• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

NGA DRIVASTUM TEK DRISHTI, SHEKUJ HISTORIE E QYTETRIMI NËN RRËNOJA

November 3, 2021 by s p

Nga Ndue  BACAJ

DY  FJALE NË VEND TË HYRJES

Mund të jenë fare pak banore të Shkodres , Malesisë së  Madhe e me gjërë që të mos kenë degjuar  per qytetin apo kalanë  e lashtë të Drishtit, e cila ndër shekuj “cilesohej” pas  asaj të Shkodres…Per ketë  trashigimi qytetrimi e zhvillimi qarkullojnë  gojdhena ,dokumente dhe shkrime të ndryshme ,të cilat mund të “ballafaqohen” vetem me disa  rrënoja e germadha që gjenden në Drishtin e sotëm ,i cili trashigon nga Drivastumi i lashtë më së shumti emrin e “shqiperuar “ disi  ndër mote … 

Kalaja e Drishtit - Wikipedia

Pamje nga rrenojat e qytetit-kala të Drishtit-sot

DRIVASTUM  (DRISHTI), NË  FOKUSIN  E STUDIUESVE , HISTORIANVE  E  ALBANOLOGEVE  NDËR  SHEKUJ…!! 

Drishti  si qender qytetare e fortifikuar ka një histori rreth  pesembëdhjet shekullore .. Duke ndjekur qyterimin e  trojeve  tona ne  mendojme se  Drishti është vijim i qendrave të fortifikuara  para e pas pushtimeve romake, të cilat i kalojnë 2500 vitet, ku si shembull mund të marrim  qytezen  e fortifikuar të Kratulit (Boks) , Kalanë- Qytet të Marshenjit .. e deri Dioklen e famshme (afër Potgoricës së sotme ..) cila ka lulezuar deri në vitin  518 ,kur nje termet i fuqishem e goditi  aq rëndë sa në shekullin e VII qyteti famemadh u shkretua … Ku siç shkruan albanologu Milan Shuflaj ,pjeset e shkaperdredhura  të Diokles  u rrembyen nga keshtjellat e tjera të aferta, duke u krijuar grupi i qyteteve  mesjetare : Suacium (Svaçi) ,Drivastum (Drishti) ,Balecium (Balleza) dhe Danja..1.  Gjithashtu nga ky autor mesojmë se janë me origjinë Ilire sidomos emrat  topografik të qyteteve Dioklea , Drishti ,Balezo e Svaci…2.  Në  vellimet  e  “Illiricum Sacrum”  (të  pergatitur nga Daniele Farlati , Jacobo Coletit,Filip Reciputi) mesojmë               se Drishti (Drivasto)  ka qenë i njohur si dioqezë që në shek.V , ndersa si një qytet  Ipeshkvnore  ai permendet nga shekulli  IX , gjë që na jep të drejt  të mendojmë  se ai ishte një qytet mjaft i madh edhe per nga numri i banorëve..3 , dhe shumë i rendesishem per nga zhvillimi e qytetrimi i kohes.   Emrin  e të “parit“ ipeshkev (të dokumentuar ) e gjejmë vetem  në  vitin  887 ,por edhe ketë  të shenuar me inicialet  N.N. 4.  Studiuesi i njohur Theodor Ippen , i cili shquhet per “ballafaqimin” e studimeve  të tija me ato  çfarë  gjindeshin konkretisht në terren , per qytetin e lashte Drivastum ndër të tjera shkruante:  “Nga erresira që mbulon historinë e Shqiperisë dhe që vetem aty këtu ndriçohet nga ndonjë rreze drite , na shfaqet shpesh emri Drivasto…Shkodrani Barletius (Marin Barleti shekulli XV,N.B.)  per hisrtorinë  e hershme të Drivastos thotë se : “..Qytetaret e  Drivastos ia atribuojnë   themelimin  e qytetit  të tyre romakeve  dhe mburren  se  janë  pasardhes të kolonëve romak , kjo është e pabesueshme ,pasi asnjë  shkrim apo shenjë tjeter nuk e vertetojnë ketë. Megjithatë vendi i ka të gjitha kushtet  per themelimin e një qyteti. Krahina është shumë pjellore, ka kudo burime , kodra të hijshme dhe një ajër të paster.  Qyteti ndodhet në anë të Kirit  mbi faqen e një mali , i cili zbret nga ana jugore mbi lum ; perimetri i mureve të tij është më teper se 2000 hapa. Mbi majen e kodrës ndodhet një kështjellë e mbrojtur nga natyra dhe nga dora e njeriut. Qyteti është 8000 hapa larg Shkodres. Pas rënies së Prandorise Romake ai u shkaterrua  nga galo-greket (hunet ? ) dhe u rindertua nga mbreteresha  Helena , që rrjedhte prej gjakut francez dhe ishte bashkeshortja  e mbretit slloven Simeon Nemaja “ ,  (mbreteresha Helena , e bija e perandorit Balduin II,bashkeshortja e Stefan Uroshit I , 1237- 1272 ).” .5.  Një pershkrim interesant i bënë  qytetit dhe fortesës së Drishtit , albanologu dhe studiuesi Kostandin Jireçek, ku ndër të  tjera  shkruan se : ”.. Fortesa kryesore rreth Shkodres  ishte nja 10 km larg nga lindja në breg të Kirit , ku fillojnë  malesitë Drivasto , latinisht  Drivastum , në serbishten e vjeter Drivost… Qyteza mund të jetë ilire ose romake . Shqip quhet sot Drishti , që është një log i naltë nja 150 metra mbi një koder , i kufizuam nga veriu dhe perendimi prej lugines së thellë të Kirit , nga jugu  prej grykes së perronit të Drishtit , keshtu që vetem prej lindjes mbetet  i hapur.  Në mes të kësaj kodre qendron katundi …me tepricat  e qytetit të moçem me dy porta. Nja 60-80 metra më lartë, mu në maje është qyteza e hershme, kalaja e Drishtit , e rrethueme  me murie në formë të nji poligoni të parregullt me tepricat e pirgjevet. Ndermjet qytetit e kalasë   gjinden germadhat e një kishëze të vogël me tri altare rrumbullake… Nga germadhat hapet nji pamje  e gjanë mbi Shkodër e Liqe. Barleti lavdron ujin e ajrin e mirë të Drishtit…6.   Ndersa studiuesi francez Hekard  e vlerson ketë qytet  per rendesinë dhe lashtesinë e tij duke thënë  se :  “Edhe pse i shperfillur nga gjeografët e lashtë , Drishti ka qenë një qytet mjaft i rëndësishem , atë e gjejmë tek  disa shkrimtarë të  perandorisë së poshtme  me emrin Trivastum e shpesh  Dinastrum. Rrenojat e tij të shumta të krijojnë një ide mjaft të qartë per fuqinë e tij të lashtë…Qyteti rrethohej nga mure, kulla dhe bedena me një perimeter perafersisht dy milje (3300 ml ,N.B.). Në kembet e tij rrjedhte Kiri (Klausula) …7.  Ish konsulli  Italian në Shkoder, Ermanno  Armao ( fundi shek.XIX) duke u bazuar  në toponime të ndryshme të një harte të lashtë (të hartografve  Kanteli e Koroneli ,shek.XVII ,N.B.) të Shqiperisë Veriore kur “viziton” Drivasto-n (Drishtin) e pershkruan  gjendjen e dy kohëve (para e pas pushtimit otoman të qytetit) , keshtu : “Qyteti i  lashtë ipeshkvnor me kishat e tij  të  Shën Gjergjit, të Shën Françeskut , të Shën Mërisë , Shën Shelbuesit  e  Shna Prendes , si dhe  me fortesen e lavdishme venedikase ,e cila  pasi qe  shtënë në dorë nga Republika Venedikase  me 1396 , ra në doren e turqeve  me 1477 , është … një grumbull rrënojash , dhe brenda mureve të tij, në rrezë të kështjelles , jetojnë rreth njeqindë banorë muslimanë me burime të pakta jetese ,që megjithatë  mbajnë  mend   kohë më të mira kur “Venediku” i kishte në zotrim ato toka….në hartë është vizatuar një keshtjellë e minare, por nuk e dimë nëse  është kjo gjendja e qytetit të vogel në shekullin e XVII…” .8. Albanologu  dhe historiani  Giuzepe  Valentini , kur shkruan per Drishtin e “quan” :”.. Fis e Bajrak në grupimin  e Postribes, … por edhe si qendren që bashkon komunen e kesaj zone. Ndoshta per meritat e lashtesisë. Nga  qyteti i Drishtit ketu  ka një trashigimi  emri dhe  rrenojash… 9.  Një  rikonfirmim (perafersisht të till ) e interesant e gjejmë  edhe tek studiuesi  Fulvio Kordinjano, i cili studimin  e tij e mbeshtetet në  vepren dhe shkrimet e  misionarit të madh  Italian të shekullit XIX At  Domeniko Pazi (1847-1914 ) , nga i cili  per Drishtin  citojmë : “…Misionari duke kaluar aty ju duk se Drivasti, qytet antik paraislamik i fortifikuar , i cili gjendej mbi një shkemb të thepisur  që binte thik mbi Kirin , pothuajse në daljen  e lugines  ; në atë kohë  paraqiste vetem copeza muresh rrethues, dy porta të shembura  dhe ndonjë mbetje kulle. Nga kohet antike  kishte mbetur  vetem një  sternë  uji , per të cilen thuhej se ishte shumë e lashtë , dhe në njeren nga shtepitë , të gjitha muslimane , mund të shihje një gurë  i cili mbante  emrin e Jezu Krishtit ,dhe ky gurë ishte  perdorur si gurë themeltare…”.10. Siç shihet nga keta  autor të huaj , Drishti ka qenë objekt studimi gjatë shekujve , jo thjeshtë per kenaqesinë e  studiuesve , por per vlerat e mëdha të qytetrimit e zhvillimit që kishte pasur ndër shekuj . “Mjerisht” Drishti duke pasur pranë qytetin e kalanë e Shkodrës (apo Rozafes siç quhet shpesh) ishte “hijezuar”  disi nga motet …

VLERA  QYTETRIMI E BESIMI … 

Drishti si të gjitha qendrat e tjera qytetare (Ilire ,Arbnore  e  Shqiptare)  ndër shekuj ka rrezatuar qytetrim e zhvillim me aromë Europerendimore të kohëve… Jeta qytetare drejtohej nga Statutet qytetit ,që ishin thuajse të njejta me ato të Shkodrës…  Keto i vertetojnë dokumentet e shkruara ,gojdhena të trashiguara, si dhe rrenojat e gërmadhat që “dallohen” edhe sot në fillimet e shekullit XXI , ndonse qendrojnë disi të “heshtura”… Drishti ka qenë një qendër  mjaftë e rëndesishme ku punohej e jetohej . Ketu ka qenë e ndertuar infrastruktura e kohes , me banesa , zyra , bibliotekë , rrugë , sheshe , zeje të ndryshme  ,  punishte ku shtypeshin monedha , duke  vijuar me  Pazarin e perditshem dhe atë javor etjer.  Qyteti i Drishtiti  shquhet edhe per shkollat e tij  të kohës  , ku  edukoheshin banorë të qytetit , rrethinave  e më gjërë . Për edukaten  e mirë flet  edhe  fakti që një qytetar nga Drishti , ngriti një shkollë fillore në Stanjo (Stagno)  afër Raguzes në vitin 1373…

Në Drisht  përmenden në vitin 1442  “tres  scuole maiores” (tre shkolla…) , “shkolla”  e  Shën  Kryqit , ajo e Shën  Gjergjit  dhe ajo e  Shën Mërisë. 11. Në Drisht ekzistonin punishte moderne që perpunonin  rrushin dhe ullirin. Vena e voji (i ullirit) të prodhuara ketu  ishin mjaft të njohura dhe vlersoheshin shumë edhe per eksport, në Venedik e më gjërë…   Vlersimi dhe njohja e  cilsisë  së venës e vojit  (të ullirit) të Drishtit tregon , per  shkallen e lartë të mjeshtrisë  që kishte arritur kjo qendër qytetare e zhvilluar.. Drishti duke qenë një qytet  i ndertuar në një pozicion shumë të pershtateshem gjeografik ,klimaterik  dhe politik ,fitoi jo vetem rendesi administrative  (shtetrore) ,por mori vlera edhe si  një qytet peshkopal apo Ipeshkvnore , që permendet per herë të parë në shekullin e IX..per të cilin  studiuesi Ippen.. shkruante se njihen emrat e 35 ipeshkeve ,prej të cilëve  i fundit u zgjodh në vitin 1336 , (sipas të dhënave  të ndjerit arqipeshkev Poten të Shkodres )..12.  Ndersa një burim tjeter e fillon “hierarkinë “ e ipeshkevijeve të Drishtit  në vitin 887  me  inicialet N.N. , dhe e perfundon në vitin 1636 me emrin e (ipeshkevit) Hieronim Cucich , per të cilin shkruan se  vdiq me 2 janar 1648 , dhe  se me ketë ipeshkev merr fund edhe vargu i ipeshkevijeve të Drishtit..13. Interesant duket studimi i Jireçekut  i cili thotë  se: “.. Qyteti  e qyteza dallohen qartas  prej shoqishoqit: civitatas et castrum.(në  shqip  perkthehen Qyteti  e Kalaja ,N.B.).  Katedralja ishte një  kishë e Shën Gjergjit. Permendet edhe një kishe  e Shën Mërisë ,dhe një tjeter e Shën Franceskut . Peshkopi kishte nji tog kishtare , kanonik , nji kryeprift e shumë priften…Rrethi i Drishtirt kishte mjaft venë e voj …14.  Duke ju referuar autoreve të tjerë ,si dhe hartografeve  Kanteli e Koroneli të shekullit XVII në Drisht gjindeshin , perveç  kishave që permend  Jireçeku edhe dy kisha të tjera kushtuar  Shën Shelbuemit dhe Shna Prendes..15. Ndersa albanologu dhe historiani Milan Shuflaj  shkruan se në dokumentet raguziane permenden per Drishtin katër Kisha : Katedralja e Shen Gjergjit , Kisha e kolegjuar  e kapitullit Shën Maria  e Drishtit  (1353 capitulum  ecclesie S. Maria  de Drivasto) , Kisha e Shën Franceskut  (1353 , 1368) , dhe Kisha e Shën Salvatorit  (S. Salvator  1399). 16.  Shenjetori  mbrojtes  i  Drishtit ishte  Shën  Gjergji..17. Per Drishtin si qytet-kala me rendesi historike ,  është folur ,shkruar , madje edhe hamendesuar shumë . Ndaj per vitin e themelimit të Drishtit nuk  ka një vit apo shekull “fiks”. Drishti të pakten që në shekullin e gjashtë ka filluar të hell shtat si qender e rendesishme qytetare ,ndersa duke filluar nga shekulli i  IX  është e dokumentuar edhe si qender e Ipeshkevie me të njejtin emer me qytetin. Gjithsesi një dokument i gjetur në arkivin e Vatikanit ,sipas gjasave apokrif ,bëhët shkas  per të hellur një hipotezë të paqendrueshme , se Drivastum është themeluar nga familja bizantine  Angelos (Engjellore N.B.) , nga e cila vijnë perandoret e viteve 1185-1204 dhe se kjo familje ,si e perzunë latinet ,qe terhequr në Drivastum dhe kishte sunduar atje. Dokumenti pretendohet të jetë një diplomë  emertimi e leshuar nga perandori Mihali VIII Paleologu (1261-1282), për Dukët e Drivastos ; Mihal Angelos  dhe per të birin e tij Andrea Angelos. Sipas të gjitha gjasave … keto mardhenie  të familjes Angelos dhe  Drivastum nuk kanë  ekzistuar kurrë..18.  Duke cituar këta rrjeshta nga një dokument  që nuk mund të kontestohet lehtë , ne mendojmë të “sqarojmë” se dyshimi i autorit  per mardheniet e  familjes Angelos (Engjellore) dhe Drisvastumit , kanë të bëjnë  me origjinën bizantine të  Anxheleve apo më saktë të ENGJELLORVE të Drishtit , që në  vertet ishin familje e njohur (Arbënore) e me rendesi , jo vetem  per Drishtin , por edhe per krejt Arbërinë e më gjërë..fama e të cilëve mori dhenat në shekullin e XV me në krye Ipeshkevin famëmadh  Pal Engjellin e tjer… Studiuesi francez Hekard  shkruan se : “..Mihal  Paleologu pretendon se  Drishti u themelua  nga pasardhesit e Isak Engjellit . Farlati (Daniele Fralati njeri nga hartuesit e vepres  Iliricum  Sacrum ,fillimi shek. XVIII ,N.B.) , rrëfen se në lidhje me  ketë ekziston në Vatikan , në Instrumenta  miscellanea të Arkivave  sekrete një deshmi e Mihal Paleologut , perandorit , per Mihal  Engjellin  dhe Andrean djalin e tij , Dukë të Drishtit , që u jep atyre  titullin e konteve të Pastroviqit . Në ketë dëshmi, Mihal  Paleologu  verteton të  drejtat , privilegjet  dhe titujt  e fisnikerisë që i kishte dhënë  perandori Leoni i parë  familjes  Engjelli , e cila –shton ai , themeloi ,siç e dimë , qytetin e Drishtit  aty ku gjendet sot , dhe ndertoi me shpenzimet e saj katedralen dhe shtepinë kanonike të cilat i paisi me gjithshka të  nevojshme. Sipas Dykazhit (Ducange) , në kohen kur në Serbi mbreteroi Uorshi , pasardhesi i fundit i Nemajave , Andreasi , pinjoll i një familje të shquar të Spanjës  qeveriste  Drishtin me titullin Dukë.  Ai vdiq  në vitin 1336 , duke u a lënë principaten fëmijëve të tij.   Në këtë kohë , Dukët e Drishtit  kishin nën sundimin e tyre Dukagjinin e  Eperm që perfshinte : Shalen , Shoshin ,Shllakun ,Temalin ,Pultin  dhe Postriben..” .19.  Historiani dhe albanologu  Kostantin Jireçek me studimin e tij “ndricon” disi  historinë  e   Drishtit si qender  ipeshkvnore  kur  shkruan : “..Ndër katologet e vjeter të peshkopeve grekë , Drishti shenohet i  mvarun prej metropolive të Durrsit , por  ndër shekujt XI-XV ai mvarej  nga  kryepeshkopi i Tivarit.  Drishtin e kanë pasur  per një kohë të gjatë  Bizantinet , deri që e pushtoi  Nemaja bashkë me Shkodren.  Nën zotrimin serb qyteti mbeti një bashki e priviligjueme , me nenpunës të zgjedhur e ligje lokale…20.  Qyteti i Drishtit  kishte arritur  të njihej si një  ndër qendrat urbane më të zhvilluar të kohes , ndaj në një dokument të shkruar  thuhet se në vitin 1404  u fillua të ndertohen rezervare uji në Drisht..21 , ndersa në mes viteve 1430 – 1432  popullsia ( e fshatrave, N.B.) kerkonte strehim në qytetet – keshtjella  si Shkodra dhe Drishti..22.

