Nga Sami Repishti*/
“Çameria gjate L2B dhe pertej” permban 19 dokumente; shumica e tyne botohen per here te pare.
Dokumenti i pare mban daten 21 shtator 1940, d.m.th. pese jave para agresionit fashist italian kunder Greqise.dhe firmen:Veip Demi, kryetar, dhe Rushid I. Didan, sekretar i Shoqates Çameria (ne SHBA) Dokumenti ashte nji Leter drejtue Editorit te gazetes londineze The Times, dhe ashte nji thesar ivertete korrektesia politike dhe aftesie diplomatike. Keu japim pikat kryesore:
1.Mund te kete interes per ju ose mund te sherbeje si baze per veprim nga ju me dite se nji grup patriotesh shqiptare ne SHBA, e quejtun’‘Shoqata Shqiptare Çameria’, kundershton me kambengulje politiken e Italise qe synon me qetesue Shqiperine me perpjekje per marrjen e territoreve (siç ashte Çameria).
2.Shoqata deklaron se interesi i vertete i Mussolinit ne Çameri nuk ashte humanitar por grabitçar
3. Shqiptaret nuk jane bandite, por te frymezuem me nji vendosmeni te vertete me arrrite statusin e nji kombi te lire dhe te pavarun.
4.Afersisht dy vjet ma pare, Shoqata e jone botoi informaten per trajtimin shnjerezor te bashkekombasve tone shqiptare ne Çameri, sot nen sundimin grek
5.I ashtuquejtuni interesim miqesor i Qeverise italiane ne trajtimin e shqiptareve ne Greqi nuk mund te quhet nga ne si interesim sinqerte, persa kohe qe Italia sundon Shqiperine, dhe perpiqet me okupue territore tjera shqiptare, dhe me pase akoma ma shume shqiptare per perandorine e vet.
6.Zgjidhja e vertete e problemit shqiptar nuk arrihet me anen e kontrollit nga ana e Italise ose Greqise ,te popullit shqiptar.
7.Parimi i vete-vendosjes per kombet e vegjel, jo vetem qe do te sjelle nji popull shqiptar te lire e te bashkuem, pa trazime te mbrendshme e te jashteme, por do te eliminonte nji pike te rrezikshme per nji paqe europiane, dhe do te ruente racen ma te vjeter ekzistuese ne Europe.”
Me 7 korrik, 1944, nji dokument ushtarak i forcave te okupacionit gjerman (ne Greqi) tregon se perfaqesuesi i Hitlerit per Ballkanin, Neuebacher, ka neglizhue problemin e çameve, “…per arsye se administrata shqiptare (ne Çameri) tani per tani funksionon mjaft mire,. Nga ana tjeter, bashkimi i ketij territori me Shqiperine,.nji zgjidhje qe deshirojne shqiptaret, nuk mund te garantohet. Te dy palet (shqiptare e greke)jane njoftue se nji komision gjerman do te formohet me percaktue kete problem, por formimi i tij ashte shtye vazhdimisht…”(f.339) (Shenim: bashkimi i Camerise me Shqiperine ne vitin 1941, nuk ashte ba me kenaqe kerkesat greke te kolaboracionisteve greke te Athines.SR)
Nji dokument i dates 17 tetor 1944, i pergatitun nga Komiteti Antifashist i Camerise (Tirane) numron krimet dhe grabitjet e çameve nga autoritetet dhe agjentet greke, e proteston: “…kunder barbarizmave te pashembullta te krimeve te kryeme nga bandat e E.D.E.S-it ne kurriz te popullsise se pafajshme shqiptare qe mbetet akoma ne Greqi; ma shume se 300 gra e femije jane vra, te vejat dhe vajzat e reja jane perdhunue, dhe vazhdojne me jetue ne nji gjendje pa mbrojtje, vazhdojne me qene viktima te akteve te paturpshme ne duert e krimineleve te E.D.E.S-it Permbi 2500-3000 shtepi jane djege e shkrumue, dhe te gjitha rezervat ushqimore dhe te tjera jane djege e shkaterrue krejtesisht…..Popullsia shqiptare e Çamerise nuk jane pergjegjes per krimet e bame nga greket dhe shqiptaret e Çamerise….Shqiptaret e Çamerise nuk pranuen planet e E.D.E.S-it dhe per kete ata vuejne persekutimet
Pakica shqiptare ne Çameri e quen veten pjese integrale e popullit grek, me te cilin ajo ka interesa te perbashketa. Gjaku i derdhun bashkerisht ne luften per çlirimin e Greqise ka forcue edhe ma shume vellaznimin ne mes tyne.
