kjo shtepi ishte shtepi e njohur patriotike e fisnike… Në këtë qendresë heroike Shkurte Kelaj kishte pasur edhe ndihmen e kunatit të saj Zenel Gjeto Kelajt , me të cilin jetoi në një shtepi derisa martoi djalin Zog Halilin, tashma të rritur e burrëruar, duke trashiguar gjithshka fisnike e burrërore nga baba, axha e dajat. Me këtë  qendresë shembullore, Shkurte Lan Kelaj  kishte fituar respektin e palëkundur të banorëve të Lohes e më gjërë , të cilët e respektuan e ndihmuan përkundër politikes të luftës së klasave që propogandonte pushteti komunist. Shkurta me këtë qendrim u bë shembull e simbol qendrese i gruas burrnesh e fisnikeshë malësore e shqiptare… Ndaj dekorata e Shkurte Kelajt është nderim e mirnjohje , jo vetëm për këtë burrnesh e fisnikesh , por për të gjitha ato burrnesha e fisnikesha malësore e shqiptare , që qendruan përball persekucionit të regjimit komunist… 

Gjekë Pjetër  Gega : I lindun , rritur e edukuar në Bogen historike e atdhetare , e njohur si mali apo flamuri i katërt i Kelmendit famëmadh, i shquar kombëtarisht e ndërkombëtarisht ndër mote e shekuj për trimëri, urti e atdhetari, vlera e virtyte këto që i mbarte çdo fis e shtepi i  ketyre trojeve. Gjekë Pjetri ishte djali i trimit atdhetar Pjetër Gega , i cili kishte qenë në moshë fare të re , kur  ishte shquar si luftetar trim gjatë kryengritjes të vitit 1911, kundër pushtuesve turko-osman. Madje trimi Pjeter Gega gjatë luftimeve të kësaj kryengritje  ishte  plagosur fizikisht , por jo atdhetarisht, pasi ai do të shquhej përsëri, së bashku me trimat e tjerë Bogëjan e më gjërë, në luften mbrojtëse të Koplikut 1920, kundër pushtuesve serbo-malazez, I thashë këto për të treguar se  Gjekë Pjetër Gega nuk kishte qenë rastësiht kundërshtar i spiktatur i diktatures komuniste që na e kishin sjellë e mbjellë armiqtë shekullor-sllavët. Ishin keto premisa atdhetare që e kishin bërë Gjekë Pjetrin të mos pajtohej me regjimin komunist dhe reformat antinjerzore që po aplikonte ku regjim diktatorial-bolshevik, kundër çdo gjëje atdhetare shqiptare. Ku kulmi do të arrinte me dënimin e nacionalistëve e antikomunistëve , si dhe me shpronsimet , luftën kundër fesë e klerikeve, e veçanarsiht kolektivizimit. Në këto rrethana Gjekë Pjetri nuk mund të rrinte gojmbyllur, ndaj fliste e propogandonte kundër regjimit komunist. Por edhe në Bogë kishin mbirë vigjilentët e partisë-shtet, të cilët spiunonin këdo që ishte kundër pushtetit komunist. Gjeka ishte paditur si i till , dhe pushteti me armen e tij besnike , sigurimin e shtetit po e perndiqte dhe po pregatiste arrestimin e dënimin e tij. Për të shpëtuar nga kjo situatë e rënduar, Gjekë Pjetri  kishte menduar edhe largimin e përkohshëm nga vendi i tij, por pa ja arritur qellimit arrestohet dhe dënohet për tentativë arratisje nga Shqipëria dhe propogandë kundër pushtetit komunist. Pasi e arrestojnë Gjekën e denojnë me vite të gjata burgimi, ku nga këto bënë rreth 12 vite burg. Si gjatë hetuesisë , gjygjit , por edhe viteve të burgut Gjekë Pjetër Gega nuk thyhet , por shquhet si një qendrestar i pamposhtur antikomunist. Këtë ideal nacionalist  Gjekë Pjetri e mbajti gjallë në zemër e shpirtë deri sa ishte gjallë, madje edhe duke iu a transmetuar fëmijëve të tij…Luigjit e tjerë…

Mark Tomë Kolnikaj i Reçit  është një rast i rrallë që dënohet tre herë me vdekje nga regjimi diktatorial komunist, por që të tre herët shpëton me jetë falë fatit e rrethanave, duke na bërë kështu të besojmë siç thotë populli, se jetë-gjati nuk bëhet jetshkurtër… Mark Toma kishte lindur , rritur dhe edukuar në shtëpinë e njohur të fisit Kolnikaj. Ishte djali i trimit atdhetar Tomë Lekë Kolnikaj, i shquar si atdhetar që nuk i dhimsej asgjë për trojet shqiptare. Tomë Lekë Kolnikaj shquhet si luftëtar trim në luftën kryengritëse kundërturkeosmane të vitit 1911, ku edhe do të plagosej. Gjithashtu ky trim do të ishte edhe njëri nga luftëtarët e vendosur  në luftën e Koplikut 1920 etj. Këtë atdhedashuri Tom Leka do t’ua mkonte në edukimin e fëmijëve të tij. Mark Toma si djal i tij nuk do t’i linte asgjë mangut trashigimisë nacionaliste të babës tij. Ishte ky edukim nacionalist që kishte bërë të kuptonte Mark Tomën, që heret rrezikun e instalimit të shtetit komunsit me erë sllave. Gjithsesi Mark Toma ishte shquar edhe si antifashist, ku në luftën disa orëshe të Reçit në mes datave 30-31 gusht 1943, kundër pushtuesve fashist italian kishte marrë pjesë me armë në dorë, duke u shquar si një luftëtar nacionalist e trim. Si malësor me edukatë nacionaliste Mark Toma do tu bashkohej organizimeve , tubimeve , kuvendeve dhe Beslidhjeve të malësorëve nacionalist e antikomunist të Malësisë së Madhe e më gjërë. Ai  do të  ishte nga ata nacionalist që do të piketohej të dënohej e eleminohej nga regjimi komunist që heret e veçanarisht në muajin dhjetor 1944, kur edhe brigadat komuniste do ta arrestonin… Mark Toma edhe pse po i hiqte keto mbi shpinë, ai nuk do të trembej , por do të ishte edhe  një nga antikomunistët që do të merrte pjesë me pushkë në dorë në kryengritjen e parë antikomuniste në Shqipëri e më gjërë, të 23-25 janarit 1945. Në vitin 1948 do të arrestohej përsëri Mark Toma , së bashku me 13 Reçjanë e malësor të tjerë, të cilët do të akuzoheshin se kishin formua organizatën reaksionare “Shqiponja me dy krena”, që gjoja do të organizonte një kryengritje për permbysjen e pushtetit “popullor”, kupto komunist. (Kjo në të vertet ishte sajesë e sigurimit të shtetit komunist). Mark Toma pas 12 muajve hetuesi dënohet me vdekje, por që per aresye se u arrestua e dënua Koçi Xoxe nga Enver Hoxha , fajin ja lanë Koçit për  terrorin dhe për propogandë falen shumë nga të dënuarit, ku perfitoj edhe Mark Toma, të cilit persekutimin ja vijonë duke e shpallur kulak në vitin 1950. Në vjeshten e vitit 1958, në deren e Mark Tomës troket nacionalisti Nderim Kupi me nanën e motren e tij, i cili i bie në dorë Mark Tomës në besë të Zotit , (sigurisht pse Marku njihej si nacionalist e burr i besës  i Reçt e Malësisë). per ta ndihmua të arratiset nga Shqipëria , pasi ai ndiqej per tu arrestuar e eleminuar nga forcat e sigurimit komunist. Mark Toma edhe pse e dinte rrezikun e kësaj ndihme që e priste, ai nuk pranoj ti dorzoj miqtë, që i kishin ra në derë në besë të Zotit, por vendosi t’i ndihmoj per tu arratisur, duke i derguar në shtepinë e Nikollë Dajanit , me të cilin e ndihmuan Nderimin me familje të kalojnë kufirin. Nderimi me nanën e motren shpetuan, por Nikollë Dajani dhe Mark  Toma u dënuan. Mark Toma u dënua për të tretën herë me vdekje, por atëherë kur priste  ditën e ekzekutimit nga dhoma e izolimit , shteti komunist per qellime propogandistike , ditën e flamurit shpall një amnesti nga e cila për fat perfiton edhe Mark Toma tashma mbi 60 vjeçar, i cili jetoi edhe 30 vite të tjera , si simbol i qendresës e besës, me shpresën se një ditë do të vinte demokracia, të cilen arriti ta shijoj vetëm pak kohë. Vdiq në vitin 1991 , tashma i nderuam nga të gjithë…

E DREJTA VONON, POR NUK HARRON: Edhe vlersimi me tituj nderi (pas vdekjes) që u bëhet sot katër malësorëve me në krye major Llesh Marashin nga presidenti i Republikës Z. Ilir meta  e tregon këtë… Dhe në fund e nderuemi nderon, faleminderit zoti President… 

Nga Ndue Bacaj, Koplik me 01 tetor 2021

VOO: Per të  dekoruarin Lam Ahmet Salihaj nga Grizha , foli Kadri Fikaj , i cili e cilësoi, burr fisnik e me virtytet të larta, aq sa kur mblidheshin krenë e bajraktarë të shtatë maleve të Malësisë së Madhe , Lam Ahmeti kishte vendin e vet para të tjerëve edhe pse ishte prej Rranxave të Malësisë së Madhe . Gjithashtu z.Fikaj tha se Lam Salihaj ishte dalluar jo vetëm si burr i urt, por si edhe atdhetar , duke marrë pjesë në mbrojtje të trojeve shqiptare. 

DIOKLEA (DUKLA ), OSE RRENOJAT E NJË QYTETRIMI NË LUFTË ME HARRESEN…

by

Nga Ndue  BACAJ*

Dioklea  apo “shqip” Dukla , është  një nga ato qendra  simbol   të qytetrimit , zhvillimit e besimit  Iliro-Shqiptare  mbi të cilen u shkarkuan pa meshirë namet e natyres , por edhe namet e njeriut , i cili shpesh pa ditur çfarë bënte , u versul si rrenimtare mbi ketë trashigimi  historike ,që  sot “perfaqesohet” nga disa rrenoja ,edhe ato  të mbetura nën shtetin  e vogel të fqinjeve tanë të vonë , Malit Zi.  Nëse  ky është fati tragjik i  qytetit të Diokles në terren , fati  në memorien e banoreve të trojeve shqiptare të Malesisë Madhe Etnike  (edhe pse e ndarë me kufijë  në vitet 1878 – 1913) është disi më i mirë , dhe per ketë  falë zotit  dhe kujteses historike që u transmetua  nga njeri brez  në tjetrin nga para-ardhesit tanë autokton, si dhe vemendjes që i kushtuan Diokles disa albanolog dhe studiues  të huaj  e vendas…Edhe ky “udhëtim” i  joni shpresojmë  të sherbejnë  sado pak si një gurë i vogel  në “ndertesen” e memories  historike të  brezave të sotem dhe atyre që do të vijnë , që me Dioklen edhe pse  rrenoja ata  do të krenohen në pafundesi…

Dioklea ,simbol i names njerzore  dhe natyrore.

Fati i qytetit të Dioklesë  ka “vendin” e vetë në  pershkrimin brilant të  një albanologu të shquar , i cili në vitin 1898 ndër të tjera do të shkruante : “…Shqiptari i kishte stolisur  qytetet …e veta me monumente artistke shumë të çmuara  të cilat u zevendesuan pa shenjë e pa nishan nga kulla ciklopike  zetjane dhe nga ledhet mbrojtese venedikase. Shto-dhe goditjen e pa meshirë  që i shkaktuan shpatat dhe zjarret perpirese  të çdo gjëje…Keshtu heshten pergjithmon sa e sa punishte, që e kishin bërë zakon të dergonin  në vendet e Ballkanit , në të dy brigjet e Adriatikut …punime  fort të hijeshme në argjend , në fildish , në koral , në sedef , si dhe  lesh e armë të atilla  që konkuronin ato të Damaskut  , krahas ketyre prodhonin edhe orendi prej bakri shumë të sterholluara nga çdo anë. Qendismat me fije ari  , me të cilat deri në atë kohë pelqenin të stoliseshin të medhenjet e vendit dhe gratë më të bukura të Ballkanit , e kishin prejardhjen kurdohere nga Shqiperia…”.1.  Per kohen e shkaterrimit të ketij qyteti  të njohur Ilir mesojmë edhe nga albanologu kroat Milan Shuflaj ,i cili ndër të tjera thoshte : “..Qyteti i madh …Doklea u rrenua prej katastrofave natyrore  dhe fuqive barbare . Atë e goditi rendë termeti i vitit 518. Qyteti u shkretua rreth shekullit VII. Pjeset e tij të shkaperdredhura  i rrembyen  keshtjellat e aferta…2.  

“Rrugetime” historike ne  Qytetin  e Diokles .

