Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Kryengritja e Zhabokikës

by

Meditime në një ceremoni dekorimi/
Nga Reshat Kripa/
Më datën 9 tetor 2014 u ndodha në një ceremoni dekorimi ku Shkëlqesia e tij, Presidenti i Republikës, i akordoi komunës së Luftinjës në rrethin e Tepelenës, urdherin “Nderi i Kombit”, me rastin e përvjetorit të kryengritjes së Zhabokikës kundër sistemit komunist në vitin 1948. Ishte, me të vërtetë, një ceremoni dinjitoze për një ngjarje po aq dinjitoze.
Në oborrin e shkollës së fshatit hero, pranë memorialit kushtuar kësaj ngjarje të madhe, u mblodhën qytetarët e krahinës, ata që e kishin përjetuar atë ngjarje dhe ata që e kishin dëgjuar nga paraardhësit e tyre. Merrnin pjesë trashëgimtarët e martirëve që dhanë jetën e tyre për liri dhe demokraci. Merrnin pjesë përfaqsëuesit e pushtetit lokal të komunës si dhe ata të rrethit të Tepelenës. Merrnin pjesë përfaqsues të të përndjekurve politikë të Shqipërisë dhe të atyre lokalë. Kishte përfaqësues nga të gjitha shtresat e shoqërisë shqiptare që synojnë për një Shqipëri me të vërtetë të lirë dhe demokratike me një vizion me të vërtetë europian.
U vendosën kurora dhe buqeta lulesh në memorialin përkujtimor. U mbajtën fjalime përshëndetëse dhe falënderimi. U lexuan kumtesa kushtuar kësaj ngjarje historike. U dëgjuan këngë labe trimërie dhe qytetare të krahinës. U lexuan vargje. Por madhështinë kësaj ceremonie ia shtoi më tepër pjesmarrja në të e të nderuarit President i Republikës, fjala e tij e ngrohtë dhe në mënyrë të veçantë dorëzimi kryetarit të komunës të urdhërit “Nderi i Kombit” për këta martirë.
Unë qëndroja në mes të kësaj turme dhe meditoja. Meditoja për të kaluarën, për të tashmen dhe për të ardhmen.
Janari i vitit 1948. Pesë figura të shquara të krahinës ekzekutohen nga hienat komuniste, Zenel Shehu, ish-komisar i batalionit partizan “Baba Abaz”, Syrja Vasjari, ish-komandant i batalionit ballist “Tafil Buzi”, Dy baballarë të dëgjuar të fesë bektashiane, Baba Shefqeti i teqesë së Toshkanit dhe Baba Ali Tomorri, një poet dhe studiues i njohur, si dhe një prft shqiptar ortodoks, At Gjergj Suli i Leklit. Rënia e këtyre martirëve inspiroi organizimin e një revolte popullore në krahinë. Ideatori i kësaj revolte ishte Xhemal Brahim Asllani nga Zhabokika. Në krah të tij ishin Sulo Zaimi, ish-major i ushtrisë mbretërore, Bajram Kamberi, ish xhandar i mbretërisë, Mehmet Yzeiri, këshilltar komune, Salo Kaso, funksionar policie, Mehmet Didaj, Mehmet Veseli, Hajri Mahmutaj, Balil Veliu, korriere si dhe 16 burra të tjerë nga fshatrat Zhabokikë, Luftinjë dhe Kamçisht që do të formonin çetën që do i kundërvihesh tiranisë komuniste dhe që do mbante emrin e heroit martir “Baba Shefqeti”.
25 pjesëmarrësit kryejnë betimin sipas traditës së vendit. Një 100 lekëshe kalon midis buzëve të tyre dhe dëgjohet formula e betimit e shqiptuar me një zë të lartë:

– Zoti më vraftë po të tradhëtoj!

Me 100 lekëshet e mbledhura blihen qirinj dhe ndizen në tyrbe.
Çeta ka edhe hymnin e saj. Ajo është Kënga e Baba Tomorrit. Kjo këngë u këndua
ditën e formimit të çetës:

Ejani o popull, mblidhuni me ne,
O Baba Tomorri, lësho një rrufe!
Armët ne i kemi, fshehur nënë dh
Do të bëjmë luftë, flakë e batare!

Të prirë nga flamuri i kuq me zhgabën dykrenore në mes, pa yllin e urryer të komunizmit, luftëtarët fillojnë betejën me mijra forca të dërguara nga sigurimi i shtetit, të ardhura nga rrethet Berat dhe Tepelenë. Në përleshjet vritet zëvendëskomandanti i çetës Mehmet Yzeiri dhe anëtari i shtabit Salo Kaso. Pas një beteje të gjatë, ku përballë njeri-tjetrit ishin 25 burra me një ushtri të tërë të armatosur gjer në dhëmbë, çetra shpërndahet. Fillojnë ndjekjet dhe arrestimet e pjesmarrësve. Shaqo Limja dhe Sefer Yzeiri rezistojnë për një kohë të gjatë, ndërsa komandanti i çetës, Bajram Kamberi, mundi të kapet vetëm në muajin janar 1949. Dënohet me vdekje dhe ekzekutohet në muajin korrik 1949. Gjatë ndjekjes vritet vëllai i komandantit të çetës, Safet Kamberi dhe dy të afërm të kryengritësve. Sefer Yzeiri dënohet me burgim të përjetshëm dhe vdes në burg. Hajri Mahmutaj vritet me armë nga rojet e burgut dy ditë para se lë lirohej. Adem Memaj, mësues 21 vjeçar, vdes në burg. Sulo Zaimi vdes në shtëpi pasi kreu 20 vjet burgim. Ideatori Xhemal Brahimi arriti të arratiset dhe vendoset në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku vdes në vitin 1983. Toger Demo Kaso arratiset ne Itali ku vazhdon shkollimin ushtarak. Bilanci i përgjithshëm është 9 të vrarë dhe të vdekur në burg, 30 të arrestuar dhe të dënuar. 122 vite burg të kryera. Të gjithë familjarët e tjerë të martirëve, të internuar nëpër kampe të ndryshme deri në dhjetorin e vitit 1990.
Këto meditime më shfaqeshin parasysh atë ditë mbështetur edhe në studimin disa vjeçar me titull “Kryengritja e Zhabokikës, korrik-tetor 1948” të studiuesit, profesorit, shkrimtarit dhe poetit të nderuar Sadik Bejko. Por, njëkohësisht, meditoja edhe për të tanishmen e kësaj shtrese që sakrifikoi gjithçka për arritjen e kësaj dite në të cilën ne jetojmë. Si u shpërblye kjo shtresë e popullsisë shqiptare në këto 24 vite të përmbysjes së sistemit komunist? Aspak ashtu si e ëndërronim Shqipërinë pas rivendosjes së demokracisë. Ëndërronim një Shqipëri demokratike europiane, një Shqipëri ku secili të gëzonte pronën që i kishin lënë paraardhësit e tij, një Shqipëri ku individi të ishte i sigurtë për vendin e tij të punës, pamvarësisht nga ndryshimi i qeverive, që është një gjë normale në sistemin ku jetojmë, për një Shqipëri ku të nderoheshin dhe respektoheshin figurat që sakrifikuan jetët e tyre ne luftën e gjatë kundër komunizmit.
Por, a ndodhi kjo? Për të qenë të sinqertë duhet të pranojmë se sa herë ka qenë në pushtet e djathta shqiptare, trajtimi i kësaj shtrese, në përgjithësi, ka qenë i mirë. Janë përkujtuar dhe nderuar ngjarjet më kryesore të kësaj rezistence. Janë dekoruar përsonalitetet kryesore të saj. Janë miratuar ligje dhe ngritur institucione në mbrojtje të të drejtave të tyre dhe shumë të tjera. Një shembull, mjaft domethënës për këtë, është edhe dekorimi së fundi i Kryengritjes së Zhabokikës së vitit 1948, dekorim që e vë këtë krahinë në të njejtën linjë me atë të simotrave të saj të Postribës, Malësisë së Madhe e të tjera.
E kundërta ka ndodhur kur në pushtet kanë ardhur të majtët. Shtresa e të përndjekurve politik, njësoj si në të kaluarën, është trajtuar si armike e qeverisë. Nuk janë të rralla edhe rastet e zhdukjes fizike të atyre që kishin filluar të ngjisnin shkallët e karrierës. Të mos harrojmë Bujar Kaloshin në Tiranë, Kujtim Frangun në Mat, Bashkim Shkurtin në Lushnje, Fredi Shehun në Gjirokastër dhe, sidomos, masakrën e kryer në Vlorë gjatë vitit të zi 1997, me vrasjen e Gjergj Mehmetit, Gëzim Shabanit, Besim Manolit, Valter Harizit, Lutfi Rapajt dhe të tjerëve. A ka kërkuar ndokush ndonjëherë falje për vrasjen e tyre në moshën më të bukur të jetës?
Nuk janë vetëm vrasjet që tregojnë se e majta shqiptare është shumë larg së majtës europiane. Mos shkëputja nga mentaliteti komunist i kësaj të majte, duket në çdo aktivitet të saj, duke filluar që nga abondonimi i seancave parlamentare kur miratoheshin ligje në favor të kësaj
shtrese, mosaprovimi i rezolutës së Kuvendit të Shqipërisë “Për ndëshkimin e krimeve të regjimit
komunist në Shqipëri”, mosrealizimi i ligjit mbi “Statusin e ish-të dënuarve dhe persekutuarve nga regjimi komunist”, në mënyrë të veçantë për arsimimin, strehimin, punësimin e të tjera. Në të kundërt, sa herë që kanë hipur në pushtet socialistët, një valë e madhe pushimesh nga puna është ushtruar ndaj kësaj shtrese.
Më lejoni të sjell një shembull konkret. Lumturi Grabova, bija e Xhemal Brahimit, ideatorit të kryengritjes së Zhabokikës dekoruar nga Presidenti i Republikës me urdherin “Nderi i Kombit”, një vajzë që 42 vjet të jetës së saj i kaloi në internim dhe që e lidhi fatin e jetës me një bashkëvuajtësin e saj, me disa të vrarë, burgosur dhe internuar në fisin e tij, pushohet nga puna nga drejtuesit e emëruar nga kryeministri Edi Rama. Nuk ishte as drejtore dhe as kryetare dege, por një punëtore e thjeshtë. Në cilin ligj është parashikuar një veprim i tillë?
Sot nuk m’u ndakan këto meditimet. Ato më hedhin nga e kaluara dhe e tashmja në të ardhmen. Si do të jetë ajo?
Dëgjoj poezinë e recituar nga një vajzë e re në këtë ceremoni:
Ti nuk ke varr!
Ti thellë vdekjes dergjesh, Pa arkivol, pa rasë, pa gurë, pa ritual, Sikur të të thërrisnin legjendat e ringjalljes, Mbi ç’kalë do të hipje? Si do të vije vallë?
Ishte poezia e shkruar nga miku im Ibrahim Vasjari, kushtuar atit të tij, Syrja Vasjarit, ekzekutuar në atë janarin e egër 1948. Meditoj:
– Po martirët e kryengritjes së Zhabokikës a kanë një varr ku familjarët të vendosin një
tufë lule apo të derdhin dy pika lot? Ideatori i saj Xhemal Brahimi varrin e ka në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ai vend e mirëpriti, e nderoi, e respektoi dhe së fundi i dhuroi një varr dinjitoz. Megjithatë shpirti i tij nuk prehet i qetë Ai kërkon të prehet në atdheun e tij, në tokën mëmë për të cilën u sakrifikua. Po ata martirë që u ekzekutuan apo vdiqën qelive të burgjeve, ku i kanë eshtrat?
Kisha një dëshirë të cilën dua t’ua shpreh drejtuesve të komunës „Nderi i Kombit“ të Luftinjës:
– Mblidhini eshtrat e këtyre martirëve të shpërndarë në katër anët e atdheut, sillini
edhe eshtrat e Xhemal Brahimit nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe i vendosni në një varr të përbashkët në kodrën më të lartë të Zhabokikës, në mënyrë që të kenë parasysh të gjithë krahinën, pasi vetëm kështu do ta meritoni titullin e lartë me të cilin ju nderuan! Një thirrje e tillë vlen për të gjithë të rënët që ende nuk kanë një varr.
Së fundi parasyve më del një pyetje shumë kuptimplote:

– Kush janë fitimtarët e kësaj beteje të madhe gjysmë shekullore, midis ideologjisë
komuniste dhe asaj nacionaliste?

Përgjigjen po e jap une vetë. Fitimtarët jane Xhemal Brahimi dhe shokët e tij. Janë të gjithë luftëtarët e rezistencës antikomuniste. Janë të gjithë nacionalistët e vërtetë shqiptare. Ndoshta, tani për tani, në krye janë trashëgimtarët e atyre që e shpërfytyruan këtë vend, atyre që duart e tyre i kanë të mbushura me gjakun e këtij populli. Por ideali demokratik, që aktualisht është vendosur në vendin tonë, megjitjhëse jo në modelin e dëshëruar, nuk do të vonojë të triumfojë. Ndoshta kjo nuk do të vijë sot apo nesër, nuk do ta gëzojmë as ne dhe, ndoshta, as brezi pas nesh, por, me siguri brezat e tjerë do të dinë të zgjedhin midis hipokrizisë së sharlatanve dhe demokracisë së vërtetë. Atëherë sharlatanët e historisë do të përfundojnë në pleh, ndërsa martirët e lirisë dhe demokracisë do të këndohen nëpër këngë dhe do të shkruhen nëpër vargje. Ata janë fitimtarët e së ardhmes.

“Dimri i vetmisë së madhe” dhe…Një replikë e detyruar

by

Si ka mundësi që një roman, ku diktatori ngrihet në majat më të larta që mund të arrihen, gati, gati i barazuar me një perëndi, mund të quhet roman i denoncimit të krimeve në diktaturë?/
Opinion nga Reshat Kripa/
Lexova shkrimin me titull: – “Dimri i vetmisë së madhe”, romani i denoncimit të krimeve në diktaturë- të zotit Minella Aleksi, botuar në median elektronike “Fjala e Lirë”. Një gjë e tillë më habiti. Si ka mundësi që një roman, ku diktatori ngrihet në majat më të larta që mund të arrihen, gati, gati i barazuar me një perëndi, mund të quhet roman i denoncimit të krimeve në diktaturë? A i dini ju, mor zotni, krimet e kryera nga regjimi komunist i këtij diktatori? A e dini ju se me urdhër të po këtij përbindshmi janë ekzekutuar mbi 6000 intelektualë dhe figura të tjera të paarritshme të këtij vendi, shumicës prej të cilëve sot nuk u gjendet as varri ku prehen? A e dini se janë përdorur metodat më çnjerëzore të torturës kundër tyre, duke arritur edhe deri tek përdhunimi i familjarëve në sy të tyre, për t’i detyruar të pranojnë atë që i diktonin ata? Ku janë këto në faqet e këtij romani?
Dua t’ju pyes juve, si mund ta quani një vepër disidente, kur vetë autori i saj nuk ka pranuar asnjëherë të quhet disident? Mos vallë për ju ai është një Pasternak apo Solzhenicij shqiptar? Nga e nxorrët këtë përfundim, pasi vetë autori nuk e ka thënë një gjë të tillë. Në rast se do të kishte qenë, atëherë me të vërtetë edhe ai do të kishte fituar çmimin “Nobel” si dy të sipërpërmendurit, si një shkrimtar disident.
Mua më duket se kjo është një përpjekje për të krijuar artificialisht një model të rezistencës intelektuale antikomuniste në Shqipëri.
Autori i veprës, padyshim, është kreu i shkrimtarëve shqiptarë të ditëve tona dhe unë jam i mendimit se ai nuk ka nevojë për lëvdata dhe hymne lavdie. Si gjithë shkrimtarët e tjerë, në diktaturë, ai ishte i detyruar të shkruante ashtu siç e lejonte korniza e të ashtuquajturit “realizëm socialist”, përndryshe nuk mund të gjente mundësi botimi. Atëherë, si ka mundësi që u botua kjo vepër kur, sipas jush paska qenë një roman i denoncimit të krimeve të komunizmit? Mos vallë institucionet që merreshin me verifikimin e veprave të autorëve të ndryshëm që i dërgonin për botim, ishin njerës injorantë dhe të paditur? Jo, mor zotni! Në rast se ata do të konstatonin se një vepër ishte antikomuniste, atëherë autorin e saj, sikurse ka ndodhur edhe në shumë raste të tjera, e priste vetëm një gjë, burgu ose internimi ne një vend të humbur. Në shkrimin tuaj ju shkruani se në roman shtresa e të deklasuarve politikë, është trajtuar artistikisht në mënyrën më realiste. Unë jam nje individ që i përkas kësaj shtrese dhe kam lexuar, pothuajse, të gjitha veprat e këtij autori në të kaluarën dhe mund t’ju them, se kjo shtresë, në shumicën e veprave, është paraqitur në mënyrën më të ulët, si një shtresë e degjeneruar dhe e pamoralshme, si një shtresë që priste çastin për t’u hakmarrur në mënyrën më çnjerëzore. Mund t’ju sjell këtu dy shembuj, atë të shoferit të makinës së mishit që ëndërronte se kur të vinte dita e tij do të vriste e priste të gjithë komunistët dhe atë të Beniaminit që ngulte piketat në kufijtë e pronës së tij për t’i patur si shenjë që kur t’i vinte koha të merrte pronën. Sistemi ndërroi, por a ke dëgjuar ndonjë të përndjekur politikë të jetë hakmarrur në mënyrë makabre kundër hetuesit apo denoncuesit të tij? A ke dëgjuar ndonjë pronar të rrëmbejë pronën e tij pa ia dhënë atë ligji? Kjo është mënyra realiste e pasqyrimit të të përndjekurve politikë në roman?
Në këto çaste më vijnë ndërmend dy vargje të poetit të pavdekshëm, Ali Asllani, nxjerrë nga poezia “Hakërrimi”:
Pra, o burra, hani, pini, hani, pini, or’ e ças,
Për çakallin, nat’ e errët, është ras’ e deli ras!
Kjo është Shqipëria e sotme, ku pelivanët dalin në krye të mendimit intelektual shqiptar. Ndaj dhe juve, mor zotni, mos t’ju zerë meraku për shkrimtarin e madh, pasi ai e di vetë rrugën nëpër të cilën ka ecur dhe atë nëpër të cilën duhet të eci edhe sot, ndaj nuk ka nevojë për avokatinë tuaj. Në këtë mënyrë ju i bëni më shumë dëm atij dhe krijimtarisë së tij. Ndaj, ju lutem, mos na e paraqisni si roman disident një që nuk është i tillë.