Pjesemarrja e 500 shqiptareve came ne rradhet e ELLAS-it ka qene nji akt per te cilin na jemi kryenalt, sepse ne kete ne morem pjese ne luften per çlirimin e popujve. Si rrjedhim, na kerkojme:
Kthimin e menjihereshem te popullsise çame (ne Greqi) dhe sigurimin per vendosjen e mundesine e jeteses; terheqjen e menjihereshme te EDES-it nga Çameria, barazine ne te drejtat simbas Kartes se Atlantikut, lirimin sa ma shpejt te 300 grave dhe femijeve qe mbeten akoma ne kampet e perqendrimit te Filatit dhe Paramithise…”Çameria e Lire!” (f.341)
Ky dokument perseritet ne raportin e forcave ushtarake britanike ne lidhje me minoritetin shqiptar ne Epir, dhe perfundon me kete shenim : “…pakica shqiptare deklaron se konsideron veten si “pjese e pandashme e popullit grek” (jo shkeputje nga Greqia, SR) Dokumenti ka nii randesi te veçante sepse shoqenohet nga “komente” te “Seksionit per Shqiperine” date 8 janar 1945, qe perfshine aspektet historike, kufinjte, popullsine, numrin e pakices shqiptare ne Greqi, situaten gjate okupacinit italian, raportet e Frontit Nacional-Çlirimtar (te Shqiperise) me pakicen shqiptare, ELLAS-in, dhe vazhdon me “Vrejtje te Pergjitheshme”
Ne seksionin 7 : “Sulmet e shqiptareve myslimane (kunder popullsise greke)” bahet kjo vrejtje ma randesi:
”…Vlen te shenohet, megjithate, se shumica e ketyne sulmeve u krye MBAS vendosjes se forcave te Zervas ne Epir”f. 347)(Theksi im.SR) Ne valen e hakmarrjes greke, bandat e Zervas “…dogjen plotesisht Margaritin, nji nga fshatet ma te bukura te Epirit”.(f.350).
Raporti i Seksionit per Shqiperine jep kete pershkrim :
“Perfundim: Problemi i shqiptareve myslimane nuk ashte zgjidhe akoma. Po te krijohet nji Qeveri nacionaliste ne Athine ne mbarim te Luftes, nuk ka asnji dyshim se ajo so te deklaroje qe nuk ka asnji shqiptar mysliman ne Greqi, dhe se problem i vetem qe mbetet ashte ai i pakices greke ne Shqiperi, zgjidhja e vetme e te cilit ashte levizja e kufinit grek deri ne mesin e Shqiperise.
Po te kontrollohet Epiri nge ELLAS nderkaq, ka mundesi qe shqiptaret myslimane do te lejohen me u kthye ne shtepite e tyne, dhe ka mundesi qe te inkurajohen me u hakmarre kunder elementit nacionalist (grek) ne Epir.
Çdo perpjekje me kenaqe kerkesat e nacionalisteve (greke) natyrisht do te kundershtohet fuqimisht nga Shqiperia, dhe ne te njejten kohe do te krijoje nji tjeter problem minoriteti. Nga ana jeter, ne qofte se ELLAS do te lejonte kthimin e shqiptareve myslimane ne Greqi, i gjithe problemi nuk ashte ma afer nji zgjidhje te mundshme.