Njoftimet e para  per ekzistencen  e ketij qyteti të lulezuar janë shumë të   hershme ,ato na tregojnë se Dukla , Doklea apo Dioklea ka qënë  ndertuar  nga fisi Ilire i Dokleateve të pakten që në shekullin III para Krishtit ,çfarë do të thotë se ka një moshë rreth 2300 vjeçare. Duklen  apo Dioklen e permendë  historiani i shekullit parë (mbas Krishtit)  Plini  dhe veçanarisht gjeografi i njohur i shekullit II (mbas lindjes Krishtit) , Ptolemeu që jetoi e punoi në Aleksandri e tjer… Ptolomeu në vepren e tij të njohur “Gjeographia” ,libri II ,në “kapitullin” vendi që zë Iliria , kur i vjen rralla të shenojnë qytetet e saj , emrin e qytetit Doklea (Dioklea) e shenon  me pozicionet gjeografike 45 grad e 20’ dhe 42 grad e 15’.. 3.  Ky shenim gjeografik i nëntëmbëdhjetë  shekujve më perpara perputhet plotësisht me pozicionin e rrënojave që i identifikojmë sot me qytetin e lashtë  të Dioklesë. Qyteti  antik Dioklea ose Dukla ishte e ndertuar  në  derdhjen e lumit  Zeta (Genta) në Moraçë, afer Ptogrorices sotme (rreth 5 km në veri të saj). Dioklea ka qënë  kryeqytet i fisit  Ilir të Diokleateve . Teritori i ketij fisi shtrihej në lindje deri në qytetin e vjeter Medun ( Meteona) , në jug deri në  bregun e liqenit të Shkodres ,duke u kufizuar me fisin e Labeateve  ,në  perendim e veriperendim ,perfshinte fushat e Danillovgradit të kufizuar me fisin e Ardianve ,kurse në veri me fisin e Taurateve…Qyteti me teritoret e tij ka  pasur rendesi të madhe gjeostrategjike ,komunikative e tregtare.4.  Historiani e albanologu Kastantin Jirecek  e quan Dioklen qytetin më të madh romak  të kesaj krahine ,por thote se në fillim  gjendej ketu  qyteza e fisit ilir  të Dokleateve  që banojshin  ndër malet e sotme të  Malit Zi. Tash vone (çerek-shekulli i parë i shek.XX ,N.B.) janë gjendur mbishkrime  latinisht të krereve të  Dokleateve  në katund të Vilusi-t afer Grahovo-s  ndër germadhat e keshtjelles romake  Salthua. Doklea muar organizim qyteti  si “municipium”(bashki N.B.) romak  prej perandorit  Vespasian ose të bijëve..5. Vlen te sqarohet se dinastia e FLAVEVE ka drejtuar perandorin romake  per shume vite të shekullit parë (mbas Krishtit) ,ndersa Vespasiani (si tashigimtare i Flaveve)  është kurorzuar perandor  në vitin 70 (mbas Krishtit). Dinastia e Flaveve  ka vijuar deri në vitin 96. Gjatë kesaj periulle gjinden edhe emrat e djemeve të Vespasianit ; Tito dhe Domiciani i cili  ka qenë edhe perfaqesuesi i fundit i Flaveve ( Indro Montaneli ,Historia e Romes  ,fq.303 – 307).  Edhe Jireçeku si dhe disa studiues të tjer shkruajnë se qyteti  u rrenua në kohrat e stuhishme të shekullit VII, por emri nuk u harrua kurrë.Ai thotë  se ketu duket ka banuar një popullsi e vogel , ndonse ka qënë qytet i famshem..dhe seli e peshkopit të Diokleas..6.  Është interesant se ndonse per Dioklen si qytet thuhet  u shkaterrua  në shekullin e VII , si qender e rendesishme qytetare e fetare kjo vijon të njihet per disa  shekuj më vonë..Keshilli  i Dalmacisë  që u mblodh në shekullin e IX shpalli Dioklene  Kishë  mitropolitane ,dhe i dha  si sufragane (të varur ) Shkodren.  Po nga ky burim  mesojmë se në vitin 877 Tivari tashma një seli peshkopesh  ishte nën varesinë e mitropolise së Dioklese..7.  Madje  ky studiues (Hekardi)  shkruan : “..Peshkopata e më vonë  kryepeshkopata  e Dioklesë , titullari i të ciles ishte metropolit i Shqiperisë, deri në vitin 927, kur ky qytet u shkaterrua nga  Simeoni i Bullgarisë. Kryepeshkopi i fundit i  Dioklese quhej Gjoni , i cili (pas shkaterrimit të selisë ) u strehua në Raguze ,ku u bë peshkop i ketij qyteti, duke ruajtur  megjithatë  titullin e kryepeshkopit ,selia e metropolisë u  transferua në  Spalato (Split).. 8.  Ndersa Abanologu dhe historiani  i njohur Milan Shuflaj  shkruan: “ Qytetet romane  Dioklea , Sarda , Skampa , Apollonia , Amantia , Bylis , me kalimin e kohës  u shkatërruan pjesërisht nga sulmet armike dhe pjesërisht nga “kënetëzimi” i ngadalshëm  ,porse ipeshkviat e tyre nuk u zhduken , por pësojnë vetem një metamorfozë . Ndoshta ipeshkvi  i Dioklesë  e kishte rezidencen  e tij per një kohë të gjatë tek rrënojat  e ketij qyteti , porse tashma është jasht çdo dyshimi , fakti  që në shek.XI  trashigiminë e tij e mori ipeshkvi i Tivarit…”.9.  

NGA  DUKLA NE DIOKLEA (e toponime  të  tjera). 

Dioklea është “emri” më i njohur “sot” i rrenojave të ketij qyteti Ilir , ndaj ne  menduam ta fillojmë pikrisht me ketë toponim..Per të “analizuar” ketë toponim ne së pari do tu referohemi disa studiuesve vendas e të huaj.. Fillimisht po i referohemi një studiuesi nga Trieshi i cili nder të tjera  shkruan se  toponimi Dioklea-duket si kompozim i fjaleve Dio = Zot , dhe Klea = Tepull (tempulli i zotit )..gjë që të lënë pershtypje se është qytet roman ,me prejardhje gjuhesore latine. Para ardhjes  së romakeve ,Dukla  ishte qytet urban, gjë që e deshmojnë  dhe toponime  të peraferta : lumi Shirali (shi-ra-li) i cili kalon në buzë të mureve të qytetit  kur bjen shi ; Rrogami –fusha per-rreth qytetit- nga fjalarrugë etj. Gjeneza  e toponimit buron nga vetë pozicioni gjeografik i qytetit , nga folja me u duke.  Siç dihet fisi i Diokleateve dhe qyteti i tyre Dukla  gjindet  në rrafshine të rrethuar me kodrina e bjeshkë të larta ,nga të cilat qyteti dhe teritori i fisit duken plotesisht.Mu duke ( me u pa ,me u shikua) ,keshtu që emri burimor  është  Duk , dukje-dukja…10.   Ndersa në një dokument të  Kotorrit te vitit 809  gjejmë  formen e emrit  Duclia (Duklia N.B.)..(Giuseppe  Gelcich ,po aty ,fq.19). Një spjegim me vlera  per rrjellojat e emrit të Diokles e bënë me punen e tij studimore (të çerekut të parë  të shekullit XX) , albanologu Milan Shuflaj i cili “nënvizonte” se ;  në veri , në treven e vjeter të dokleateve ilir ekzistonte provinca Doklea , Dukla e cila nën ndikimin e rrefimeve  mbi perandorin Dioklecian u quajt  Diokletia..11.  Me ketë rast vlen të theksohet se Diokletiani apo siç  thuhet më shpesh Diokleciani ka qënë perandor “romak” me origjinë të paster Ilire. Një historian amerikan shkruan se Diokletiani lindi në një familje të panjohur dalmate ( Ilire N.B.), në fshatin Dokleas, në pellguan e bregut të liqenit Shkodres..12.  Është interesant se ky autor nuk e quan Dioklen qytet , por fshat, dhe e cilson me  emrin e perafert që  njihet nga shumica e studiuesve dhe autoreve deri në ditet e sotem ,duke na bërë të mendojmë  se mbiemri i ketij perandorit ilir   (Valer Diokleciani) ,është i trashiguar nga vendlindja e tij…Shpesh në dokumente të mesjetes gjejmë të shkruar; deti i Doklese ,ku në pergjithsi nenkuptohet  Liqeni i Shkodres ,e ndonjehere edhe një pjesë e detit Adriatik.   Edhe jabanxhinjet e zbritur së voni në Ballkan ,sllavet , kanë shkruar (dhe janë munduar ta bëjnë të tyre ketë qytet që “ende” rrezaton qytetrim e besim perendimore ),ndaj Bozhidar Vukoviqi duke shkruar per veten e tij..në vitin 1520 thotë se ; kishte lindur në Potgorice  afer qytetit të quajtur  Dioklitia  ,të cilin dikur e kishte themeluar Perandori Diokletian me emrin e vet. Malazezet i quajnë  edhe sot (behet fjalë per gjysmen e dytë të shek.XIX ,N.B.) germadhat Dukje, Dukla, dhe rrefejnë histori të ndryshme per ”Car Duklanin”… Në mesjetë u quajt krejt krahina  rreth  atij qyteti  Dioclea ,Dioklea ,serbisht  Dioklija ose Dioklitija…Edhe per një pasardhes mohamedan të dinastisë së mbrapme të maleve të Malit Zi ,( me  emrin) Skenderbeg Cernojeviqi ,shkruhej në vitin 1523 “Sanxhak i Malit  të Zi dhe zotni i gjithë vendit të Dioklitisë”..13.  Pak më siper  u cilsua emri i Potgorices , dhe per ketë  menduam të  paraqesim pak nga historia e ketij qyteti të vonë , nepermjet pershkrimit  të një studiuesi  francez të mesit të shekullit XIX ,ku ndër të tjera citojmë  : ”..Potgorica  u themelua në shekullin e XV me urdher të sulltan Mehmetit II , mbi rrenojat e Dioklesë së lashtë dhe jo larg vendndodhjes  së ketij qyteti , i cili ,sipas kolonel Kovaleskit  ,shtrihej në vendin ku sot gjendet Duklja (Dukla) ,një fshat i vogel në veriperendim të Potgorices , një orë (në kembë) larg saj. Ky udhetar  gjeti dy kolona që ende mbaheshin në kembë , porta me mbishkrime latine , dhe gjurmet e mureve të lashta  rrethuese..14.  Meqnse  një autor  që kemi cituar më lartë (Edvin Zhak),kur shkruan per familjen e perandorit Ilir Diokleciani ,e quan atë  familje dalmate ( ku sot mund të nenkuptohet kroate), “lindin” dyshime se ky perandor nuk ka qënë Ilire ,ndaj menduam ta qartesojmë ketë “moment”  duke cituar historianin romak (të shekullit parë mbas Krishtit) Apiani, i cili shkruante se ; romaket  nenkuptonin me emrin e perbashket të Ilirëve  jo vetem Dalmatet dhe fiset fqinjë ,por edhe Panonet ,Myzet ,dhe të gjithë popujt që gjendeshin në të djathtë të rrjedhes së poshtme të Danubit..15.  Pra siç shihet ketu konfirmohet edhe  shtrirja e madhe teritoriale e fiseve Ilire në atë kohë…  Duke vrejtur me kujdes çfarë cilsuam nga autoret e më siperm ,por edhe duke vlersuar gojdhenat e trashiguara per shekuj nga njeri brez në tjetrin , tek banoret autokton shqiptare të trojeve të Malesise Madhe Etnike e më gjërë , kuptohet “lehtë” se toponimi i qytetit apo  i krahines Ilire të Dukles “deri” tek Dioklea ,është thjeshtë një toponim autokton Iliro-Shqiptarë . Iliret por edhe pasardhesit e tyre shqiptaret emertimet e vendbanimeve gjithnjë i kanë lidhur me rrethanat në të cilat janë ndertuar e themeluar ; fshatrat ,qytezat ,qytetet , keshtjellat  e tjer si ; pozicioni i terrenit , fenomenet natyrore ,por edhe “emrat” e  prijesve  ose drejtuesve e fiseve.. Natyrisht  gjatë shekujve ka pasur ndryshime në shkronja (te toponimit) , por ato kanë ardhur jo vetem si rezultat i evolimit të gjuhes Ilire , por edhe  i implementimit të gjuhes latine (që imponoi pushtuesi romak)  e më vonë pushtues të tjer. Ndersa kalimi nga toponimi Dukla në “homonim” Dioklea ,nën influaencen e emrit të perandorit ilir  Diokleciani ,apo Diokletiani , që drejtoi perandorin romake  në vitet 284-305 (mbas Krishtit),është i aresyeshem ,duke pasur parasysh  edhe traditen historike të popullit tonë ndër shekuj.  Perandori  Diokleciani ,duke qënë bir i ketyre trojeve ilire nuk e ka harruar vendlindjen ,ndaj e ka rindertuar , zmadhuar e zbukuruar qytetin e Dukles.  Kjo gjë  ka bërë që qyteti të meritojnë edhe “emrin” (homonimin) e tij apo vijimin e trashigimise  së emrit të vendit ku ka lindur ai… Pavaresisht nga ndryshimi i ndonjë “tingulli” apo shkronje një e vertet është e pamohueshme , se e gjithë  trashigimia e shkruarar dhe ajo gojore është autoktone Ilire, pasi i perkiste fisit të njohur ilir të Diokleateve që kishin banuar keto troje të paret ,që në agimin e jetes.. Më siper ne cilsuam një  studiues vendas që e “spjegoi” prejadhjen e emrit  Dioklea me fjalet  tempulli i Zotit . Mendojmë se edhe ketë “toponim”  qyteti jonë historik e ka merituar plotesisht pasi  me Dioklen lidhet edhe emri i Shen Kajit (apo Gajit) , Papes shqiptare që  drejtoi selin shenjtë si zevendes i Shen Pjetrit  per 12 vite (17 dhjetor 283 deri sa nderroi jetë me 22 prill 296). Ky papë deri atehere ishte i dyti me origjinë shqiptare, pas Shen Eluterit nga Nikopoja (që kishte drejtuar selin e shenjet në vitet  175 –189).    Papa Shen Kaji ishte nipi i perandorit  Dioklecian ,që njihet në histori si persekutor i kristianeve. Është interesant se perkunder kesaj , gruaja e Dioklecianit, Priska dhe e bija Valeria , shkruhet se ishin të krishtera…Por duke mos mundur të qeveriste vetem , Diokleciani u rrethua nga njerzë (pagan ) që e detyruan të perndiqte të krishteret.16.  Dioklea perveçse qytet ka qënë edhe krahinë , per të cilen Shuflaj thotë se Krahina  Dukla  merr emrin e vet nga qyteti romak Doklea (Doclea). Nga pikpamja e vendit  ,kjo ishte e lidhur me krahinen Praevalis (Prevalia), që kishte themeluar mbreti Dioklecian …Në fillim të shekullit XI emrin e  Dukles e zë  Zeta …ndersa në dokumentet  latine gjendet Zenta ,Genta ,që ka rrjedhur prej lumit me te njejtin emer…kjo ishte krahinë e dyfisht ; Zeta e poshtme  dhe Zeta e Siperme…17.    Është me vlera të thuhet se emri i krahines dhe lumit  Zeta , nuk është asgjë tjeter veçse  një doformim i emrit Genta ,që rrjell nga emri i  mbretit ilir Gentit apo Gencit , i cili kishte qënë i fundit mbret i Ilirisë së pavarur,para pushtimit Romak në vitin 168 para Krishtit… Per emrin më të  vjeter të qytetit të lashtë Ilirë të  Diokles  që e “njohim” sot , ka disa mendime  , por  keto kanë të perbashket tre toponimet kryesore :  Dukla , Doklea e Dioklea ,per të cilat shkruam me siper.Per mendimin tonë toponimi  Dukla  është më i vjetri dhe më i qendrueshmi. Kjo bazohet jo vetem në spjegimin e ketij toponimi shqip (që rrjell nga folja Duket ,apo shihet..dhe lidhet me pozicionin e qytetit) ,por edhe me qendrueshmerin e ketij toponimi  deri në ditet e sotme  ,ku  shpesh ndër mote e shekuj ka dalur fitues me toponimet e tjera ,të cilat i cilesuam më siper…

Qyteti në  “Syrin” e Studiuesve..