Ndërgjegja dhe kurajua civile

by

Shkruan: Reshat Kripa/
Gjatë jetës së tyre njerëzit kalojnë nëpërmjet një rruge të gjatë. Në këtë rrugë, nisur nga rrethanat që iu paraqiten, ata shpesh herë ndërrojnë mendimet dhe bindjet e tyre. Kjo është një gjë normale. Nuk është e thënë që një individ të mbajë të njejtin mendim apo bindje për gjithë jetën e tij. Kushtet në të cilat jeton njeriu janë determinante në formimin e bindjeve. Por kushtet mund të ndryshojnë disa herë gjatë rrugës së jetës dhe, një gjë e tillë, nuk duhet të na çudisë për ndryshimin e mendimeve dhe bindjeve të njerëzve. Por ka një gjë që është konstante dhe që njerëzit duhet ta kenë parasysh. Kjo është ndërgjegja, është kurajua civile.
Vendi ynë kaloi një periudhë mjaft të gjatë, gati një gjysmë shekulli, nën sundimin totalitar të sistemit socialist apo, më saktë, të sistemit komunist. Pranohet prej shumicës së popullsisë së vendit tonë se në atë sistem, individi nuk ishte gjë tjetër veçse një manekin që ishte i detyruar të vepronte sipas shkopit të dirigjentit. Në të kundërt e priste gjëma. I ndodhur në këto rrethana individi ishte i detyruar të vepronte jo siç i thoshte ndërgjegja e tij, por siç e urdhëronin. Këtë rrugë, për fat të keq, e ndoqi shumica e qytetarëve të këtij vendi.
Në këtë shkrim nuk dua të flas për turmën e madhe të popullsisë së vendit, megjithse edhe asaj i zunë duart kallo nga duartrokitjet për diktatorin dhe pasuesit e tij. Në këtë shkrim dua të flas për inteligjencën shqiptare., Dua të flas për drejtuesit e Kuvendit Popullor të Shqipërisë dhe ata të dikastereve qëndrore, për drejtuesit e komiteteve ekzekutive apo kooperativave bujqësore, për punonjësit e organeve të diktaturës, atyre të Sigurimit të Shtetit dhe të burgjeve e kampeve famëkeqe, për sekretarët e komiteteve të partisë në rrethe apo institucione të ndryshme, për drejtuesit e Bashkimeve profesionale, organizatave të gruas, rinisë e të tjera. Por dua të flas edhe për shkrimtarët, për poetët, për kritikët letrarë, për dramaturgët, për skenaristët, për kineastët, për piktorët, për skulptorët, për aktorët, për regjizorët, për muzikantët, për këngëtarët e të tjerë të kësaj kategorie.
Por, edhe këta, ishin ndarë në tre kategori. Në kategorinë e parë përfshiheshin të gjithë ata që, nën ndikimin e indoktrinimit, besonin se ndodheshin në pozita normale dhe i shërbenin verbërisht me ndërgjegje sistemit. Ky shërbim karakterizohej nga cinizmi dhe imoralitetit. Për këta fanatikë nuk ekzistonin norma morale. Ishin të gatshëm që atë që deri më dje e kishin mik, ta shpallnin, papritur dhe pakujtuar, armik dhe kjo vazhdoi gjatë gjithë periudhës së sundimit totalitar. Janë të njohura eliminimet e grupeve të ndryshme të mbiquajtura “kundra pushtetit popullor” ku sharlatanët sulmonin miqtë e dikurshëm deri sa iu vinte rradha edhe atyre të sulmoheshin nga miq të tjerë. Këta ishin njerëz ndërgjegja e të cilëve kishte vdekur, ishin njerëz që u mungonte krejtësisht kurajua civile.
Në kategorinë e dytë hynin ata që, megjithse ndërgjegja u thoshte se rruga nëpër të cilën po ecnin nuk ishte e drejtë, vazhdonin në po atë rrugë. Kishte politikanë që i brente ndërgjegja për veprimet e kryera por, megjithatë, vazhdonin përsëri pasi nuk kishte kthim prapa. Një kthim i mundshëm prapa do të thoshte shkatërrim moral dhe fizik për të dhe trashëgimtarët e tij. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për punonjësit e artit, kulturës dhe letërsisë. Muzikantët ishin të detyruar të kompozonin pjesë me një përmbajtje thellësisht totalitare dhe këngëtarët ishin të detyruar t’i ekzekutonin këto pjesë. Dramaturgët dhe skenaristët ishin të detyruar të shkruanin drama dhe skenare ku ngrihesh në qiell “njeriu i ri socialist” dhe aktorët e kineastët ishin të detyruar t’i interpretonin apo t’i regjistronin në shirita kinematografik. Shkrimtarët dhe poetët ishin të detyruar të shkruanin për armikun e klasës dhe ta paraqisnin atë në mënyrën më diskredituese, ndërsa kritikët letrarë ishin të detyruar t’i ngrinin sa më lart këto vepra dhe kur shihnin se te ndonjëri diçka nuk shkonte ta groposnin. Për të njëjtat arsye edhe piktorët dhe skulptorët krijonin vepra ku dilte në pah forca e madhe e klasës punëtore. Të gjithë vepronin sipas skemave të të ashtuquajturit “realizëm socialist”. Në mes të kësaj kategorie kishte njerëz që ndërgjegja e tyre nuk i linte të qetë. Kurajua civile e tyre i shtynte për të gjetur rrugë që, në një mënyrë apo tjetër, nëpërmjet alegorisë apo formave të ndryshme, të tregonin se ka edhe rrugë të tjera nëpër të cilat duhet të ecë njeriu. Këta individë në më të shumtën e rasteve, përfundonin në humnerë.
Ndërsa në kategorinë e tretë përfshiheshin të gjithë ata që patën kurajon t’i kundërviheshin sistemit dhe që e paguan shumë shtrenjtë kundërshtimin e tyre. Në këtë kategori bënin pjesë të gjithë ata që nëpërmjet grupimeve të ndryshme antikomuniste, apo formave të tjera të protestës, të ngriheshin kundër totalitarizmit. Ata më stoikët e paguan kundërshtimin e tyre me humbjen e jetës. Të tjerë e paguan me prangat e rënda në duar. Shumica tjetër me heshtjen, me mbylljen në vetveten e tyre. Ndërmjet tyre pati edhe disa që shkruanin. Ata shkruanin për lirinë, për mendimin e lirë, për demokracinë. Por veprat e tyre nuk i lexonte askush. Ato mbetën të panjohura për lexuesin shqiptar. Me ato kënaqej vetëm autori i tyre, i cili priste ditën kur do t’i shpallte pa patur frikë. Këta i përkisnin asaj shtrese që e kishin ndërgjegjen të qetë dhe që nuk iu mungonte kurajua civile.
Më së fundi, pas gati një gjysmë shekulli, në saj të rezistencës së gjatë ndër vite dhe revoltës së fundit popullore,, sistemi totalitar u përmbys dhe filloi ndërtimi i shtetit të ri demokratik. Së bashku me konturet e këtij shteti, në vend filluan të shfaqen edhe fenomene të ndryshme që vinin si rezultat i mentalitetit të krijuar gjatë viteve të obskurantizmit komunist dhe që ishte ngulitur në ndërgjegjen e këtij kombi. Më të pastër në këtë drejtim, dolën përfaqësuesit e kategorisë së tretë, të përshkruar më lart, pasi ata kishin vite që e kishin braktisur atë sistem dhe atë mentalitet, ndaj u rreshtuan në të djathtën shqiptare.
Përfaqësuesit e kategorisë së parë u rreshtuan përkrah forcave më të errëta të vendit duke ëndërruar për një rikthim të sistemit të rrëzuar. Ata u rreshtuan me të majtën ekstreme. Ndërsa përfaqësuesit e kategorisë së dytë u ndanë në dy krahët e politikës shqiptare. Ata më konservatorët u rreshtuan majtas, ndërsa më liberalët djathtas.
Natyrisht nuk mund të pretendosh që të gjitha segmentët e popullsisë të rreshtohen në të njëjtin krah. Ky është regulli numër një i demokracisë. Secili ka të drejtë të rreshtohet në krahun që e ndien më afër vetes. Sikundër e kam theksuar edhe në fillim të këtij shkrimi, secili ka të drejtë t’i ndërrojë bindjet e tij kur bindet se ato të mëparshmet nuk ishin të drejta. Por kryesorja është se ai duhet të reflektojë për kët.ë ndryshim. Këtu del në pah ndërgjegja e individit, del kurajua civile e tij. A e lejon ndërgjegja dhe a e ka kurajon civile ta hedhë plotësisht dhe zyrtarisht të kaluarën e tij? A ka fuqi ta deklarojë hapur një gjë të tillë?
Sot,, me përjashtim të një pakice fare të vogël, nuk gjen asnjë individ që zyrtarisht të mbrojë sistemin e përmbysur. Gati të gjithë thërrasin “Poshtë komunizmi”! Por a e luftojnë me të vërtetë atë? Për fat të keq kjo nuk vihet re. Gati për ditë lexojmë në faqet e shtypit të shkruar apo ekranet e medias elektronike intervista të personaliteteve të larta të së kaluarës së errët, apo fjalime dhe kujtime të shkaktarëve të asaj tragjedie. Një gjë e tillë bie ne sy kryesisht në të majtën shqiptare. Ajo është deklaruar haptazi se është në mbrojtje të mentalitetit të atij sistemi. Them të mentalitetit se, pasi po të mendosh se po t’i pyesësh dhe do të të përgjigjen sinqerisht, nëse dëshërojnë të rikthehet përsëri ai sistem, përgjigja do të ishte negative dhe kjo për arsyen e thjeshtë se niveli i jetesës së tyre sot është qindra herë më i lartë se atëherë kur ishin në pushtet. E vetmja gjë që u mungon është pushteti absolut që kishin atëherë dhe nostalgjinë ata e kanë pikërisht për këtë pushtet.
Po te e djathta si qëndron çështja? Zyrtarisht ajo e ka kurajon të dënojë të kaluarën. Ajo e ka, gjithashtu, inisiativën për të përmbysur çdo gjë të errët të asaj të kaluare. Por, të djathtës shqiptare i mungon kurajua civile individuale për të demaskuar të kaluarën e tyre personale. Deri më sot nuk kemi dëgjuar asnjë politikan, drejtues institucioni, artist apo shkrimtar të hedhë poshtë atë pjesë të aktivitetit apo veprave të tij të kryera si pasojë e shtypjes së ushtruar nga regjimi. Nuk do të ishte turp apo fyerje e personalitetit të tyre hedhja poshtë e së keqes që secili ka patur mbi veten e tij, përkundrazi, do të kishte qenë një xhest human dhe lehtësues për ndërgjegjen e atij që kryen një veprim të tillë.
Megjithse e kam shkruar edhe herë të tjera por ia vlen ta përsëris edhe një herë me këtë rast. Kam para sysh një shprehje që princi Hamlet ia drejton s’ëmës, mbretëreshës Gertrudë, në tragjedinë me të njejtin tirull të Uilliam Shekspirit,ku ai i thotë:“O nënë, hidhe poshtë gjysmën e keqe të zemrës tënde dhe rro me gjysmën tjetër më të mirë!”
Nuk e di nëse këtyre qytetarëve u ka mbetur një gjysmë zemre më e mirë, përndryshe do të ishte një fatkeqësi për këtë komb.