Çfaredo qe te bahet, me perjashtim te masave per transferimin radikal te popullsive, duket se ky problem do te mbetet si nji nga problemet e vogla, por te komplikueme, ashtu siç jane tani ne vendet tjera te Ballkanit”. (f.350)
Ne nji Report nga Zyra britaniuke ne Bari (Itali) per Komanden e Mesdheut Qendror ne Caserta (Itali) perseriten akuzat greke: “Duket se ky grup shqiptar (çamet) kane ndihmue ushtrine italiane ne fushaten e vitit 1940 kunder Greqise, dhe ne 1944, kane ndihmue aktivisht forcat gjermane te okupacionit…Dyshohet se ne nji lokalitet, 40 ushtare te Zervas jane zhduke, dhe ma vone jane gjete te vrame…Ky incident ka shkaktue hakmarrjen e forcave te Zervas qe perfundoi me debimin, ne Shqiperi, te gjithe grupit shqiptar. (Firmue F.W.Deakin,) (f.351)
Tue komentue mbi gjendjen ne Çameri, koloneli anglez C.A.S.Palmer, ne nji raport mbas vizites se tij ne Çameri, gjate 9-14 prill 1945, mbasi pershkruen ndjenjat e urrejtjes se forte greke kunder shqiptareve qe jetojshin ne zonat ma te mira te Çamerise –Filati, Paramithia, Margeriti, Gumenica, thekson se :”…ka qene gjithemone nji ndjenje urrejtje dhe smire nga ana e grekeve te kesaj zone kundrejt çameve”, dhe len te kuptohet per arsye te pasunive te tyne. Koloneli Palmer nuk perjashton mundesine e bashkepunimit teçameve me gjermanet dhe shton: “…Ushtaret e EDES-it gjeten mundesine per hakmarrje. Perleshjet u hapen gjate veres se vitit 1944 me provokime ndoshta nga te dy palet, nji situate qe, pa dyshim, ashte inkurajue nga gjermanet…. Sulme te reja u bane me 12 dhe 16 mars 1945, qe ishin nji vazhdim i ndjenjave ekstreme anti-shqiptare qe ekzistojne ne Greqi per ate krahine (Çamerine) dhe jo te provokueme nga ana e vete shqiptareve. Si rrjedhimi ketyne sulmeve, tashti nuk ka mbete asnji shqiptar mysliman ne Greqi”…dhe “ashte e pamundun per shqiptaret me u kthye ne votrat e tyne sepse vendi kontrollohet nga Qeveria (nacionaliste) greke” (f.355)
Kolonel Palmer raporton:
“Greket r eklamojne se nga 1.000.000 shqiotare, 450.000 jane greke, pretendime e kalojne per se tepermi çdo konstatim te paraqitun deri tashti nga cilado qeveri greke, dhe jep pershtypjen se jane pretendime te pa baze dhe te papergjegjshme qe tregojne urrejtjen shume te theksueme per shqiptaret nga ana e grekeve. Kjo urrejtje ashte shume e forte dhe d rejtohet jo vetem kunder çameve por kunder shqiotareve ne pergjithesi. (idem)
Ajo qe ashte me te vertete deshpruese ashte qendrimi i Qeverise komuniste te Tiranes kundrejt problemit çam: “persa perket Frontit Nacional-Clirimtar (FNC) shqiptar asnji kerkese nuk i ashte ba Greqise per Çamerine. Une mendoj se nuk ka gjase qe te bahet ndonji kerkese (per çamet) vetem ne raste per kunderbalancimin e kerkesave greke”(f.356)
Mbas nji vizite ne kampin e refugjateve çame ne Shqiperine e Jugut, Gjeneral Brigadier M.A.Hodgson, i Misionit britanik ne Shqiperi, raportonte me daten 15 prill 1945:
“Nga fundi i dhjetorit 1944, afersisht 18.000 çame te minoritetit shqitar ne Greqi kane ike, kane kalue kufinin, e Shqiperise dhe kane gjete strehim ne Shqiperi.Ne janar 1945, me inkurajimin e Qeverise shqiptare disa çame jane kthye ne Greqi…. Ne mars 1945, nji grupi dyte prej afer 5.000 vetash kane dale perseri ne Shqiperi, duket si rrjedhim i persekutimeve nga ‘Ushtria Kombetare Greke’…se bashku me banda te armatosuna nga Korfuzi dhe popullsia lokale greke…” Masakrat e Filatit kane ngja me 13 mars 19435…”Deshira epergjithshme e refugjateve shqiptare ashte kthimi ne Greqi sa ma shpejt, por me garanci te jetes nga Aleatet….Tani, ata jetojne ne kondita shume te veshtira. Edhe ne Veri te Vlores ata banojne pa strehe mbi koke, ne qiellin e hapun…Aty, ata rrezikohen te vdesin nga uria” (ff.357-358)
Me 23 prill 1945, problemi çam arriti ne tryezen e MPJ britanik, A.Eden, dergue nga R.A Leper I ML britanik ne Athine. Ne mes tjerash thuhet:
“…Ajo qe ashte e sigurte, ashte se çamet, ashtu si çdo pakice tjeter ne Greqi, qofte Pomaket, Jahudijte spanjole, Vllehet, Maltezet, Armenet, dhe nji perqindje e madhe e refugjateve greke te shperngulun nga Anadolli nuk jane absorbue nga populi grek, ndoshta per arsye te nji antipatie instinktive per dallimet fetare, dhe prandej mbeten nji burim i perhershem pakenaqsishe”. (f.360)
Por, ne raportin e bashkengjitun, raportohet biseda e Kolonelit Palmer (ML ne Shqiperi) ku ai ban dy sugjerime:
Me shume randesi ashte me informue Qeverine shqiptare, preferohet me ane te ML britanik se jemi ne dijeni te situates se tanishme, dhe do te shikojme çfare mund te bahet qe çamet te lejohen me u kthye ne Greqi. Ne kete moment, nuk ashte e sigurte jeta e tyne, por ma vone, ne nji date specifike (une sugjeroj tetor 1945) ata do te jene ne gjendje me u kthye ne votrat e tyne pa frike persekutimi. Ne se e bajme kete, duhet te informojme edhe Zyren e ML britanik dhe Komanden e Nalte Ushtarake per Epirin.