Qyteti  Doklea ose Dioklea sipas etimologjisë  popullore që bazohet në formime gjuhsore të greqishtes  u braktis heret , me siguri  qysh në fillim të shek.VII. Ky është një nga qytetet romane më të njohura dhe ka terhequr vazhdimisht vemendjen  e dijetarëve .  Qysh në vitin 1614 e ka pershkruar patrici Marin Bolizza nga Kotorri , dhe në shekullin e XIX kanë bërë  ketu germime  sistematike francezet , ruset , anglezet dhe austriaket. Qyteti shtrihej mbi një rrafshnaltë  krejt të sheshtë ,të gjatë , që kishte formen e një gadishulli në rreze të kodrave  që dilnin nga Malesia Piperske -Stijene  pikrisht në atë vend  ku bashkohet Zeta me Moraçen. Keta lumenj e rrethonin  atë në jugperendim dhe në juglindje ,kurse në veri lagej prej perroit  të Shiralijas (Shiralija), i cili duke rrjedhur paralel me Moraçen, 600 metra para bashkimit  të lumenjeve ,derdhet në lumin e Zetes. Nga shkaku i ketij pozicioni të mirë ,pushtimi i qytetit  ishte shumë i veshtirë, shtretrit e lumenjeve që kanë trajten e një kanjoni formojnë hendek  natyral me faqe pingul ,madje  vende- vende të kapercyeshme. Pllaka e qytetit  vetem në lindje  është në lidhje me fushen tjeter neper një rrip tokë rreth 400 metra  të gjërë. Muri i qytetit  ,konstruksioni i të cilit tregon vetem një epoke ndertimi ,ka themele betoni dhe është goditur në skaj të shtreterve të lumenjëve. Per të mbuluar murin nga jashtë , janë perdorur gurë të medhenj kendrejt  jo të punuar mirë. Konstruksionet me tulla janë shumë të rralla në Dioclea. Tullat që janë perdorur tek bazilikatat e forumit  kanë të gjitha marken e fabrikes së njohur të Q. Clodius Ambrosius , por janë perdorur edhe tulla   nga qeramidhania  romane e  Spuzit (Shpuzes). Pjesa më e madhe  e  mbetjeve  dhe  e permendoreve epigrafike  është nga koha e perandoreve . Porta e Perendimit  si dhe Harku  i Triumfit që gjendet afer saj ,bulevardi i gjërë  me ndertesat madheshtore ,tempujt e shumtë me shkallë nën  hapsiren e qiellit ,të cilet gjenden  brenda hapsirave të rrethuara me mure ,forumi me shkollat ,eksedrat ose tavernat e tij , që sot  është një vend  germadhash madheshtore dhe që malazezet e quajnë Carski dvor  (Pallati i Perandorit) ,bazilika civile që është ruajtur shumë mirë me motive arkitekture ,të cilat më vonë u perdoren në menyrë të shkelqyer në peristilin e pallatit të Dioklecianit…dhe në fund  ndertesa e paraqitshme e  termave  ,stili i së ciles na kujton termat e ashtuquajtura të reja të  Pompeit , të gjitha keto deshmojnë jeten e thjeshtë romake  që ka jetuar ky qytet i lulezuar në kohen e  perandoreve. Rruga e madhe  ushtarake  Dyrrachium –Salona  nuk e prekte ketë qytet ; një rrugë e dores dytë  e lidhte qytetin afer Berziminium (Berzumno ,sot Potgorica ) me atë rrugë kryesore.  Nuk dimë sa i madh ka qënë qarku i qytetit . Në jug dhe në perendim gjendeshin nekropolet.  Me gjithë që qyteti  gjindej te gryka e dy lumenjve që kishin ujë të paster si kristali dhe megjithse  në afësi të tij  kishte edhe burime të mira , romanët  kishin marrë ujin e burimit të Cijevnas , që ishte shumë më  larg  dhe e kishin sjellë në qytet . Ujësjellësi sherbente  edhe per Berziminiumin ; ai perdorej edhe si urë per të kaluar Moraçen.  Doclea u organizua  si qytet “municipium” (bashki N.B.)…në kohen e Flaveve , ndoshta në kohen e sundimit të Vespasianit . Ketu takojmë sidomos shumë herë tribunë Quirina , i cili i perkiste  vetë perandoreve  të dinastise  Flave; familja më  me rendesi  ishte ajo e Flaveve, një dinasti e vertet  municipiale ; në e njohim shtepin e madhe të saj me instalimin  komplet të banjave  të saj…Pranë emrave fisnik .. si Bennius , Pletorius tek mbiemrat meriton të permendet veçanarisht  emri Pinnia , i cili pa dyshim ka lidhje me emrin Ilir të njohur  Pinnes..18.  Të gjitha  qytetet nga  Durresi deri në Gadishullin e Istries  shkojnë në mesjetë  me baza thjeshtë romane . Qofshin koloni (si Durresi ,Shkodra) ose si qytete  municipiale …si Doklea  në kohen  e  mevonshme ; pranë tyre ekziston një senat aristokratik …Qytetet e Shqiperisë së veriut në kohen e perandoreve  ishin unifikuar dhe ishin bërë  homogjene me qytetet  e tjera romane  që gjendeshin më në veri  ,jo vetem per sa i perket ndarjes provinciale  dhe kushtetutes antoniane ,por edhe persa i perket  formes e brendisë dhe kishin mardhenie shumë të ngushta me to. Ky është rasti i Duoverit  dhe i flamen divi Titi nga Doklea , M. Flavius Fronto, i cili në një  mbishkrim që ishte në murin e portes  perendimore të qytetit , por që sot nuk ekziston me permendjet si  sacerdos në kolonitë  Narona   dhe Epidaurum ,Douvir në  Julium Pisinum dhe pontifex në koloninë Scodra…19.  Studiuesit  dhe albanologut të  njohur Ippen i terheqin vemendjen  blloqe të medha  guri të gllendura në shtratin e lumit (Cem) ,që  ai i quan fillimi i një ujesjellesi  romak ,i cili sillte dikur  ujet e Cemit më shumë se tri ore larg prej ketej në qytetin Dioklea. Ajo më e çuditshmja e kesaj vepre  i duket ketij studiuesi  se Dioklea  ndodhej në një bigëzim të dy lumenjëve (Zetes e Moraçes) që kishin ujë të perhershem… ,por me sa duket  uji i Cemit ishte më i shkelqyeri..20.  Ky studiues ka qënë edhe konsulli i pergjithshem i Austro-Hungarise në Shkoder në vitet 1897-1904… Në historinë e Dioklesë perveç  veprave ndertimore një vend të rendesishem zënë edhe trashigimit e dokumentuara “shkresore”. Një ndër keto trashigimi me vlera është “Kronika e Dioklesë”, që i perket fillimit të shekullit XI.. Duke qënë se kjo kronikë tregon edhe per disa momente të rendesishme të historisë së trojeve Shqiptare nën Bizantin , si dhe bashkepunimin e shqiptareve me fqinjet në luftë kunder kesaj perandorie , ne po e paraqesin ketë kronikë ashtu siç e shkruan autori i “historisë më të vjeter të Shqiperisë (Faveirial), nga e cila lexojmë : Me 22 maj 1015 ,në afersi të Elbasanit ,Vladimiri ,duka i Trimalies (tri maleve) u therë  nga vrasesit e paguar të Gjon Vladislavit. Kronika e  Dioklesë  na bënë  të ditur se mbi varrin e tij ndodhnin  mjaftë  mrekulli. Kadreni nga ana e tij e cilson si princ të drejt ,paqesor  dhe të virtytshem ,dhe e quan Trimalie  vendin ku mbreteroi  ky princ…Sipas asaj që thotë Kadreni dhe kronika e Dioklesë ,gjykohet se shtetet e Vladimirit  shtriheshin nga Durresi deri në Raguza. Me që Vladimiri nuk la femijë , xhaxhai i tij Draguimir i zbrapsi Greket  që shkuan nga Durresi në Shkoder. Por në vend që të luftonte me forca të barabarta, Bazili kerkoi ndihmen e vrasësve ,dhe Draguimiri u vra nga thika  e një vrasesi të paguar në një kishë  të kushtuar Shen Gjergjit ,pranë Kotorrit. Autoret  grekë nuk flasin per ketë vrasje ,por kronika e Dioklesë i akuzon pikrisht ata , dhe per të thënë të verteten ,perandori grek  ishte pjesmarres  në ketë goditje. Tashma ai kishte vrarë  me 1018 ,Ibacin me anë të Eustatit ,qeveritarit të Ohrit . Dy vjet me pas ai vret princin e Serbisë me anë të Diogjen Sermit . Nga ana tjeter ,deshmi e pakundershtueshme se perandori grek kishte vrarë Draguimirin ishte se ,menjeherë pas vdekjes së tij ,ai pushtoi ushtarakisht  principata të ndryshme ose Zhupani ,të cilat perbenin shtetet  e princit shqiptarë , dhe se të birin e tij Dobroslavin e dergoi në Kostandinopojë. Më vonë duke mesuar së një levizje e madhe po ziente brenda shteteve të tij aterore , dhe se per të masakruar greket kudo që ishin duhej veçse një prijes , Dobroslavi shpeton nga duart e tyre. Ai pritet si çlirimtarë nga Diokleasit ,Dalmatet dhe Serbet (ne vitin 1039). Ai grumbulloi trupa dhe i shtypi njera pas tjetres ushtritë që Bizanti i kundervuri atij…Ateherë Bizanti dergon një ushtri edhe më të madhe.  Ajo perbehej nga 60 mijë burra .Por në një betejë të vetme ,Dobroslavi i vrau 40 mijë trupa ,bashkë me ta edhe shtatë gjeneral (v.1043). Kjo betejë  e fundit e çliroi tërsisht vendin prej grekeve. Dobroslavi kthehet ateherë ndaj banëve apo qeveritareve të Rashes (Novi Pazarit), të Bosnjes  dhe të Zaklominit (Hercegovina), të cilet  kishin marrë anen e Grekeve. Pak kohë i mjaftoi atij per ti  shtypur të gjithë , dhe per ti debuar nga vendi. Duke parë me pas se po vdiste ,ai  ia jep principaten e Shkodres ose të Dioklese ,Radoslavit ,njerit  prej bijëve të tij (në vitin 1047)…21.  

GOJDHENA PER NDERTIMIN E  DUKLES

Si per shumicen e qyteteve  apo kalave  të ndertuara në lashtesi  (në trojet shqiptare ,por edhe ato europiane ) rrefehen  gojdhena e legjenda që “tregojnë” se ; per ndertimin e tyre janë sakrifikuar kurbane njerzore ,madje shpesh keto kurbane  kanë qënë brenda një familje dhe një gjaku. Siç dihet ky rit pagan  ekziston edhe sot , por fatesisht kurbanet konsistojne me  kafshë ose shpend..  Edhe në trojet tona (Malesi e Madhe) kur futen themelet per të ndertuar një shtepi të re apo ndertes tjeter , pritet  një kurban (kafshë apo shpend) duke i derdhur gjakun në keto themele. Edhe per qytetin  e lashtë të Dukles ka disa gojdhena , por ne  menduam të zgjedhim dy më të  “spikaturat”.. E “para” është gojdhena që  tregon per dy vellezer me emrat Dokla dhe Luci ,të cilet thuhet se u angazhuan të ndertojnë rrethimin e qytetit me mur guri , dhe  kanalin e ujesjellesit nga Cemi në Dukel.. Gojdhena  bënë fjalë per një  “incest” (flligeshti në gjakë) ,pasi të dy vellezerit  ishin dashuruar me motern e tyre dhe kerkonin secili per vehte të martohej  me motren Sofi.  Angazhimi në punet e mesiperme të dy vellezreve kishte ardhur si rezultat i konkurences  të vërë si kusht nga  motra , ku ai vella që do të kryente i pari punen do ta pranonte per burrë të saj.. Luci (vellai i vogel) e kishte kryer i pari punen, por Dokla nga smira e vret të vëllan duke e gjuajtur me gurë .Edhe sot tek banoret vendas trashigohet “opinioni” se ky vend që nga ajo kohë  është i mallkuar..Ndersa kur në fushë gjindet ndonje gurë  i madh thuhet se janë guret e Dokles apo Duklanit me të cilet ka vrarë të vëllan , Lucin.. Sipas  gojedhenes “fituesi” Dokla  ,qytetit i vuri “emrin” e tij..22.    Gjithesesi duke studiuar me kujdes traditen historike  të banoreve autokton ilirë , dhe pasardhesve të  sotem shqiptarë të Malesisë  Madhe ,kjo gojedhenë  me ketë felligeshti të pa imagjinueshme të vëllaut me motren është e pa besueshme… Gojdhena e dytë mendojmë se ështeë më e besueshme dhe më shqiptare  , ndaj  ne  po “riprodhojmë” atë çfarë kemi mundur të  mbledhim e “ndertojmë” nga  kjo gojedhenë e cila tregon se : “..Një familje e fuqishme  dhe e njohur e fisit të Diokleateve ilirë (me “mbiemrin”Dokla), kishte qënë inisiatorja dhe kontribuesja më e madhe per ndertimin e qytezes që do të merrte emrin e fisit (Ilir) të Diokleateve. Trashigimtaret e kesaj familje  njiheshin  edhe si kujdestarë të mirmbajtjes të qytezes apo qytetit. Ndër mote e dekada vijojë keshtu deri sa një ditë ,kjo familje kishte shkelur “betimin”(por pa treguar se çfarë ishte ky betim) ,dhe per ketë ishte “ndeshkuar” nga zotat (thuhet keshtu pasi bëhët fjalë per kohen pagane që besohej në shumë perendi).. Një natë  zanat  kishin arritur të terheqnin në pyllin e një mali aty afer tre femijet e kesaj familje , të cilet kishin emrat ; Duka , Luka dhe motra e tyre Leta . Zanat ja kthyen  familjes tre femijet ,pas disa diteve që konsideroheshin të humbur.   Familja pas kesaj ju kthye normalitetit. Femijet u rriten dhe prinderit vdiqen. Duka , Luka dhe motra e tyre Leta (ndonjehere thuhet edhe Lena) ,benin një jetë  disi të respektuar nga banoret e qytezes e më gjërë . Kjo vijojë deri ateherë kur  ketë familje e vizitojnë perseri zanat e “malit” të cilat per disa orë e marrin  me vehte Leten, e cila pasi  kthehet në shtepi ,dy  vellezerve  u dukej shumë më e bukur dhe e hijeshme se më parë ,dhe filluan të ndiejnë dashuri tunduese  ndaj motres .Ketë dashuri të pazakontë  vellezerit nuk e mbajten gjatë të fshehur  ,por filluan ta shfaqin me një paturpesi të pa parë deri ateherë. Pleq të urtë të qytezez u thonin vellezerve se kjo është flligeshti e rendë  që  e mallkojnë zotat , ose është një sprovë nga e cila  duhet të ruheni se  kjo nuk është motra juaj ,por  një zanë mali që ka zevensdesuar motren tuaj. Vellezerit Duka e Luka nuk ju a vunë veshin ketyre keshillave ,por filluan të zihen me njeri tjetrin  se kush do të merrte per grua Leten , e cila si në gojdhenen tjeter u cakton punen (njerit rrethimin e qytetit dhe tjetrit ndertimin e kanalit të ujesjellesit), ku ai që do ta kryente më parë do të bëhej burri i saj. Luka e kreu i pari punen , por nga xhelozia e smira gjeti vdekjen nga vellai i madh Duka ,që e mbyti me gurë , taman si në mitologji…Duka  jetojë edhe per shumë vite ,por nuk la asnjë trashigimtarë ,veçse një mbrapeshti apo mallkim që nuk do ti  largohej kurrë qytezes apo qytetit të Dukles… Sipas kesaj gojëdhëne edhe emri (i qytezes) Dukla ka lidhje edhe me emrin e “Kainit”shqiptare  Duka … Gjithsesi gojdhenat janë gojedhena ,dhe realiteti që na ka mbetur nga ky qytetrim mbi dymije e treqind – vjeçarë – iliro-shqiptarë , janë veçse  “germadhat” që  shohim aktualisht , por edhe keto nëse nuk “bëjmë” diçka të pakten per ti memorizuar sot , nuk do të kemi çfarë të shohim mot,  ne , dhe as brezat që do të vijnë…e ateherë  edhe autoktonin e qytetrimit në keto troje shqiptarie  do ta  marrin  zanat , por mjerisht ato të lindjes…

Referencat:

1,Xhuzepe  Xhelçik ,Zeta dhe Dinastia e Balshajve , fq.366.