Medet, s’ke një shtatore Mithat Bej Frasheri!

by

Ne 65 vjetorin e ndarjes nga jeta/
Nga Reshat Kripa/
3 tetor 1949. Në hotelin “Leksington” të New Yorkut, pushonte së rrahuri zemra juaj, i paharruari Mit’hat Bej Frashëri, Aposulli i shqiptarizmës. Në gjashtëdhjetepesë vjetorin e ndarjes tuaj nga jeta, unë kam një brengë. Do të kisha dashur që ky përvjetor të përkujtohej në atdheun tuaj, për të cilin sakrifikuat gjithçka, ashtu siç e meritonte figura juaj e shkëlqyer. Do të kisha dashur që zyrtarët shqiptarë të kishin ngritur një komision të posaçëm për ceremoninë e kësaj përkujtimoreje dhe jo ta ngrinin për shtatëdhjetë vjetorin e robërimit të atdheut. Do të kisha dashur që faqet e medias së shkruar dhe asaj vizive të ishin mbushur me shkrime dhe pamje të aktivitetit tuaj atdhetar, letrar dhe politik, por edhe këto janë të mbushura me hymnizimin e ditës së robërisë apo me intervista me shkaktarët e kësaj katastrofe që kaloi vendi ynë. Do të doja që akademikët dhe historianët të organizonin konferenca shkencore për ju dhe kontributin tuaj, por edhe këta i ka mbuluar heshtja. Mbi të gjitha do të doja që eshtrat tuaja të shenjta të preheshin në truallin ku keni lindur. Tre vjet më parë, me rastin e 100 vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë, u premtua se ato do të silleshin në atdhe por, çuditërisht, ky premtim mbeti vetëm në letër. Duket sikur politika shqiptare është e orientuar vetëm majtas. Përse? Askush nuk përgjigjet.
Në këtyo çaste më dalin parasysh vargjet e pavdekshme të xhaxhait tuaj, Naimit, dhe më duket sikur ato janë shkruar posaçërisht për ju:

Kur më shihni që jam tretur,
Mos pandehni se kam vdekur,
Jam i gjallë e jam në jetë,
Jam në dritë të vërtetë!

Ju nuk keni vdekur i madhi Mit’hat Frashëri, vigan i historisë shqiptare! Megjithëse një pjesë e politikës shqiptare vazhdon t’ju konsiderojë si “armik” apo “reaksionar” dhe një pjesë tjetër preferon t’ju kalojë në heshtje, ju, si një kollos i kësaj toke, jeni ngritur mbi të gjitha figurat e epokës në të cilën jetuat. Kjo vlen edhe për ditët tona. Ju jeni lartësuar si një Promete, ndërsa ata do të zhyten në llumin që kanë përgatitur vetë, sepse ju jeni fitimtari, sepse fituan idealet tuaja të larta dhe sot Shqipëria po mundohet të ndërtojë atë që ju ëndërruat.