A do teishte e mundun qe UNRRA te angazhohet me dergue disa ndihma vecanerisht per çamet ne Shqiperi? Mund te dergohen me kaike ne Sarande. Dorezimi per ata qe e meritojne do te garantohet nga ML britanik ne Shqioeri. Kjo do te lehtesonte shume tensionin greko-shqiptar ne kete moment”. Firmue D.W.S.Hunt,( f.363)
Ashte e vajtueshme qe megjithe faktet e jetueme, e refugjatet ne kampe komandanti grek Vassili Papayanis deklaronte:”…asnji incident i vajtueshem muk ka ngja ne Thesproti ne mes te dates 12 e 18 mars 1945; asnji ekzekutim nga 60-70 personave nuk ashte ba, dhe asnji akt grabitje, perdhunimi ose tjeter akt kriminal ashte krye kunder çameve” (f. 365) Nderkaq, propaganda greke kundrejt Shqiperise egersohet çdo dite.
Te shqetesuem nga ky zhvilim i ngjarjeve, nji grup patriotesh shqiptare nga Roma (Itali) me 19 korrik 1945, i drejtiohet KM britanik W.Churchill, me sigurimin se pakica greke ne Shqiperi gezon te gjitha te drejtat. (Firmue Dr.Xhemil Çela e 14 te tjere) (f.367)
Me 3 korrik 1945, Keshilli Çam ne Tirane ne nji Memorandum drejtue Konferences se Paqes teMinistrave te Jashten aleate, London, mbasi pershkruen tragjedine çame, kerkon ne mes tjerash:
1.denimin e kriminleve greke fajtore per masakrat kunder çameve
2.Kthimin ne vatrat e tyne te çameve te debuem.
3.Sigurime per çamet me te drejta te barabarta ashtu si i gjithe populli grek, dhe ne te njejten menyre siç gezon pakica greke ne Shqiperi.” (f. 372)
Koloneli britanmik C.M.Woodhouse, i ML britanik ne Greqi me daten 16 tetor 1945 pershkruen ngjarjet dhe masakrat me gjuhen e urrejtjes:
“…Zervas, i inkurajuem nga Misioni Aleat, nen kryesine time, i perzuni ata (çamet) nga shtepite e tyne ne 1944 me qellim qe te lehtesoheshin operacionet kunder anmikut. Shumica e çameve shkoi ne Shqiperi, ku edhe atje jane te padeshirueshem. Debimi nga Greqia ka qene i pergjakshem, per arsye te frymes se hakmarrjes qe ashte ushqye nga shume brutalitetete bame nga çamet, se bashku me italianet….Akti i Zerves u plotesue me nji masaker te pajustikueshme te çameve ne Filat, ne mars 1945, i zbatuem nga meturinat e forcave te shperndame te Zerves nen komanden e nji oficeri te quejtun Zotos…Çamet meritojne ate qe kane pesue, por edhe bandat e Zerves kane qene shume te keqia…Si rezultat kemi nji ndryshim te popullsise qe eliminoi nji pakice te padeshirueshme nga toka greke. Ndoshta, do te ishte mire sikur punet te mbeten ashtu si jane.” (f.373)
Punet ashtu si jane…! Komiteti Antifashist per Refugjatet Çame spjegon si jane punet:
“ …Ma shume se 20.000 persona te terrorizuem kane ike nga Çameria dhe jane strehue ne Shqiperi, te ndjekur nga barbarizmat e mercenareve greke (te Gjeneralit) Zervas. Ma shume se 1.500 persona jane masakraue ne distriktet e ndryshem te Çamerise. E gjithe pasuria e tyre eshte grabite. Fshatet shqiptare jane shkretuar dhe djege krejtesisht. Çameria pjellore eshte reduktuar ne nji shkretire, ne nje ferr…”(f.374) Dhe,
“…shume familje jane asgjesuar, prinde, femije dhe foshnje ne djep. gra e vajza te reja jane perdhunuar…Sanie Bollati, nga Paramithia, eshte djege e gjalle me benzine, mbasi qe gjoksi i eshte prere me thike, e syte i jane nxjerre jashte…”(f.381)
Komiteti Antifashist i Refugjateve Çame paraqet keto kerkesa:
Ndalimin e menjihereshem te vendosjes se elementeve te huej ne shtepite tona.