2.Milan Shuflaj ,Serbet dhe Shqiptaret ,fq.15. 

3.Ilirët dhe Iliria  te autorët antikë , fq.267, Akademia e shkencave të Shqiperisë , Instituti i Arkeologjisë , perg. nga Selim Islami ,Frano Prendi ,Hasan  Ceka , Skender Anamali. 

4.Preloc Margilaj ; Iliret kanë  folur shqip , shqiptaret flasin ilirisht ,fq.62. 

5.Dr.Konstantin Jirecek ,[Shkodra e krahina e saj ne mesjet] Vezhgime Iliro-shqiptare,fq.109. 

6.Konastantin Jirecek ,po aty fq.111.

7.Hyacinthe  Hecquard ,Historia dhe pershkrimi i Shqiperisë së Eperme ose i Gegerisë, fq.51 + fq.420. 

8.Hyacinthe  Hecquard , po aty, fq.413. 

9.Dr. Milan fon Shuflaj ,Situata të Kishës  në Shqiperinë paraturke ,fq.32 , botime Franceskane , Shkoder 2013. Perkthyer dhe perg. per botim Dr. phil. MA Edmond Malaj. 

10.Preloc  Margilaj ; Iliret kanë folur shqip ,shqiptaret flasin ilirisht, fq.62-63. 

11.Milan Shuflaj; Serbet dhe Shqiptaret ,fq.37. 

12.Edwin Jacques , Shqiptaret…fq.151. 

13.Dr. Kostantin Jireçek ,po aty ,fq.111. 

14.Hyacinthe   Hecquard , po aty fq.88. 

15.Zhan Klod Faveirial , Historia me e vjeter e Shqiperis ,fq.83,86. 

16.Zhan Klod  Faveirial ,po aty ,fq.90.  

17.Milan Shuflaj ,Serbet dhe shqiptaret ,fq.111. 

18.Milan Shuflaj ,Qytetet dhe keshtjellat e Shqiperisë ,kryesisht në mesjetë,fq.30-31.   

19.Milan Shuflaj ,veper e cituar ,fq.32. 

20.Theodor Ippen ,Shqiperia  e  Vjeter ,fq.24. 

21.Zhan Klod Favierial, po aty, fq.154-155. 

22.Kjo gojedhene është mbledhur nga studiuesi Gjon Toma Berishaj ,ndaj me hollesisht  shih “Deciqi – krenaria e  Malesise” ,fq.18-20.

Pretash Zeka Ulaj, Flamurtari famëmadh i Kojës së “vogël” me shqiptari të madhe

by

Nga Ndue  BACAJ

Hyrje

Malësia e Madhe, simbol i shqiptarisë ndër shekuj, ku trojet dhe banorët janë sinonim i njëri-tjetrit. Të mëdha janë malet në Malësi, po më të mëdha janë vlerat e banorëve për atdhedashuri e civilizim Evropian. Vlerat jetësore e njerëzore të Malësisë si besa, bujaria, mikpritja , nderi, trimëria e patriotizmi janë te njohura e vlersuara jo vetëm kombëtarisht, por edhe ndërkombëtarisht… Emrat e atyre burrave e burrneshave që i dhanë “mbiemrin” e Madhe- Malësisë me veprat e tyre patriotike ndër mote e shekuj  janë të shumtë, sa vetë historia e këtyre trojeve nga më shqiptaret dhe europianet e Shqipërisë Etnike. Nga kjo plejadë malësorësh patriot, që u lanë nderë e lavdi trojeve shqiptare e shqiptarisë, mendova të portretizoj Pretash Zeken Ulaj, Flamurtarin (Bjaraktain) famëmadh të Kojës së “vogël” me shqiptari të madhe.

Një curriculum i vogël për Flamurtarin e Madh Pretash Zeka Ulaj

Pretash Zeka lindi në në Kojen e “vogël” me shqiptari të madhe në vitin 1882, Ishte djali i Zekë Nikë Ulaj-t, shtepisë së njohur e me famë për besë, burrëri, bujari, urti, trimëri e mbi të gjitha për  atdhedashuri. Ndër mote kjo shtepi ka qenë shtepi prijësish e vojvode të Kojës e trashiguar kjo nga njëri brez në tjetrin. Kjo shtëpi e fisit Ulaj të Kojës ka qënë shtëpi piramidë e kufirit shqiptaro- malazez. Pretash Zeka kishte lindur vetëm katër vite mbasi Europa plakë kishte “ligjërue” me kongresin e Berlinit 1878, dhënien e trojeve etnike shqiptare të Malësisë Madhe – Malit të Zi, ku këtë “fat” të zi e kishte pasur edhe Koja, edhe pse kjo trevë e Malësisë ishte ajo çfarë kishte “tepruar” nga treva e madhe etnike shqiptare -Kuqi-Kuçi, që edhe ky i ishte dhënë më  heret Malit të Zi. Pretash Zeka Ulaj, do të rritej e burrërohej me traditat më të mira patriotike të shtëpisë dhe fisit Ulaj të Kojës, si dhe me traditat fisnike të Malësisë së Madhe me themel besen e atdhetarinë.. Pretash Zeka Ulaj do të burrërohej si patriot trim e i urtë me shkollen e votres familjare dhe në kuvendet e burrave të Kojës e Malësisë. Pretash Zeka do të trashigonte patriotizmin e shquar të burrave më atdhetar të fisit Ulaj, burra të cilët ndër mote kishin qënë pushkë e ngrehur në mbrojtje të trojeve shqiptare, të lirisë, të drejtave njerzore, shoqërore e zakonore , të gjuhës dhe  traditave më të mira të Malësisë e Shqiptarisë, në përballje diplomatike e luftarake me lakmues e pushtuese të trojeve shqiptare, si turqit , serbo-malazezët e tjerë. Ai që në moshë të re do të dallohej për urti e trimëri , por edhe pë fjalen e matur e me vend.  Për këto cilësi e virtyte burrash malësor e shqiptar, do të terhiqte vemendjen e kojasve e më gjërë, të cilet nuk do të vononin t’i besonin detyren fisnike e patriotike, por edhe të vështirë të Flamurtarit (Bajraktarit) të Kojës. Pretash Zeka në detyren e flamurtarit nuk i zhgënjeu asnjëherë kojasit , perkundrazi me veprimtarinë e tij shoqerore, “shtetrore” e patriotike i nderoi, u shtoi famën dhe lavdinë kojasve, Kojës e Malësisë, derisa Prertash Zeka këtë detyrë ja dorzoi  djalit tij  Gjokë  Pretash Ulaj…

Pak retrospektivë nga institucioni i  Flamurtarit (Bajraktarit) të Kojës , deri te Pretash Zeka:

Për trashigimin e Flamurtarit (Bajraktarit) të Kojës, në librin “Koja ndër Shekuj” të autorit Fran Gjeloshaj cilësohen  edhe disa  informata  të shkruara nga historiani  Stevan Duçiq në vitin 1931, nga i cili mësojmë se : “Preçot  Gjeloshin  e trashigoi Nikë Preçota i cili u vra…Niken e trashigoi vellai i tij Vatë  Preçota , pas tij bajraktar u bë  Preç  Vata  të cilin e vranë…. Preç  Vaten e trashigoi nipi i tij  Mirash  Luca ….”, Ndersa pas  Mirash Luces bajraktar u bë  Pretash Zeka Ulaj…1.  