Një popull nuk rron dot pa ideal, pa një shtytkë, pa një qëllim që e bën të eci, të punojë, të përpiqet dhe të përparojë, Pa një fuqi morale, pa një pikë drejt së cilës duhet të rendin së bashku, njerëzit dhe popujt vdiren dhe shuhen…”

Kështu shkruanit ju vite më parë. Shkruanit pasi kishit luftuar vetë për një ideal. Ne e ndjejmë ende zërin tënd të ngrohtë E kemi ndjerë shumë shpejt, vite më parë, në Kongresin e Manastirit, ku ishe kryetar i tij. E kemi ndjerë në vitet e shpalljes së pavarësisë si Ministër i Punëve Botore ku zëri yt ishte dominues mbi të tjerët dhe ku nuk pranoje të bëje kompromis me idealet., E kemi ndjerë gjatë qeverisjes së princ Vidit si Ministër i Postave dhe Punëve Botore, E kemi ndjerë si Ministër pa portofol në qeverinë e Durrësit të kryesuar nga Turhan Pasha (1919), E kemi ndjerë si përfaqësues i organizatës “Vatra” në Konferencën e Paqes në Paris më 1920 E kemi ndjerë në vitet e Republikës si ambassador i Shqipërisë në Athinë deri në vitin 1926 dhe mbretërisë shqiptare ku zëri yt ishte violina e parë e politikës. Por në një shkallë më të lartë e kemi ndjerë në vitet e pushtimit nazi-fashist, kur që në ditët e para të tij ishe ti dhe shokët e tu ata që do të hartonin programin e asaj lëvizje të madhe nacionaliste, që më vonë do të merrte emrin “Balli Kombëtar”. Ti ishe me të vërtetë Balli i këtij kombi. E kemi ndjerë gjithashtu në vitin 1949 kur themeloje në SHBA Komitetin Kombëtar “Shqipëria e Lirë”, që do të luftonte për vite të tëra për rivendosjen e demokracisë në vendin tonë.
Por ajo që do të linte gjurmë në jetën tuaj, si në asnjë rast më parë ose më prapa, do të ishte testamenti që ju i linit trashëgiminë tuaj të çmuar atdheut të shtrenjtë. Më 4 mars 1929, pranë Gjykatës së Shkallës së Parë të Tiranës ju bëtë testamentin sipas të cilit:

“1. Çdo pasuri të tundshme dhe të patundshme, libra. mobilje. karta, plaçka e të tjera, i lë për krijimin e një “Instituti Albanologjik”që të jetë një qendër e studimeve shqiptare, të mbrojë, të zhvillojë, të qendërsojë dhe të udhëheqë studimet që i përkasin Shqipërisë dhe shqiptarëve.
2. Dua që nga biblioteka ime private të mos shkëputet asgjë. Të gjitha librat të rrinë bashkë.
3. Gjithë sa më kanë mbetur nga im atë dhe nga ungjërit dhe që sot formojnë muzeun tim
familjar, dëshëroj që të ruhen prapë në formë të një muzeu të vogël bnrenda në institute.”

Më poshtë vijojnë edhe nëntë pika të tjera. Ky është vetmohimi juaj, i nderuar Mit’hat Bej. Dhe nuk mund të ishte ndryshe. Ju vazhduat në vazhdën e atit tuaj të nderuar që, vite më parë kishte bërë të njejtën gjë. Dëgjoni si thotë kënga popullore për të:

“Abdyl prishe pasurinë, vajte në Berlin,
Hyre te Bismarku brenda për një bisedim.”

Çfarë i kërkoi ati yt Bismarkut? Këtë na e thotë kënga:

“ S’jemi grekër, as bullgarë. as nga Mali Zi,
Jemi vetëm shqipëtarë dhe duam liri.”

Lirinë e atrdheut kërkonte ati juaj që shkriu pasurinë e tij personale për të. Zhvillimin e këtij atdheu kërkonit ju me testamentin tuaj, duke dhuruar gjithë pasurinë tuaj.
Por a u plotësua amaneti juaj? Rreth 40.000 vepra të bibliotekës “Lumo Skëndo” sot ndodhen në bibliotekën kombëtare. A nuk do të ishte në nderin e saj që, për hir të vetëm kësaj, kjo të quhej “Biblioteka Lumo Skëndo”? Megjithatë një gjë e tillë nuk është realizuar. Ruhen veprat e dhuruara prej tij per emri i dhuruesit është lënë në harresë. A do të vijë vallë dita që kjo padrejtësi të zgjidhet/ Unë nuk e di.
Ja edhe një amanet tjetër juaji i parealizuar:

“Do të doja që varri im të jetë në një cep të kopshtit , në të majtë duke hyrë nga porta e rrugës. Mbi këtë varr dua një copë gur të madh dhe një qiparis. Më duket sikur do të jem ruajtësi i institutit, sikur do të marr edhe unë një pjesë pasjetore në gjallërimin e tij.”

Kush do ta realizojë amanetin e këtij dishepulli? Natyrisht që, në një shtet normal, kjo do të ishte detyra e shtetit shqiptar për të cilin ai sakrifikoi gjithçka, deri në fund të jetës së tij. Por, siç e kam theksuar edhe më lart, një pjesë e shtetit shqiptar e ka shpallur armik, ndërsa pjesa tjetër kërkon ta kalojë në harresë. A duhen lënë të prehen në dhe të huaj eshtrat tuaja? Megjithse ai shtet ju mirëpriti dhe ju dha një vend të merituar për t’u prehur, eshtrat tuaja ende nuk e kanë gjetur prehjen. Ato duan të pushojnë në atdheun mëmë.
Sot në Shqipëri ekzistojnë dy parti politike që e quajnë veten pasardhëse të organizatës nacionaliste të krijuar nga ju. Çfarë bëjnë ato për sjelljen e eshtrave tuaja në atdhe? Partia “Lëvizja e Legalitetit”, një parti tjetër nacionaliste, ia arriti të sillte në Shqipëri eshtrat e liderit ta saj, naltmadhnisë Zogu i Parë, madje të ngrinte edhe një shtatore të tij në kryeqytet dhe bëri shumë mire. Nderoi Mbretin por nderoi edhe veten e saj. Po ju, si ka mundësi që nuk keni mundur të realizoni këtë detyrë të shenjtë? Të njejtën pyetje do të doja t’i bëja edhe shoqatës që mban emrin “Lumo Skëndo”. Po mundët përgjigjuni.
Mos vallë ju pengojnë mjetet finaciare? Ky do të ishte arsyetimi më i papranueshëm. Bëjuni thirrje biznesmenëve të djathtë, bëjini thirrje diasporës shqiptare, bëjuni thirrje qytetarëve të djathhtë dhe do të shihni se si do t’iu përgjigjen. Para dy vjetësh, një miku im, ish i burgosur politikë, ngriti problemin e rikthimit të eshtrave të udhëheqësit të nacionalizmit shqiptar në atdhe. Ai premtoi se shpenzimet mund t’i garantonte vetë. Nuk u realizua pasi, për fat të keq, shpresonim se një gjë të tillë do ta realizonte shteti.
Do të doja të ishit në çdo qytet të Shqipërisë. Do të doja t’ju shikoja nëpër libra dhe
gazeta, nëpër radio dhe televizione Do të doja që emrin tuaj ta mbanin institucionet më të rëndësishme të vendit. Do të doja ta shikoja emrin tënd në shkollat, në bulevardet dhe sheshet e qyteteve. Do të doja ta shikoja përmendoren tuaj në sheshin kryesor të kryeqytetit. Por këto janë vetëm dëshira të miat. A do të realizohen vallë?
Sillini eshtrat e Prometeut të Shqipërisë në atdhe! Vendosini ato në kopshtin e Institutit të Albanologjisë, ashtu siç e ka lënë amanet, ose pranë eshtrave të atit dhe xhaxhait të tij, në kodrat e liqenit artificial. Në rast se Bashkia e kryeqytetit do t’iu pengojë, gjë që unë nuk e besoj, atëherë vendisini brenda varrit ku prehen eshtrat e të atit. Le të prehen së bashku eshtrat e dy burrave të shquar të kombit shqiptar.
Para syve më dalin tre vargje nga soneti i shkëlqyer që miku im dhe adhuruesi juaj, Uran Kostreci jua ka kushtuar juve, i nderuari Mit’hat:
I Ajkës Kombit, prijs, o Lumo, o burrë,
Që nga të kuqtë u shave, t’hodhën gurë,
Ti, ngel profet, medet, s’ke një shtatore!