Te gjithe çamet duhet te kthehen ne vatrat e tyne.
Te gjithe pronat e konfiskueme duhet te kthehen, dhe te gjithe damet e shkaktueme duhet te kompensohen.
Ndihme duhet dhane per çamet qe duen te rindertojne shtepite e tyne te prishuna.
.Duhen marre te gjitha masat perfituese te percaktueme nga traktatet nderkombetare dhe mandatet, siç jane sigurimi i te drejtave civile, politike dhe kulturore, si dhe sigurimi i jetes se njeriut.
Te gjithe forumet pergjegjes per krime te kryeme duhen gjykue dhe denue”
Firmue: Tako Sejko, Kasem Demi, Rexhep Çami, Tahir Demi, Vehip Demi, Derivish Dojaka, Hilmi Seiti. (f. 387-394)
(Natura e krimeve te kryeme jepet me hollesi ne deklaratat e viktimave çame te gjenocidit grek, te permbledhuna profesionalisht nga Kastriot Dervishi:”Masakrat ne Çameri: deshmite e te mbijetuareve; Permbledhje dokumentesh arkivore” (Tirane:55,2009, ff .143-154
***
Recensioni i ketij libri ashte nji pune e dhimbshme. Ai te kujton historine biblike te Jobit. Profeti qe vuen kerkon nji spjegim nga Zoti qe heshte, e qe sprovon.
Ne rastin e çameve, “Zoti” nuk i sprovon. Ashte shovinizmi grek, ne formen e tij ma te eger, ma shnjerezore, qe “ndeshkon kolektivisht” nji popullsi te pafajshme. Me akuzen “bashkepunim me okupatorin” – nji fenomen mjaft i zhvilluem ne Greqine e okupueme gjate L2B sidomos, bashkepunimi qe nga Gjenerali Tcholakopoulos deri te “Bataljonet e Shenjta”, kryeministri Rallis dhe qeverite kuislinge te Athines deri ne “clirimin” e Greqise- shovinistet greke perfituen nga nji gjendje kaotike me asgjsue fizikisht pakicen shqiptare ne Çameri, kryesisht shqiptaret myslimane, nji çfaqje e shemtueme e diskriminmit kombetar e fetar.
Tue fole per kete fenomen te turpshem te popullit grek, profesori anglez Noel Malcolm, shkruen:
”Fati i shqiptareve çame ashte njeni nga sekretet ma te erreta te historise moderne europiane. Nji permbledhje e randesishme e dokumenteve hjedhe driten shume te nevojshme. Do te kishte nji vlere te madhe, jo vetem per historine e Greqise dhe te Ballkanit, por gjithashtu per cilindo qe deshiron me kuptue situaten e sotme te Çamerise ne Shqiperi.”
Duhet shpernda mjegulla e propagandes shoviniste qe erreson te verteten mbi Çamerine e viktimet çame. Profesor Elsie dhe studjuesi Destani meritojne falenderimet e te gjithe shqiptareve dhe te gjithe atyne qe çmojne randesine e se vertetes historike.
Ridgefield,Ct.,USA, korrik, 2014
* Recension- (Pjesa e trete)