Nëpër veprimtarinë patriotike të Pretash Zekës ndër vite…

Gjatë viteve që trojet shqiptare ishin në zgrip të mbijeteses Pretash Zeka do të ishte njeri ndër atdhetaret më të flaktë e të kulluar të shqiptarisë, si në luftën me pushkë dhe në atë me pendë për të drejtat e shqiptarëve në trojet e veta etnike. Veçojmë nga kjo veprimtari atdhetare , pjesmarrjen aktive e heroike të Pretash Zekës në kryengritjen kundër turke-osmane të vitit 1911 të udhëhequr nga trimi i urtë i shqiptarisë, heroi i popullit Dedë Gjon Luli me shokët e tij të atdhetarisë. Pretash Zeka Ulaj do të ishte një ndër “pushkët” e para të trimërisë që do të rrjeshtohej në frontin e parë të malësorëve trima në kryengritjen kundër turke-osmane , duke qënë edhe  udheheqësi i çetës heroike  të Kojes e cila  me 6 prill 1911 rrezoi  per tokë bajrakun (flamurin) e turkut në Deçiq , per ti leshuar vendin flamurit autokton kombetar shqiptar të Gjergj Kastriotit –Skenderbe. Ngritja e flamurit të Gjergj Kastriotit Skenderbe në Bratile të Deçiqit me 6 prill 1911, do të bënte që ky flamur të valvitej i lirë në driten e diellit, për herë të parë pas 432 vitesh errësirë turke-osmane.. Pretash Zeka gëzonte autoritet ne Kojë, Triesh, Luhar, Fundna, Hot, Grudë e pjese tjera të Malësisë. Vlenë të shënohet se nga kryengitësit trima të Kojës të udhëhequar nga flamurtari Pretash Zeka Ulaj, me 6 prill 1911, dhanë jetë si me lindë shtatë dëshmorët të flamurit, që nuk po mundem pa i ua cilësuar emrat:  Dokë Preç  Kërcaj, Tomë Ucë Ivanaj, Marash Lucë Gjokaj,  Cak Ucë Ivanaj,  Gjeto Tomë Kolçaj, Kolë Dokë Marashaj dhe Gjeto Gjekë Ivanaj , gjaku i të cilëve i shtoi ngjyren e kuqe flamurit kombëtar të ngritur në Deçiq…2.  Interesant është edhe “historia” e Flamurit të ruajtuar nga Pretash Zeka (bajraktari i Kojës), flamur të cilin Pretashi ja kishte nxjerrë e tregua prej arkët në vitin 1942 Prekë Grudës, duke i thënë se këtë flamur të shejtë ja ka dhanë Leandro Kastrioti në Kotorr dikur babës tij Zekë Nikës, dhe me këtë flamur gjak shqiptarësh e pati mësye Koja Majën e Deçiqit (me 1911). 3.  Pretash Zeka edhe pas kryegritjes kundër turkeosmane 1911 me jehonë kombëtare e ndërkombëtare , kryengritje që i parapriu shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë nga Vlora (28 nëntor 1912), nuk qendroi i “qetë” , por tinzash shtetit malazez ku Koja bënte pjesë dhunshëm që nga kongresi i Berlinit, u mundua të ndihmonte mbrojtësit shqiptar të Shkodres nga ushtria pushtuese malazeze 1912-1913. Pretash Zeka Ulaj  ishte nga ata burra flamurtarë malësor , (mjersisht të paktë në atë kohë), që nuk u gënjyen aspak nga propaganda apo dhuratat e Kral Nikolles së Malit të Zi, me pretekstin se gjoja rrethimi i Shkodres  nga ushtaria Malazeze nuk kishte për qellim pushtimin e Shkodrës, por çlirimin e saj nga ushtria turke, gjë që nuk ishte e vertet, dhe këtë propogandë mashtruese e kishte denoncuar që në fillim Pretash Zeka , si dhe trimi i urtë i shqiptarisë Dedë Gjon Luli etj… Gjithashtu Pretash Zeka priti me indinjatë , por edhe i gatshëm të rrokë armët në mbrojtje të trojeve shqiptare nga vendimet famëkëqia të konferencës së Londres 1913 dhe veçanarisht të konferencës së fshehtë të Londrës 1915, që do të coptonin akoma më shumë trojet etnike shqiptare në favor të fqinjëve shoven e hileqarë.4.  Pretash Zeka do të shquhej për organizimin e malësorëve (nën kufirin politik të Malit të Zi) edhe në luftën mbrojtëse nga invazionet serbo- malazeze  , të njohur në histori si Lufta e Koplikut 1920. Në historinë e kësaj lufte mbrojtëse kundër shovenëve fqinjë, përkrahë organizatorëve dhe udhëheqësve të forcave vullnetare mbrojtëse të Malësisë Madhe si : Deli Meta, Lucë Nishi, Zef Prel Martini, Palok  Traboini, Tomë  Nikollë Hasanaj, Kolë Maçi–Hot, Gjokë Dodë  Preçi, Gjelosh Gjoka, Gjeto  Daka ,  Dedush Marashi –Kastrat, Zef Martin Ivezaj dhe Prekë Dedë Gjolaj-Grud do të shquhej edhe  Pretash Zeka Ulaj-Kojë.5.  Sipas trashigimive gojore të asajë kohe, për marrjen e informatave të fshehta e të nevojshme nga brenda armikut (Malit të Zi) , kishin deportuar forca zbuluese shqiptare në prapavijen e ushtrisë serbo-malazeze. Për arritjen e këtij  “objektivi” një ndihmë të madhe jepinin malësorët shqipatarë që kishin mbetur e banonin  (në trojet e veta etnike) andej kufirit të 1913, si grudasit, trieshjanët e veçanarisht kojasit të primun nga flamurtari i njohur i tyre Pretash Zeka Ulaj e tjerë.6. U dalluan gjatë luftimeve në luftën e Koplikut  shumë trima , prijes e flamurtarë të Malësisë , ndër keta edhe Pretash  Zeka Ulaj…7.  Edhe pas perfundimit të Luftës së Koplikut (14 shkurt 1921), Pretash Zeka me malësorët e Kojës e më gjërë edhe pse në Malin e Zi e Jugosllavinë , ato nuk hoqen dorë kurr nga të drejtat e tyre kombetare e jetësore. Edhe pse per këtë qëndresë , Pretash Zeka , Kojasit e tjerë u  përballën me një persekutim të egër sllavë, ata ruajten e trashiguan me “fanatizem” , identitetin, gjuhën, doket, etnografinë, historinë e zakonet fisnike  malësore e kombëtare shqiptare. Shembull i kësaj rezistence me permasa heroike ishte flamurtari i Kojës Pretash Zekë Ulaj, i cili shtepinë e tij e kishte kthyer në një “vatër kulture” e traditash shqiptare , ku dyert e kësaj shtepie ishin të hapura në çdo kohë, e veçanarsiht në raste festash fetare e kombëtare shqiptare, ku pritej, gostitej,  festohej e përcillej vetëm shqiptarisht , madje në këso rastesh perveç tjerave dhe veshjeve kombëtare , në ketë shtepi valvitej flamuri kombëtar shqiptar i ruajtur në arkat e traditës malësore… sigurisht jo lehtësisht nga syri vigjilent i spiunëve serbo-malazez… Me 6 prill vitin 1941 pushtuesit fashist Italian pushtojnë edhe Malin e Zi dhe Jugosllavinë, ku bënte pjesë pa emër që nga nentori i vitit 1918 Mali i Zi. Në keto kohë gjysma e Malesisë së Madhe lengonte nën pushtimin e Malit të Zi, që kishte filluar të pakten që nga kongresi i Berlinit e “finalizuar” me konferencen e Londres (1913).. Në keto kushte paria e kësaj gjysme të Malesisë Madhe (nën Malin e Zi) per të shpetuar çfarë mundë të shpetonte ( edhe pse perkohesisht), kishte vendosur të “therrasë” në ndihmë të keqen e përkohëshme, pushtuesit fashist… Pikirsht per ketë me daten 12 maj 1941; Hoti, Gruda,Trieshi, Koja, Tuzi,Vllana, Vrana dhe Matagushi u dergojnë autoriteteve qeveritare fashiste në Tiranë një Memorandum ku u kerkojnë bashkimin me Shqiperinë nënë të trojeve shqiptare të lëna padrejtesisht nën Malin e Zi. Memorandumi fillonte me disa levdata (të pa merituara) per fashistet, por ske çi bënë pasi ky është haraçi që duhet të paguash kur kerkon ndihmë nga një pushtues… Pastaj memorandumi vijonte..: “ Jemi shqiptar dhe duam Shqipninë. Me Malazezet kemi kenë dhe jemi armiq të perhershem, na ndanë kombesia, gjuha, traditat, doket, ligjet, pra na ndanë jeta… Piramidat e kufijëve të vume padrejtësisht mbi vorret tona qysh me 1878 e mbrapa lypim që të zhduken fare, tue kenë se viset e syperthanuna janë kenë edhe duhet të jenë pergjithmonë, në prehen të Nanes së vet Shqipnisë Natyrale… Rrnoftë Shqipnia… Këtë memorandum e   nënshkruajnë  perfaqesuesit e popullit të Hotit, Grudës, Trieshit, Tuzit, Vllanës, , Vranës  , Matagushit e Kojës. Në mes ketyre nënshkruesve patriot  që u ishte zhuritur zemra për bashkimin me nanën Shqipni ishte edhe patrioti i njohur  Pretash Zeka Ulaj… 8. Pushtuesit fashist italian edhe per qellimet e  veta propogandistike me dekretin e 7 gushtit të vitit 1941 shpallin ribashkimin e trojeve shqiptare që i mbanin të pushtuara Serbo-Malazezet…9.  U bashkuan me Shqiperinë shumica e trojeve të Kosoves, Dibres ,Tetoves,Gostivarit e më gjërë, u rikthye Malesia e Madhe Etnike, ku qendra e Nenprefektures kaloi nga Kopliku në Tuz… Në keto kushte per të ruajtur trojet e Malesisë së Madhe (Etnike apo natyrale) të ribashkuar, nacionalistët malësor i kishin venë vehtes per detyrë të mbronin kufijet etnik të rifituar.. Per të realizuar këtë detyrë atdhetare në Malësi u formuan 13 çeta vullnetare të armatosura..: Në Hot kishte tre çeta që komandoheshin; nga Smajl Haxhia ato të Drumes e Nënhelmit, nga Prekë Gjeto Marku çeta e Rapshes, kurse ajo e Traboinit nga Tomë Nika…Gruda kishte dy çeta që i komandonte Nikollë Zefi e tjer.. Shkreli kishte një çetë që komandohej nga Pjeter Gjoka. Kastratit një çetë që komandohej nga Pjeter Doda, Boga një çetë e cila komandohej nga Tomë Gjeri, ndersa çeta e Trieshit ishte nën komandë të kapidan Nikë Zekes, Fundnat i komandonte Selman Beqiri, Kojen e komandonte Flamurtari Pretash Zeka  Ulaj, Tuzin Sherif Hyseni , ndersa Vrana dhe Vllana kishin komandant Ali Zekun.., ndersa Kelmedi komandohej nga Prekë Cali etj…10.  Në vijim të ruajtjes të ribashkimit të trojeve shqiptare të Malësisë së Madhe, si dhe rendit e qetsisë për në kohë lufte , prijës, flamurtarë e burra patriot të urtë e trima malësorë do mblidheshin në kuvende e do të ndermerrnin beslidhje për të ruajtur sa më shumë nga Malësia , nga ajo që mund të ruhej në kohë luftrash me pushkë e ideologji… Me 23 mars 1943, Malsia e Madhe do të dergonte në Tiranë perfaqesuesit e vet me në krye Mul Bajraktarin per të paraqitur nevojat më të nguteshme të popullit … Kjenë mbledhe ne qytetin e Tuzit rreth dymijë vetë, ku kishin ardhur edhe të derguemit e qeverisë. … Ketu u mbajten fjalime të bukura nga burrat e urtë të Malsisë. Ndër folsat u shquen e do të mbeten të permendur Tomë Nika i Trabionit me shprehje aq burrnore, Prekë Cali i Kelmendit me aq flakë atdhedashunije, Nikollë Gali i Trieshit me baza historike, Mark Toma i Selces folës kreshnik, Pater Leonard Tagaj (pater Zefi) me thirrje të zjarrta shqiptareve per bashkim, Ndue Gjon Rapuka i Kelmendit tue i porositë vllaznisht njerzit e papunë,që të mos fusin hundet me prishë qetësinë e Malsisë, Marash Ujka i Grudes tue theksue detyren e shqiptareve me u bashkua per shpetimin e kombit. Folen shumë bukur edhe Ali Zeku i Vranjes, Pretash Zeka Ulaj i Kojes, Lucë Maxhi i Luharit, Dokë Martini i Tuzit, Mehmet Murati i Mileshit, Selman Juku i Dinoshes, Nikë Gjeloshi i Kastratit, Llesh Marashi i Shkrelit, Prekë Gruda dhe Pjeter Pretashi të Grudes. Pjetri në fjalim e siper u drejtua kah Deçiqi dhe i parashtroi bukur e me hollesi luftnat e Malsisë Madhe per liri të atdheut,tue thirrë Deçiqin Vlonë e Vlonen Deçiq, e tue vertetue çdo thanje me fakte historike mbasi Deçiqi me burra fatosë të Malsisë, në prill 1911 i hapi rrugen me guxim martiresh Vlones per lavdinë e Flamurit të Kastriotit në nandor 1912…”11.  Në Malësi të Madhe , në Tuz , do të mbaheshin disa kuvende e beslidhje si ato të 30 majit 1943, 19 qershorit 1943…12.  Per të vijuar me kuvendin  e 26 korrikut  (1943) në Çesme të Koplikut që në histori njihet me emrin “Lidhja e Çesmes”.13.  Vlenë të kujtohet se Malesia e Madhe gjatë pushtimit fashist nuk kishte qenë një “Ishull” i izoluar nga trojet e tjera shqiptare , pasi Malësia kishte pasur edhe perfaqesuesin e vetë, Pater Lekë Luli nga Kastrati…14.  Ndersa Beslidhja tjeter e më të gjerë, e cila u realizua me daten 12 nentor (1943) , ku pjesmarrësit u betuan: “Betohem në emën të Perendisë, mbi nderin tem dhe mbi flamurin kombëtar, se do të zbatoj me perpikmeri të gjitha pikat e beslidhjes dhe të program-veprimit të Malcisë Madhe, Rranxave e të Postribës, per mbarvajtjen e vendit, per nderimin e gjakut derdhur prej të parëve tanë, per liri dhe per të mirën dhe të mbaren e atdheut. Në Beslidhje u muaren disa vendime që duheshin zbatuar nga të gjithë dhe në marrveshje. Per ndjekur e zbatur vendimet e Beslidhjes u miratua Keshilli i Pergjithshem i perberë nga: Smajl Haxhia (Hot), Kolë Zefi (Grudë), Gjokë Doda (Kastrat), Prekë Cali (Kelmend),Pjeter Gjoka ( Shkrel), Nik Zeka (Triesh ), Pretash Zeka Ulaj (Kojë), Jonuz Sokoli (Reç),Osman Haxhia (Postribe)… Ky keshill mbeshtetej edhe nga disa forca vullnetare…15.  Kjo Beslidhje në Pranveren e vitit 1944 ishte perkrahur edhe nga Trevat e Dukagjinit, Gurit Zi, Anes Malit, Malit të Kolajve dhe thuajse nga e gjithë Nenshkodra me në krye Berdicen e Trushin.. Shkodra me 13 maj 1944 shpallë Beslidhjen e vet, që në histori shkruhet “Lidhja e Shkodrës” të drejtuar nga patrioti i klasit parë Ndoc Çoba (ish kryetarin e konferences se Pezes)..16.  Data 28 nentor 1944 shenon Beslidhjen e fundit më të madhe per nga shtrirja teritoriale, e cila parashikonte edhe organizimin e luftes në mbrojtje te trojeve etnike shqiptare të Malësisë së Madhe nga rikthimi nën Malin e Zi e Jugosllavi…17.  Vlen të kujtohet se Beslidhjeve të trevave të Shqiperisë veriore e më gjerë u ishte bashkuar edhe Kosova martire që me kuvendin e saj historik të 16 shtatorit 1943, që u quajt “Lidhja e dytë e Prizrenit”, me në krye nacionalistet Rexhep Mitrovica, Bedri Pejani, Xhafer Deva e tjer…18.  

Malësorët në luftë me Çetnikët dhe partizanet Jugosllav: 

Kuvendet e beslidhjet e Malësorëve të Malesisë së Madhe, viheshin në zbatim duke mbrojtur kufijët etnik shqiptar , si nga çetnikët dhe nga partizanët malazezo-jugosllav të Titos, të cilët herë pas here sulmonin befasisht trojet shqiptare që ishin bashkuar me Shqëpërinë nanë. Veprimeve represive të çetnikëve dhe partizanëve komunist malazez-jugosllav (që nuk dallonin në antishqiptarizmin e tyre), u pergjigjeshin flakë për flakë trimat atdhetar malësorë të udhëhequr trimërisht e mençurisht nga prijësit e flamurtarët e tyre, ku veç të tjerëve do të dallohej flamurtari i Kojës Pretsh Zeka Ulaj.  Nga këto beteja mbrojtëse mendova të “veçoj” vetëm  dy, atë të datës 3 Nentor 1944, kur partizanet e Titos tue shkelë premtimet e bame, i kishin pas rrethue me tri brigade naten tinzisht, Kojen e Luharin tue mendue se në këso netesh të veshtira dorzohen pa kushte. Mirpo burrat e ketyne dy krahinave të vogla shqiptare të prime nga Pretash Zeka Ulaj  nuk kanë ndigjue për të gjallë me u nënshtrue. E kanë fillue luften e qitë kushtrimin per ndihmë  maleve te tjera… Partizanet e Titos  u thyen e u vunë në ikje, pa e pritë i pari të mbramin. Përsëri me 4 nentorit 1944, çetnikët, por edhe partizanët e Titos sulmojnë trojet shqiptare. Darsem pa mish nuk ka, humbje kemi pasur edhe ne, porse jo sa malazezet. Kah ana jonë u gjeten të vramë edhe Gjekë Preçi i Kojes dhe i riu guximtar Marash Ujkë Lulgjuraj…”.19. 

Në vend të epilogut !  

Pretash  Zeka i Kojes,  ndonse një prijës i madh, i fjalës dhe i veprës , ai kurr  sukseset dhe meritat si në kuvende burrash apo në luftë nuk ja dedikonte vehtes , por trimave të Kojës që i besonin , e donin , e dëgjonin dhe e respektonin. Ka mbetur proverbiale  nga një kuvend burrash në Kojë fjala e Pretash Zekes , kur atë e pyeten Bajraktar (Flamurtar)  prej ka vjen gjithë kjo fuqi e jotja ? –“Shumë lehtë , me që jetoj në mesin atyre burrave , sepse secila shtepi kojase mund të japë nga një bajraktar (flamurtar)”- u pergjigj Pretashi me buzqeshje”.20.  Edhe mbas luftës së dytë botërore dhe rikthimit të kufirit të viteve 1878-1913 , Pretash Zeka Ulaj ka qënë shembull e simbol i një burri patriot , i një burri të vertet të urtë e trim , që ruajti me fanatizem virtytet , vlerat , zakonet , doket e jetën fisnike të malësorve shqiptarë. Këtë ai e demostroi sa ishte gjallë në raste , festash , dasmash, fejesash,  gëzimesh , hillërimesh dhe në jetën e perditshme. Ai runate me  « fanatizën» në shtëpinë e tij flamurin kombëtar shqiptar, si dhe veshjen kombëtare të malësorëve , veshje me të cilën edhe u varros kur vdiq në vitin 1962…. Në perkujtim e nderim të vepres patriotike të flamurtarit të Kojës Pretash Zekës Ulaj , në Kojë, që nga viti 2004 i është ngritur një shtatore madhështore , ku aty pranë janë të perjetsuar edhe shtatë dëshmorët kojas të Flamurit të Deçiqit-1911… 

REFERENCAT :

1.Fran Gjeloshaj , “Koja ndër Shekuj” ,fq.149. 

2.Ndue  Bacaj ,Kryekryengritja e Malësisë së madhe kundër perandorisë Turkeosmane 1911, ,fq.35, botim i dytë, Fiorentia-Shkodër 2019. 

3.Prekë Gruda, sa kam shpresë kam shpirt, Ditari i një Zemre të Lendueme -1-, fq.205, Tirane 1995.  

4.Ndue Bacaj, Rrethimi i Shkodrës 1912-1913 dhe Malësorët, i pamë në rrethanat e atyre kohëve, Fiorentia-Shkodër 2019. 

5.Ndue Bacaj ,Lufta e Koplikut 1920 dhe ngjarjet që i paraprijnë…fq.96, Fiorentia- Shkodër 2020. 

6.Ndue Bacaj, Lfta e Koplikut 1920 dhe ngjarjet që i paraprijnë, fq.103-104.  