VLORA DHE KOSOVA

by

Nga Reshat Kripa/* Gjakovë, 9 gusht 2014/
Dua të filloj këtë kumtesë me një pjesë të letrës që atdhetari, dhe personaliteti i shquar vlonjat, Ago Shero Agaj, e shkroi disa muaj para se të mbyllte sytë:
“O sot, o kurrë, populli shqiptar duhet të bëjë përpjekje për shpëtimin e Kosovës. Kjo bindje i ka rrënjët te babai i kombit, Ismail Qemali, i cili, në mbledhjen e madhe me parinë e Vlorës, mori një telegram, dhe pasi e lexoi, filloi të qante. Ismail Aga Mezini, mik i tij, i tronditur i tha: “Mblidhe veten, na thuaj se ç’pësuan djemtë?” Ismail Qemali u përgjegj: “Jo, djemtë nuk pësuan gjë, po e pësoi atdheu ynë. Kosova mbeti jashtë kufijve të Shqipërisë.”
Ishte dhimbja e thellë që Plaku i Vlorës ndjente për ndarjen e atdheut. Sot, në gjashtëvjetorin e realizimit të ëndrrës shekullore të bijve më të mirë të këtij kombi, shpalljes së Pavarësisë së Kosovës, dua të them disa fjalë për dy nga bijtë më të shquar të qytetit tonë që kanë kontribuar në arritjen e kësaj dite, që ne përkujtojmë sot. Kanë qenë të shumtë ata burra që morën rrugën e Kosovës për të kontribuar në shkëputjen e saj nga thundra serbe. Por unë sot, për mungesë kohe, do të flas vetëm për dy prej tyre: Ago Agajn dhe Kudret Kokoshin.
Ago Agaj ishte një nacionalist i kulluar, që në rini të tij ëndërronte për bashkimin e Kosovës me Shqipërinë, ëndërr për të cilën luftoi gjithë jetën. Këtë ia përforcoi edhe më shumë qëndrimi në Kosovë me cilësinë e Prefektit të Mitrovicës. Duke përfituar nga ky rast ai e shfrytëzoi për të vizituar dhe njohur hollësisht këtë vend që e quante “Djepi i Shqiptarizmës”. Atje ai njohu Prizrenin e Lidhjes Shqiptare, Gjakovën e Abdulla Pashë Drenit që zgjodhi vdekjen përpara humbjes së nderit, Plavën dhe Gucinë historike të Ali Pashë Gucisë, Cernalevën dhe Kaçanikun ku shkelqeu heroizmi legjendar i Isa Boletinit dhe Idriz Seferit, mençurine e devotshmërinë deri në vdekje të Hasan Prishtinës, Rugovën e viganëve kokë mbështjelle, si i quajti ai, Drenicën heroike të Azem Galicës. Njohu monumente të lashta të kulturës dhe historisë të atyre trevave, si tyrben e famshme të Ghazi Mestan Pashajt që përpara betejës iu lut Zotit që më parë t’i jepte fitoren dhe pastaj vdekjen si dhe Fushë-Kosovën ku Milloshi legjendar goditi për vdekje Sulltan Muratin e parë. Kështu ai u bë “Kosovari nga Vlora” . U rrit me dashurinë për Kosovën, u burrërua duke punuar për të, dha shpirtin me brengën se a do të vinte dita që ky vend të bashkohej me atdheun nanë? Atij i dhimbte zemra për gjakun e derdhur, për lotët, djersën e atyre që shpëtuan nga vdekja. Ai ishte i mendimit se një Shqipërie të bashkuar nuk do mund t’i kanosej asnjë rrezik pushtimi nga të huajt, se gjokset e pesë ose gjashtë milion shqipëtarëve do të dijnë t’i bëjnë ballë kujtdo. Por ai ishte në pritje të një burri, të një Skënderbeu të ri që do ta kryente këtë bashkim. Ago Agaj shkruante:
“Ai që do të kurorëzojë këtë bashkim do të realizojë themelet e hedhura në Vlorë më 1912 dhe 1920. Ai do të jetë Burri më i madh i historisë shqipëtare.”
Më 17 prill 1941, Mbretëria e Jugosllavisë u pushtua dhe u coptua. Atëherë Xhafer Deva bëri përpjekje të organizonte administratën e Mitrovicës, e cila ruante statusin e “Autonomisë” nën juridiksionin gjerman, me nëpunës kryesisht shqiptarë. Për këtë kërkoi ndihmë nga Tirana. Ndër të parët që erdhën ishte Ago Agaj që u emëruar Prefekt i Mitrovicës. Ai filloi menjëherë shqiptarizimin e administratës. Kryetar gjyqi caktoi Shefqet Shkupin, prokuror Kudret Kokoshin, Komandant xhandërmarie Bajazit Boletinin, djalin e Isa Boletinit e të tjerë. Kishte vetëm disa ditë që kishte mbërritur në Mitrovicë, kur u bë dëshmitar i gjykimit të tre shqiptarëve që akuzoheshin se gjoja kishin vrarë disa ushtarë gjermanë. Duke dëgjuar gjyqin vuri re se përkthyesi nuk përkthente mirë, duke i çoroditur gjykatësit. Atëherë foli gjermanisht:
“Zotnia nuk po përkthen mirë!”
Gjyqtarët e dëgjuan dhe e pyetën se kush ishte. Ai u tregoi dhe shpjegoi gjithçka. Iu lutën që të përkthente ai. Me oratorinë e tij bëri të mundur lirimin e tre shqiptarëve. Në qershor të vitit 1944 u mbajt mbledhja e dytë e Lidhjes së Dytë të Prizrenit. Mbledhja e parë ishte mbajtur më 16 shtator 1943. Ago Agaj ishte delegat i saj. Në këtë mbledhje u zgjodh Komiteti Qendror i Lidhjes së Dytë të Prizrenit me këtë përbërje:Bedri Pejani, kryetar (i dënuar nga gjyqi partizan), Musa Shehzade, nënkryetar (i pushkatuar), Nexhip Basha, Sylejman Akshia, Esat Berisha (i pushkatuar), Mahmut Basha, Rexhë Meta, Ekrem Jegeni, doktor Agolli, Asllan Bolentini dhe Isa Çavolli antarë. Qëllimi i formimit të Lidhjes së Dytë të Prizrenit, ishin përpjekjet e nacionalistëve kosovarë dhe shqiptarëve të atdheut mëmë, për të penguar tradhtinë e komunistëve që bënin pazare për t’ia rikthyer përsëri Kosovën martire padronëve të tyre, serbomëdhenjve. Ago Agaj i ka kushtuar Kosovës dy nga librat e tij: “Milloshi, heroi i Kosovës” dhe “Xhafer Deva – jeta dhe veprimtaria”. Ndërsa në të parën vë në pah kombësinë shqiptare të heroit që vrau sulltan Muratin, në të dytën, siç kuptohet edhe nga titulli, bënë një analizë të hollësishme të atdhetarit dhe antikomunistit të shquar kosovar dhe gjithë Shqipërisë. Ja si shkruan Mexhit Yvejsi për të:
”Isha duke lexuar në bibliotekën e teqesë kur erdhi Baba Rexhebi e më tha me përzemërsi: “Mexhid, të lutem, lëre librin pakëz, eja me mua”. Më muarr për dore dhe zbritëm në kuzhinën e teqesë, ku Ago Agaj ishte duke pirë kafe me Dervish Arshiun e Baba Bajramin, dhe më tha: “Ja, ky është z.Aga Agaj, kosovar nga Vlora”! Të gjithë qeshëm…Atëherë iu drejtue z.Ago duke i thanë: “Ky djalë është Mexhid Yvejsi, nga Gjakova, vendlindja e Baba Bajramit…” Në fillim nuk e kuptova, as që kisha idenë se si mund të quhet një vlonjat kosovar…!Por, brenda ditës, në muhabet e sipër, mësova aq shumë prej tij, sa nuk e përmbledhë anjë enciklopedi…!Në mbrëmje, z.Aga Agaj më dha dorëshkrimin e librit :“Miloshi Heroi i Kosovës” duke më thënë: “Lexojeni e pastaj bisedojmë!” E lexova brenda natës, nuk fjeta tërë natën! Një libër i vogël, por me vlerë të madhe…Të nesërmen ia dorëzova, duke i thënë: “Marsh’Allah! Të ’lumshin duert”! Atëherë, z.Ago më thotë: “Lum qofsh! A keni mundësi me më ndihmue rreth librit, para se ta botoj? Më duhen disa fotografi nga vendi i ngjarjes, ku u zhvillue Beteja e Kosovës”..? “Kjo punë u krye”, – iu përgjigja! U gëzue shumë e më përqafoi fortë! Brenda muajit më erdhën nga Amserdami mbi tridhjetë fotografi në një zarfë, që i kishte fotografue një shokë i imi , atëherë student i drejtësisë në Universitetin e Prishtinës,
Ndërsa më poshtë Mexhit Yvejsi Vazhdon:
Ndërrojmë temën e bisedës. Ago Agaj ka dëshirë t’i rikthehet Kosovës. Si zor të ketë tjetër dëshmitar të gjallë që mund të përshkruajë gjendjen e kësaj treve nën pushtimin gjerman, apo luftërat e Shaban Polluzhës kundër çetnikëve të Drazha Mihajlloviçit. Bashkëbiseduesi ynë ka marrë pjesë vetë në luftë dhe i ka parë me sy tmerret e saj. Ka qenë në krye të administratës së Mitrovicës dhe bashkëpunëtor i ngushtë i Xhafer Devës Desha me këtë rast që edhe juve t’ju rrëfej për trimëritë e kosovarëve kundër serbëve, sidomos të Shaban Polluzhës e të Mehmet Gradicës. Burra të mirë e trima kanë qenë. Kemi luftuar bashkë. Kur unë isha prefekt i Mitrovicës gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe gjermanët erdhën në Kosovë, këta patriotë më erdhën në ndihmë, se Mitrovica nuk mund ta bënte vetë luftën. Ja, edhe këtu i ke në libër, – tha Agaj duke më zgjatur librin “Xhafer Deva – Jeta dhe veprimtaria”. Gjithë veprimtarinë e tij gjatë Luftës së Dytë Botërore në Kosovë, ai e ka përshkruar me një stil të ngrohtë në disa faqe libri. “Në vjetin 1924, në mbarim të udhëtimit t’im të parë rreth e rrotull, mal më mal e grykë më grykë të Shqipërisë, dolla dhe në majë të malit të Bishtrikut prej ku me dylbi kundrova me mall Kosovën”, fillon shkrimi i tij dhe vazhdon: “Dashurinë për këtë vend m’a kishte mbjellë në shpirt kur isha pothuaj hala fëmijë, Kolë