Studiuesi i zellshëm dhe  ish konsulli francez ne Shkoder ( shek. XIX) Degrand, në librin  “Kujtime nga Shqiperia e Eperme “  i bënë një pershkrim brilant jo vetem Drishtit si  ish qender qytetare  e  rendesishme , por edhe Urës së Mesit ,që kishte lidhje direkt  me ketë qytet  e më gjërë. Ku ndër të tjera po “veçojmë “ : “..Duke u ngjitur  perpjet Kirit  (që quhej Clausulus prej të vjeterve)  nuk vonoi të na dilte para  syve një  Urë prej gurësh me permasa të bukura , e njohur në vend me emrin  URA VENECIANE , ose URA E MESIT.  Kjo urë  ka  112  metra  gjatësi ,15 metra lartësi  , dhe hapja  e harkut kryesore , ku ende janë të ngulura  hallka  e mbeturina  zinxhiresh  nuk është  më pak se 27 metra. 23.  Ndersa një studiues shqiptare  duke cituar  Pukvilin ( Poucqueville )  shkruan se Ura  e Mesit  është nje vepër e guximshme  dhe elegante …me 13 harqe. ..Është e ndertuar  me 1768 nga ana e Bushatlinjeve  (nga Ahmet Pasha ,vellai i Kramahmudit). Kjo Urë e madhe  dhe e bukur  që lidhë Shkodren  me qytezen e lashtë  të Drishtit ,perveç funksionit  të rendesishem ekonomik kishte edhe vlerë  të madhe  politike , sepse lidhte  trevat malore të Shalës  dhe  Dukagjinit  me keshtjellen e Shkodres…24.  Qoftë ky një ndertim Venecian apo Turko-osman … kjo është  një veper që ka “ditur”  ti qendroj kohës , kesaj shkaterrimtare të madhe dhe vershimit të  lumit.  Me të kaluar Uren që e kanë perdorur shumë ushtri të medha  e të fuqishme  , i ngjitemi  perpjet bregut tjeter dhe pas  pak arrijmë  në një luginë  të mrekullueshme  plot  me  ullinjë shekullor  me trungjet e gërryera . Lugina ngushtohet pak nga pak nën shembjet e zonave shkembore e të tokave  të  gërryera  nga lumi , që largohet nga Kiri dhe të shpie menjeherë me anë të një kthese , në kodren e lartë ku qendrojnë mbeturinat e qytetit  të lashtë të  Drishtit. Një rrugë e shtruar me gurë në formë shkalle , rruga e vjeter që ngjitej per në qytet duke gjarperuar, Ju  lejon të arrini pa rrezik  ,por jo pa lodhje… tek porta e murit të parë rrethues që qarkonte qytetin e vjetër…25…

DRISHTI , NJË  “XHAVAHIR”  I  QENDRESËS ,  BESIMIT  E QYTETRIMIT   ARBËNOR !! 

 Drishti ndër vite e shekuj kishte qenë një “Xhevahir” i shendriteshem jo vetem i qytetrimit ,besimit e zhvillimit ,por edhe i qendresës  e mbrojtjes të vlerave autoktone  Arbnore . Si në të gjitha ,qytetet ,kalatë apo trojet shqiptare edhe në Drisht u perplasen rrebeshe e stuhi shekullore, që suallen pushtues e lakmues të ndryshem ndër mote  e shekuj.. Qytetin-Kala të Drishtit  e goditen stuhit bizantine (perenadoria romake e Lindjes), stuhi tartare ,bullgare , Stuhi e rrebeshe  të sllaveve , si ato të dinastive serbe  të  Nemajëve ,Uorshëve e deri tek  Stefan Dushani që merr fund në vitin 1355  (në fakt janë të njejta pavaresisht nga “mbiemrat”), per të vijuar me perplasjet që kishte pasur  Drishti me  dinastin shqiptare të Balshajve, të cilet u bënë zotër të principates Arbere ku bëntë pjesë edhe ky qytet.. Per ketë dinasti Arbëre “shkruhet” se u bë zotruese jo vetem e Arbërisë së kohes ,por  edhe një pjese të madhe të gadishullit  Ilirik (sot Ballkanik) ,ku per të “vertetuar” ketë po  citojmë një  mbishkrim … mbi të ashtuquajturin “Epitaf i Glavinicës “ që mban daten e 22 marsit 1373 ,që e cilëson Gjergjin dhe Balshen e II si zoter të “Serbisë , Romanisë  dhe të gjithë Arberisë “.26. Vetem  Gjoni (Johannes) , ipeshkvi i Drishtit , një mik i ngusht i  Balshajve  , i cili me 1369 nënshkroi me duart e veta kredon katolike (aktin e besimit katolik)  të zhupanëve të Zetës , që perveç kesaj  i  bënte  qytetit të vet edhe sherbime noterie  ,pagoi në atë kohë 11 dukate . Megjithatë Gjergj  Balsha II  i  perdori pronat  e kesaj ipeshkvie  vetetë në menyrë arbitrare . Ky ipeshkëv prapë  se prapë në vitin 1392  mori nga  Peter Schipudar  (Shqiptar)  një klerik drishtjan që jetonte në Raguzë  ,per të ardhurat  e pergjithshme  të ipeshkvisë , një shumë prej 40  dukatesh ,pra pothuajse Shumen e shenuar  në librat regjistror romanë. 27.  Drishti mbasi mbeti bashkë me Shkodren   per dy vjet (1393-1395 ) kishte bërë një qendresë të lavdrueshme  ndaj  invazioneve  të para turke  në Arbëri.  Në vitin 1396  Drishti hyri nën  zotrimin e Venedikut . Republika (Venedike) vertetoi “antiqua statua”-t , rregulloi kufijtë  ndermjet rrethit tij e të Shkodres dhe siguroi shitjen e venës  së vendit  duke ndaluar atë të jashtmen… Në vitin 1418 …në një ditë  shiu të fortë  shtatori Balsha ( III) sulmoi qytezen dhe pa humbje prej anës tij muar rob pushtetarin (venedikas, N.B.) me të shoqen e ushtarët. Në 1421 Drishtin e pushtuan trupat e  Despotit , e per ketë pushtim u erdhi teper keq Venedikasve  “quia sine Drivasto civitas Scutari parum valet”   (sepse pa Drishtin vlen pak qyteti i Shkodres )…Mbas vitit 1442 Venedikasit  e zotruan  qytetin e Drishtit  dhe per 36 vite (1442-1478).  Më pas u kthyen perseri privilegjet e qytetit…28.  Ndersa  një burim tjerter thotë se : “ Në  vitin 1440 , Andrea  Engjelli , asokohe Dukë  i Drishtit , pasardhes i perandoreve të Bizantit , duke parë  se turqit po perparonin çdo dite e më shumë dhe duke iu trembur faktit se Dukata e tij mund të binte në duart e tyre , ndoqi shembullin e shumë  qyteteve të tjera të Shqiperise dhe iu dorzua Venedikasve …”. 29.  Duke ditur se Drishti  administrohej  nga  Venedikasit ,(qe ndonse ishin fuqi europiane , ata ishin pushtues), mbas  rikthimit të Gjergj Kastriotit (në Krujë) si prijes  i Arberisë , shkruhet per një rezistencë të qytetit të Drishtit në vitin 1448 , ndaj rrethimit që i kishte bërë  Hamza  Kastrioti , nipi i Skenderbeut (pa lejen e axhes tij ).. Në Drisht  asokohe  komandonte Andrea  Engjelli…30.  Drishti  si qytet e  kala per rreth një çerek shekulli (1444- 1468 ) nën  udheheqjen e Gjergj Kastriotit Skenderbeu kishte qenë  pjesë  e rendesishme e heroizmit – mbrojtjes  të Arberise nga invazionet pushtuese turko-osmane.  Kjo qendresë  antiotomane vijoj në Drisht  edhe rreth dhjetë vite  pasi nderroi jetë  kryeheroi legjendar Skenderbeu..  Vlen të kujtohet se Drishti duke qenë  një qender qytetare e rendesishme , ku kishin lindur e rritur shumë burra  të vlefshem per  Arbërinë  e më gjërë , si  Arqipeshkvi  Pal Engjelli e tjerë , kishte luajtur një rol pajtimi e bashkimi në mes princërve Arbër të cilët shpesh grindeshin me njeri tjetrin , siç ishte rasti i Lek Dukagjinit me Skenderbeun , që duheshin pajtuar. Per keto detyra Papet ngarkuan klerikë  prej qytetit  me katolik të Arberise , Drishtit të vogël.   Komuna  qytetare  e Drishtit drejtohej prej kohesh tç moçme  prej prifterinjeve  , ku Drishti  kishte derguar gjithmonë klerikë të shumtë drejt Arberisë e Dalmacisë . Keta klerikë njihnin  mënyren e jeteses dhe të të menduarit të malësorve , ndaj e kishin më lehtë se gjithë të tjeret me Skenderbeun dhe Dukagjinin. Ngritja e qendreses katolike ishte në thelb meritë e tyre. Si kurrë ndonjeherë  më parë drishtianet moren në duar kontrollin e kishës katolike në Arbëri.  Prej qytezes tyre në hyrje të Malsisë , zbrisnin teposhtë në fushë  per të organizuar rishtaz katolicizmin , si arkigjakon , ipeshkev , e arkipeshkev. Në ketë grup klerikesh bënin pjesë   p.sh. Eugen Suma , të cilin  papa Nikolla  i V e kishte caktuar nunc  në Ballkanin perendimor …Pal Engjelli , (të cilit  me 22 gusht 1452  Papa Nikolla V i dergon një leter si peshkop i Drishtit …31 ,e më vonë bëhet ipeshkev i Durrësit..)  , në vitin 1460  u ngjitë në ofiqin e arqipeshkvit , duke u bërë keshtu udheheqes i katolicizmit  arbër në luften kunder turqve.. Pa pushim  Pal Engjelli udhetonte  mes Italisë dhe Arbërisë sa andej ketej , perfaqesonte Skenderbeun neper oborret e ndryshme  dhe para Keshillave të Napolit , Milanit e Venedikut…32.  Pal Engjelli  në vitin 1462  shkroi  në gjuhen shqipe “formulen “ e Pagezimit … Bashkohesi i Gjergj Kastriotit  dhe  Pal Engjellit , Dhimiter Frangu që  kishte pasur funksionet  e keshilltarit , arktarit , ambasadorit dhe  fetarit  do të shkruante per imzot Engjellin : “..Ishte  ky zotni , një njeri shumë i urtë , i mençur, dhe i dlirtë , perveçse shumë i ngritur  e i ditur  jo vetem në  gjuhë e letersi greke , hebraishte ,  kaldeike e latine ,por edhe shumë i thelluem në teologji , dhe i pergatitur në të shtatë artet liberale , që per virtytet e rralla të tij , ishte i dashtun , i çmuem e respektuem prej të gjithve , e prej princerve të  Arbërisë , veçanarisht prej Skenderbeut , i cili në të gjitha veprimet dhe në çdo vendim të tij , këshillohej me atë Peshkop, i quajturi Pal Engjelli , i cili ishte i biri i kontit Andrea Engjelli , nga një familje e shquar..” .33.  Prej kolegjit të  Kardinaleve  ishte bërë propozimi  per të emrua  Kardinal  Pal Engjellin. Papa Piu II pasi e kishte miratuar ketë propozim , kishte shprehur deshiren  që të shkonte vetë per  t’ia  dhanë  kapelen e kardinalit  në Durres , ku do të celebronte një meshë per shpirtin e Shenjtë  dhe do të kurorzonte Skenderbeun Mbret të Epirit  e të gjithe Shqiperisë .34.   Kjo nuk u realizua  per aresye  se në menyre të papritur  nderroi  jetë në Ankona  Papa Piu II me 14 gusht 1464. 35.  Gjergj Kastrioti në shtratin e  vdekjes  ( janar 1468) pasi therret pranë  , djalin Gjonin , gruan Doniken , si dhe princër  e keshilltarë me në krye Pal Engjellin i drejtohet trashigmtarit  tij (Gjonit)… Shpesh herë kam qenë këshilluar nga vellai dhe prindi i mirë ,Monsinjor  Pal Engjelli, kryepeshkop i Durresit, të cilin ( kur ti pelqej Zotit  të  ndërroj  jetë unë…) e caktoj zevendesin tim.  Kështu të urdheroj bir  t’i   ndjekesh keshillat dhe të mos ndahesh kurrë prej tij , as prej mësimeve  dhe këshillave që të jep, sepse  duke i ndjekë  e zbatua ato , nuk do të gabosh kurrë…36.  Historiani i shekullit XVIII ,Gianmaria  Biemmi , shkruan se Pal Engjelli  është edhe biografi i Skenderbeut , që nënshkruante  me “Anonimi Tivaras”..37.  Fatkeqesiht  zevendesi i Skenderbeut  Pal Engjelli vdiq ne vitin 1469 .. Pak kohë  më vonë  ofiqi  arqipeshkvnor  iu  kalua fisnikut  drishtian , ipeshkevit Nikollë  Suma..38.  Drishti , i rezistoi fortunes otomane deri në vitin 1478..  Per të sjellur sado pak në kujtesë tragjedin e pushtimit otoman të Drishtit  po i “referohemi” kujtimit të një familje që e ka perjetuar ketë tmerr, por që arriti të shpetoi.. Familja Spiron  iku  nga Drishti pas pushtimit  nga turqit . Fjalet me të cilat Don Luka  sjellë në mendje  ketë tragjedi  edhe pas pesedhjetë  vjetesh , duke kujtuar  hollësi  që kanë të bëjnë  deri edhe me diten e me oren , kanë një forcë  evokuese  aq mbreselenese , saqë shpesh herë  të duket se ke të bësh me pershkrimin rrenqethes  të një kalvari ,”rrugëtimi” i të cilit e priste një fund i tmershëm: “….Drishti , qytet në Shqiperi , u pushtua nga vetë Sulltani me forcen e armëve  në 1478 , diten e parë të shtatorit , aty nga ora tre e  pasdites”..39.  Ata luftetare  që u perpoqen të luftonin  kunder armikut  u vranë deri në njeriun e fundit .40. Turqit  gjatë pushtimit të Drishtit kishin  zënë  300 drishtas robër.  Sulltan Mehmeti  II urdheroi me u pre kokat të gjithëve ketyre para mureve të kalasë së Shkodrës .41.  Per Keshtjellen e Drishtit  ka perveç tjerave edhe një gojedhenë interesante per princin Lekë  Dukagjini , i cili kishte qenë protagonist në mbrojtje të keshtjelles së Drishtit : “…Turku e rrethoi me një ushtri të madhe (Drishtin, N.B.) , por  Lekës  me shokë nuk u shkonte as në mendje  me  u dorzua . Mbas  do kohe ,të ngushtuem prej etjet , Leka  çoi një grua me marrë ujë  tek një gurrë e fshehtë , por turqit e diktuen , i vunë priten dhe e zunë.  Asaj i premtuen  se do ta leshojnë  nëse u tregon gjendjen e të rrethuemve. Per me shpetua u tregoi se njera anë e  kështjelles ishte rrënuar  prej gjyleve  të topave , dhe Leka e kishte arnue me  lekura buajsh të zbardhuara me gelqere. E leshuan gruan me ti dëgjuar keto fjalë , por  në anen e prishur të kështjelles  filluan të godisin me topa.  Leka e mori vesht  prej kesaj grueje se si ishte puna , dhe urdheroi  me u ba gardh ushtria  nga ana e murit  të rrezuar, per të mos lejuar ushtrinë turke  të hynte në kështjell.  Brenda me Leken  ishte ngujuar edhe i vellai Pal Dukagjini , burr  i  mençur e i kujtueshem  , por qorr të dy sysh… Leka ra gjallë e ngushtë  dhe e pyeti : “Pal ,cfar  të bejmë se  mbaruam brenda ?” ; “Mbath kuajt  me patkoj  se mbrapshti , ju pergjegj Pali , dhe të dalim sonte naten.”  Leka  beri si tha Pali … e pa u diktua prej Turkut  iku e zuri vend në  Shkemb të  Rajës.  Kah ra  Lugut të Shalës , me lot  per faqe  i “bertiti” dheut :  “Lirë e bekue ! Amanet u paça lanë Zotit, orëve të ketyre bjeshkëve  e  vrrive!   Ketu i past  mbetë sherri Turkut , e Zoti  i Lum kurrë mos ia daftë  , e hajrin mos ia paftë deri sa të vijë i zoti në vend të vet!  Per nën  maje të Rrshellit  është edhe sot vendi i quajtur  Guri i Lekes , ku ky kishte pas lanë një roje per me vrojtuar se kur po binte qyteti i Dakajve (Dukagjin)  në dorë të turkut .  Mbasi e pushtoi ketë qytet  turku sulmoi Shkambin e Rajes , ku mendonte se ishte  ngujuar Leka , i cili ishte lajmruar me kohë…”.42.   Mbas pushtimit  turko-osmanet ndryshuan rrenjësisht  strukturen e ngulmimeve  të Arberisë së mesme e të  Veriut … Nga vendbanimet mesjetare  Sauciumi , Balezo dhe Drivasto (Drishti) e humben çfardolloj  rëndësie …43.  Osmanet  shkaterruan vendbanime të shumta të madhësive të mesme e të vogla , në pellgun e Shkodres  duke i dhënë  një fund të dhunshem kultures së vjeter qytetare  arbëre  me Drivaston ,Balezon , Suaciumin dhe Danjen..44.  Fundin  “pa kthim” të qytetit të Drishtit  e verteton edhe  botimi enciklopedik prej dhjetë  vellimesh të Evlija  Çelebi-s (diplomat e funksionar  i Portes Lartë) , i cili  në pershkrimet e udhtimeve të tija të viteve 1660-1670 , Drishtin as nuk permendet fare…