7.Ndue Bacaj , Lufta e Koplikut 1920 dhe ngjarjet që i paraprijnë, fq.107-108.  

8.Më hollësisht me emrat e plotë të nënshkruesve shih : At Marin Sirdani “Ndricime te historise,kultures dhe artit shqiptare,fq.61-62. Prishtinë 2002. 

9.Fletore zyrtare 7 gusht 1941. 

10.Mul Deli Bajraktari,Beslidhjet e Malësisë, kujtime 1939-1945, fq. 32.Shkodër 2004. 

11.Prek Gruda “Ditari i nje zemre te lendueme…(1937-1975), pjesa e parë,fq.232-233.  

12.Prek Gruda “Ditari i nje zemre te lendueme…(1937-1975), pjesa e parë,fq.238-243.  

12.Prek Gruda “Ditari i nje zemre te lendueme…(1937-1975), pjesa e parë,fq.238-243.  

13.Mul Delia “Beslidhja e Malesise Madhe”,(kujtime 1935-1945)fq.45-54.

14.Uran Butka “Mukja shans i bashkimit,peng i tradhtise”,fq.25-29.Tiranë 1998.  

15.Mul Delia,po aty…fq.79-81, plus edhe deshmi gojoretë  mbledhura nga N.B.

16.Uran Butka “Ringjallja “,fq.116-117. Tetovë 1996.  

17.Lazer Zadeja “Dom Ndre Zadeja”,vepra.2.,Shkoder 1996,fq.137.  

18.Serge Metais “Historia e Shqiperise, nga Iliret deri tek pavaresia e Kosoves”,fq.319-320. Tiranë 2006. 

19.Prekë Gruda,Ditari i nje Zemres se Lendueme -1- 1937-1975,fq.329-330.  

20.Gjekë Gjonaj ,Gujrmëve të  kohës, fq.102-103 ,botim i vitit 2008 –Lezhë.

NË GJURMËT E HISTORISË SË KRYEQYTETIT REZERVË TË ILIRISË, MEDUNIT ILIRO-SHQIPTAR

by

Ndue  BACAJ

Kushdo  që  deshiron të njohë historinë mijera-vjeçare  të trojeve autoktone ilire , ku ka banuar fisi Ilir i Labeateve ,është i ”detyruar” të “takohet” ndër shekuj me emrin famemadh të keshtjelles e qytetit të Medunit. (I njohur në histori edhe si kryeqyteti rezervë i Ilirisë).  Perkunder fames së  shkruar apo trashiguar  nepermes gojdhenave, sot, si deshmi të ketij qytetrimi mbi dymijë vjeçar mund të shohim disa  mbetje arkeologjike të ruajtura nëper muze apo të fiksuara në celuloid ,si dhe muriet e rrenojat që gjinden në krahinen shqiptare të Kuçit të mbetur (fatkeqesiht edhe të ndergjegjesuar) nën kufirin politik të Malit Zi , por jo të mbetur nën kufirin historik , pasi ai na perket në perjetsi ne shqiptareve , trashigimtar  të ilireve..

“NJOFTIME”  MBI  LASHTESINË  E  MEDUNIT

Në trojet Ilire ,si në ato Europiane  të kohes tyre kanë lulezuar qytete e keshtjella  të ndertuara nga banoret vendas , Ilirët.  Keto ndertime e fortifikime  kanë pasur vlera qytetrimi ,zhvillimi ,por edhe  mbrojtje  nga sulmet e fiseve e mbreterive të ndryshme , që lakmonin  keto troje të Ballkanit. Meduni (si shumë  keshtjella e qytete ilire) ka qënë në  vemendjen e  studiuesve ,historianeve ,gjeografëve dhe albanologeve  që në kohet e lashta e deri sot ,por ne menduam ta fillojme me  Milan Shuflajn , albanologun dhe historianin që u ekzekutua nga falangat e jabanxhinjeve sllavo- serbë ,vetem se  shkruante  të verteten dhe vetem të verteten  historike të të parëve  banorë të Ballkanit (iliro-shqiptar..).Nga ky shkencetar i albanologjisë  citojmë  : “Si tip të një keshtjelle të vjeter ilire mund të marrim Medunin  në krahinen e Kuçit ,në lindje të Malit Zi , e cila  deri në kohen me të re ka qënë një fortesë me rendesi , me mure ciklopike  dhe me një shkallë shumë të vjeter të gdhendur brenda në shkemb. Meduni është  një nga keshtjellat e rralla të botes , që kanë një histori më teper se dymijevjeçare. Kjo është keshtjella  Medeon , Meteon që permend Polibi dhe Livi…”.1.  (Kujtojmë se Historiani Polibi (Palybios ) nga Arkadia ka jetuar rreth viteve 200 deri ne 120 para lindjes Krishtit , dhe  vepra e madhe e tij  është “Historia”, ndersa  Tit Livi (Livius) ka qenë  historian nga Padova (Itali) ,dhe ka jetuar nga viti 59 para Krishtit deri në vitin 17 mbas Krishtit , kryevepra e tij njihet ajo me titull “Ab  Urbe Condida”). Ne librin e XLIV  Tit Livi  ndër të tjera shkruan : “..Perseu i Maqedonisë  , të cilin kopracia nuk e linte  tu jepte fund marrveshjeve që kishte me Gentin, mbretin e Ilirisë , per ta bërë per vehte ,si pa se romaket hyne ndër qafat , e se po afrohej ora e fundit vendosi të mos e zgjaste  më dhe me anë të Hipisë , delegatit vet i premtoi mbretit të Ilirisë treqindë talente të argjendta. Pasi u moren vesh të shkembenin pengjet  në natyrë dergoi Pentauhun , një nga miqtë më besnik per ti dhenë fund marrveshjes. Pentauhu u takua  me mbretin e Ilireve në Meteon të Labeateve…”.2.   Duke u bazuar në historianet që siprcituam mesojmë se  Meduni në nivel qyteti dhe keshtjelle  është njohur  të pakten  mbi  njezet e tre  shekuj  më parë.. Meduni pereveçse qender e rendesishme e fisit të Labeateve , ka qenë edhe Kryeqyteti rezerv i Ilirise. Per ketë  Polibi e Livi shkruajnë se Meteoni (Meduni..) është qytet në token Labeate ( Meteon Labeatidis terrae ). Dhe ketu në vitin 168 (para Krishtit) legati romak Perperna zuri  rob të shoqen e Gentit (mbretit ilir)  Etleven me dy djemt  , Skerdilaidin dhe Pleuratin  dhe  vllanë e Gentit , të cilet i derguan në Romë , per të kurorzuar  triumfin e fitores mbi Iliret.. 3.  Një historian i njohur i fundit  të shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX shkruan se ; “… Në zonen karstike  disa keshtjella  që nga periudha Ilire e deri në  ditet e sotme sherbenin perherë si fortesa , si Medeoni  në krahinen e Labeateve …Medonum në dokumentet e shekullit XV. Edhe sot ekziston Meduni i mirnjohur  ,një keshtjellë e ngritur lartë  me mbetjet e mureve  ciklopike  dhe shkallet shkembore të sterlashta  në një shkemb të bardhë në krahinen e fisit të Kuqit ..”.4.  Vlen të “nenvizojme” se  ky njohes i shkelqyer i historise së sllaveve të jugut (Konstandin Jirecek), krahines së sllavizuar edhe në toponim  (Kuçit) ja shenon emrin ne shqip  KUQI , siç e ka në të vertet..   Mjaft Interesant është edhe studimi i një  shqiptari nga Trieshi i cili shkruan se ; qyteti i Medunit shtrihet në pozicion të pershtatshem gjeostrategjik , ku gjatë historise  ka luajtur rolin eksluziv  në pikpamjen  ushtarake-strategjike , në kombinacion edhe  si stacion tregtie në drejtim të rruges kah lindja–Dardani.   Legjenda nga koherat mitologjike thotë se qytetin MEDUN  e kanë ndertuar Dardanet , dhe se ka qenë kryeqytet rezervë i shtetit ilir. Vargu i liticave shkembore poshtë qytetit emrohen (Peuta) Teuta –mbreteresh e ilireve. {e cila filloi te mbreteroi ne vitin 231 para Krishtit}. 5.  Vetem themelet  qiklopike të keshtjelles së vjeter ilire  M e d u n  u bënë ballë  të gjithë shekujve. Në periullen e mesjetes  kjo keshtjellë formonte  “kyçin e dy Zetave  ,në fillim të Zetes Siperme”.6.  Edhe pas pushtimit romak , Plini … verteton  se fisi Ilir Labeat ka vijuar të populloj jo vetem Medunin , por edhe qytete të tjera Ilire si Ulqinin (Olcinium ,Ulcinium ) dhe  Budua-n (Bouthon) që paraqitnin një tip të veçantë të keshtjellave  më të moçme Ilire…7.  Nenvizojmë se Gai Plin Sekundi ka jetuar në shekullin e parë mbas Krishtit ,dhe është autor i vepres madhore “Historia e Natyres” ku shkruan  mbi luftrat Iliro-Romake… Meduni mbas pushtimit romak , e veçanarisht pas ndarjes së kesaj perandorie në dy pjesë (viti 395 mb.Krishtit),ku tashma provinca  Ilirie mbeti nën perandorin romake të lindjes  (Bizantin) ,duket se e humbi disi rendesinë ,pasi pushtuesit e perdoren më shumë si një keshtjellë apo kala per të  strehuar  ushtrinë dhe familjet e hierarkeve të lartë të tyre. Është pikrisht kjo aresyeja që shkruhet se  ndër kohnat e despotit  serb  Gjergj  Brankoviq (shek.XIV)  ajo permendet si  qytezë me emertimet Medomun  ose  Modon . Nga studiuesi dhe albanologu Xhuzepe Valentini në mesojmë  se në vitin 1426 në keshtjellen e Medunit  u realizua një pakt në mes (pushtuesve) venedikas dhe Gjergj Brankoviçit ,me qellim  mbrojtjen e perbashket nga invazionet  otomane që tashma ishin bërë një rrezik real..8.  Ndersa një pershkrim (i mëvonshem ) venecjan atë e quan “thjeshtë” vetem një keshtjell me një kullë të vogel  ku mezi mund të banojshin komandanti me disa rojtarë. Ende  në vitin 1456 atje komandonte Miloshi ,një vojvodë i despotit ,por shpejt u futen në Medun turqit… Për këtë qellim madje muar edhe nje top prej venedikut Ateherë  Stefan Cernojeviq i Malit Zi desht tju a rrembente ketyre ketë çeles, por u mundua kotë…9.  Fortesa vuajti shumë  në kohen e luftrave me turqit  në shekullin e XVI…10.  Mariano Bolizza, një aristokrat prej Kotorrit , shkruante me 1614 se Meduni ishte një kala e pamarrshme ,por e shkaterruar (mal gurdata  e quasi destrutta) me 200 banorë  e një aga ose dizdar turk per komandant. Dihet se çfar rendesie ka pasur ky vend edhe në historinë më të re per Malazezet. Sidoqoft Meduni është një ndër qytezat e pakta të Europes, historia e  të cilave  shtrihet pertej  njezet shekujsh…  11.  Keshtjella u rrënua fare mbas disa kohesh ,sepse në vitin 1693 fisi shqiptar i Kuçit  i kerkoi ndihmë  Venedikut per të ndertuar një kullë  në kodren e Medunit, e cila zotron rrugen që perdornin me fort turqit per invadime…Të dyja linjat nepermjet seleksionimit  të keshtjellave me rezistente u bënë djepi i formimeve  të qyteteve të pastra të mesjetes..por që fuqia e natyres dhe dora e barbareve i shkaterruan plotesisht ,gjë që e shohim me sy në një qytet antik…12.  Meduni ndër shekuj ka qënë edhe një  qender e rendesihme e hierarkisë  kishtare të besimit katolik  ,ketë e “verteton” edhe ipeshkevi famemadh i shekullit XVII  Pjeter Bogdani i cili në një relacion të tij të dates 24 mars 1684 ndër të tjera shkruan: “Peshkopata e Medunit… është e shkretë dhe pa bari (Peshkop) qyshse vendi iu shtrua sulltanit.  Peshkopata e Medunit fillon nga  peshkopata e Kotorrit  dhe duke mbajtur  drejt  lindjes  neper lumin  e Gentes , perfshinë  Genten e Siperme  dhe popujt shume trima  të Kelmendit , Grudes , Hotit , Piperit, Palbardhit dhe Kuçit.. 13.  Ky relacion i fundit të shekullit XVII tregon jo vetem per rendesinë historike të qytetit dhe kshtjelles së Medunit  shqiptar ,por tregon se trevat e siperpermendura  shqiptare  kishin ruajtur deri ateherë edhe besimin kristian të ritit katolik.. Një studiues i kohes sonë nga trojet  shqiptare të Malesisë së Madhe  të mbetura nën kufirin politik të Malit Zi  e “vlerson” Medunin si një  tip të qytetit  fisnor ilir …në rrethin e Kuçit të sotem në pjesen perendimore të Kojes e Trieshit..14.   Per qytetin e keshtjellen e Medunit kanë shkruar dhe shkruajnë edhe shumë autor të tjer vendas e të huaj , por unë mendova t’u “referohem” dy arkeologeve austriak; Kamilo Prashniker dhe Arnold Shober, të cilët kanë vizituar Medunin e më gjërë në vitet e luftës parë botërore (1914-1918).  Studimi  mban titullin “Kerkime arkeologjike  në Shqiperi dhe në Mal të Zi”. (Botimi është autorizuar  nga Akademia Austriake e Shkencave…). Nga ky studim  citojmë : “…Me 29 dhe 30 maj 1919 gjurmuam Medunin , të cilin Evans dhe Pac , nisur  nga ngjashmeria e emrit  , e paten identifikuar si qyteti i vjeter ilir  Meteon… Meduni ndodhet në verilindje të Potgorices , 9 km në vije ajrore. Një rrugë e keqe kalon… buzë malit të Kakarriqit (Kakarricka gora) dhe me tej rrezë masivit  malor të quajtur Doljani… i cili mund të shkapercehet vetë në një shpat të pjerrët përballë fushës së Podgoricës, prej ku mund të arrihet në luginen malore të Medunit… Në pjesën shkembore, mund të ngjitesh  nëper një rrugë të vjeter kalldremi, pranë të ciles  aty ketu , kemi vënë re gjurmë të një rruge antike të gdhendur në shkemb. Lugina e vogel malore e Medunit  ndahet në dy pjesë të  pabarabarta , nga nje kurriz shkembor që zhvillohet në forme s-je dhe që pret luginen terthorazi në drejtimin verilindore. Në poljen e vogel jugor pa dalje gjendet fshati Donji Medun , shtepitë e pakta  të të cilit i ngjeshen shpatit jugor të kurrizit shkembor. Më në veri me një peisazh akoma më karstik, shtepitë e Gorni Medun. Kodra shkembore e siperpermendur ka një maje të gjërë në pjesen perendimore, një zbritje në formë lugu në qender dhe një kokë shkembore  nga lindja , 586 m  mbi nivelin e detit , tri faqet e së ciles  janë pothuajse perpendikulare. Në pjesen më të lartë  me shpate të thikta gjenden muret e punuara  me gurë të thyer të një çitadele të vogel…  Në shtepitë e Donji Medunit shpesh herë vihen re blloqe të mëdhenjë të punuar në formë kuadratike. Pasi lë shtepitë e fundit  ngjitesh lartë drejtë lugut dhe do të gjendesh në një rrugë antike të punuar në shkemb e cila ,pas dy kthesash të forta ,të çonë siper në koder. Rreth 2 m e gjërë , ajo kapercen pjerresinë e shpatit me ndihmen e shkallareve të  shumta , 0.70 m deri 0.90 m të larta ,të gdhendura në shkemb. Gjurmë të kesaj rruge dallohen ende më lartë , në shpatin perballë çitadeles  në anen jugore të kreshtes shkembore. Në kthesen e parë të  rruges ndeshen gjithashtu  mbeturina të murit antik. Ketu rruga futet brenda murit rrethues të Meteonit antik , në krahun jugor të të cilit  është ruajtur faqja  e një porte, e dëshmuar në dy blloqe të medhenjë in situ. Prej ketu ndjekim linjen  jugore të kodres  drejt shpatit perendimor , buzë të cilit aty-ketu  shihen shkembinjë të punuar per murin me një deri në dy rreshta guresh kuadratik.  Në të shumten e rasteve muri është shembur  bashkë me shkembin. Gjurmë të pakta deshmojn se muri qarkonte pjesen perendimore pak a shumë të shtrirë, e vetmja hapsirë  per shtepitë e qytetit.  Linja e murit vazhdon pastaj gjatë në pjesen veriperendimore. Dhe veriore me pak të pjerret.  Një grumbull germadhash ,brenda të cilave fshihet  një kullë e ndofta një portë , deshmon per vazhdimin e murit ,aty ku rruga mesjetare  per në çitadelë  bënë një kthesë të fortë. Më tej muri ndiqet per gjatë rrezes veriore të kodres ,ku dallohen tri kulla të vendosura në distancë pak a shumë  24 m larg njera-tjetres , ndersa në mesin e kodres  muri është shumë i shkaterruar dhe së shpejti ka gjasa të zhduket tersisht. Në gjysmen lindore ,në krahun e ngushtë të shkembit të çitadeles ,perpara Kishes, majtas mund të shihen shembinj  të punuar  që kanë sherbyer  si bazament per vendosjen e murit ,çfar deshmon  se edhe në lashtesi çitadela  ka qënë zona qendrore e tërë vendbanimit ,akropol.  Akropoli dhe qyteti i poshtem kanë qënë  rrethuar nga një murë dhe brenda kesaj siperfaqe akropoli vetë do të ketë qënë hapesirë e veçuar dhe e  fortifikuar.  Një ndarje tjeter shihet në zonen e siperpermendur në formë shale.. Ketu gjendet trakti me i ruajtur  dhe më madheshtor i murit antik të Medunit, 7 m i gjatë dhe 2 m i lartë  i cili niset nga porta e siperpermendur  dhe pret terthorazi shpinen e kodres ,duke e mbyllur  atë. I punuar me gurë të medhenjë 1.50 m  të gjatë dhe 1.15 m të larte ,ai perfundon ne krahun jugor me nje shpatull me profil anesor te gdhendur ,dhe buzë rruges merr kthesë  nga lindja. Mund të pranohet se ketu në rrugë ka qenë një portë  dhe se per të shkuar në akropol duhej kaluar neper tri porta. Teknikisht ky murë perputhet në të gjitha aspektet me muret e Lissosit…(Lezhes ,pra me ato Ilire, N.B.). Matriali ndertimore është gurë gelqeror vendas. Zakonisht janë ruajtur  një deri në dy rreshta guresh dhe vetem në një rast pesë. Kemi të bejmë me të njejtin sistem pseudopoligonal ,që është karakteristikë në Lissos ,të kombinuar në kulla e  muratur  katrore.  Kullat janë të lidhura me murin ,kanë dalje jashtë murit 4-5 m dhe faqe ballore në gjersi mesatare  9 m. Të gjitha qoshet e kullave kanë një linjë të profiluar, perpendikulare , të punuar mirë ,të gjërë plus-minues 0.08 m.   Brenda mureve nuk është ruajtur asnjë germadhë -banese ,as nga germimet nuk shpresohet shumë ,mbasi kudo shihen  qartë shkembinj të zhveshur.   Në fund duhet permendur një  nishe e madhe votive , gdhendur në shkemb ,në shpatin perendimore të akropolit ,djathtas rruges , poshtë kulles rrethore veriperendimore të çitadeles. Në siperfaqen e lemuar të shtrojes duken pjesë të thelluara  ovale që sherbenin per vendosjen e objekteve votive.15. 