Margjini që m’u bë si vëllaj i math në Vjenë dhe më vonë do të bëhej profesor – martir i shqipëtarizmës në Prizren, viktimë e sllavokomunizmës. Ai dhe Dervish Hima më tregonin dhe trimëritë e luanit të Dardanisë, Isa Boletinit, që ahere ish bërë legjendë e gjallë në tërë Evropën”. Kështu i lindi dashuria Ago Agajt për Kosovën. Kur ajo u bashkua me Shqipërinë gjatë Luftës së Dytë, pjesa më veriore e saj, prefektura e Mitrovicës, kishte mbetur si provincë autonome nën Serbinë. Kjo provincë përfshinte dhe tri nënprefektura: Vushtrrinë, Podujevën dhe Pazarin e Ri me popullsi shumicë shqiptare. Shkaku që ajo ishte shkëputur nga Kosova qenë minierat e pasura të Trepçës, për të cilat Gjermania, sidomos gjatë luftës, kishte nevojë të madhe dhe nuk mund t’i linte në dorën e Italisë që sundonte Shqipërinë bashkë me Kosovën, pas bashkimit të tyre. Autoritetet gjermane, të nxitura energjikisht nga Xhafer Deva, i kishin akorduar kësaj province shqiptare që drejtohej nga Ferhat Draga, Rexhep Mitrovica e Bedri Pejani, një autonomi, e cila ekzistonte në kartë, por nuk ishte vënë asnjëherë në zbatim për shumë arsye. Një nga shkaqet ishte mungesa e elementit shqiptar të përgatitur për administratë. Ago Agaj me një grup specialistësh vullnetarë nga Shqipëria si, veterinerë, doktorë, mësues, nëpunësa finance etj., vendosën të shkonin atje për të ndihmuar në organizimin e prefekturës.
Më 24 dhjetor 1994 në Clearëater të shtetit Florida në Shteteve të Bashkuara të Amerikës, pushoi së rrahuri zemra e Ago Agajt. U zhvillua një ceremoni funebre madhështore. U mblodhën shqipëtarët nga të gjitha anët e Amerikës, ashtu si ishin mbledhur më 1949 kur përcillnin në banesën e fundit Mit-hat Frashërin, ashtu si kishin ardhur sa herë pushonte së rrahuri zemra e ndonjërit prej atyre që jetën ia kishin kushtuar kombit, por që kombi i kishte harruar në dhe të huaj. Më lejoni që, për të përfunduar me këtë figurë të shquar, të lexoj pak fjalë nga letra që citova në fillim, shkruar disa muaj para se të ndërronte jetë:
“Jam në shtratin e vdekjes. Flas nga përvoja njëqindvjeçare e jetës time. Kam pasur dhe kam bindjen se fati i kombit shqiptar do të vendoset në Kosovë. Nëse Kosova do të shpëtojë nga kthetrat e kuçedrës serbe, atëherë do të kemi një komb tetëmilionësh dhe askush nga fqinjët keqdashës nuk mund të arrijë atë që dëshëron. Në rast se Kosova, mos e dhëntë zoti, mbetet nën pushtimin serb, paraqet rrezik edhe për Shqipërinë. Pra unë, kur përpiqem për Kosovën, përpiqem për kombin, për Shqipërinë, për Vlorën!” /////////////////
Një figurë tjetër e madhe e qytetit që ka kontribuar në rrugën e gjatë të pavarësisë së Kosovës është edhe ajo juristit, poetit dhe përkthyesit brilant Kudret Kokoshi. Ai i përkiste një familje të njohur qytetare vlonjate, me tradita dhe kontribut të shkëlqyer në tastierën e historisë kombëtare shqiptare., duke arritur majën më të lartë me përfaqësuesin më në zë të saj, firmëtarin e aktit të pavarësisë më 1912, njërin nga udhëheqësit e Luftës së Vlorës më 1920, nacionalistin e shquar, mbyllur sytë i dënuar nga komunistët, në burgun e Vlorës më 1946, Qazim Kokoshin. Kalvari i familjes Kokoshi do të vazhdonte dhe më gjatë. Dy të pushkatuar nga diktatura, Abdyli dhe Metua. Një i rënë në luftën me okupatorët italianë, Astriti. Shtatë të dënuar politikë Kudreti, Engjëlli, Burimi, Fatoshi, Hasani, Seiti dhe Dinushi, të gjithë me mbi dhjetë vjet burg Si shumë shqiptarë nacionalistë të tjerë, Kudret Kokoshi mendonte se një Shqipëri e coptuar dhe e ndarë, pa Kosovën dhe Çamërinë, nuk do të ishte në gjendje t’i bënte ballë synimeve shoviniste të fqinjve grabitqarë që prisnin rastin më të vogël për të gllabëruar këtë komb, i cili nuk e kish ulur kokën as në çastet më të vështira të historisë. Kështu pranoi pa hezitim propozimin e “Apostullit të shqiptarizmës”, Mitat Frashërit, për të shkuar në Kosovë, sipas kërkesës së Prefektit të Mitrovicës, Ago Agaj. Emërohet Kryeprokuror i Shtetit. Para vetes i dalin shumë detyra të vështira. Duhej organizuar sistemi i drejtësisë me kuadro shqiptare, që deri në atë kohë mungonin krejt. U end nga qyteti në qytet për të realizuar këtë qëllim. Rezultatet filluan të shfaqen shpejt. Drejtësia kosovare filloi të hyjë në një etapë të re. Fryma shqiptare mbizotëronte kudo. Ndihmoi pa u lodhur shqiptarët e asaj krahine në zgjidhjen e problemeve gjyqësore. Bëri të mundur shfuqizimin e disa vendimeve të padrejta dhënë në dëm të tyre. Organizoi takime midis shqiptarëve të Kosovës dhe atyre që kishin ardhur me punë nga Shqipëria, ku diskutoi për të ardhshmen e kësaj krahine dhe të gjithë Shqipërisë. Më 28 nëntor 1942 ishte në ballë të demostratës së madhe antifashiste të zhvilluar në Prizren, ku plagoset nga milicia italiane. Ishte ndërhyrja e një oficeri kosovar të xhandërmarisë shqiptare që e shpëtoi nga vdekja, duke e hequr nga kthetrat e milicisë që, megjithse i plagosur, vazhdonin ta qëllonin me kondakët e pushkëve të tyre. Pa ndjenja dhe me plagë në kokë, ky kosovar atdhetar e mori dhe e shoqëroi deri në spitalin e Tiranës ku edhe u operua. Gushti i vitit 1943 e gjeti në Mukje, si pjesëmarrës i konferencës historike, që me vendimet e saj tentoi të hidhte themelet e demokracisë shqiptare, por që komunistët i kthyen në vendime të tradhtisë së madhe. Zëri i atdheut e ftoi përsëri Kudretin. Në mars 1944 shkoi në Kosovë, ku vazhdon veprimtarinë e tij intensive. Ishte i palodhur kur fjala ishte për atdheun dhe ai me fjalën atdhe nënkuptonte edhe Kosovën. Pas pak kohe arrestohet nga gestapoja dhe u internua në kampet e shfarrosjes në Prishtinë dhe në kufirin Austro-Hungarez.U lirua pas dëbimit të gjermanëve nga forcat aleate në fund të dhjetorit 1944. I lodhur, i dobët i zhveshur, i sëmurë dhe me shumë mundime arrin në qytetin e Gracit, ku fal njohjes së gjuhës latine, mundi të fitonte besimin e drejtoreshës së spitalit, e cila e shtroi dhe e kuroi. Bashkë me të ndodhej dhe biri i industrialistit të shquar frances, pronarit të uzinës së makinave “Renault”, me të cilin kishte lidhur miqësi të madhe. Ai e ftoi që të shkonin të dy në Francë, por Kudreti nuk pranoi. Atë vazhdonte ta thërriste zëri i atdheut. Ndaj mori rrugën e kthimit. Rrugës u spiunua nga agjentët e UDB-së. E arrestuan dhe të lidhur ia dorëzuan Shefqet Peçit në kufirin shqiptar. Kështu filloi Kalvari i gjatë i burgut komunist që do të vazhdonte për 20 vjet, por që s’do ta mposhte kurrë karakterin e tij burrëror. Kudret Kokoshi vdiq më 26 maj të vitit 1991, kur sapo kishte filluar të linde demokracia e re, por iku me po atë besim që kishte në rininë e tij kur shkruante:
“Unë po vdes, oh. le të vdes, Vetëm shqipja le të rrojë!”
Personalisht u njoha me të shumë vonë, pasi doli nga burgu. Por personalitetin e tij e kisha njohur qysh kur isha fëmijë, kur im atë, mik i familjes së tyre, e quante “më të diturin e Kokoshajve”, kur ime motër, mësuese letërsie, më lexonte fshehurazi vargjet e tij. Por më tepër e njoha në ato vite burgu, kur duke u endur nga njëri kamp në tjetrin, megjithëse nuk pata fatin ta takoja asnjëherë personalisht, emrin e tij e gjeja gjithmonë përpara. Për të më fliste Isuf Hysenbegasi dhe Xhevdet Kapështica, Patër Mëshkalla dhe Gjon Shllaku, Avdurrahman Kreshpa dhe Tahir Hoxha, Engjëll Kokoshi, dhe Meçan Hoxha Vargjet e tij i kishin mësuar përmendësh pothuajse të gjithë moshatarët e mi. Ato na jepnin forcë dhe shpresë për të ardhmen.
Nuk do ta harroj kurrë atë natë shtatori të vitit 1955 në kampin-burg të Bulqizës. Me nismën e mikut të tij, doktor Isuf Hysenbegasit, organizuam fshehurazi një pasdite përkujtimore kushtuar tridhjetepesë vjetorit të luftës së Vlorës. Në atë pasdite nuk pati fjalime dhe kumtesa. Nuk pati kokteje dhe darka. Në vend të koktejit ishte çaji i ftohtë pa sheqer, dhe në vend të kumtesave ishin vargjet e poetit. U deklamuan “Toto Bolena”, “Epopeja”, “Luftëtarit të Kombit”, “Vegimi epik”, “Vlorës”, “Këngën më të bukur këndoj”, “Spartaku”, “Neroni”, “Nënës” dhe “Gruas shqiptare”. Mua më caktuan të recitoja poezinë “Një ditë vjeshte”:

Unë pashë një ditë vjeshte, një flamur bër çika-çika
Një flamur me shkab’ të zezë, që qe prer me njëmijë thika.
Një flamur me bojë gjaku, që valonte pa pushuar
I përcjell nga disa burra, që të gjith duke kënduar.
E përcillnin njëmijë trima, me shkopinj e krrabë në dorë,
Kryet lidhur, gjokset thyer… un i pashë një ditë në Vlorë
Ata luftëtar legjende, ata lajmëtar lirie,
Që i dhanë fluturim shqiponjës, pas pesë shekuj robërie!
Oh, thanë zemrat, oh, sa bukur përmbi Vlorë shkaba valon!
Unë pashë një ditë vjeshte, epopen e kombit tonë!

Natyrisht, atë natë përfunduam të gjithë në qeli.
Kështu ai u rrit në imagjinatën time rinore si një Ante që merrte forcë nga toka qe e kishte lindur, si një Promete që sfidonte diktaturën, si një Danko që shkulte zemrën e tij për t’i ndriçuar rrugën popullit të vetë.
Lidhur me sa thashë më lart, prisja vlerësimin e këtyre figurave të nacionalizmit nga autoritetet përkatëse shqiptare. Për këtë Shoqata Antikomuniste e të Përndjekurve Politikë Demokratë të Shqipërisë, qysh në vitin 2012 i drejtoi Presidentit të Republikës, propozimin për dekorimin e tyre me titullin e lartë “Nderi i Kombit”, por kërkesa ra në vesh të shurdhër. Një kërkesë të tillë përsëriti edhe ish Ministri i Kulturës së Shqipërisë, ish i dënuari politik, poeti i mirënjohur Visar Zhiti në vitin 2013, por, përsëri, veshët ishin të shurdhër. Në të kundërt, çuditërisht, me këtë titull u nderuan ata që Kosovën martire ua dorëzuan pushtuesve serb. Si shembull sjell këtu dekorimin me titullin “Nderi i Kombit”, të njerit nga përgjegjësit e masakrës së Tivarit, “hallvaxhiut”, komandantit te njësiteve guerile që urdhëronte vrasjen e nacionalistët të shquar vlonjatë gjatë periudhës së luftës, ish gjeneralit komunist, Rahman Perllaku. Përse? Po mundën le të përgjigjen.

Më 17 shkurt 2008 pata fatin të isha në Kosovë, për të kremtuar së bashku me vëllezërit tanë ditën e shenjtë të pavarësisë. Kudo shihja fytyra të ngazëllyera nga lumturia. Shihja burra të moshuar që qanin. Qanin nga gëzimi, por qanin edhe nga dhimbja për mijra të rënët gjatë rrugës së gjatë të pavarësisë. Një parullë e madhe e vendosur në çdo skaj të Prishtinës shkruante:
“Bacë, u kry!”
Kosova kujtonte bijtë e saj të rënë në luftën për liri dhe pavarësi. Bashkë me ta edhe unë kujtoja bijtë e Shqipërisë etnike të rënë në luftën e gjatë për liri dhe pavarësi. Në ato ditë të paharruara m’u duk vetja sikur isha në Vlorën time të vitit 1912, përkrah Ismail Qemalit dhe Isa Boletinit, përkrah Mit-hat Frashërit dhe Rexhep Mitrovicës si dhe gjithë atyre burrave të shquar që bënë të mundur krijimin e shtetit shqiptar.
Ju faleminderit!
*Kumtesë mbajtur në sesionin XII shkencor,organizuar nga shoqata “Trojet e Arbërit”, me temë: “Ripushtimi jugosllav i Kosovës e i viseve të tjera (1944) dhe qëndresa shqiptare”, në Gjakovë më 09.08.2014./