Banorët e DRISHTIT  ndër  Shekuj  dhe Fati i tyre pas pushtimit Otoman… 

 Nuk  ka as më të voglin dyshim se Drivastum-i (Drishti) ndër shekuj është banuar nga popullsi Ilire , Arbnore e Shqiptare që janë e njejta popullsi autoktone.. Integrimi e zhvillimi i kësaje  qendre  Qytetare të njohur kishte  bërë që në Drisht,  të  kenë edhe popullsi (të vogël) jo shqiptare e cila  banonte ketu per qellime biznesi , tregtie , administrimi e tjerë.  Pikrisht per këto aresye  Albanologu Milan Shuflaj shkruante : “ …Venedikasit  dallojnë këtu latinet dhe shqiptaret…Në Drivastum permenden familje patrice me prejardhje të thjeshtë shqiptare ( Scapudar, Precali )… Shumë më gjatë qendroi elementi romak në qytetin malsor Drivastum , me mbiemrat e familjeve  Polombo ose Colomba ,de Leporibus , Barbara, Biancha..Banoret e ketij qyteti në shekullin e XV e kishin per lavdi te quheshin romak (Romanorum Colons se appelantes)…45.  Ndersa historiani dhe albanologu Jireçek thotë se në qytetin e Drishtit gjindet edhe emra shqiptar si Bariloth ,Trekalo e veçanarisht emri Skapuder (Shqiptare ), që është e para gjurmë e  emrit  Kombetare të SHQIPTARËVE , nga viti 1368..46.   E gjithë kjo histori u shua mbas pushtimit otoman të Drishtit (1478), ku qyteti u katandisë  me fare pak banore siç do ta shohim në Defterin e Regjistrimit të Sanxhakut te Shkodres të vitit 1485 (perpiluar nga pushtuesit otoman , kryesisht per qellime taksash).. Në ketë Defter  gjenden vetem emrat e 16 kryefamiljarve (16 shtepiave),që janë: -Gjergj Zhupa , -Gjergj  Menka ,  -Luka Velca , -Nikolla Dobroshi , -Andrija Gradini , -Gjergj Dobroshi  tjeter , -Pjetri i biri i Malckos , -Gjon Dobroshi ,- Gjergj  Dobroshi ,  -Dimiter Bukmiri ,  -Gjergji , i biri i Dobrosit , -Domeniku , i biri i Kuçit ,  -Gjoni , i biri i Dobrosit , -Stepani ,i biri i Bardos , -Pietri , i biri i Preimirit , -Gjoni  Dobrosi tjeter.47.  Vlen të  cilesohet se në  Defter shkruhet se keta kryefamiljare (shtepia) banojnë në Varoshin e Drishtit , pra ne lagjet jashtë Kalasë . Sipas tingellimit të emrave dhe “mbiemrave “ ,shumica e ketyre banoreve kanë afersi gjaku me njeri tjetrin , si dhe i perkasin  besimit kristian… Në faqet e  Defterit që sipercituam mesojmë se nga Drishti vareshin ,ose kishin lidhje per aresye të ardhurash e tjer  disa vendbanime (fshatare), si : Fshati Luk (Lok),  Fshati Shend Bfishi , Fshati Prekal , Fshati Vilza , Fshati Dom (Domen ,N.B.).  Fshati Shengjin , me emrin tjeter Rasha…  Lidhjet e ketij fshati  kishin qenë më të forta në kohen kur Drishti kishte qenë edhe Ipeshkvi , ku varej kisha apo manastiri benediktin i Shën Gjonit , dhënë prej Papes në 1356 peshkopit të Balezos (Ballezës). Ky më vonë i perkiste  qarkut të Drishtit në katundin Strilato.. apo Shtoj (shpesh edhe Rash ,N.B.) , dhe abati duhej të ishte gjithmon Drishtas ..48.  Një burim i vitit 1582  e jep Drishtin  me vetem 6 kryefamiljarë (shtepia) dhe 3 beqarë , të gjitha të besimit  musliman.  Nga fundi i shekullit XIX Degrandi  thotë se ketu kishte rreth 50 shtepia  të ndertuara nga mbeturinat që mbulojnë  kudo ketë tokë , të  cilat perbëjnë fshatin në mes të cilit  ngrihet një xhami e vogel …49.  Një pjesë të historisë dhe fatit të familjeve të qytetit të Drishtit e qarteson albanologia e studiuesja italiane  Luçia  Nadin , e cila në studimin e saj  tregon per familjet drishtiane  që nga dhuna otomane kishin ikur  në Republiken e Shën Markut… Është interesant se  që me 5 gusht të vitit 1442  në Venedik ishte hartuar një privilegj në favor të Drishtit .  Me 22 tetor të po atij viti u krijua “Shkolla e Shqiptareve” ,qe ju perkushtua Shen Galit e Shen Saverit , ku Shen Gali ishte Shenjetori mbrojtes i Epirioteve.50.  Në kapercim të shekullit XV , Pjeter Engjelli ,vellai i arqipeshkvit  Pal (Engjelli) ,pas viteve robëri , bashkë me të shoqen Luçie Spani dhe pesë femijet e tyre erdhi fillimisht në Venecia e më pas u shperngul  në Padova.51.  Mbas stuhisë  otomane  edhe vojvoda i qytetit të Drishtit  Nikolla Ungri (duke ju referua Marin Biçikemit dhe Marin Barletit) kishte arritur të strehohej  në Venedik..52.  Edhe Minotet (Minoxi ), familje fisnike Veneciane  ishin nga Shqiperia , me sakt nga Drishti..53.  Drishtianet si shumë Arbër të tjerë , per kontributin që kishin dhënë  jo vetem në mbrojtje të trojeve të tyre , por edhe të besimit e qytetrimit  që ishte i njejtë me Europen Perendimore të kohës , ishin të nderuar e mirpritur në  Republiken e Venedikut (apo Shën  Markut) , e cila në ato vite per të gjithë ata që  provonin  se  ishin nga  Shkodra apo Drishti u lindte  automatikisht e drejta e trajtimit  në menyrë  të priviligjuar..54 .. Në San Beneto ( Lagje e Shën Markut), në vitet 1496-1520 , ishte famulltar që kryente edhe detyren e noterit edhe Piero Bon ,qe  shkruante dhjetra  Testamente e dokumente shqiptaresh , ku ndër të tjera po  kujtojmë ,Emrat : Agata de Alesio , Bazilio de Alesio ,  Ballato de Ungari … Marina  e Suma , të gjithë nga Drishti.. Në  vitet 1508 – 1541 , nga famulltari dhe noteri Antonio Spiti shenohen ; Maria Drivaster (Drishti), Mark Elia  ish kanonik i Drishtit , Andrea  nga Drishti … Luka Spiron nga Drishti…55 , e deri tek Dukagjinet që janë  kusherinjë  të  Engjelloreve dhe u integruan mjaft  hijeshem në Venedik..56.   Nëse do të vijonim  të citonim  emrat e familjeve të shquara të Drishtit  , ketu do ta paraqitnim një listë  të gjate , por ne po e mbyllim duke kujtuar , se trashigimia  e familjeve të shquara të qytetit të Drivastumit (Drishtit) ,sipas studiuesit të njohur  shkodran Hamdi Bushati ka vijuar (në Shkoder)  me familjen që rrjellë nga  Engjellorët , e cila trashigohet tek “mbiemri” SHIROKA e deri tek  ajo RADOVANI..57.  Ketë e perforcon edhe kleriku dhe historiani i njohur At Marin Sirdani ,kur  shkruan se: ”Radovanet janë  degë e Engjellorëve të Drishtit..”.58.  Natyrisht edhe Drishtianet e sotem ,pavaresisht nga  emrat apo mbiemrat që mbajnë janë  pjesë e kësaj historie qe ka vetem trashigimi shqiptarie, e per rrjellojë Europiane..

TRASHIGIMI  QYTETRIMI  NËN  RRËNOJA…  

Në fundin e shekullit XIX , dhe fillimin e atij të XX (1897-1904) , një studiues e albanolog që vizitoi  atë çfar kishte mbetur  nga një qytetrim famemadh , do  të pershkruante mrekullisht trashigimin , apo me saktë rrënojat e muriet që identifikoheshin  me qytetin –kala të Drishtit.. Nga ky pershkrim po citojmë :  “..Një rrugë turke  e shtruar me kalldrem  të çon pas shumë  sperdredhjesh  nga lumi deri tek hyrja  e qytetit , të cilen banorët e Drishtit  e quajnë “porta”. Nga porta kanë mbetur dy pilastrat anesore dhe njera nga mbeshteteset e harkut… Në afersi të portes se çitadeles ,midis germadhave  u gjetë nga fshataret një bllok i punuar guri që paraqiste një emblemë.  Ajo kishte  një formë afersisht katrore me permasa 49 x 47 cm. Emblema  ka tri yje dhe një ornament të vogël në mes ,i cili nuk shquhet qartë…mungesa e një mbishkrimi nuk të lënë të percaktosh nëse kjo stemë i perkiste një zoterie venecian apo shqiptar. Mund të  mendohet se guri ka qenë i murosur në konstruksionin e portës dhe është rrëzuar bashkë me murin e saj. Kjo emblemë është e vetmja që mund të flasë per Drishtin mesjetar… Perveç kesaj hyrje kryesore ,në anën lindore të murit të qytetit ndodhet  një hyrje tjeter, të cilen njerzit e quajnne porta e Shalës… Ajo është.. pjeserisht e rrënuar.. Po të hysh nëpërmjet kësaj porte do të ndodhesh ..midis shtepiave të fshatit të sotem të  Drishtit ; këtu shtrihej me siguri qyteti mesjetar.. Nga mbeturinat e vjetra njohim një gur romak , i cili u gjetë i murosur gjatë shkaterrimit të një ndertimi të vjeter dhe sot (viti 1900) ndodhet në shtepinë e bajraktarit të Drishtit.  Guri është thyer në pjesen e siperme  nga ana e djathtë… Ky rrethohet nga një  kornizë me profil ; poshtë saj një fushë  e perzgjatur zbukurohet nga nje vazo dyvegjake  me bark të fryrë dhe nga dy vila të mëdha rrushi… Midis dy shkronjave dallohet një O , por kjo  duhet të jetë vetëm një shenjë  e madhe piksimi… Ndodhet ketu edhe një gur  tjeter , i cili ka të gdhendur shenjat që paraqiten perbri.  Sipas Pater Vassilicos  nga kolegji Jeziut në Shkodër , ky është një monogarm i Krishtit , i cili per herë të parë u vizatua keshtu nga S.Bernardinus i Sienes ; sipas kësaj guri duhet të jetë i shekullit XV …Çitadela ka formen e një shumkendeshi të   ç’rregullt me shumë bastione dhe kulla… Porta tani e rrënuar dhe e braktisur , është vendosur në ballin që sheh nga qyteti… Muret rrethuese  janë të ruajtura mjaftë , në  disa vende ato arrijnë lartesinë e një kati. Njeri prej tyre që ndodhet perballë  qytetit  ,tregon katër hapje dritaresh , kurse ndarja e brendeshme e çitadelës nuk del qartë.  Në shpatin që shtrihet midis çitadeles dhe qytetit të vjetër , ruhen ende rrënojat e një kapele të vogël… Hapsira e brendeshme është aq e vogël sa ky ndertim nuk mund  të ishte i destinuar per meshat e një komuniteti të tërë…. Matriali i ndertimit është një gur i zakonshem , i punuar mirë , por pa ornamente. Në rrezë të kodrës së qytetit lumi i Kirit kapercehej nga një urë , nga e cila sot ruhen vetem mbeturinat e një kembe në shtratin e lumit.  Perball kodrës së qytetit në anën tjeter të  perroit të Drishtit mbi majen e një kodre hasen mbeturina muresh , të cilat njerzit i quajnë  “Pazar” dhe i mbajnë per kishën e Shën Mërisë.  Në anën perendimore të malit të Drishtit ndodhen mbi një kodër dy tyrbe muhamedane.  Ato i perkasin një shehiti , një luftetari të fesë , i cili gjatë pushtimit  të Drishtit nga turqit gjeti vdekjen ketu , per fenë e vet.  Në  njeren nga tyrbet është varri i shehitit , ndersa  tjetra rrefehet se është ngritur  në vendin ku ai u plagos në gishtë , prandaj edhe quhet Tyrbja e Gishtit. Emri i shehitit thuhet se ishte Kamber ,por nuk tregohet gjë mbi postin qe ai zinte në ushtrine turke. 59.  Ky pershkrim është bërë  mbi një shekull më parë (viti 1900) , nga  një studiues e albanolog , që në  ato vite ka qenë edhe konsulli i pergjithshem i monarkisë Austrohungareze në Shkodër , dhe punën e tij studimore  e ka  shoqeruar  me fotografi  e skica  të bëra në vend (në Drisht).  Fatkeqesiht edhe kjo trashigimi qytetrimi , kulture  e  zhvillimi e konstatuar mbi një shekull më parë , nuk është e gjitha  e disponueshme sot. Megjithatë  edhe kështu nën rrënoja  , historia e qytetrimit nga Drivastum-i  antik , tek   Drishti i fillimit te shekullit XXI është një dëshmi e pakontestueshme , që duhet të ruhet si sytë e ballit me të cilet shohim rrugën pa kthim në Europën  e  Bashkuar, në themelet e hershmerisë  të së cilës  bënë pjesë edhe historia e qytetit  të  Drishtit , pavaresisht se sot ky  është vetëm një fshat  i rëndesishem brenda  njësisë administrative të Postribës ku edhe kjo është  pjesë e historisë me shumë vlera  të shqiptarisë ndër shekuj…

R E F E R E N C A T :  

1.Milan Shuflaj ,Serbet dhe Shqiptaret ,fq.15.

2.Milan  Shuflaj   ,po aty fq.39.

3.Hyacinthe Hecquard ,Historia  dhe Pershkrimi i Shqiperise Eperme ,ose Gegerisë ,veper e cituar fq.145.

4.Gjush Sheldija ,Kryeipeshkvia Metropolitane e Shkodres e dioqezat sufragane ,shenime historike ,fq.75-77.

5.Theodor  Ippen ,Shqiperia e Vjeter ..fq.181-182.

6.Vezhgime Iliro – Shqiptare ,perpilua prej Dr.Ludwig Von Thalloczy. ,Konstandin Jirecek ,fq.119.

7. Hyacinthe  Hecquard  ,po aty fq.144-145.

8.Ermanno Armao ,Vende ,Kisha ,Lumenj ,Male e Toponime te nje harte te lashte te Shqiperise Veriore, fq.73. 

9.Giuseppe  Valentini , Il Diritto delle Comunita…fq.256.

10.Fulvio Cordignano ,SHQIPERIA permes vepres dhe shkrimeve te misionarit te madh  Itralian At Domenico Pazzi ,1847-1914 ,fq. 244, V.II 

11.Milan   Shuflaj , Qytetet dhe Kështjellat  e Shqiperisë ,kryesisht në mesjetë , fq.94-97 , botime Onufri  2009.

12.Theodor Ippen ,po aty ,fq.182.

13.Gjush Sheldija ,po aty ,fq.77.

14.Vezhgime Iliro-Shqiptare ,po aty fq.120.

15.Ermanno Armao ,po aty ,fq.73.

16.Milan fon Shyflaj ,Situata të Kishës  në Shqiperinë paraturke ,fq.131-132 , botime franceskane  ,Shkodër 2013 , perkthyer dhe perg. Per botim , Dr. phil. MA Edmond Malaj.

17.Oliver Jens  Schmitt ,Arberia Venedike 1392-1479 ,fq.129.

18.Theodor Ippen ,po aty ,fq.184.

19.Hyacinthe Hecquard ,po aty , fq.145.

20.Vezhgime Iliro-Shqiptare ,po aty ,fq.119.

21.  Oliver J. Schmitt ,po aty ,fq.105.

22. Oliver J. Schmitt ,po aty, fq.285.

23.A. Degrand ,Kujtime nga Shqiperia e Eperme ,fq.53.

24.Zija Shkodra ,Qyteti shqiptare gjate Rilindjes Kombetare ,fq.440-441.

25.A. Degrand ,po aty ,fq.53.

26.Pellumb  Xhufi ,Nga Paleologet te Muzakajt;Berati dhe Vlora ne shek.XII-XV,veper e cituar ,fq.273.

27.Milan fon Shyflaj , Situata të Kishës  në Shqiperinë paraturke ,fq.117.

28.Vezhgime Iliro-Shqiptare ,po aty ,fq.119-120.

29.Hyacinthe Hecquard ,po aty ,fq.145-146.

30.Hyacinthe  Hecquard ,po aty ,fq.146.

31.Gennaro Francione ,Skenderbeu nje Hero Modern ,fq.104.

32.Oliver J. Schmitt, po aty ,fq.579.

33.Dhimiter  Frangu ,Veprat e lavdishme te Skanderbegut ,fq.169.

34.Dhimiter Frangu ,po aty ,fq.171.

35.Gennaro Francione ,po aty,fq.169.

36.Dhimiter Frangu ,po aty ,fq.226.

37.Gennaro Francione ,po aty ,fq.86.

38.Oliver J.Schmitt ,po aty ,fq.580.

39.Lucia Nadin ,Shqiptaret ne Venedik ,mergim e  integrim  1479-                      -1552,fq.162. 

40.Hyacinthe Hecquard ,po aty ,fq.147.

41.Vezhgime Iliro-Shqiptare ,po aty ,fq.121.

42.Ate Marin Sirdani ,Ndricime te Historise,te Kultures dhe te Artit Shqiptare ,fq.362-363.

43.Oliver J.Schmitt ,po aty ,fq.552.

44.Oliver J. Schmitt ,po aty ,fq.559.

45.Milan Shuflaj ,po aty fq.88.

46. Vezhgime Iliro-Shqiptare ,po aty ,fq.120.

47.Defteri i Regjistrimit te Snaxhakut Shkodres i vitit 1485,fq.136-137.

48.Vezhgime Iliro-Shqiptare ,po aty ,fq.121.

49.A.Degrand , po aty ,fq.53.