Datimi i mureve të Meteonit behet duke krahasuar ato drejtperdrejt me muret e Lissosit …Keshtu edhe muret e Meteonit i perkasin  shekullit IV-III  para Krishtit…Datimi mbështetet dhe nga fragmente  të pakta qeramike me vernik të mirë të zi kryesisht me prodhime të importit grek ,të cilat i kemi gjetur në boshlleqet  brenda murit...  Në rrezen veriore të majes perendimore të kodres shtrihet një  nekropol i dystë , i cili sipas eksperiencës  sonë (Shober-Prashniker N.B.) mund të ishte një varreze mesjetare ,apo akoma më heret. Varret kufizohen nga unaza të rregullta në formë ovale që shkojnë në katerkendesh ,të formuar nga gurë shkembore natyrore ,të papunuar ,të vendosur pranë njeri tjetrit  pa ndonjë lidhje të veçantë. Varreza të ngjashme kemi gjetur në zona të ndryshme të shkelura nga ne ,të cilat janë perdorur deri vonë si nga banoret e kristianë ashtu edhe nga ata muhamedan. Me që  banoret e Medunit nuk dinin asgjë mbi periullen e shfrytezimit  të ketij nekropoli , Shober hapi njerin nga varret , pozicioni i të cilit  precizohej mirë permes unazes së ruajtur të gureve. Unaza kufizuese perbehej nga kater blloqe të medhenj të vendosur në anet gjatesore dhe nga tre gurë të vegjel në pjeset e ngushta. Rezultati  ishte i habitshem. Në anen jugore të gurëve  ,pra jo në qender të unazes ,në thellesi 0.8 m  u gjënd një skelet i shkaterruar me kokë nga lindja. Djathtas  e çelur , i cili fatkeqesisht ishte demtuar aq shumë  nga lageshtia e tokes , saqë nuk mund të shpetohej. Paretet ruanin akoma gjurmë të vernikut zi. Djathtas  pranë kembeve një kupë e vogel me baltë natyrore dhe parete të hollë , pranë femurit të majtë një shishe e vogel, me parete mjaft të trasha dhe të ashpra, me trup sferik dhe qafë të gjatë dhe të drejtë. Inventari e daton skeletin rreth shekullit III para  Krishtit, pra në periullen e kalasë  së Meteonit. Po në çfar raportesh ndodhet varri i germuar nga Shober me tërë nekropolin ?.  Që i gjithë nekropoli i perket periulles antike nuk mund të thuhet , perpara se hapja  e varreve të tjer të jepte deshmi per ketë…”..16.  

RRJELLOJAT E  “EMRIT”  MEDUN 

Toponimi i qytetit apo keshtjelles ka një histori me vlera të dukshme  Iliro-shqiptare ,pasi me gjithë stuhitë e vershimeve e pushtimeve që kaluan mbi keto troje nuk  munden të ndryshojn , asgjesojn apo të lekundin  aromen autoktone  ,të “rrenjes”  të “emrit” që nga Meteoni , Medonum ,Modon e deri tek Meduni…  Gjithsesi ne po e fillojmë  me një legjendë , e cila thotë  se qyteti  mban emrin e  Medes legjendare ,gruas së agronautit  Jazon , i cili me ndihmen e një princeshe  rremben leshin e artë  nga thonjet e një perbindeshi. Jazoni duke mbajtur premtimin  u martua me princeshen. Me të marrë vesh Medea per hakmarrje  vret dy djem e tij  e të sajë.   Ekzistojnë  mendime  që qyteti  ka fituar emrin  sepse  ka qënë  fron i mbreterve – Medont …Duke ditur se onomastika  ilire nuk bazohet  kryesisht në mite  e legjenda ,por ka burime në karakteristika topologjike natyrore të vendit…mendohet se gjeneza e toponimit  vjen nga bimet medicionale , si per-shembull Medra ,ose mendra-pelini ,menta që permban  veti  sheruese ,që iliret  ja njihnin keto veti me ndikim hyjnor , meqense iliret adhuronin perendeshen  e shendetesisë  MEDAUR …17.  Nga  studiues e albanolog të ndryshem mesohet se  MEDAUR (Medaurus) ka qenë  Perendi (pagane) e Ilireve , ku herë citohet si perendi e shendetesisë ,herë si perendi e mbrojtjes dhe herë si perendi e luftes e tjer.Ketë e perforcon edhe studiuesi “Ilirolog” Aleksander  Stipceviç , i cili shkruan se: “MEDAURUS –Hyjni-Ilire, e njohur si  mbrojtese ,por edhe si hyjni e Mjeksisë,që vjen nga rrenja  Med=Mjekoj..”.18.   Edhe sipas mendimit tonë  “emri” i qytetit të Medunit ka gjasa që të kenë në themel emrin e prendisë pagane  Medaur , pasi vet pozicioni ku është ndertuar qyteti apo keshtjella  ploteson “kushtet” e vendit  të shendetshem (klimaterik) ,  e vendit  me favore mbrojtese natyrore ,qoftë kjo mbrojtje  edhe  duke luftuar.. Është interesant se  në defterin e regjistrimit të sanxhakut të Shkodres  të vitit 1485 gjinden  toponimet Medon që shkruhet  fshat ,por të varur nga  Kalaja e Medunit (fq.135),ndersa në një faqe  tjeter të ketij defteri e gjejmë të rikonfirmuar  perseri  toponimin Medoni por ketu paraqitet si qender e rendesishme administrative , ku varej  fshati Fupos..(fq.390). Ndersa në regjistrimin e 12 viteve më vonë (kur futet në defterin osman per herë të parë Kelmendi) del  i shkruar qartë toponimi Meduni , kur tregohet per rrugen që kalon prej kalasë ( Medunit) në malet e Kuçit dhe zbret në Plave ,dhe thotë u shkrua me 5 mars 1497. 19.  Pavaresisht nga zevendesimi i ndonjë shkronje (ndër mote e shekuj) që na ka sjellur “ndryshimin” nga  Medaur në Medun ,rrenja tingellon gjithnjë e pandryshuar ,gjë që jo vetem e kanë vënë re  fallsifikatoret sllav, turq e tjer ,por e kanë pasur të pamundur  ta ndryshojnë e aq më pak ta “sllavizojnë” toponomastiken e Medunit deri sot në fillimet e shekullit XXI…

“BANORET”  E  MEDUNIT  DHE  DISA  NGJARJE  HISTORIKE… 

 Perkunder fames  të qytetit e kalasë së Medunit ,ka fare pakë dokumente që  tregojnë  per  banoret apo shtepiat e kesaj qendre urbane-qytetare ndër mote e shekuj.. Pjeserisht per statestikat e popullsise së Medunit e rrethinave fillojmë ti  mesojmë fare vonë ,veten  nga fundi i shekullit XV. Në defterin e regjistrimit  të sanxhakut të Shkodres të vitit 1485 të bërë nga pushtuesi otoman , gjejmë  disa të dhëna që flasin “indirekt” per Medunin. Konkretisht shkruhet: … Fshati Medon , që varet nga kalaja  e Medonit  në kazanë e Potgorices ,është varosh i kalasë  së permendur më lart.  Ketu jepen emrat e  15 kryefamiljareve  që korespondojne me  15 shtepia ,si dhe të ardhurat nga taksat, 20.    Nga ky defter  mesojmë se fshati me emrin FUPOS varej nga Medoni, por shkruhet se nuk erdhen per tu regjistruar ,prandaj u muaren nga defteri i vjeter. Ketu janë të regjistruar  emrat e 7 kryefamiljareve që do të thotë 7 shtepia, dhe të ardhurat perkatese që vilte shteti otoman.21.  Vlenë të  thuhet se emrat dhe mbiemrat janë në pergjithsi në të dy rastet me tingellim ortodoks ,por jo sllav( pasi u mungon edhe prapashtesa viç ose viq). Ketë të vertet historike na e perforcon edhe  një studiues sllav siç ishte Gerbiçiqi , ku kuçasit i quan  malesorë kryengrites që janë nën udheheqesinë e ushtarakeve turq në Medun, dhe thotë se janë të fesë katolike  me 490 shtepi dhe me 1500 ushtare…22.  Gjithashtu duhet të sqarohet se  ortodoksia  kishte filluar të fitoi një farë statusi nën pushtetin e Osmaneve ,ndersa Katolicizmi konsiderohej ende armik i patolerueshem i perandorisë aziatike ,ndaj per ti shpetuar persekutimit dhe privimeve të pafundme ,shqiptaret katolik kishin  filluar “perqafimi” e ortodoksisë ,që  të “pakten” ishte besim kristian e jo si ai i pushtuesit… Gjithsesi  në disa dokumente  që bejnë fjalë per historinë e Shqiperisë të viteve  1593 – 1602   shkruhet se  shqiptaret janë një kombë që  banojnë  prej maleve të Shqiperisë deri  në Danub. Prej ketyre  ,ata që janë në Dardani dhe më afer maleve që u thanë ,mund të bejnë  shumë levizje  dhe keta janë : Piperit ,Kuçasit , Kelmendasit ,  Palbardhasit dhe të tjer në vendet e Plaves  ,ndër të cilet janë shumë shqiptare që jetojnë  sipas ritit romak (Katolik N.B.). Dhe keta janë  ata që , meqë kanë  vende të forta ,dhe prej natyre janë shumë të eger  akoma nuk kaë lejuar të nenshtohen prej armeve të sulltanit… Po ketu mesojmë perseri se disa shqiptar rrojnë sipas ritit latin ,disa sipas ritit  grek (ortodoks).  Por që të gjithë jetojnë … në atë pjesë që quhet Shqiperi .. 23.  I shkruam keto duke pasur parasysh se  qyteti apo keshtjella e Medunit ,ishte edhe kryeqendra e treves historike të Kuçit… Pavaresisht rrokopujave historike  mbas  pushtimeve otomane  në gjejmë disa konfirmime të dokumentuara se  në keto troje vijonin të ishin zoter të vendit tyre , banoret  autokton shqiptar që me qendresë dhe sakrifica kishin ruajtur jo vetem identitetin kombetar ,por edhe atë  fetar (kristian-katolik). Në vitin 1614 relatori Mariano Bollizza  e quan (Medunin) një fortifikatë  pothuajse të shkaterruar “piazza mal guardata e quasi destrutta” dhe kishte vetem 200 banorë.. 24.  Meduni mendojmë se kishte arritur në ketë gjendje të mjerueshme pas  Kuvendit nderballkanik të Kuçit të zhvilluar me 15 korrik të vitit 1614 ,ku kishin marrë pjesë 44 krerë  shqiptar dhe ballkanas të tjer , dhe kishin vendosur të luftonin pa kompromis kunder pushtuesve të perbashket  turq. Meduni ka vijuar të jetë një keshtjellë historike gjatë gjithë qendreses antiotomane të shekullit XVII të shqiptareve dhe aleateve të tyre ballkanik dhe europian. Disa nga  “dokumentet” që  vertetojnë qendresen dhe luften antiotomane që kanë lidhje me  keshtjellen e Medunit  ,po i rendisim si më poshte:

Me 6 tetor 1683  në pragun e kundersulmit të ushtrive  austriake ,mesojmë se Malet e veriut të Shqiprisë ishin në aleancë me ketë fuqi europiane  antiotomane, dhe  kishin arritur të ishin të lira. Në mes disa keshtjellave të rendesishme (si në Kelmend , Piper , Pult , Gash ,Mirditë ,Pukë e tjer ) që perllogariteshin si  pengesa per kalimin e ushtrive turke ,per  Kuçin rikonfirmohet keshtjella e Medunit.25.  Me daten 2 prill 1688 jepet një deshmi në lidhje me luftimet e zhvilluara kunder Sulejman pashes së Shkodres  dhe të tjereve  komandant osman . Malsoret  njoftohet se kanë shtenë  në dorë  fortesen e Medunit dhe presin të çlirohet Shqiperia…26.  Një leter e dates 26 qershor 1688 e senatit venedikas drejtuar proveditorit të pergjithshem  flitet per suksesin e luftimeve të Kuçit  ,Grudes dhe Kelmendit , ashtu edhe per forcimin e garnizonit  të (keshtjelles) Medunit..27.    Ndersa nga një relacion i Nikolo Ericos , proveditor i jashtezakonshem i Kotorrit  i dates 1 mars 1692  ,mesojmë se banoret e Kuçit (me  keshtjellen e Medunit N.B.)   të gjithë janë të ritit roman (katolik),dhe pas ketyre në veri janë piperasit e palabardhasit  ,të ritit grek (domethenë kristian ortodoks ,por jo sllav,N.B.). Të gjithë kapen në dhjetëmijë  e shtateqind  frymë  që japin një trupë prej dymijë e treqind  burra nën armë..28.  Në vitin 1717 perseri Kuçi ( pjesë e rendesishme e së ciles ishte Meduni) ishte në axhendat “Europiane” të luftes antiotomane. Per ketë konfirmohet se Kuçi së bashku me  Piperin , si troje safi shqiptare i ofronin Venedikut  3000 burra nën armë…Rusia dhe Austria  arriten në njeren nga marreveshjet e tyre të shumta , dhe sëbashku i shpallen  luftë Turqisë me 1788 , duke shpallur së qellimi  i tyre ishte  t’i  jepnin  fund  sundimit të  sulltanit. Së toku ata nxiten  malazezet të krijojnë  incidente kufitare me Turqinë. Mirpo me që nuk u besonte malazezeve  , i derguari austriak shkruante: “ Ne mund të mbeshtetemi shumë me fort tek besa dhe te guximi i shqiptareve  katolik të Berdes ,tek ata janë të shumtë  në numer si Palbardhet ,Piperet , Kuçet , Vasojeviqet  ,malsoret e Kelmendit  ,Hotit e tjer , që mund të  nxjerrin një forcë prej njezetmijë  luftetaresh, fortë më trima se sa malazezet”. Ky është një pasazh që paraqet mjaft interesë ,sepse shumë  nga keto fise shqiptare  kanë rënë sot nën sundimin malazez ,janë sllavizuar…dhe janë  perfshirë në kishen ortodokse..29.  Kuçi në organizimet “shtetrore” të ketyre koheve  paraqitet si Nahi (Komunë), por në organizimet e formave më të medha (rrethe apo diçka tjeter),ai bente pjesë me Nahi apo komuna të tjera të Malit të Zi.30.  Politika e dhuneshme ,por edhe joshese otomane  gjatë ketyre viteve kishte bërë të “mundur” që me organizimet dhe  ç’organizimet  e saja  keto treva safi shqiptare ,dhe nga më qendrestaret ti lërë në doren e jabanxhinjeve sllavo-ortodoks  malazez .Ortodoksia me gjithë qendresen  antiotomane ,kishte fituar një status të veçantë  me ndihmen e  Rusisë së asaj kohe. Per ketë aresye  Kuçi si disa treva të tjera shqiptare të ketyre aneve ,duke u perballur tashma me dy armiq të eger ,kishte menduar ti “shmangej” njerit. Fatkeqesisht  zgjedhja e Kuçit per tu “miqesuar” me Malin e Zi  kishte qënë   fatale…  Kuçasit katolik shqiptar duke menduar se ortodoksia si besim ishte kristian ,(pra i afert me besimin e tyre) ,ata u ortodoksizuan per ti shpetuar islamizimit. Mjerisht ortodosia  dalngadal nuk u muaren vetem besimin katolik ,por edhe kombesinë…Deri ne vitin 1878 Kuëi perseri dallohej qartesisht si komunitet autokton shqiptar ,madje edhe në dokumentet e Malit Zi  shenohej i till.31.  Studiuesja  angleze Edit’h  Durham ,shkruante se që nga lufta e viteve 1876 -1877 Kuçi është futur brenda kufijeve politik të Malit Zi. Por per herë të parë ai holli shortin me Malin e Zi në 1835 ,por bashkë me Piperin ,një fis tjeter , i cili pjeserisht është patjeter shqiptar , dhe ngriti krye me 1845 kur princi (malazez) Danillo u perpoq ti detyronte të paguanin taksa…32.  Ish konsulli i Frances në Shkoder , Hekardi ,tregon per një ngjarje afersisht të till (në shekullin e XIX) ,kur thotë se princi  malazez i  dha  urdher Mirkos të terhiqej ,dhe po shpresonte se kjo çeshtje nuk do të kishte pasoja. Por  pashai i Shkodres  urdheroj mbylljen e pazareve dhe u dergoi perforcime Kuçasve. Keta pushtuan Medunin ,ku gjendeshin  dhjetë malazez ,të cilet i vranë ose i zunë rober ,pastaj dogjen  të gjitha shtepitë e mbetura në kembë ,me pretekstin se ato u perkisnin perkrahesve  të princit (te Malit Zi) Danillo..33.  Me gjithë  stuhitë e rrebeshet e panumerta mbi keshtjellat e qytetrimin e tyre ,autoktonia mijera-vjeçare ,ndonse shpesh  u lekund nuk humbi kurrë… Gjithsesi traktatit i Shen Stefanit (3 mars 1878) e veçanarisht  kongresi i Berlinit (15 qershor…1878) kishin “vulosur” në një farë menyre grabitjen e “ngadalshme” të shumë trevave shqiptare nga fqinjet e vonë sllav.  Kjo vihet re  edhe  në relacionet e viteve 1901-1902 kur  Jezuitet e misionit fluturues (hierark të besimit kristian-katolik), shkruanin se Kuçasit  tashma ndiheshin  duke folur  si një tribu (fis) malazez  ortodoks  shumë i fuqishem…34.  Është interesant se me gjithë  ndergjegjen e ruajtur  të  Kucasve  shqiptar ,gjatë shekullit  XIX e fillimt të atij të XX, ka pasur një luftë të tmerreshme  në mes Kuëit  dhe fiseve të tjera Shqiptare ,ku veçanarisht dallohet “lufta” e eger (sigurisht per zotrime bjeshkesh e trojesh) ,me Fisin apo malin historik të Grudes ,sa edhe sot kur ka grindje të medha në mes njerzëve , familjeve apo me gjere perdoret ”shprehja” se shkojnë keq si “Kuç  e Grudë..”  Në bjeshket e Kuçit  në vitin 1833  kishte lindur  vojvoda famemadh i Malit Zi  Mark  Milani. Ky luftetare  trim në krye të ushtrive malazeze , luftoi  në shumicen e kohes edhe kunder shqiptareve.  Por kur Mark Milani mendonte se ishte në kulmin e lavdisë , në moshen 49 vjeçare (ne vitin 1882) , Knjaz Nikolla e largoi nga oborri i tij ,duke e derguar (thuhet si të internuar) në Medun. Në ketë keshtjellë historike  Marku kaloi plot 19 vite , deri sa vdiq në vitin 1901. Gjate ketyre viteve  vojvoda  më i shquar i të gjitha kohrave të Malit Zi shkroi kater vepra  të cilane janë : “Fisi i Kuçit  në kenget dhe  tregimet popullore , Kujtime nga Lufta ,  Shembuj trimerie dhe burrnie  dhe  Jeta  e Zokonet e Shqiptareve.”.  Mark Milani  në keto “testamente” hellë dritë per shumë ngjarje të atyre kohëve (megjithse një pjesë e ketyre librave sot nuk gjinden).  Ketu ai  pranon edhe origjinen e tij malësore e shqiptare.  Ndersa  në librin e botur  edhe në shqip  “Jeta dhe Zakonet e Shqiptareve”   Mark Milani  vlerson e nderon maksimalisht trimerinë , burrerinë , besen  e bujarinë e shqiptareve , edhe pse për-rreth një çerek-shekulli “gjuha  me të cilën kishte folur e marrë vesht”  me shqiptarët-malësor  Marku  ka  qenë “gjuha” e luftës  me “fjalorin” e jataganit e pushkës… Sot duke shkuar per në Medun  ,në një ndertesë dykatëshe  (ish ndertesë e  një  qeveritari lokal turk) “takon”  muzeun që i kushtohet Mark Milanit . Në ketë muze  janë të ekspozuara  veshje ,armatime , enë ,vegla muzikore popullore , dorshkrime , fotografi e tjer ,disa nga të cilat  i perkisnin vetë Mark Milanit dhe veprimtarisë së tij ,por në muze kishte edhe veshje dhe “eksponate” të tjera shqiptaresh malesor e më gjërë…

Pakë fjalë në vend të një epilogu

Megjithë rrokopujat  e historisë gjatë shekullit XIX , që kanë  lënë padrejtesisht Medunin  nën shtetin  e vogël të Malit Zi  , (mjerisht  edhe me bekimin e “Europës plakë”) , ai  është aty ku ishte rreth 2400 vite më parë ,ku e ndertuan të parët tanë – Iliret . Sot  Meduni (keshtjellë apo qytet i moçem shqiptar) është i “plakur” e rrenuar ,por edhe keshtu  ai fletë dhe do të flasë vetem shqip dhe kurrë  nashke… Ndaj e ndiemë per detyrë të bëjmë ketë shtegtim të shkurter  në gjurmët historike të Medunit  Iliro-Shqiptare i cili ka qënë dhe  do të mbetet në histori si  kryeqyteti rezervë i mbretërisë  Ilire të Agronit , Teutes dhe Gentit…

Referencat:

1.Qytetet dhe Keshtjellat e Shqiperise ,kryesisht ne mesjet ,fq.13.  

2. (Iliret dhe Iliria te Autoret Antike ,fq.127-128.  

3.A.  Degrand , Kujtime nga Shqiperia e Eperme ,fq.7.  

4.Konstandin Jirecek ,Historia e Serbëve ,pjesa e parë ,fq.46. 

5.Preloc Margilaj ;Iliret kane folur shqip ,shqiptaret flasin ilirisht ,fq.82. 

6.Milan Shuflaj ,po aty ,fq.48.  

7.Prof.dr. Jahja Drancolli ,Iliro-Arberit  në Mal te Zi gjatë antikitetit  dhe mesjetes, botuar në librin ,”Në një cep të Ilirisë”, fq.12.  

8.Xhuzepe Valentini Il Diritto delle Comunita ,fq.364.  

.  9.Dr. Konstantin Jirecek ,Shkodra e Krahina e  saj në mesjetë ,botuar ne librin ;Vezhgime  Iliro-Shqiptare ,fq.112.  

10.Milan Shuflaj ,po aty ,fq.49.  

11.Dr.Konstantin Jirecek ,po aty.  

12.Milan Shuflaj ,po aty.   

13.Dokumente  te shekujve XVI – XVII per Historinë e Shqiperisë , fq.31 , pergatitur nga  Injac  Zmaputi dhe Selami Pulaha.

14.Lulash N. Palushaj ,Malesia e fiset e saj pj.I. fq.63. 

15.Kamilo Prashniker , Arnold Shober ,“Kerkime arkeologjike  në Shqiperi dhe Mal të Zi”, fq.3-7, Tiranë 2003.  

16. Kamilo Prashniker , Arnold Shober, po aty fq.7-8. 

17.Preloc Margilaj ,po aty ,fq.83.   

18.Aleksander  Stipçeviç , Iliret ,Historia ,jeta , kultura ,simbolet e kultit, fq.213.   

19.Defteri i Sanxhakut të Shkodrës, fq.135  dhe 434.  

20.Më hollesisht shih fq.135 te defterit të Sanxhakut Shkodres  1485. 

21. Defterit të Sanxhakut Shkodres  , po aty , fq.390.   

22.Lulash N. Palushaj ,Malesia dhe fiset e saj vll.I. fq.375.  

23.Dokumente  të  shek.XV -XVI , fq.231 -223,perg. nga Injac Zamputi..  

24.Në një cep të Ilirisë ,monografi e shqiptareve në Mal të Zi ,po aty… fq.12.  

25.Dokumente të shekujve XVI-XVII ,per historinë e Shqiperisë ,Vll.IV -1675-1699, perg.nga Injac Zamputi dhe Selami Pulaha  ,fq.20.   

26.Dokumente  të shekujve XVI-XVII..po aty ,fq.99-104.  

27.Dokumente të shek.XVI-XVII.. ,po aty ,fq.130-131. 

28.Dokumente të shek.XVI-      -XVII ..po aty fq.401-411. 

29.Edith  Durham ,Brenga e Ballkanit ,fq.322-323.  

30.Xhuzepe  Valentini ,po aty …fq.294. 

31.Xhuzepe Valentini ,po aty…fq.294-295.

32.Brenga e Ballkanit ,fq.127.  

33.Hyacinthe Hecquard ,Historia dhe pershkrimi i Shqiperisë së Eperme  ,ose i Gegerisë ,fq.102.  

34.Xhuzepe Valntini ,po aty fq.295.