50.Lucia Nadin ,po aty ,fq.52.

51.Lucia Nadin ,po aty ,fq.60.

52.Lucia Nadin ,po aty ,fq.44.

53.Lucia  Nadin ,po aty ,fq.149.

54.Lucia Nadin , po aty,fq.48.

55.Lucia  Nadin ,po aty ,fq.157-158.

56.Lucia  Nadin ,fq.62.

57.Hamdi  Bushati ,Shkodra dhe Motet II ,fq.256-257.

58.At Marin Sirdani , Skanderbegu mbas Gojdhanash ,fq.121.

59.Theodor Ippen ,po aty ,fq.186-190.

Filed Under: Histori Tagged With: Ndue Bacaj

SHASI, QYTETI “KALENDAR” BESIMI E QYTETËRIMI NËN RRËNOJA

October 27, 2021 by s p

Nga Ndue  BACAJ

HYRJE  

Foto e disa rrënojave të qytetit të Shasit

Që në adolishencën time  nga burra të moshuar të vendit ku u linda dhe u rrita , (duke perfshirë edhe të parët e mi) , kam dëgjuar të bisedohet se ndër mote ka  pas ekzistuar një vend që njihej me emrin Kishat , (qyteti mesjetar i Shasit) ,  dhe  gjindet në trojet shqiptare të mbetura nën  Malin e Zi. Dikur tregonin ata , se atje  kishte qenë një qytet i lulëzuar e bekuar Arbnor-Shqiptar me 365 kisha , ku çdo kishë korespondonte me një ditë të vitit dhe i kushtohej një shenjëtori.. Ky qytet unik në të gjithë Europen e Boten kishte qenë një “kalendar” fetar e civilizues , por edhe një monument i pakontestueshëm i perkatesisë kristiane perendimore të  paraardhësve tanë Ilir-Arber e Shqiptar në trojet e tyre etnike. Nga trashigimia gojore e burrave të moshuar të  Malësisë së Madhe e më gjërë nuk thuhej asgjë e saktë per kohen e ndertimit të qytetit me 365 kisha të Shasit , dhe as per kohen e rrënimit.  Vetëm se rrënimin e ketyre kishave-qytet  ja faturonin pa mendyshje pushtuesve sllav e mbi të gjitha pushtuesit  turk , i cili sipas tyre per  “500” vjet me zjarr e hekur shkatërroi çdo gjë kristiane (kryesisht katolike) në trojet shqiptare , që i pushtoi pas dekës të Gjergj Kastriotit , ndersa banorët Kristian (katolikë) të ketyre trojeve i bani ku me hirë e ku me pahirë të braktisin vendin ose fenë e Krishtit e të rrokin atë të pushtuesit turk , islamizmin… Qyteti “kalendar” i Shasit ndonse “permendet” vetëm në gjysmen e dytë shek.IX , ai me siguri është shumë më i hershëm , pasi duke ditur historinë e kristianizmit në trojet Iliro-Shqiptare , mendoj se duhet ta ketë “fillesen” e tij si qytet “kishtar” të pakten në një kohë me Shkodren apo pak më vonë , aty nga fundi i shek.IV apo fillimi i shek.V… Albanologu  i njohur  kroat Milan Shuflaj thotë se ….: “Pasi qyteti i madh Romak Dioklea  u rrenua  prej katastrofafe natyrale  dhe fuqive barbare. Atë e goditi  rëndë termeti  i vitit  518 . Qyteti u shkretua rreth shekullit VII , dhe pjeset e tij të shkaperdredhura  u rrembyen nga keshtjellat e aferta . Aty u krijua  grupi i qyteteve  mesjetare  Suacium (Svaci-Shasi) ,Drivastum (Drishti ) , Balecium (Balezo ) dhe Danja …” Milan Shuflaj “SERBET DHE SHQIPTARET “ , faqen 15 .1.  Pra siç  shkruan  albanologu Shuflaj Shasi  duhet të ketë filluar të njihet si qytet të pakten që në shekVII… Qyteteve iliro-arbnore-shqiptare  shkatërrimi nuk ju nda edhe në shekujt e më vonë. Për këto shkatërrime të qyteteve iliro-arbënore-shqiptare  duke perfshirë edhe Shasin , Milan  Shuflaj në një botim të tij të vitit 1921 do të shkruante : “Fuqia armike turke e dëboi , e asgjesoi ose e shpernguli brendinë e gjallë të ketyre qyteteve , mbartësinë e thelbit të qytetit autonom , madje shpartalloi edhe lëvoren e qytetit ose e dëmtoi rëndë atë. Nga shekulli XV-XVI shohim se si ngulen kolonitë polipe të epokës mbi rrënojat e qyteteve të dikurshme si mbi mbulesen e një kërmilli , vendosen fshatrat Balzë , Svaç (Shas N.B.) , Drisht ose rrethinat e hapura si pazari jashtem i Durrësit ,pazari i Lezhës ,Tabakët e Shkodrës… Karakteri i qyteteve shqiptare është shkencërisht interesant deri në fillimet e sundimit turk , më pas humb në retorten e administrates bizantine-turke. Mirpo sundimi  turk , që shtrihej në shek.XVI pothuajse mbi të gjitha qytetet  shqiptare , krijoi mjerisht një boshllëk të madh në matrialin e historisë  së brendëshme  të ketyre qyteteve…”.2.  Si rezultat i ketij shkatërrimi (me kulm e thuajse me temel) sot qyteti “kalendar” i 365 kishave është vetem një rrënojë  , por edhe në ketë gjendje ai fletë e dëshmon shumë per autoktonin iliro-arbnore-shqiptare të ketyre trojeve , dhe perkatesinë keristiano-europerendimore të tyre edhe pse ky qytet “kalendar” ka mbi katër shekuj që qendron rrënojë… Është pikrisht deshmia e pavdekshme e autoktonisë shqiptare kristiane (katolike) e europerendimore e Shasit e tjer , që ju prishë edhe sot në fillimet e shekullit të XXI ëndërrat grabitqare e tjetersuese të historisë , ardhacakëve sllav që zbriten “sëvoni” nga Uralet , si turma të mjerimit , por që dalngadal u bënë shtete kampione të shovinizmit…

QYTETI “KALENDAR” I SHASIT NË  VËMENDJEN E STUDIUESVE 

Perpara se të citoj disa nga studiuesit , albanologët  e historianët , të cilet prej më shumë se një shekulli e këtej kanë lënë diçka të shkruar per historinë e qytetit “kalendar” të Shasit , unë dua të cilësoj , se shenimet e tyre ndonse janë edhe perseritëse në mes autorëve unë mendova në pergjithsi , t’i citoj sikur i kanë shkruar…  Do t’i  paraqes jo me mendimin se persëritja është “nëna” e dijes , apo duke perseritur se diçka do të mbetet , por me mendimin se  thenia e të njëjtës histori per qytetin e 365 kishave nga autor të ndryshëm me vlera të pakontestueshme  nderkombëtare , permbanë një histori të pafallsifikueshme per dje , sot dhe nesër. Sigurisht që është per të ardhur keq që  si rezultat i rrokopujave historike që rroken ndër shekuj trojet etnike shqiptare , historia jonë më shumë është dokumentuar e shkruar nga të huaj se sa vendas… 

CITIME  NGA  STUDIUESIT  

Fulvio Kordinjno: “Svasi (Svaç) , qytet i madh , siç e tregojnë rrënojat dhe 365 kishat që i mvishen ketij qyteti . Ka nën perkujdesjen e tij disa fshatra  me rreth 2000 frymë”.3. Ky shenim per Shasin është bërë në vitin 1890 , nga misionari i madh At Domeniko  Pazi , kur ai i kishte vizituar rrenojat e qytetit ipeshkvnor të 365 kishave , ndersa vepra  dhe shkrimet e tij janë publikuar nga F.Kordinjano… 

Pas ketij citimi të shkurtër por shumë domethënës mendova të citoj ,studiuesin dhe historianin Theodor Ippen (i cili ka qenë edhe konsull i pergjithshëm i  Austro-Hungarisë në Shkodër në vitet 1897-1904) , ku gjatë qendrimit tij në Shkodër ka vizituar thuajse të gjitha zonat e Shqiperisë “Eperme” ku mendonte se rrezatonin histori.  Rezultat i kesaj pune shkencore janë edhe  citimet e mia nga vepra e Ippenit , Shqiperia e vjetër… nga e cila citojmë:  “Tri orë poshtë Shkodrës  pranë fshatit  Shën Gjergj  derdhet në Bunë nga e djathta e saj , një lum i vogël i cili buron nga liqeni i Shasit , që shtrihet në veri të Bunës  rreth gjysëm ore larg saj. Bregu i djathtë dhe i majtë i liqenit perbëhen nga vargje kodrash , ndersa pjesa sipërme dhe e poshtme është e rrafshët. E para është një fushë e vogël moçalishte , mjaftë e pashendetëshme ku ndodhet fshati i vogël shqiptar Brinja.  Pas këtij fshati , vargu i kodrave gjatë bregut të djathtë të liqenit , quhet mali i Brinjës… Vargu i kodrave në të majtë të bregut të liqenit  është i zhveshur dhe shkëmbor . Në lartësinë që ngrihet mbi pjesën e siperme të liqenit , shtrihen rrënojat e një vendbanimi të moçëm që quhet Shas dhe që i ka dhënë emrin liqenit të vogël. Kisha latine këtë qytet që ishte qendër ipeshkvnore e quante Svacia.  Emri tani i ka kaluar një fshati të vogël , i cili ndodhet në luginën rrezë kodrave në anën e pertejme ku kalon rruga nga Shkodra për në Tivar . Në fshat ku banorët janë muhamedan , vendi i rrënojave quhet “Kishat”…4. “Rrenojat e Shasit , të njohura nga populli me emrin “Kishat” , shtrihen siper fshatit muhamedan Shas , të djegur nga malazezët gjatë luftës së fundit (viti 1877). Ato qendrojnë mbi vargun e zhveshur dhe shkëmbor të kodrave , që nga ana jugperëndimore e ndajnë Anamalin prej pellgut të vogël të liqenit të Shasit të krijuar nga lumi i Bunës. Po t’i shohesh nga poshtë germadhat janë mjaft ipresionuese . Mbi një tarracë të shpatit të kodres duket  një grup ndertesash të rrethuara prej të cilave njera ngrihet më lart se të trjerat e mbi to shquhen konturet e një qyteti të vogël të fortifikuar . Por kur afrohesh  zhgënjehesh fort . Muret e rrënuara  janë ruajtur keq  dhe kalojnë  njëngjyrëshe  e pa trajtë mbi shkëmbin aty pranë  , pa arritur të japin një ide të qartë mbi planimetrinë e qytetit.  Muri rrethues i qytetit  që duket se formonte  një drejtkëndësh të perzgjatur  mbi kurrizin e kodrës  dhe perfshinte dy pjerrësitë ansore , ruhet vetem pjesërisht  në lartësi  , në qoshet verilindore  , ku arrinë gjithsesi në dy bojë njeriu. Në të dallohen dy porta .  Njëra që mezi arrinë madhësinë e një porte shtepije , prej të ciles hyjmë në qytet dhe një tjeter që ndodhet  mbi shpatin  e pjerrët  nga ana e liqenit.  Brenda qytetit spikasin  rrënojat e një kishe  , të cilat ndodhen  në afersi të portës  së parë  në një sop mbi kurrizim e kodrës.  Ajo formon një drejtkëndësh të përzgjatur me një apsidë mbi të cilën ngrihej krejt e veçuar kulla. Brendësia është e mbushur me gërmadha dhe shkurre , megjithatë dallohet  që ndertesa ndahej në dy ambiente ; në narteksin dhe sallën. Nga lartësia ku ndodhet kisha , të kënaq  papritur  një pamje e bukur , ku midis gjelbrimit  spikasin  njollat blu mbi pasqyren e liqenit të Shasit , i rrethuar bujshëm nga kodërvargu i gjatë dhe pyllëzuar deri në rrezë të Malit të Brinjës , i cili pasqyrohet në ujrat e liqenit . Ky u sherbente dikur malësorëve  të fisit të Shkrelit  në veri të Shkodrës , si kullosë dimërore , ndersa sot bënë pjesë në Malin e Zi. Skaji perendimor i liqenit futet  në një fushë të vogël  moçalore  shumë  të dëmshme  për shëndetin. , në anë të së cilës  ndodhet fshati Brija apo Brinjë.  Në grupin e gërmadhave  në tarracen mbi Shas , pra jashtë mureve  rrethuese  , dallohen tri kisha . Njera prej tyre , me perjashtim të një muri  anësor të rrëzuar  , ruhet ende mjaftë mirë.  Me planimetri drejtëkëndëshe  ajo ka një apsidë  të së njëjtes formë  , të mbuluar me kube gjysmësferike , muri i pasëm i të cilës , dikur i zbukuruar me afreska  , pershkohet nga një dritare e lartë dhe e ngushtë. Në pjesen e përparme të kishës ruhet porta me një timpan  gjysmërrethor  dhe një dritare e lartë  me prirje gotike. . Në krahun e majtë  të portës janë murosur tri epitafe që lexohen me veshtirësi . Njëri  prej tyre  është i vitit 1262 dhe permend një peshkop me emrin  Markus.  Qyteti në  mesjetë ka qenë shumë i njohur  nën emrin Suacia  , Soacia , sllavisht Svaç , emër që tani në formën Shas  i ka mbetur fshatit  fqinjë. Ai ka qenë residence e një peshkopi  katolik , priste monedhat e veta  prej bakri  dhe ende në vitin 1332  banorët e tij  , ashtu si  ata të Antivarit (Tivarit) , Ulqinit , Shkodrës  dhe Drivastit (Drishtit) , quheshin latinë (kupto të besimit katolik N.B.) , çka tregon  deri në ditët tona per sundimin  e elementit  romanik në nomeklaturen  topografike të Shqiperisë  veriore. Megjithse qyteti kishte rënë , ai banohej ende  në vitin 1413”.5.  

HOLLËSI PËR GURËT (me epitafe) TË MUROSURA NË TË MAJTË TË PORTALIT..!

Te guri në afersi të portalit  dallohen mirë shenjat :

+          QIE

SC 

CVS BONEME 

MORIE MONEO

CCLXII   

Ky mbishkrim lexohet:

Hic requiescrit Ep[iscopus] Marcus bonae memoriae A[nno] D[omini] MCCLXII. Te Farlati , Illyricum  Sacrum , ku permenden disa ipeshkvë të ipeshkëvisë  së dikurshme  të Shasit  apo Svacias nuk permendet peshkopi  Markus  i shenuar në mbishkrim. Pranë ketij mbishkrimi  ndodhet një mbishkrim tjetër akoma më i fshirë , prej të cilit  dallohen  vetëm shkronjat e mëposhtme:

REO 

PETERVSVIUO 

TE DEUS 

IT 

E M  

Më tej nga e majta ndodhet i murosur  një gur  i tretë, prej të cilit gjysma është thyer  ndersa shkronjat e gdhendura  në pjesën e ruajtur janë të palexueshme. Edhe keta dy gurë janë gurë varresh  që ndoshta u perkisnin  ipeshkëve  apo dinjitarëve të tjerë të kishës.” .6.   Ndersa historiani dhe studiuesi i njohur Dr.Konstantin  Jireçek për qytetin “kalendar” të Shasit shkruan : “…Svaçi latinisht Suacia ose Soacia  , italsiht Suaço ose Soaço , seli e një peshkopi të kryepeshkopisë së Tivarit , permendet qysh  në vitin 1067 e deri në vitin 1530… Kur në vitin 1242 erdhen Tartarët  nga Hungaria nepër Dalmaci per me kthye në Rusi kah Serbia  e Bullgaria , simbas rrefimeve të asokohshmit Arqidjakon Thomas nga Spalato , qytetet e Svacit e Drishtit u rrethuan prej sish e banorët e tyre u prenë. Svaçi mandej është rindertuar , por persëri pati filluar me ra para 1400-it. Njihen para të preme prej ketij qyteti , ku në njëren anë kanë fëtyren e Shën Gjonit Pagzues e në anën tjetër nji logji  dy podesh e në majë nji pirg me mbishkrimin “Sovaci civitas”. Muret e qytetit ishin në 1406 në një gjendje aq të keqe që peshkopi shkoi  si i derguem i qytetit në Venedik  me kerkue leje per “fortificare et murare locum illum” , tue qenë se turqit kishin fillue me plaçkitë  rrethin. Raguzianët i japin peshkopit në 1413 tjegulla per të mbuluar pullazin e kishës. Në shek.XVI qyteti ishte i lanun e i  zbrazët. Giustiniani (historian venedikas N.B.) shkruan në 1553 se në “antichissima citta delle Suazzi” muret edhe pirgjet ishin ende në këmbë dhe hendeqet para murevet  ende lirë…”. Sot katundarët e rrethit i quajnë gërmadhat “Kishat” ase “Shas” , siç quhet edhe nji fshat i vorfen muhamedanësh  aty afër.  Qendrojnë ende muret e qytetit me dy porta  ; veç ketyre shquhen edhe teprica  të disa kishave si dhe gërmadhat e nji kishe të madhe  me altar në pirg e të nji kishe tjetër  me teprica  pikture e me vorrin e nji peshkopi të quajtun Mark e të vdekun  më 1262.”.7.    Qyteti i Shasit ndonse “perfundimisht” u shkatërrua nga pushtuesit ottoman , pas pushtimit perfundimtar të Anës Malit e Ulqinit e tjer në vitin 1571 , ky shkatërrim kishte filluar shumë më heret jo vetëm nga pushtuesit ottoman , të cilët pas fitores të luftës të Fushë-Kosovës të verës të vitit 1389 i sulmonin keto troje herë pa here , por shkatërrimi i qytetit “kalendar” të 365 kishave , kishte marrë goditje jo të vogla edhe gjatë sundimit të dinastisë shqiptare të Balshajve , si të Gjergj Strazimirit II  i cili ishte në luftë me Venedikun , Turkun , por edhe me sllavin Radiq Cernejoviq. Në keto “kushte” , nga frika e pushtimit turko-otoman Gjergj  Strazimiri , Balsha II  do  të nënshkruante me republiken e Venedikut “dorzimin” e qyteteve  e kalave që nga Shkodra , Ulqini e tjer. Per të treguar sodopak nga ato  kohë mendova të citoj  profesorin , studiuesin dhe njohësin e shkelqyer  të historisë të dinastisë shqiptare të Balshajve , Giuseppe  Gelcich i cili shkruan : “…Ndersa po kryhej pushtimi i Shkodrës dhe i vendeve të tjera që i kishin lëshuar  Republikës së Venedikut , në Senatin Venedikas (31 maj 1396) mbrriti lajmi i papritur , dhe në njëfarë mase krejt i paparashikuar , se me 25 prill (1396) Radiq  Cënejoviqi, i mundur nga ushtria e Gjergj Strazimir Balshës II , kishte pësuar humbje të rënda gjatë betejës , se një pjesë e vendit që Cërnejoviqët u kishin gllabëruar dikur Balshajve , po kthehej në duart e Gjergjit II , dhe se më në fund Budva , dhe të gjitha teritoret e qytetit , deri në gadishullin e Portorozos , ishin pushtuar nga (boshnjaku-sllav N.B.) Sandal Heaniqi..”.8.  Pasardhësit e Balshës II ; gruaja Helena dhe veçanarisht djali i tij Balsha III ,  per interesat e tyre do të  bashkëpunonte jo vetëm me dajat serbo-sllav , por edhe me turqit shpesh duke krijuar edhe probleme me republiken e Venedikun  , me të cilen kishte bërë marrveshje babai i tij Gjergj Strazimiri ,Balsha II… Per këtë “situate” dhe pasardhësit e Balshës II studiuesi dhe profesori Giuseppe Gelcich në vepren e tij  të publikuar per herë të pare në vitin 1899 shkruan: “Të gjitha  ato lëvizje dhe ndoshta pakëz edhe allishverishet që po kurdiseshin në Oborrin e Sulltanit , tronditen për një çast guximin krenar të Helenës dhe të Balshës III . Ata pa hequr dorë për asnjë çast nga qendrimi i tyre armiqësor kerkuan ndërmjetësimin e despotit të Serbisë.  Ky i fundit pasi i pranoi plotësisht kerkesat e së motres dhe të nipit , dergoi menjëherë në Venedik ambasadorët e vet me lutjen që Venediku të tregohej zemëgjërë me ata te dy , dhe t’u kthente gjithçka u kishte marrë. Venediku që e ndiente veten të fortë , falë të drejtave që buronin nga traktatet  e nënshkruara me Gjergj Strazimirin II , dhe i lidhur me ato qytete nga një serë marrëveshjesh  , pranoi t’i quante miq dhe  t’i  bënte qytetar të tij… por larg Shqiperisë . ku ata dëshironin të jetonin (18 maj 1406).  Po në këtë kohë Ipeshkëvi i Suazisë (Shazit) u kerkoi venedikasve mjetet per të rindertuar muret e demtuara aq shumë prej sulmeve të turqëve në atë qytet (në Shas N.B.) me 18 maj 1406. Ndersa Gjon Kastrioti (babi i Gjergj Kastriotit Skenderbe) nuk do të jetë sundimtari i fundit që do të kerkonte të bëhej nënshtetas i  Republikës së Venedikut.9.   

Vlenë të shenohet se Shasi në vitet e Gjergj Kastriotit Skenderbe (1443-1468) , por edhe në vitet pas vdekjes së Gjergj Kastriotit  dhe pushtimit të Shkodrës (me 1479) nga turqit , e deri në vitin 1571 Shasi , si dhe Ulqini , Tivari e tjer ishin nën pretektoriatin (apo më  saktë nën pushtimin) Venedikas , sipas marrveshjes së nëshkruar nga Balshajt , dhe kushteve të krijuara kur kryeheroi i shqiptarëve dhe Europës , “shkruante” me shpaten e tij historinë e mbrojtjes së qytetrimit e besimit Kristian –perendimorë nga pushtuesit barbarë aziatik turko-osman.   Një pershkrim me shumë vlera historike per qytetin e Shasit e bënë edhe  albanologu e historiani me famë botërore Milan  Shuflaj nga i cili zgjodha të citoj: “Njohuritë tona historike mbi disa pika të veçanta të mureve të qyteteve  rreth Shkodrës kanë shumë boshlleqe . Prapa nyjes së madhe  malore të Lisinjës  ngrihej mbi një varg kodrinash shkëmbore të thata Suacium (Soacia , Suvacium , Sovacium , italisht Soaço , Suaço , Suazzo , serbisht Svaç , në një dokument të vitit 1089). Qyteti gjendej në krahun e majtë të shtratit të lumit Medjureç , i cili është kthyer në një liqen (liqeni i Shasit) , gërmadhat e tij shihen edhe sot siper katundit të vogël të Shasit dhe quhen nga populli  Kishat . Muri rrethues i ketij qyteti të vogël duket se formonte një katërkëndësh të ngushtë dhe të gjatë në drejtim të kurrizit të malit dhe perfshhinte edhe dy shpatullat e tij. Tek ai shihen akoma dy porta , njëra është sipër fshatit , tjetra te shpatulla e pjerrët e liqenit. Qyteti u plaçkit nga tartarët (1242) , por e mori veten  përsëri  dhe në fillim të periudhës së princërve (1388) filloi dekadenca e shpejtë. Në vitin 1406 muri ishte në një gjendje të vajtueshme , por qyteti vegjetoi edhe disa kohë (1413). Pastaj bëhet një pronë e thjeshtë (1443) dhe në vitin 1470 quhet “villa de Suazzo”. Në vitin 1553 (veneciani) Giustiniani shkruan se muret dhe porta e qytetit ishin akoma , dhe gjë që veçanarisht na çuditë (ch’e piu maraviglioso) , edhe hendeku i qytetit nuk ishte mbushur me ledh “. 10. Vepra nga e cila citova si më siper është publikuar në vitin 1918. Por nga dr.Milan Shuflaj mendova të vijoj një citimin të një vepre tjeter të tij , per qytetin e Shasit  të botuar per herë të parë në Zagreb në vitin 1915 , nga ku “mësojmë” se :  “Të gjitha kishat qytetare  të permendura tashma janë vetëm një pjesë e vogël e sasisë së dikurshme , siç del veçanarisht e qartë në rastin e Shasit , ku nuk na permendet me emër as edhe një kishë , dhe ku akoma edhe sot gjenden rrënojat e një kishe me kompanjel mbi apsidë të ndertuar në stil kalimtar dhe më tej rrënojat e një kishe më të vogël me gjurmë afreskesh dhe fragmente mbishkrimesh që i perkasin vitit 1262. Në vitin 1553 veneciani Giustiniani  shkruan , se në atë qytet shumë të vjetër gjenden rrënojat e 360 kishave dhe kapeleve. Dhe akoma edhe sot fshatrët shqiptar tregojnë se ky qytet kishte shumë kisha , dhe rrënojat e tij ata i quajnë “Kishat”, pra në numrin shumës të fjalës “kishë”. Gjatë kohës së turqëve u shkatërruan të gjitha kishat mesjetare , por edhe më parë shumë të tilla  u shkatërruan  qoftë nga luftrat e brendëshme , qoftë nga “dhëmbi shkatërrues i kohës”. Në vitin 1396 pas luftës të pergjakshme midis Radiq Cërnojeviqit  dhe Gjergjit II Balshës , u riparuan pothuajse njëkohësisht kishat katedrale të Tivarit  , të Ulqinit dhe Abacia e Rotecit (Rtac). Raguza në atë kohë dergoi sasi shumë të madhe tjegullash , dhe të njëjten gjë e bëri edhe më vonë  per riparimin e katedrales së Shën Shtjefnit në Shkodër (1403)  dhe të katedrales së Shasit (1413).”.11.  Për rrënojat e sotme të qytetit të Shasit është kujdesur albanologu , studiuesi dhe perkthyesi i perkushtuar “filo-shqiptar” (tashma i ndjer) Robert  Elsie i cili në “fjalorin historik të Shqiperisë” i ka kushtuar Shasit keto rrjeshta: “ SHASI , Zonë arkeologjike dhe ngulim mesjetar pranë lumit Buna në anën malazeze të kufirit të sotëm. Në kulmin e lulëzimit të vet  në Mesjetë , Shasi ishte port për tregti me vendet e tjera të Adriatikut. Në latinisht njihej si Suacium , në italisht si Suazzo ose Sfazzi , në mesjetën sllave  si Svaç dhe në frëngjishten e vjetër si Soans. Shazi permendet për herë të parë në vitin 1067. U plaçkit nga tartarët më 1242  dhe rënia e tij filloi  në fund të shek.XVI… u shkatërrua nga trupat osmane.”. 13.  Mendova që t’i  “mbyllë” citimet e studiuesve , albanologëve dhe historianëve me studiuesin shqiptar të ditëve tona , të mirnjohurin e vlersuarin Dr. Dom Nikë Ukgjini , ku nga puna studimore e të cilit citoj : “Dioqeza e Shasit (Soacen , Soazzo , Suatinesis , Sfacia , Svaç , Shas ) e kishte qendren e vet në qytetin mesjetar me të njëjtin emër Shas , i cili gjendej në jug të Tivarit  e në veri të lumit Buna , tek liqeni i vogël afër fshatit të Brisë ( mali i Brisë) dhe rrugës e cila shkon nga Shkodra për Tivar.  Për herë të parë dioqeza permendet në koncilin Duvnos (Delmitanus) në vitin 877 , dhe i takonte Metropolisë së Dioklesë , kurse më vonë arqipeshkvisë së Tivarit.  Në vitin 1610 , Arqipeshkvi i Tivarit , Marin Bizzi , thotë për këtë dioqezë : Shasi ishte dikur një qytet shumë i madh dhe bukur i ndertuar , ashtu siç dëshmojnë sot gërmadhat e tij. Thuhet se këtu ka pasur 365 kishë , aq Kishë sa ditë kishte viti. Sot nuk ekziston më , është vetëm një fshat.  Në kohen kur aty pari udhëtoi Bizzi , ende ka ekzistuar kisha rezidenciale e Shën Gjon  Pagëzuesit , e cila me siguri do të jetë ndertuar në vitin 1300 , kurse tjetra  gjithashtu  Kishë e rëndësishme , ka qenë Kisha kushtuar Shën Mërisë , e cila gjendej pranë mureve të qytetit dhe është ndërtuar  në vitin 1262. Sipas Daniele Farlatit (njeri ndër autoret e vëllimeve të veprës madhore Iliricum Sacrum-Iliria e Shenjte ,N.B.), si ipeshkëv i fundit i Shasit  përmendet  Thomas , në vitin 1530 , ndersa turqit pushtuan qytetin në vitin 1571 , kur edhe shkatërruan dioqezen në fjalë.”.13.  

KISHAT “KALENDAR” BESIMI  E  QYTETRIMI…

Trashigimia historike na tregon se në qytetin e Shasit  kanë qenë të ndertuara 365 kisha , pra aq kisha sa ditë ka viti  , ku  secila kishë i kushtohej një shenjtori kristian ,  i  “shoqëruar” me diten e perkujtimit e festimit të këtij shenjëtori. Kishat me emrat e shnjëtorve dhe ditet e tyre ishin një “Kalendar” i çdo motmoti (viti) , gjë që e bënte Shasin një qender fetare dhe qytetare unike në të gjithë Europën e më gjërë… Megjithë këtë histori , sot Shasi është një trashigimi rrënojë -historike arbnore-shqiptare , por fatkeqësisht rrënojë është edhe historia e kishave “kalendar”.  Nga 365 kisha mund të identifikojmë qartë vetëm muriet e kishës rezidenciale kushtuar Shën Gjon  Pagëzuesit dhe rrënojat e kishës kushtuar Shën Mërisë. Nga trashigimia gojore “mendohet” se disa nga rrënojat e kishave u perkasin , kishave kushtur Lindjes dhe Ringjalljes së Jezu Krishtit , Shën  Markut Ungjilltar , Shën Mhillit , Shnaprenës (Shën  Prendës) , Shën  Shtjefnit , Shnazefit (Shën  Jozefit) , Shën  Nikollës , Shën  Vlashit ,  Shën Pjetrit-apostull , e mbi të gjitha nën keto rrënoja duhet të kenë mbetur kishat kushtuar apostujve Shën Pal (Ptroni i qytetit të Shasit) e Shën Mateu , perkatësisht predikuesit e doktrinës kristiane në Iliri dhe në treven Ilire të Dardanisë e tjer shenjëtor , që gjenden (me ditët e tyre) edhe  në kalendarët e sotëm katolik të 365 ditëve të vitit… Nën rrënojat e sotme të qytetit “kalendar” të Shasit perveç kishave kushtuar shenjëtorëve Kristian-Katolik “botëror” gjinden (“pa tjetër”) edhe rrënojat e kishave kushtuar shenjëtorëve me origjinë Ilire si ato kushtuar martirëve të parë Ilirë të Kristianizmit , Shën Florit dhe Shën Laurit nga Dardania (Kosova), Shën Astit nga Durrësi (të tre keta shenjëtor të martirizuar në fillim të shekullit II-të). Shen Eluterit  Papë nga Nikopoli i Epirit , i cili qëndroi në krye të selisë Papnore në vitet 175-189  , Shen Kajit Papë  nga trojet e Malesisë Madhe , i cili qendroi në krye të Selisë Shenjtë në vitet 283-296. Shen Kostandinit ,(perandori i Romës Kostandini i Madh nga Nishi i Dardanisë) i cili me  Ediktin e Milanos të vitit 313 , bëri që besimi jetdhënës Kristian të perhapet , perqafohet e praktikohet i lirë , pa  perndjekje “shtetrore”… Shën Helenës (nënës të Kostandinit të Madh) , zbulueses të  varrit , kryqit dhe gozhdëve të kryqëzimit të Jezu Krishtit. Shën Donatit shenjëtorit nga Paramithia e Çamërisë , shek.IV. Shën  Niketë  Dardanit (nga Kosova) , autorit të hymnit kishtar (edhe sot) “Te Deum  Laudamus” (Ty Zot të  Lavdrojmë..) , shek.IV. Shën Martinit , ilirit që në gjysmen e dytë të shek.IV  do të bëhej Shenjt  pasi u dallua për përhapjen e Kristianizmit në përgjithësi dhe çrrënjosjen e mbeturinave të paganizmit në fshatra e malësi të Francës..   Shën Jeronimit (që kishte lindur nga prinder Ilir në Dalmaci) i cili perktheu Biblen (vulgaten) në versionin zyrtar në gjuhen e perendimit latinisht e tjer. Shën Jeronimi (347-420) njihet si një ndër dijetarët më të mëdhenjë perkrah Shen Agustinit..  Papa Gjonit i IV me origjinë nga trevat veriore të Ilirisë , i cili per meritat e tij ishte zgjedhur papë në Selinë e Shenjte në vitin 640 (në 642 vdiq)…etjerë.  Këta shenjëtor që cilësove janë vetëm disa nga (qindra) shenjëtorët iliro-arbënor të cilëve mendoj se qyteti Arbënor i Shasit u ka pas ndertuar e kushtuar kishat me ditet e tyre perkujtimore e festive…14.  

NË TË NJË KONKLUZIONI 

Per hirë të vertetës duhet thënë se ndonse dorën perfundimtare të shkatërrimit të qytetit “kalendar”të 365 kishave të Shasit (si dhe të shumë qyteteve dhe qendrave urbane arbënore-shqiptare), ja dhanë pushtuesit shumëshekullor turq , ky shkatërrim kishte filluar shumë më heret ,veçanarisht mbasi  zbriten nga Uralet , sllavët jabanxhi në trojet etnike iliro-shqiptare. Ardhacaket e vonë sllav , sapo u organizuan “shtetrisht” në Ballkan , (të pakten që në fillimin e shekullit XI e mbrapa , me Stefan Nemajen e më vonë me Stefan Dushanin e tjer) ishin munduar (kryesisht) me luftë per të grabitur troje etnike shqiptare.  Siç dihet trojet që i pushtonin sllavo-serbët , mbasi u shkatërronin monumentet e besimit e qytetrimit u mundonin që mbi ato Iliro-Arbëre-Shqiptare  të ngulnin “gurët” e fitorës , siç i quanin ata shëndrrrimet e ndertimet e tyre të dhunshme, mbi monumentet e besimit e qytetrimit qindra e mijëra-vjeçar shqiptar , madje edhe vendeve e vendbanimeve që i pushtonin u ndryshonin edhe emrin (toponimin). Shembujt mund të gjinden lehtësisht edhe sot pasi ende trashigojmë jo pak emra sllav të vendeve e vendbanimeve  si  fshatra , katunde , vende historike e tjerë… Siç dihet nga historia e luftrave të shqiptareve me sllavët (serbo-malazez) për shkatërrimin e qytetit  “kalendar” të  Shasit , një “ndihmë” jo të vogël sië thamë kanë dhënë , perveç turqëv edhe sllavët (që “çditërisht” shpesh kundë shqiptarëve , kryesisht atyre katolik ishin bashkë)… Fatkeqësisht pas shpalljes së pavarësisë së Shqiperisë (1912) nga pushtuesi rreth 450 vjeçar turko-osman (si dhe shumë troje të tjera etnike iliro-arbënore-shqiptare) edhe trashigimia e qytetit të Shasit kishte mbetur  nën okupimin malazez-jugosllav. Per ketë “arësye” hulumtimet profesioniste arkeologjike u perkasin viteve tetëdhjetëtë shek.XX . Keto hulumtime të autoriteteve (profesioniste) serbo-malazeze-jugosllave , pasi bënë disa germime arkeologjike , dhe nuk arriten rezultatet e pritshme (në favor të tyre) ata i lanë pergjysëm keto gërmime , pasi  nga gërmimet e kerkimet e tyre arkeologjike në Shas janë gjetur , matriale ndertimi të shekullit katërt , si dhe enë e orendi shtepiake , prerje monedhash , stoli të ndryshme e tjera , që  vertetonin palëkundëshmerisht  se Shasi e trojet per-rreth kanë qenë vendbanime të hershme Ilire-arbënore-shqiptare  , të pakten  edhe pesë shekuj perpara se  sllavët të zbritshin nga Uralet dhe t’u afroheshin ketyre trojeve  etnike shqiptare… Per kundër kësajë historie që edhe muriet dhe  rrënojat e Shasit flasin  vetëm shqip , ardhacakët sllav , mendojnë se me kishen e tyre (nëse mund të quhet e till) do të bejnë që edhe muriet e rrënojat e qytetit  “kalendar” të 365 kishave katolike –ilire-arbnore-shqiptare të  “flasin” nashke (serbisht). Ketë qellim kanë edhe vizitat e hierarkëve të kishës serbe , por fatësisht si edhe deri sot Shasi dhe historia e tij kanë folur , flasin e  do të flasin në perjetsi vetëm shqip. Për këtë na japin “garanci” edhe banorët e Shasit e trojeve të tjera etnike shqiptare , të cilet ndonse per arësye të kohëve të veshtira të pushtimit turko-osman , janë detyruar të lëshojnë besimin e të parëve të tyre katolik-kristian , dhe në vend të tij të perqafojnë besimit islam , besim që u ka mundësuar vetem një rrugë tjetër per të besuar në Zotin që është një dhe vetëm një si per Kristian dhe musliman ,  por që nuk u ka tjetësuar ndergjegjen kombëtare Iliro-Arbnore-Shqiptare per të ruajtuar vlerat më të çmuara të historisë dhe trashigimisë etnike , të rrënjëve  e trungut të civilizimit e besimit Europerendimor. Këtë banorët e Shasit  dhe ata të trojeve të tjera shqiptare (ndonse të okupuar nën Malin e Zi) e kanë treguar dhe e tregojnë vazhdimisht edhe per ruajtjen e vlerave e trashigimisë (edhe pse rrënojë) të qytetit “kalendar” të 365 kishave…

REFERENCAT:

1.Milan Shuflaj“SERBET DHE SHQIPTARET“, faqen 15, Shb”Bargjini”,Tiranë 2002.  

2.Dr.Milan Shuflaj , Qytetet dhe kështjellat  e Shqiperisë , kryesisht në mesjetë , fq.10-11, botime Onufri 2009.

3.Fulvio  Kordinjano ; SHQIPERIA  permes vepres dhe shkrimeve  të misionarit të madh At Domeniko Pazi 1847-1914 , vll. Dytë , fq.29 , botime “Almera” 2008.

4.Theodor  Ippen ; Shqiperia e Vjeter… , fq.232 ,Tiranë 2003.

5.Theodor  Ippen , po aty , fq.140-142 ,Tiranë 2003. 

6.Theodor  Ippen , po aty ,fq.234 .

7.Vezhgime Iliro-Shqiptare , perpilue prej  Dr.Ludwig Von Thalloczy-t , Munch Und Leipzig 1916 , e perkthye shqip nga Mustafa Merlika-Kruja ,fq.119 , 124-125.  

8.Giuseppe  Gelcich , Zeta dhe Dinastia e Balshajve , fq.207-208 , shpb “55” , Tiranë 2009.

9.Giuseppe  Gelcich , po aty , fq.265-266.

10.Milan Shuflaj;Qytetet dhe kështjellat e Shqiperisë, kryesisht në mesjetë, fq.51-52. 

11.Dr.Milan fon Shuflaj , Situata  të kishës në Shqiperinë paraturke , fq.133-134 ,botime  Franceskane 2013 , perkthye nga orgjinale  gjermanisht dhe pergatiti per  botim Dr.phil.MA Edmond  Malaj.

12.Robert Elsie ; Fjalori historik i SHQIPERISË , fq.540 , shtepia botuese Eugen , Tiranë 2011.

13.Dr. Dom Nikë  Ukgjini ; Kisha katolike në trevat Shqiptare nga shek.XI deri sot. Fq.120-121 , qendra botuese shoqata jezuitëve , Tiranë 2016.  

14.Emrat e shenjëtorëve Iliro-Arbënor i perzgjodha nga revista  “Leka” ; Të drejtat e Shqipnisë Etnike , vll.I  ,shtypashkronja “Zoja e Perlyeme 1944 , fq.311-320. Botim fototipik , Albin 2001.

Filed Under: Opinion Tagged With: Ndue Bacaj

NË VEND TË NJË BUQETE ME LULE, (TE VORRI I MUNGUAR), PËR DILINDJEN E AT GJERGJ FISHTES

October 23, 2021 by s p

Nga Ndue  BACAJ

Si sot 150 vite më parë, me 23 tetor te vitin 1871 në Fishtë  të Zadrimes ose në Sapen e Shenjt historike , në shtëpinë plot atdhedashuri e filiza të njomë, (femijë), të Ndokë Simon Ndocit  dhe bashkeshortes së tij Prenda Lazri u dëgjua e qara e një fëmije që po vinte në jetë. Ai fëmijë që i shtohej “grigjës” katolike në zgrip të mbijetesës, do të pagëzohej nga famulltari i njohur arbëresh  Leonard de Martini me emrin  Zef. Zefi i sapo lindur nuk ishte i pari mashkull në trollin e njohun , por si çdo pinjoll i ri në rrajë të vjetra  mban e përtrinë trungun e degët e tij dhe u jep rranjëve sigurinë e jetës , e cila  vijon deri sa  ato të kenë kujt me ia dikue  limfen e tokës nanë…. Pas shkollimit e edukimit Zefi “shekullar” do të merrte emrin fetar, Gjergj.  At Gjergj Fishta , emër i cili do të bëhej simboli i binomit jetdhënes të shqiptarisë FE dhe ATDHE. At Gjergji me punën,  perkushtimin e vepren e tij do të shquhej si kolos i mendimit e veprimit. Poet , publicist , diplomat, filozof, psikolog, dijetar, fetar  e mbi  të gjitha Patriot i  madh pendartë i kombit shqiptar,  patriotizmin  e të cilit e gjejmë të memorizuar në çdo hap të jetes , në çdo varg të rreth  50.000 vargjeve të tij poetike dhe në mbi  700 faqe në prozë , në mediat  e shkruara  ,  në parlament , në poltikën shqiptare të kohes , në konfernca  e  perfaqësime dinjitoze zyrtare e jozyrtare , kombëtare e nderkombëtare  të Shqipërisë etj… “Homeri” shqiptar, poeti kombëtar At Gjergj Fishta, vepren e tij madhore , “Iliaden” shqiptare, “Lahuta e Malcisë” e “vendosi” në djepin ku lindi, u rrit e vijon të “mbijetojë” vegla muzikore me të njëjtin emër (Lahuta), që shoqëroi jetën e malësorëve në ditë të mira e të vështira. At Gjergji në vepren e tij “Lahuta së Malcisë”, perjetësoi e memorizoi historinë patriotike, legjendare , trimërore, shpesh edhe tragjike por krenare  të Malësorëve e  shqiptarëve. Histori, të cilën malësorët e shqiptarët e shkruan me pendë e pushkë … Kjo histori e trojeve shqiptare të Malësisë së Madhe tregon se nuk ka gur, shkëmb, mal, kodër apo fushë  që të mos jenë larë me gjakun e malësorëve e shqiptarëve ndër mote e shekuj, në mbrojtje te lirisë e trojeve tona. Në vargjet e “Iliadës” shqiptare, “Lahuta së Malcisë” , perveç  memorizimit të trimërisë, urtësisë, heroizmit dhe protagonistëve me emra të kësaj historie , ajo  “ruan” të freskët gjakun e derdhur për këto troje, gjak që siç thonë malësorët , rrinë tuj vlue duke mos lejuar kurrë që ky gjak të bëhet ujë…

Unë si malësor që “fati”më ka mundësuar të shkruaj…, jam përpjekur që me rastin e 150 vjetorit të lindjes të At Gjergj Fishtës  të botoi një monografi me titull: “At Gjergj Fishta, patriot i madh, pendarti i kombit shqiptar” (Në vend të një memorial inga një malësor). Sponsorizimin e botimit të kësaj monografie e ka bërë Shoqata Atdhetare “Malësia e Madhe” Michigan-SHBA, të cilën i falnderoj përzemersisht, Ndersa në këtë pervjetor Këshilli i Bashkisë Malësi e Madhe me propozim të kryetarit të kësaj Bashkie z.Tonin Marinaj i ka dhënë At Gjergj Fishtës titullin: QYTETAR NDERI I BASHKISË MALËSI E MADHE, titull që shpresoj të jenë fillimi i nderimit e memorizimit të emrit e vepres të Gjergj Fishtës, në trojet e Lahutëes… 

Ndersa unë ditlindjen e 150 të At Fishtës (23 tetorin 2021), mendova t’a  “përshendes” me poezinë brilante plot afsh atdhedashurie, të  At Gjergj Fishtes me titull Atdheu, poezi e “shkëputur” nga libri me poezi Mrizi i Zanave.

 ATDHEUT

N’ty mendoj kur agon drita, 

Kur bylbyli madhshem këndon, 

N’ty mendoj kur soset dita, 

Terri botë kur e mblon. 

Veç se ty të shoh un n’anderr, 

Veç se ty, çuet, t’kam n’mendin: 

 Ndër t’vështira ti m’je qanderr, 

Per ty i lehtë m’vjen çdo ndeshkim. 

Tjera brigje, fusha e zalle 

Un kam pa, larg tue ba shtek, 

E pergjova tjera valle, 

N’tjera lule syni m’u rrek; 

Por nji fushë ma e blerët nuk shtrohet, 

Por nji mal ma bukur s’rri, 

Ma i kulluet nji lum s’dikohet, 

Moj Shqipni , porsi i ke ti. 

N’ty ma i bukur lulzon Prilli , 

Janë ma t’kandshme  stinë e mot; 

N’ty bylbyli pa lê dielli 

Këndon ma ambël t’Madhit Zot. 

Pa ty lules s’mi vjen era , 

Pa ty pema frut nuk m’bjen; 

Mue pa ty nuk m’del prandvera , 

Pa ty dielli nuk m’shkelxen. 

Dersa t’mundem me ligjërue , 

E sa gjallë me frymë unë jam, 

Kurr Shqipni skam me t’harrue , 

Edhe n’vorr me t’permend kam. 

At Gjergj Fishta ditlindja dhe vepra jote u kujtoftë e nderoftë sa të kenë kambë shqiptari në trojet etnike shqiptare e kudo ku ka shqiptar nëpër botë.

Malësi e Madhe me 23 tetor 2021

Filed Under: Kulture Tagged With: Ndue Bacaj

AT GJERGJ FISHTA, PATRIOTI I MADH PENDARTË I KOMBIT SHQIPTAR

October 19, 2021 by s p

Nga Marash GILAJ */

Të shkruash një monografi për një kolos si At Gjergj Fishta është një sipërmarrje sa e guximshme aq edhe patriotike e vlerësuese. Kjo do të thotë të bësh një studim shkencor të gjërë, të hollësishëm deri në detaje. Është gjithë jeta e një njeriu të përkushtuar ndaj kombit dhe fesë. Kësaj ia ka arritur me sukses historiani dhe publicisti i mirënjohur i Malësisë së Madhe, Z. Ndue Bacaj. Me thjeshtësinë që e karakterizon autorin, ai pohon se ndihet i vogël para kësaj figure madhështore, prandaj, veprimtarí të tilla duan guxim, vullnet, durim, kohë dhe punë të madhe për të gërmuar e mbledhur gjithë materialin e nevojshëm. Këto karakteristika nuk i mungojnë autorit të kësaj vepre dhe këtë e tregon më së miri libri i tij i gjashtë që do të lexoni. Më tej autori i librit thotë se këtij patrioti, mendimtari e veprimtari të shquar i kemi një borxh të madh që rëndon “si guri i pendesës” mbi ndërgjegjën tonë. Dhe se ky borxh duhet paguar.

Që nga tituli i librit, “At Gjergj Fishta, patriot i madh, pendartë i kombit shqiptar” tregon se autori i ka dhënë vlerësimin e parë shumë të merituar. 

Duke lexuar librim do të mësojmë se At Gjergj Fishta e donte shumë kombin dhe fenë. Për këtë flasin veprat e tij në shumë fusha. 

Lahuta e Malcisë, si vepra më e madhe e shkruar në vargje, është krahasuar me Iliadën e Homerit, shoqërohet edhe me shumë vepra të tjera në poezi, që së bashku me veprën kryesore shkojnë në rreth 50 000 vargje. Ai na ka lënë edhe 700 faqe të shkruara në prozë, thotë autori. Gjergj Fishta nuk ishte vetëm poet, ai njihet si publicist, diplomat, filozof, psikolog, dijetar e fetar. Ai ishte poliglot, njihte dhe fliste 5 gjuhë të huaja. Në moshën 16 vjeç shkruan vjershat e para. Kur u bë 23 vjeç, celebron meshën e parë. Nga monografia mësojmë se ai kryesoi Kongresin e Manastirit, më 1908, kur u vendos për alfabetin që do të përdorte Shqipëria. 

Ai njihet si symbol i binomit Fe e Atdhe, na thotë autori i librit. 

Ka themeluar e botuar revista si: “Hylli I Dritës” apo “Posta Shqipëtare. Ka qënë bashkëthemelues i gazetës “Ora e Maleve.” Lufta e tij në mbrojtje të kufinjve të atdheut, e gjen pjesëmarrës në Konferencēn e Paqës në Paris më 1919. 

Është interesante, kur mëson se Fishta ishte edhe arkitekt i marrëdhënieve diplomatike Shqipëri – SHBA, pjesëmarrës në Konferencën e Bukureshtit për sheshimin e mosmarrëveshjeve ballkanike. Këto veprimtari dhe të tjera tregojnë gjithanshmërinë e tij në shërbim të kombit. 

Pa dashur të futem në hollësi të librit dhe të shuaj kureshtjen e lexuesve po vazhdoj të përmend shkurtimisht vetëm disa gjëra kryesore. Duke lexuar librin më në thellësi, mësojmë se Fishta ishte edhe piktor apo themelues teatri.

Edhe pse i ndaluar e i mohuar nga regjimi, malësorët, sado të pashkollë që ishin, dinin përmendësh qindra vargje të Lahutës së Malcisë. At Gjergj Fishta, siç na thotë autori, ka marrë shumë vlerësime, medalje, bile është propozuar edhe për çmimin “Nobël.”

Sidoqoftë, po t’i referohemi një thënie të A. Ajnshtajnit, i cili thotë: “Vlera e njeriut duhet të matet me ato që jep dhe jo me ato që merr”, del se At Gjergji dha shumë, por mori pak dhe për këtë, vlera e tij rritet edhe më shumë, nëse duam dhe dimë ta vlerësojmë.

Shumë studiues, historianë e shkrimtarë vendas apo të huaj kanë dhënë vlerësimet e tyre për këtë figurë që na bën krenar të gjithëve. Nuk mungon midis 40 vlerësuesve, që rreshton autori, as mohuesi i veprës së tij, Ismail Kadare, i cili e shpërfill dhe e denigron. 

Me të drejtë, autori ankohet dhe bën thirrje që kjo figurë kaq e madhe, kaq patriote, me një aktivitet dhe prodhimtari letrare për t’u admiruar e pasur zili, por e kritikuar dhe e lënë në heshtje nga regjimi hoxhist, duhet rivlerësuar, me të gjitha meritat që i takojnë, duke e përjetësuar emrin e tij tek ndonjë shesh, rrugë apo shkollë në Malësi të Madhe, në tabanin ku “mbështeti” Lahutë… E pse jo, edhe busti i tij, nuk duhet të mungojë. Pse duhet të tregohemi kaq mosmirënjohës ndaj një figure si At Gjergj Fishta? A nuk na mbush me krenari vepra e tij? Të mos dish historinë e kombit tend, do të thotë të mbetesh përherë fëmijë. Kur historia harrohet ajo përsëritet, kanë thënë njerëzit e urtë. Siç duket, ne shqipëtarët, (sunduesit tanë, më saktë) pasi e mohuam këtë figurë madhështore për gati 50 vjet, ende nuk e kemi vënë në piedestalin që meriton. Këtë e kanë bërë sunduesit tonë që punuan si Judë për vendin e tyre. Fjalët dhe veprat e Fishtës janë dhe mbeten aktuale edhe për ditët që jetojmë sot. Figura e Gjergj Fishtës i bën nder kombit, ia lartëson vlerat jo vetëm në sy të shqipëtarëve, por edhe të botës. Njerëz si ai lindin rrallë.  Duke përfunduar mendimet e mia shkurtimisht për këtë vepër dhe personazhin e saj, dua t’i uroj Z. Ndue Bacaj që pena e tij të mos pushojë së shkruari për patriotë të ngjashëm me Fishtën e madh dhe probleme të tjera që shqetësojnë kombin. Falemnderit që ma dhatë këtë mundësi. 

Libri është botim i një cilësie shumë të lartë nga Shtepia Botuese FIORENTIA -Shkodër dhe është sponsorizua nga Shoqata Atdhetare “Malësia e Madhe” Michigan-SHBA. 

*Redaktor i librit 

Shkodër, me 18 tetor 2021

Filed Under: LETERSI Tagged With: Marash Gilaj, Ndue Bacaj

A ishte Podgorica Iliro-Shqiptare?

October 11, 2021 by s p

Nga Ndue BACAJ   

Histori Iliro-Shqiptare e Podgoricës

Podgorica si shumë trojet të tjera të Malit të Zi , kanë qenë që mijëra vitesh  më perpara e deri në shek.XIX e fillimin e atij të XX , troje etnike Iliro-Shqiptare , kur zollumi i  grabitjes të trojeve shqiptare nga ardhacakët e vonë sllave mori edhe “bekimin” e Europës plakë…Mori “bekimin” me “arsyetimin” pa arsyetim , se keto troje “ishin” të perandorisë turko-osmane , që kishte pushtuar  Ballknin dhe Shqiperinë për shekuj edhe për fajin e vetë Europës… Perandoria turke-osmane si pushtuese shekullore në shek.XIX kishte filluar renien pa kthim , ku për të shpetuar çfar të mundte nga vetja , ishte e gatshme të “falte” pa mëshirë trojet shqiptare. Një nga këto “falje” të pa mëshirshme është edhe Podgorica , vijuesja dhe trashigimtarja e qytetrimeve dhe  ndertimeve iliro-shqiptare , të fiseve ilire të Labeatëve dhe Diokleatëve , të  qyteteve e qendrave të urbanizuara e fortifikuara të Dioklesë , Berziminium-it e Ribnicës e deri vetë Podgoricës… Për të vertetuar këtë histori Iliro-Shqiptare të Podgoricës , mendova t’u referohemen studiuesve , historianëve , albanologëve dhe  veprimtarëve të shquar të “letrave” të kësaj fushe , (kryesisht të huaj) , të cilët nuk kanë pasur asnjë interesë e arësye të fallsifikojnë në veprat e tyre historinë e trojeve etnike shqiptare , perpara personalitetit të tyre  si studiues , historianë e albanologë të pakontestuar , të  njohur e të vlersuar  nga peronalitete , akademi e institucione  ndërkombëtaretë prestigjoze të kësaj fushe…   Mendova ta filloi këtë “punim” me  një studim me titull : Shkodra dhe krahinat e saj në mesjetë , të publikuar në vitin 1916 nga historiani , studiuesi dhe  njohësi shumë i mirë i historisë së Ballkanit , Prof. Dr. Konstantin Jireçek , nga i cili citojmë : “Trashigimtarja e Dioklesë u bë Ribnica në shek.XII… Sot Ribnicë quhet lumi që rrjedh nëpër qytet të Podgoricës , dhe s’ka dyshim  që ky qytet është Ribnica e vjetër. Emri Podgoricë përmendet për herë të parë në ma të moçmin libër noterak të gjyqit të Kotorrit , në të cilin figurojnë trgtarë lëkurash e këpucarë podgoriçaj (viti 1330). Lidhet me emnat e zhupave të asaj kohe ; në anen lindore të liqenit ishte Zhupa e Gores (e Malit) që permendin Presbyter Diocleas dhe dokumentet e Zhiça-s (1220) , ma vonë ndër dokumenta  të Prizrenit në kohë të car Stefanit (1348) e në kadastren veneciane të Shkodrës në 1416 , krahinë e Podgorës (Nënmalit). Ende në vitin 1448 kishte selinë e vet në Podgoricë një vojvodë i Despotit Gjergj Fisniku… Qyteti ra shpejt nën zotnim të Venedikut , por qysh mbas pak  vjetësh gjejmë aty Turqit , të cilët e mbajten deri në 1877”. 1.

Nëse historiani Prof. Dr. Konstantin Jireçek  e cilëson Podgoricën si trashigimtare të qytetit Ilir me emrin e lumit Ribnica , studiuesi dhe albanologu i shquar kroat Dr. Milan Shuflaj , në një vepër studimore të tij në vitin 1924 , kur shkruan për qytetin antik ilir të Dioklesë  , ndër të tjera “pohon” se qyeteti antik ilir Berziminium , (sot)  trashigohet nga qyteti i Podgoricës… Për këtë citojmë Shuflajn: “Rruga e madhe ushtarake  Dyrrhachium –Salona nuk e prekte këtë qytet ; një rrugë e dorës dytë e lidhte qytetin Berziminium (Berzumno, sot Podgorica) me atë rrugë kryesore . Nuk e dimë sa i madh ka qenë qarku i qytetit. Në jug dhe në veriperendim gjendeshin nekropolet. Megjithse qyteti gjendej te gryka e dy lumenjve që kishin ujë të pastër si kristali , dhe megjithse në afersinë e tij kishte edhe burime të mira , romanët kishin marrë ujin e burimit të Cijevnas (Cemit) , që ishte shumë më larg dhe e kishin sjellë në qytet. Ujësjellësi do të sherbente edhe për Berziminium-in ; ai perdorej  njëkohësisht edhe si urë për të kaluar Moraçen”.2.  Ndersa studiuesi dhe  Konsulli i  Francës në Shkodër , Louis Hyacinthe Hecquard (1814-1866) , (Kalorës i Legjionit të Nderit të Francës), në një vepër të tij të konsideruar dhe vlersuar si veper , historike , enciklopedike dhe studimore  per një kohë më të vonë ndër të tjera shkruan: “Krahinat dhe komunat  (nahijet dhe bajrakët) që së bashku  formojnë pashallëkun e Shkodrës  kanë pothuajse të gjitha  emrin e qytetit ose fshatit ku jeton kryetari (mudiri) i tyre ; ato  ndahen si më poshtë: Qyteti i Shkodrës me rrethinat (Nahia e Shkodrës) ; krahina e Tivarit (Nahia e Tivarit) ; Krahina e Ulqinit (Nahia e Ulqinit) ; krahina e Lezhës (Nahia Lesises) ; krahina e Podgoricës , që perfshin  Zhabjakun  dhe Shpuzën (Nahia Spuz e Podgoricës ) ; krahina e Gucisë dhe e Plavës (Nahia e Gucisë) ; dhe në fund krahina e Bjelopoljes (Nahia e Bielopoj).3.  Në brigjet e Ribnicës , lumë i vogël që derdhet jo larg prej saj në Moraçë, gjendet Podgorica , kryeqyteti i krahinës  , residencë e një mudiri (guvernatori) dhe e një kadiu…Podgorica është themelua në shek.XV me urdher të sultan Mehmetitt II, mbi rrënojat e Dioklesë së Lashtë dhe jo larg vendndodhjes së këtij qyteti , i cili sipas kolonel Kovaleskit , shtrihej në vendin ku sot gjendet Duklja (Dukla) , një fshat i vogël në veriperendim të Podgoricës , një orë larg saj. Ky udhëtar gjeti aty kolona  që ende mbaheshin në këmbë , porta me mbishkrime latine dhe gjurmët e mureve të lashta rrethuese. Podgorica , e ndertuar sipas një plani të çrregullt , rrethohet nga një mur me bedena që e lidh me fortesen  e vendosur mbi një kodër të vogël.  Fortesa , muret e së cilës po shemben , është e rrethuar nga një hendek  tetë metra i  gjerë dhe tre metra i thellë  , që mbushet me ujë vetëm në dimer. Prej disa vitesh  , ajo sherben  si garnizon per një trupë ushtarësh  të rregullt ,armatimet e së cilës , në gjndje gatishmerie  pas luftës së fundit me Malin e Zi , përbëhen nga tetë topa dhe dy mortaje.4. 

Siç cituam më sipër Hekardi në vepren e  tij  pasi “percakton” vend-ndodhjen  e Podgorisës  cilëson edhe “themeluesin” dhe kohën e  themelimitt të saj , duke pohuar se Podgorica është themeluar mbi rrënojat e Dioklesë së Lashtë. Një studiues Italian (Ermanno Armao) kur i referohet historisë së Podgoricës duke iu  referuar edhe  edhe studiuesve të tjerë shkruan: “Ndersa Hecquard (Hekuard) pohon se Podgorica u themelua në shek.XV me urdhër të Mehmetit II , pushtuesi i Shqiperisë së veriut (i vdekur më 1481), Thalloczy e Baldaçi , pa permendur burimet , e çojnë zanafillen e qytetit në mesjeten e hershme , sipas Jirecek-ut Podgorica permendet pë herë të parë  më 1330. Tani e dimë nga Coronelli  (hartolog i shek.XVII. N.B.)  se Podgorica është themeluar nga Tugemir apo Tihomir , princ i Zetës , vëlla i Stefan Nemajës “zhupan” i Serbisë , marshtrues i shteteve të tij mes viteve 1169 e 1171 , ndërkohë që ky ishte rob i  bizantinëve në Kostandinopojë. Ka zevendësuar fshatin tashma të zhdukur  të Ribnicës … Podgorica me 8000 banorët e saj  , është sot (bëhet fjalë për vitet 1928-1932 kur Armao vizitoi Shkodren e më gjërë , N.B.) një nga qytetet kryesore të Malit të Zi  të cilit iu aneksua me 1878 , duke pushuar në ketë mënyrë sundimi i gjatë turk.  Gjendet në mes lumejëve Moraça e Ribnica , rreth 20 km nga liqeni i Shkodrës me të cilin bashkohet nga një hekurudhë e vogël.  Aty flitet ende shqip me gjithë 54 vitet e sundimit sllav dhe një largim nga vendi i një numri të madh muslimanësh shqiptar të terhequr në Tuz i cili i mbeti Turqisë deri në vitin 1912”.5.   Studiuesi francez (Hecquard)në vepren e tij pershkruan më me hollsi qytetin dhe disa vepra ndertimore të tij , nga ku mendova të citoj: “Qyteti – me rrugë të ngushta , tërë dredha e të pista , ndahet në dy lagje , njëra e quajtur  Mjeka (Miechia) dhe tjetra Varosh.  Midis tyre gjendet pazari , i formuar nga treqind  e pesëdhjetë  dyqane. Aty çdo të diel  , zhvillohet pazari , ku vijnë  banorët e maleve fqinje , dhe kur Podgorica nuk është në luftë me Malin e Zi, vijnë edhe banorët  e Piperit  e të Kuçit”.6.  Ndersa një gjeograf e studiues, në vitin 1898 , (në Rrugëtimet Shqiptare), Podgoricën, do t’a  përshkruante: “Podgorica, që në gjuhën tonë do të thotë “nën kodër” , ishte para luftës  së fundit, një shesh i fortifikuar i sundimeve turke drejt Malit të Zi , pararojë e Shkodrës në luginën e Moraçias dhe të Zetas dhe ishte një qytet tërësisht  shqiptar. Tani është kryeqendra e Zetës dhe qendra më e madhe dhe më e rëndësishme e Malit të Zi. Qytet me tregti të gjallë , ndertuar në të djathtë të Moraçias dhe në dy brigjet e Ribnicës, që është degë e Moraçia. Podgorica njerr një pjesë të madhe  të burimeve të saj nga tregtia e pasur që zhvillohet aty, dhe nga mardhëniet e saj  me Shkodrën dhe me detin”.7. 

Xhamitë dhe kishat..: 

Si të gjitha qytetet e tjera të Shqiperisë  së Epërme , Podgorica nuk ka asnjë xhami  që të bie në sy. Sllavët ortodoksë, edhe pse të shumtë në numër , nuk kanë arritur të marrin  leje për të ndertuar një kishë ; kisha që kishin dikur gjendej jashtë qytetit , jo shumë larg kodres  së Goricës. Ajo ishte ndertuar mbi rrënojat e kishes vjeter të Shën Gjergjit dhe u shkatërrua me 25 maj 1855 nga muslimanët e Podgoricës  , të nxitur nga predikimet  e disa ulemave fanatikë e të udhëhequr nga guvernatori i tyre  Ali Spahiu. Kur nuk mbeti më asnjë gurë në këmbë këta të pafe  iu sullen  varreve dhe , pasi nxorren kufomat , iu prenë kokat  dhe i ngulen ato në hunjë…

Shkollat… : 

Dy priftërinjë sllavë , që mvaren nga peshkopi i Prizrenit dhe bënin administrimin e kësaj famullie  dhe , në një godinë ngjitur me kishën  , e cila gjithashtu u shkatërrua kishin hapur një shkollë ku fëmijët perfitonin  arsimin fillestar falas.  Turqit kanë gjithashtu  tre mejtepe pak të ndjekura dhe të drejtuara nga hoxhallarë injorant… Krahina e Podgoricës perfshinë bajrakun e Grudës  e të Tuzit , bajrakun e Zetës , të Zhabjakut dhe të Fundinës , sikurse edhe ishullin e Vraninës. Sipas shqiptarëve , në këtë krahinë  perfshihet  edhe pjesa jugore e fisit të Kuçit.8.   Me 25 qershor 1856 Kuçasit e jugut të shtyrë nga turqit e Podgoricës , të cilët shpresonin  se përmes kësaj lufte kundër Malit të Zi , do të largonin nga vetja ndeshkimin që u kanosej nga se kishin shkatërruar një kishë , kuçasit , pra duke dashur gjithashtu t’u  falen sulmet e tyre të fundit  kundër Grudës  , sulmuan fshatin e Bratonosiçit që i perkiste kuçasve malazez  , dogjën dhjetë shtëpi , vranë tre burra dhe plagosen pesë të tjerë…9.  Në Podgoricë , kristianët , njëherazi me nizaminë (taksë fikse prej 500 piastrash…) , paguajnë edhe maktuminë që të mos  jenë të detyruar të marrin armët kur vendi është në armiqësi me Malin e Zi…10.  Podgorica ra nën Malin e Zi  në luftën e fundit turko-ruse  (me 1877) malazezët morën  Podoricën  duke perfshirë edhe Trieshin (Triepshin)…11. 

Të dhëna për banorët e Podgoricës:

Në defterin e regjistrimit të Sanxhakut të Shkodres të vitit 1485 (perpilua nga pushtuesi turko-osman), Podgorica shenohet si Nahija e Podgoricës , ku bënin pjesë : fshati Podgorica me emrat e 40 kryefamiljarëve ose 40 shtepiave (dhe të ardhurat) , të gjithë emrat e kryefamiljarëve janë të besimit Kristian me “tingëllim” ortodoks.  Në varësi të nahijes së Potgoricës shenohen edhe  fshatrat Kurile , Varoshi i vetë kalasë  së Zhabjakut , me emrat e 30 kryefamiljarëve ose 30 shtepiave , (të cilat të gjitha ishin të besimit Kristian me “tingëllim” ortodoks N.B..  Dhe fshati  Medon , që varet  nga kalaja e Medunit  në Kazanë e Podgoricës ; është varosh i kalasë të përmendur më lart. Ketu regjistrohen emrat e 15 kryefamiljarëve dhe po kaq shtepiave ,12.  (të gjitha të besimit Kristian me “tingëllim” ortodoks N.B.). Ndersa në registrimin e vitit 1582  (po nga pushtuesi turko-osman), për Podgoricen gjemë të shenuar një popullsi që “permbledhej” në 167 shtepia e 27 beqarë të besimit Kristian , dhe 94 shtepi muslimane.13.  Vlenë të cilësohet se Podgorica ishte vendi ku popullsia kishte perqafua besimin e pushtuesit më shumë se asnjë vend tjeter. Gruda që bënte pjesë në këtë Nahije kishte 134 shtepia e 33 beqar të besimit Kristian dhe vetëm 4 shetpia që ishin bërë muslman.  Një pershkrim intersant i bënë Podgoricës në vitin 1662 kronisti turk Evlija Çelebiu , i cili ndër të tjera do të shkruante: “…Si dolëm nga Shkodra udhëtuam në drejtim të perendimit nëpër një terren malor (kara daglig) dhe pas …orësh mbërritëm në kalanë e rreptë të Podgoricës , e cila gjendet në skaj të zones kufitare. Emrin e ka shqip në kuotimin… Është ndërtuar  nga sulltan  Mehmed Pushtuesi (Fatihu)  në vitin 883 (1478) , kur mori kalanë e Shkodrës , me qellim që t’a  mbronte këtë të fundit nga kusarët shqiptar  dhe nga të pafetë venedikas. Është një strukturë katërkëndëshe prej guri të fortë e muresh të trasha , ngritur mbi një hapsirë shkëmbore të quajtur Mali i Zi (Kara Dag) , dhe ka kulla , ledhe mbrojtëse, bedena të dhëmbëzuar , një portë të vetme , si dhe një hëndek të hapur në shkëmb. Brenda në Kala janë Dizdari  dhe garnizoni prej 700 trupash…. Podgorica qeveriset  nga një subash dhe bënë pjesë në sanxhakun e Shkodrës. Përveç nënkadive që kanë në varësi fshatrat përreth , zyrtarë të tjerë nuk ka . Brenda në kala  gjenden 300 shtepi të vogla  , një xhami e sultan Mehmed Pushtuesit , një serë hambarësh drithi  , depo municionesh artilerie , si dhe sterna uji. Godina të tjera publike nuk ka , qoftë hane , medrese , hamame , ose bezistane.14.   Ndersa studiuesi dhe konsulli francez (Hecquardi) në Shkodër në vitin 1851-55 do të shenonte se Podgorica  ka 950 shtepi , 630  shtepi të banuara nga muslimanë dhe 270 nga  ortodoksë. , popullsia arrin në 6540 banorë. Podgorica  është e vendosur në mes të një fushe  dhe emri i saj , që në gjuhen sllave nën kodër , mund të shpjegohet vetëm me vendodhjen e saj fare pak  larg malit të ulët të Goricës.15.  (Hecquardi kur i ndanë shtepiat e Podgoricës  sipas besimeve lë mangut  50 shtepia , të cilat mendoj se i perkasin besimit Katolik N.B.) Një burim me vlera për popullsinë shqiptare të disa qyteteve etnike shqiptare , por  tashma të okupuara nga sllavët , është  edhe studimi e pershkrimi që u bënë këtyre qyteteve prof.Antonio Baldaçi nga i cili citojmë: “Qytetet e Shkupit , Kalkandelës , Gostivarit , Strugës  , Ohrit e Dibrës  janë qendra shumë të forta shqiptare  dhe vetë qyteti i Manastirit (Bitola) ka koloni shqiptare të mëdha në numër. Në kufijtë e mbretërisë së zhdukur të Mailit të Zi , Gjakovës dhe Pejës  s’ka tjetër veçse qendra shqiptare kurse rajonet e Grudës e Plavës  dhe qytetet e Podgoricës , Ulqinit e Tivarit me rrethinat e tyre përmbajnë grumbullime shqiptare .  Me fiset e maleve malaziese , sikurse Hoti , Gruda , Trieshi , popullsia shqiptare e Malit të Zi  të vjetër  vertitet te 150 mijë vetët. Vetë statestikat jugosllave (të vitit 1921) japin për Malin e Zi (të paktën ai që ishte me traktatin e Berlinit , pra , pa teritorin e pushtuar në luftën ballkanike) 16.826 shqipfolës në një popullsi të pergjithshme prej 199.857 banorësh. Keta shqipfolës gjenden në epërsi numerike në Tivar (11.283 banorë) , në Podgoricë (4.764 banorë) , në Ulqin (3.344 banorë) , në Andrievicë (771 banorë) , në Cetinë (217 banorë)”.16.  Një panoramë interesante na jep edhe studiuesja e njohur angleze  Edith Durham , e cila ka vizituar e vrojtuar nga afër troje shqiptare e më gjërë , kryesisht ato të veriut , kur shkruan : “Gusht i vitit 1900. Isha në Cetinjë , e këtu për herë të parë kam një fill të lëmshit  ballkanik….Në atë kohë Cetina ishte një fshat me çati të kuqe  dhe shquhej qartë në mes të një fushe të rrethuar me male. Shumica e kasolleve ishin pëdhese , e në të banonin rreth tre mijë frymë. Nga Cetina shkuam në Podgoricë , ku për herë të parë pashë shqiptarë. Podgorica ishte plot me shqiptarë , të veshur të gjithë me kostume kombëtare , spese deri në atë kohë Mali i Zi nuk kishte bërë shumë perpjekje për ta ndaluar një gjë të tillë…”.17.

Pak fjalë për popullsinë e Podgoricës “sot”..!  

Në vitin 1948 Podgorcia (qytet) kishte 14.369 banorë , ndersa në vitin 1991  numri i banorëve kishte shkuar në 117.185 banorë. Një statestikë e vitit 2003 shenon për Podgoricën 136.473 banorë , ku nga kjo statestikë shenohen të regjistruar  shqiptarë 9296 banorë , ose rreth 5.5% e popullsisë pergjithshme.18.  Ndërsa sipas  regjistrimit të popullsisë së vitit i 2011,   në qytetin e  Podgoricës  jetojnë 150 mijë e 977 banorë , ku vetëm 1404 janë deklaruar shqiptarë ose pak më shumë se  1 % e banorëve të Podgoricës.19. 

Analiza etimologjike..: 

Një analizë interesante etimologjike të toponimit  të Podgoricës  dhe toponimeve mbi të cilat është ndërtuar Podgorica e bënë studiuesi shqiptar Preloc Margilaj në një libër interesant të tij , ndaj mendova ta citoj si vijon:

“Podgorica –Pod fjalë sllav , Goric- nga fjala iliro-shqipe gur-i . Sipas kronikës :Birzimino , Burzum.  Qytet në fushen e Cemit –Mali i Zi  , shtrihet në delten e lumit Ribnica në Moraçë , jo larg qytetit antik Dioklea. Pazari i vjetër i Podgoricës  qendron mbi qytetin e vjetër Birzimun , që e kanë quajtur romakët  , të huajt dhe banorët e vendit.  Në të vertet  qyteti më i hershëm është quajtur Alatë.20.  Analiza  etimologjike (Birzimino)-Toponimi është kompozim  ga fjalët birë (vrimë-a) + i , e zi ,zezë. Afer rrjdhjes së Ribnicës në Moraçë , në fund të lumit syza uji (vrima , shpella të thella) që akoma populli i quan rape-gropa dhe  pikrisht aty  në të dy brigje të lumit  filloi urbanizimi i qytetit. Bir/a –vrimë , shpellë + i zi e zezë. Nga thellësia e vrimave (rapeve) uji kalon në pamje mavi , në të zezë. Bir-zi –janë fjalë  me kuptimin semantik të gjuhës shqipe , kurse prapashtesa mini sherben per formimin e emrit të toponimit Birzimin. Siç dihet  sipas pozicionit gjeografik Podgorica qendron në truallin sizmologjik  , kështu që në të kaluaren  procese të shpeshta tektonike e kanë ndryshuar relievin  e siperfaqes dhe krijuan luginën e lumit Ribnica me rapa (vrima) me thellësi të panjohura.  Alata – emri më i moçëm i lumit Ribnica që rrjedhë nëpër qytetin e Podgoricës.21. 

Emigrantët Podgoriçanë në Shkodër…:

Edhe sot nëpër Shkodër e rrethina ka banorë e familje që njihen me “identitetin” Podgoriçan. Vetë ky “identitet” tregon se e kanë prejardhjen nga Podgorica.  Podgoriçanët si identitet kombëtar në pergjithsi njihen si Malazez (ortodoks të islamizuar gjatë pushtimit turko-osman). Mirpo perkunder ketij identiteti Malazez ,  ka edhe familje podgoriçane që origjinen e kanë shqiptare. Siç dihet pushtuesi  turko-osman, armiqtë kryesor kishte shqiptarët Kristian-katolik , ndersa ortodoksia jo shumë kohë pas pushtimit u nënshtrua dhe me “marifetet” e veta arriti të bëhet edhe aleatë i pushtuesve turq , shpesh edhe në luftën kundër shqiptarëve kristian-katolik. Turqit kishin si qellim jo vetëm nënshtrimin e shqiptarëve katolik , por asgjesimin e besimit të tyre. Në kushtet e rezistencës të popullsisë katolike për ruajtjen e fesë dhe identitetit të të parëve të tyre , pushtuesit turq me kërbaç e kulaç , i “toleronin” katolikët shqiptarë (kryesisht ata të veriut të Shqiperisë) , që nëse nuk donin të beheshin musliman (apo turq siç i quanin në atë kohë ) mund të beheshin ortodoks , dhe të “hynin” nën ombredhen e kishes ortodokse. Në këto kushte ka pasur jo pak shqiptarë që pasi perqafuan besimin Kristian-ortodoks dhe u futën nën kishen ortodokse , dalngadal ata humbën edhe kombësinë , dhe sot ata identifikohen si sllav , malazez  apo serb… Në keto kushte duket se edhe  katoliket e Podgoricës e rrethinave , u bënë ortodoks me “arsyetimin” se edhe ky është besim Kristian , por që më vonë për aresye ekonomike e privilegje të tjera lanë ortodoksinë dhe perqafuan fenë islame të pushtuesit turko-osman. Kur pushtuesi turko-osman filloi të marrin tëposhten pa kthim , podgoriçanët u gjetën të pambrojtur nga sllavët malazez e serb , që tashma kishin fituar jo autonomin që e ksihin prej kohësh , por pavaresinë. Në keto kushte sllavët ortodoks që kishin grabitur troje shqiptare  (edhe me bekimin e Europes plakë ), filluan reprezaljet e deri spastrim etnik nga shqiptarët muslimanë  të Podgoricës e më gjërë , të sllavizuar e pastaj “turqizuar”… Sipas një studiuesi të njohur  shkodranë prej derës së Bushatëlinjëve, podgoriçanët kanë emigruar në Shkodër në katër “periulla”:

I-Gjatë  sundimit të Bushatlinjve ,

II-Mbas Kongresit të Berlinit ,

III-Gjatë luftës së I-rë Botërore ,

IV-Gjatë luftës II-të Botërore .

Për disa familje  podgoriçanësh të shpërngulur në Shkodër para pushtimit të Podgoricës  prej  Malit të Zi , nuk mund të percaktohet një motiv i fiksuar ; emigruan për gjaqe , apo si nëpunës për qellime fitimi. Emigracioni i dëndur i asaj populate  nisën mbas invazionit malazias  në vitin 1880 , sepse qenë të frikësuar nga  persekutimet e malazezve  , me qellim çfarosje të muslimanëve , edhe kur ishin  të një gjuhe të përbashkët  dhe të një kombësie. Krahas urrejtjes kundër muslimanëve të të gjitha vendeve të pushtuara prej tyre  , siç ishin Podgorica , Shpuza , Nikshiqi e tj.., malazeztë vepronin edhe me qellim hakmarrjeje kundër tyre ashtu si dhe ndaj shqiptarëve , sepse sëbashku kishin luftuar shumë herë me ta  duke derdhur lumenj gjaku deri vonë , perderi sa malazeztë nuk kanë pushuar  së plaçkituri , së masakruari  e së shkatërruari me qindra herësh vendet  kufitare shqiptare”.22. 

Podgorica dhe muzeumet e saj :

Podgorica si çdo qender e banuar qytetare , historinë e vet është munduar ta memorizojnë në muzeumet e veta…Unë ketu mendova vetëm t’i paraqes si “listë” muzeumet kryesore të Podgoricës , pa bërë analizen se çfar permbajnë dhe percjellin këto muzeume… të cilat mund t’i vizitojnë çdo i “interesuar”:

Muzeu i qytetit të Podgoricës (Muzej grada Podgorice) ruan trashëgiminë e pasur të Podgoricës. Themeluar në vitin 1950, është i ndarë në katër kategori: arkeologji, etnografi, histori dhe kulturoro-historik. Ruan objekte që datojnë që nga periudha Ilire-Romake

Qendra e kërkimeve arkeologjike (Centar za arheološka istraživanja) u themelua në vitin 1961 Misioni i saj është të mbledhë, klasifikojë, restaurojë dhe të shfaqë vendet arkeologjike.

Muzeu i Marko Miljanov (Muzej Marka Miljanova) në Medun tregon jetën në Mal të Zi gjatë gjatë shek.IX. Është muzeu memorial më i rëndësishëm i Malit të Zi…

Muzeu i Historisë Natyrore (Prirodnjački muzej). 23.

Podgorica dhe shqiptarët…!  

Me Podgoricen  na “lidhë” historia e autoktonisë mijëra-vjeçare iliro-shqiptare  të këtyre trojeve , dhe e trashigimisë Iliro-Shqiptare të qyteteve dhe  qendrave të zhvilluara e urbanizuara Ilire si Dioklea , Ribnica e Berziminio  mbi të cilat është ndertuar Podgorica e vjeter dhe e re… Me Podgoricën na “lidhin” edhe e një seri ngjarjesh historike në luftën dhe perpjekjet tona për liri , pavarësi e identitet. Këtu unë mendova të kujtoj vetëm dy që më “ngjajnë” si më sinjifikativet , dhe kanë si “mbiemër” Podgoricën. Së pari  Kuvendi i Podgoricës , ku me 1-2 prill 1786 do të shpallej konfederata Ilirike me shumë kufijë etnik . Kara Mahmud Pashë Bushatliu , që sipas Pukvilit  mbahej si pasardhës dhe ndjekës i  gjurmëve të Skenderbeut , dmth si udhëheqës i luftës për çlirimin nga zgjedha turke ,24 , do të mblidhte të gjithë princat shqiptar , të krishterë e muslimanë në Podgoricë , të cilët u betuan bashkërisht  mbi Ungjill e Kuran se do të luftonin deri në vdekje kundër armiqëve të lirisë. Ky ishte një hap i rëndësishëm pasi shqiptarët e krishterë dhe muslimanë po bashkonin forcat kundër turqve. Deshira e tyre për liri i kapercente dallimet fetare. Në atë kuvend historik erdhi një senator ngas Raguza  që të pergëzonte  Mahmudin , kurse Jozefi i II (i Austrisë) i dergoi me cermoni një kryq të madh prej argjendi.25.  Së dyti në vitet e stuhishme 1910 -1911 , në Potgoricen e kohes (edhe pse kjo tashma kishte kaluar nën Malin e Zi) , nga dhuna dhe represioni i  otomaneve  ishin detyruar të strehohen si emigrantë , burra e familje nga  më qendrestaret e nacionalistet  e  Shqiperisë veriore e tjer. Në keto kushte të veshtira  Malsoret e strehuar në Mal të Zi , së bashku me  Shkodran ,Shaljan e Shoshjan e më gjerë , krijuan  Komitetin e kryengritjes , që në histori njihet si Komiteti i Potgorices , me  Sokol Bacin , Ded Gjon Lulin , Gjon Nikë Pllucin , Gjekë Marash Gjeloshin, Nikë Gjelosh Lulin ,Tomë e Lekë Zolin ,Lucë Muç Elezin, Kolë Marash Vaten, Nikollë  Sokol Bacin dhe Mehmet Shpendin…  Ndersa nga Shkodra ishin antarë të ketij komiteti : Luigj Gurakuqi , Hil Mosi  etjer, me deget e tij në Viripazar , Tivar , Kotorr  e më gjerë…26.  Në ato kohë kishte shqiptar nga Shkodra që në Podgoricë kishin ende aktivitete  të tyre tregtare , si dhe mejhana siç i quanin atëherë  , ku shpesh patriotët shqiptar i kishin vënë në dispozicion të çeshtjes shqiptare , kryesisht kundër pushtuesit turk… Ndersa  gjatë regjimit të egër komunist në Shqiperi , ne shefitarët malësor me Malin e Zi , na terhiqte disi media malazeze e Podgoricës më liberale  në filma , sport e programe të ndryshme kulturore. Shikimi Televizionëve , por edhe degjimi i radios (atëherë me “mbiemrin e Titogradit) , nuk ishte i lehtë , pasi partia e pushteti komunist  në Shqiperi të denonin po të kapnin duke parë TV-t apo degjuar  radion e Titogradit… Sidoqoftë në fshahtësi keto media janë “frekuantuar” jo pak nga malësorët , veçanarisht edhe në ata minuta që jepeshin në gjuhen shqipe , pavaresisht se ato kishin Brenda edhe propogandë antikomuniste shqiptare.. Gjithsesi sot mediat e Podgoricës e Malit të zi (publike e private) shikohen e nuk shikohen…

Podgoricës në vitin 1946  iu imponua emri  “Titograd”  (qyteti i Titos) , emërtim (më sakt homonim) që e mori pas ardhjes në pushtet të komunistëve  në Jugosllavi , me në krye Titon. Homonimin Titograd  e mbajti deri në vitin 1992 , kur u zevendësua me toponimin e “vjetër” Podgorica. Sot Podgorica është kryeqyteti i Malit të Zi , që duam apo nuk duam ne historia na e ka lënë perjetësisht fqinjë. Fqinja i mirë thonë se është si vëlla që nuk kerkon hise , në fakt kjo fqinje ka marrë mjaftë “hise”që nuk i takojnë  nga trojet tona etnike , një nga keto “hise” është edhe Podgorica , historinë e së  cilës u mundova ta paraqes “thjeshtë” per të mos harruar se kryeqyteti i sotëm i Malit të Zi ka qenë që në zanafillen e jetës në këto troje,  vetëm Iliro-Shqiptare e kurrë sllave.

Referencat:

1.Vezhgime Iliro-Shqiptare , perpilue prej dr.Ludvig Von Thalloczy , perkthye shqip nga Mustafa  Merlika-Kruja ,fq.112 , Shkodër 2004.

2.Milan Shuflaj ; Qytetet dhe Kështjellat e Shqiperisë , Kryesisht në Mesjetë  , fq,31 , shtepia botuese Onufri , 2009.

3.Louis Hyacinthe Hecquard (1814-1866)  , Konsull Francez në Shkodër , Kalorës i Legjionit të Nderit, Historia dhe pershkrimi  i Shqipërisë së Eperme  ose i Gegërisë , fq.33 , Plejad 2008. 

4.Hecquard , po aty…fq.87-88.

5.Ermanno Armao , Vende , kisha , lumenj , male e toponime të ndryshme të një harte të lashtë të Shqiperisë Veriore , fq.102-103 , Tiranë: botime Korbi 2006 , sipas botimit  të vitit 1933 në Romë.

6.Hecquard , po aty… fq.88.

7.Antonio  Baldacci , Rrugëtime  Shqiptare 1892-902 , fq.160, sh.b.Argeta LMG, Tiranë 2004.

8.Hecquard , po aty…fq.88-90.

9.Hecquard , po aty…fq.102. 

10.H.Hecquard , po aty ,fq.328. 

11.Prof. Antionio  Baldacci ; Shqiperia e Madhe , fq.256, shb “Eugen” , Tiranë 2006.

12.Defterin i Regjistrimit të Sanxhakut të Shkodres i vitit 1485 , fq.134-135 . Akademia e Shkencave të R.P. të Shqiperisë Paraqitja ,  hyrja , transliterimi , perkthimi dhe komentet nga Selami Pulaha , Tiranë 197).

13.Perparime Huta ; Fshati në Sanxhakun e Shkodrës në shekujt XV-XVI , fq.154-155 , Tiranë 1990.

14.Evlija Çelebiu në Shqiperi dhe në viset  fqinje: Kosovë Mal i Zi , Ohër , në bazë të dorshkrimit  autograf , perg. Nga Robert Elsie , fq.34-36 , shpb “55” , Tiranë 2008.

15.Hequard , po aty…fq.87.

16.Antonio  Baldaçi ; Shqiperia e Madhe , fq.265. 

17.Edith  Durham , Brenga e Ballkanit dhe Vepra të tjera për Shqipërinë e Shqiptarët , fq.318-319.

18.Zavod za statestiku Crn Gore-MONSTAT. 

19.https://sq.wikipedia.org/wiki/Podgorica.

20.Preloc  Margilaj ; Ilirët flasin Shqip –Shqiptarët flasin Ilirisht , fq.86-87, Podgoricë 2000.

21.Preloc Margilaj , po aty fq.132.

22.Hamdi  Bushati ; Shkodra dhe Motet ,traditë , ngjarje , njerëz ,Vllimi II , fq.309-312 , ”Idromeno”, Shkodër 1999.

23.https://sq.wikipedia.org/wiki/Podgorica.

24.Universiteti Shtetror i Tiranës , Instituti i histories , Stavri Naçi , Pashalleku i Shkodrës nen sundimin e Bushatlijve , fq.175 , Tiranë 1964.

25.Edwin Jacques , Shqiptarët ,historia e popullit shqiptar nga lashtësia  deri në ditët e sotme , fq.282.

26.Lulash N. Palushaj; Malësia dhe fiset e saj , pjesa e parë ,fq.162-163 , Lezhë 1996

Filed Under: Kulture Tagged With: Ndue Bacaj

  • « Previous Page
  • 1
  • …
  • 4
  • 5
  • 6
  • 7
  • 8
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • AT SHTJEFËN GJEÇOVI DHE DR. REXHEP KRASNIQI, APOSTUJ TË IDESË PËR BASHKIM KOMBËTAR
  • Marjan Cubi, për kombin, fenë dhe vendlindjen
  • Akademik Shaban Sinani: Dy popuj me fat të ngjashëm në histori
  • THE CHICAGO TRIBUNE (1922) / WOODROW WILSON : “NËSE MË JEPET MUNDËSIA NË TË ARDHMEN, DO T’I NDIHMOJ SËRISH SHQIPTARËT…”
  • SHQIPËRIA EUROPIANE MBRON HEBRENJTË NË FUNKSION TË LIRISË
  • KONGRESI KOMBËTAR I LUSHNJES (21-31 JANAR 1920) 
  • Një zbulim historik ballkanik
  • VATRA DHE SHOQATA E SHKRIMTARËVE SHQIPTARO-AMERIKANË PROMOVOJNË NESËR 4 VEPRA TË PROF. BESIM MUHADRIT
  • Që ATDHEU të mos jetë veç vend i dëshirës për të vdekur…
  • KAFE ME ISMAIL KADARENË
  • Kosova paraqet mundësi të shkëlqyeshme për investime
  • PARTIA NUK ËSHTË ATDHEU, O KOKËSHQOPE
  • 50 VJET VEPRA POETIKE KADARE
  • IT’S NOVEMBER 28TH
  • Një arritje për shqiptarët në Michigan

Kategoritë

Arkiv

Tags

alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Hazir Mehmeti Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT