Safet Ramolli – Dielli

FAIK KONICA, ATDHETAR I DENJË I KOMBIT SHQIPTAR

March 14, 2017 by dgreca

FAIK KONICA:(15.03.1876 = 15.12.1942)/

“Një nga pionierët më të shquar të pavarësisë së Shqipërisë…”/

Shkruan: Safet N. Ramolli/

Është një nga vlerësimet e shumta që Fan Noli formulon për Faik Konicën. Po cila është skematikisht biografia e tij? Bashkatdhetari dhe bashkëshoku i tij Qamil M. Panariti, që duhet të jetë autobiografi më i besueshëm, pohon se Faiku u lind në Konicë të Shqipërisë, prej nga mori edhe mbiemrin, fshat ky i lënë jashtë trojeve të trungut shqiptar nga viti 1912.

Qysh kur ishte fëmijë i vogël filloi mësimet e arabishtes në vendlindje. Kur ishte 9 vjeç shkoi pas të motrës, e cila ishte martuar me një oficer, në Shkodër. Kështu iu krijua mundësia që të vijojë një vit në Shkollën e Jezuitëve. Mandej do të vijojë një vit në një shkollë greke, por njëherësh vijonte të merrte mësime intensive në greqishten e vjetër dhe në latinishte. Në vitin 1889, djalosh 14-të vjeç, do të shkonte në Francë, ku studjoi në një lice e kolegj. Inteligjent nga natyra, por edhe këmbëngulës e me vullnet të pazakontë për studime, do të përfitonte nga dy klasë në një vit. Në të pastajman vazhdoi studimet në Liceun Perandorak të Galata Serajit, një shkollë kjo me prirje frenge, ku edhe mësoi frengjishten. Kështu F. Konica do të zotëronte gjuhën gotishte, sanskrishte, frëngjishte, gjermanishte, italishte, dhe gjithë gjuhët e Ballkanit.

Më 1895, pra kur ishte njëzetvjeçar, pranohet në fakultetin e letërsisë në Universitetin e Dizhonit, duke iu krijuar kështu mundësia, që jo vetëm të njihte mirë historinë e popullit frances, por edhe të thellohet sidomos në njohjen e letërsisë së gjerë e të begatë franceze. Pas provimeve që dha, fitoi gradën “Bachelor i Letrave dhe i Filologjisë”. Njëkohësisht vijoi studimet e filologjisë romane.

Tip i veçantë, studiues i etur për të fituar me studime intensive, vijon studimet në Universitetin e Harvardit të Kembrixhit në Masaçusets të SHBA-së, ku në vitin 1912, kur ishte 37-të vjeç, fitoi gradën e Mjeshtrit të Arteve në Letërsi (“Master of arts”).

Si rrallëkush “zhytet” në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare që kur ishte i ri, vetëm 22 vjeçar, por me pseudonimin Trank Spiro Beg për t’i shpëtuar survejimit të administratës turke. Bashkëshoku i tij Fan Noli formulon vlerësimin se, nga viti 1897 deri më 1912, dy nga pionierët më të shquar të Pavarësisë së Shqipërisë kanë qenë Konica dhe Shahin Kolonja. Gjatë këtyre viteve (1896-1909 S.R) boton në Bruksel revistën e mirënjohur “Albania”, përmes së cilës mbron si rrallëkush me argumente dhe pathos patriotik çështjen e drejtë shqiptare. Ai tashmë ka të konsoliduar sentencën: “Çdo popull të përpiqet të çlirohet, të qytetërohet, të përparojë për hesap të tij, që të mos mbetet asnjë element i errët në faqe të dheut…”.

Në vitin 1912, së bashku me Nolin dhe udhëheqës të tjerë, themelon Federatën Gjithëshqiptare të Amerikës “Vatra”, e cila në vitet që do të pasonin, do të luante një rol të madh për mbrojtjen e pavarësisë dhe të tërësisë territoriale të Shtetit të Ri Shqiptar të sapokrijuar. Me cilësinë e drejtuesit të “Vatrës”, por edhe me atdhetarizmin e zjarrtë që e karakterizonte, në vitet 1912-1921, do të ndërmerrte një veprimtari të dendur diplomatike në vende të ndryshme të Evropës, duke u përpjekur për çështjen kombëtare. Mesa duket, jo kudo gjeti dëshirën e mirë për të ndihmuar popullin shqiptar, prandaj me një farë deziluzioni shprehet se, ndërsa “Ne (shqiptarët S.R) kemi shkruar me gjakun tonë mjaft faqe të historisë së Evropës…”, disa herë Fuqi të Mëdha kanë bërë lojë të rrezikëshme në kurriz të popullit tonë. Në kuadrin e kësaj veprimtarie diplomatike, më 1913 viziton edhe Shqipërinë, por mbeti i pakënaqur nga puna e qeverisë së I. Qemalit, ish-kryetar i përkohshëm i shtetit të vogël që po lindëtte. Analistët dhe biografët, e vlerësojnë “gabim të hidhur” vendimin e Konicës për të bashkuar forcat me Esat Pashë Toptanin, “… njeri tiran i egër ky…”. Me sa duket nuk u orientua drejt me situatën dhe realitetin shqiptar. Më 1914, edhe pse ishte vlerësuar si “udhëheqësi shqiptar më i shquar dhe eksponenti më agresor për një Shqipëri Demokratike”, nuk pranoi asnjë pozitë në qeverinë e Princ Viddit. Po këtë vit takon në Vjenë për herë të parë Ahmet Zogun, me të cilin u bë mik për shumë kohë. Në zhvillimet e viteve 1920-1924, mori pjesë aktive duke kontribuar fuqishëm për krijimin e shtetit modern shqiptar. Po në dhjetor të vitit 1924, me sa duket bije në gabimin e dytë: pranon humbjen e nacionalistëve progresivë në lojën me A. Zogun, ashtu si deklarohet, se lufta e mëtejshme kundër Zogut nuk kishte kuptim, dhe se nuk ishte në interes të vendit. Si shpërblim, thonë analistët, Zogu do ta emëronte Konicën të dërguarin e Qeverisë Shqiptare në Uashington, ku do të qëndronte deri në pranverën e vitit 1939, kur vendi ynë do të pushtohej nga Italia. Ky qëndrim do t’u jepte shkak shumë shqiptarëve liberalë, që F. Konicën të mos e shikonin më “si kampion të lirisë e të demokracisë”, besim të cilin ai nuk do ta fitonte më kurrë në të ardhmen. Megjithatë, kontributi i Konicës në Uashington për propagandimin dhe mbrojtjen e çështjes shqiptare, do të mbetet me vlerë. Një gazetar amerikan, pesë ditë pas pushtimit të Shqipërisë më 7 prill 1939, shprehet edhe sa vijon: “Si përfaqësues i një vendi të vogël pakkush nga diplomatët i ka bërë vetes një vend kaqë të rëndësishëm në Uashington sa Faik Konica, ministër i qeverisë së rrëzuar të Shqipërisë”.

Jetoi shkurt, vetëm 66 vjet, por ishte një jetë e tejmbushur me veprimtari sa personale, aqë edhe mbarëkombëtare. Në përgjithësi mbetet një bashkëkombas jo i zakonshëm, prandaj dhe ka tërhequr mjaft vëmendjen e studjuesve të veprës dhe të biografisë së tij, të cilët janë më të shumtët të huaj, por edhe shqiptarë. Bëri një jetë të pazakontë, i pakujdesshëm ndaj shëndetit, duke mbetur në përgjithësi një njeri i palumtur, pasi edhe nuk konkludoi asnjëherë që të ndërtonte një jetë familjare. Gjithësesi, si jetë u shua i nderuar dhe i respektuar. Më 14 dhjetor 1942 pati një goditje, dhe ditën tjetër vdiq nga hemoragjia cerebrale duke mbyllur karrierën e shquar të një prej bijve më të përmendur të Shqipërisë. Nderimet e fundit iu bënë më 20 dhjetor 1942 në sallën New England Mutual Hall, në zemër të Bostonit. Edhe pse ishte mot i ftohtë, kishin ardhur qindra adhurues të tij të afërt e të largët. Kishin ardhur edhe përfaqësues nga Miduesti, Detroiti, Miçigani, Ohajo dhe Virxhinia Perëndimore. Një kurorë me lule dërgoi mbreti Zog nga Anglia, të cilën e pagoi shoqëria “Vatra”. Fjalën e përzishme, në një mjedis të trishtuar e të pikëlluar, e mbajti bashkatdhetari, bashkëluftëtari dhe bashkëshoku i tij, Fan Noli, i cili në fund u lut: “Zoti i Plotfuqishëm i dhëntë paqen e përjetëshme!”.

Faik Konica është anatemuar nga qeverisja e viteve 1945-1990

Edhe pse ka qënë një personalitet madhor i politikës dhe i letrave në periudhën midis shek. XIX dhe XX, me kontribute të çmuara, ai nga qeverisja e dalë pas përfundimit të Luftës II Botërore është përbaltur me dashakeqësi deri në kufijtë e mënjanimit dhe të mohimit. Nuk është rastësi që në periudhën e mësipërme, vepra e tij nuk gjen pasqyrim në asnjë tekst shkollor të të gjitha niveleve të ndryshme, as edhe në ndonjë antologji apo botim tjetër shtetëror. Njëherësh, në asnjë veprimtari që ka të bëjë me letrat shqip, qofshin ato përkujtimore, muaji i letërsisë dhe arteve, simpoziume të ndryshme etj.etj. emri i tij nuk zihej ngojesh. Në se i referohemi Fjalorit Enciklopedik Shqiptar, botim i Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqipërisë, viti 1985, edhe ky shpreh qëndrimin zyrtar ndaj Konicës (nuk e kuptoj se si mund të titullohet i tillë një punim nga institucioni më i lartë shkencor në vend, por që s’ka asgjë të përbashkët me shkencën, veçse bën biografinë e drejtuesve të partisë-shtet, edhe kjo e deformuar dhe larg së vërtetës S.R), personaliteti shumëdimensional i Konicës sulmohet në mënyrën më anakronike dhe më barbare të mundëshme. Akuzohet sikur gjatë gjithë jetës së tij, u përpoq të mbronte interesat e bejlerëve, po edhe sikur lëvizjen patriotike u përpoq ta kufizonte vetëm në kërkesa kulturore, kur dihet fare mirë se populli shqiptar atëmot nuk e kishte parësore çështjen e kulturës, por probleme të tjera madhore që kishin të bënin me sigurimin e lirisë dhe tërësisë territoriale, ndërkohë që Konica është mjaft kritik ndaj bejlerëve të tipit “bejlurçina”, duke shkarkuar mbi ata fshikullime sarkazme të ashpra. Mandej akuzohet sikur ishte kundër organizimit të kryengritjeve më 1906-1807, duke mohuar qëllimin e tyre për sigurimin e lirisë dhe pavarësisë, dhe sikur ka propoganduar idenë e autonomisë por nën Perandorinë Austro-Hungareze, dhe që pas përfundimit të Luftës I Botërore, Shqipëria të ishte nën protektoratin italian. Është një akuzë pa asnjë bazë, sepse përgjatë gjithë veprimtarisë së tij, ai spikat mes bashkëluftëtarëve për atdhetarizëm të zjarrtë, duke sulmuar ashpërsisht shtetet që synonin copëtimin e territoreve shqiptare, por edhe duke u bërë thirrje të drejtpërdrejta shqiptarëve të bashkohen rreth çështjes kombëtare. (kujtojmë vjershën “Avropi”). Më tej akoma, akuzohet sikur Luftën e Vlorës më 1920, e vlerësoi si shprehje të “verbërimit” politik, por edhe sikur në vitet 1921-1924, mbrojti interesat e çifligarëve e të bejlerëve, duke u përpjekur të ulte vrullin e lëvizjes demokratike antifeudale. Por është krejt i qartë qëndrimi i tij për ruajtjen dhe sigurimin me çdo kusht të tërësisë territoriale, ndërkohë që në lëvizjen politike në vitet 1921-1924, ai i bashkua me krahun më progresiv të politikës, duke u rreshtuar me luftëtarë atdhetarë si F. Noli, H. Prishtina, B. Curri etj. Akuzat nuk kanë të sosur, sikur pas dështimit të lëvizjes së armatosur në qershor 1924, u vu në shërbim të A. Zogut duke pranuar emërimin ambasador i kësaj qeverie reaksionare në Uashington, por edhe sikur në revistën e mirënjohur “Albania”, të cilën e drejtoi në vitet 1896-1909, mbisundonte toni i sarkazmës dhe fyerja ndaj kundërshtarëve politikë personalë, por edhe sikur në disa vepra letrare shprehte mosbesimin për aftësitë e popullit shqiptar për t’u integruar në rrugën e përparimit ekonomik e shoqëror. Qëndrimi i F. Konicës pas dështimit të qeverisë jetëshkurtër të F. Nolit, të dalë pas lëvizjes së armatosur të qershorit 1924, nga analistë dhe biografë në zë,por edhe nga autoritete të huaja, është vlerësuar i drejtë. Në thelb ai u përkiste intelektualëve që bënin thirrje për pushimin e grindjeve dhe të luftës “brenda llojit”, dhe të bashkoheshin për të ngritur kombin shqiptar në lartësinë e kombeve të tjera të Evropës. Ndër të rrallët, Konica e ka stigmatizuar portretin e A. Zogut me epitete therës pejorativë, ndërsa ka gjetur bashkëpunëtorë atdhetarë pa dallim krahinor në gjithë Shqipërinë. Për atë çka ishin vëllezërit Frashëri ishte edhe At Gjeçovi, At Gjergj Fishta, Bajram Curri, Hasan Prishtina etj. Konica ishte një evropian i vërtetë, i kompletuar me dije të qëndrueshme, njihte shumë mirë historinë e zhvillimit të shoqërisë njerëzore, dhe e dëshironte administrimin e popullit shqiptar brenda ligjeve dhe të drejtave themelore si popujt e tjerë të Evropës. Nuk mund të pajtohej me punonjës të administratës që s’kishin haber për këtë shërbim, dhe për më tej që shpërdoronin besimin e ngarkuar nga populli, prandaj edhe shprehej me tone të larta kundër tyre. Por gjejmë edhe mjaft akuza të tjera të tipit “sikur”, që sipas akuzuesve “cënonin interesat kombëtare”.

Po, a mund të akuzohet një intelektual kompetent dhe brilant, një personalitet që përfaqësoi qeverinë shqiptare në opinionin botëror me diapazon kulturor të gjerë, me argumente bindëse dhe me guxim si rrallëkush?!!! Për habinë edhe të opinionit botëror, kjo ngjau për këtë personalitet poliglot, i cili nuk kishte asgjë të përbashkët me akuzat monstruoze të montuara me dashakeqësi të skajshme.

Po, kush ishte në fakt Faik Konica?

Veprimtaria e Faik Konicës në fushën e krijimtarisë.

I kompletuar me kulturë oksidentale, por edhe me aftësinë për t’u shprehur jo vetëm verbalisht, por sidomos me shkrim, fillon të botojë që herët kur ishte akoma student. Ishte tepër i gjerë dhe i thellë në mendime. Realitetin e përceptonte me lehtësi, ashtu si e pasqyronte me vërtetësi dhe kurajo atë. “Trokiti” në dyertë e poezisë, të prozës poetike, të portretit dhe të prozës së shkurtër; të kritikës e të essesë; të përkthimeve, ashtu sikurse provoi me sukses edhe lëvrimin e prozës së gjatë. Por, gjithësesi studjuesit e biografisë dhe të krijimtarisë së tij, kanë rënë “në emërues të përbashkët” se, ndërsa kishte horizont të gjerë dhe në krijimtari rrokte tematikë të larmishme dhe interesante, në përgjithësi nuk kishte durimin e duhur për t’i çuar punët deri në fund. Megjithatë, Ai spikat ndër bashkëkohësit si një ndër etërit e artit e të kulturës moderne.

E donte atdheun dhe popullin, prandaj i grishte bashkëqytetarët e tij, që të krenoheshin me vlerat patriotike dhe morale të të parëve të tyre, duke e stigmatizuar popullin e tij si: “… një komb trimash…”, i cili ngrinte flamurin në ballë të betejave sa herë që armiku e kërcënonte. Lirinë e bashkëkombësve dhe të kombit nuk e gjykon si një sofist, por me realizëm. Ai mendon se, s’mund të ketë komb të lirë pa qytetarë të lirë. Për lirinë e individit formulon këtë frazeologjizëm të artë filozofik: “Liria është e drejta e çdo njeriu për të besuar atë që dëshiron, për të folur atë që ka në zemër, për të shkruar atë që ka në mendje dhe për të bërë atë që i pëlqen, me kusht, që të mos e dëmtojë asnjeri tjetër”. Konica pranon, që atdheu dhe malli për atë është i shtrenjtë dhe i dhembshëm, prandaj i revoltuar nga qëndrimet e disa turkomanëve, dhe të tjerëve që pranojnë shtypjen, shkruan edhe me mllef të mbingarkuar dhe me keqardhje përmes vargjeve: “…Është turp prej kësij krimbash, / Të mundohet një komb trimash…”, ose “… As nder, as turp, as gjak s’kini, / Unjni kryet dhe po rrini…”.

U është mirënjohës paraardhësve dhe bashkëkombësave, të cilët çështjen shqiptare e bënë dhe e quajtën gjithmonë të tyren. Avdyl Frashërin e lartëson, kur në kujtimet për atë, posë të tjerash, shprehet edhe sa vijon: “… Tepër i papjekur, mjerisht, nuk kuptoja në ato ditë të lumtura për mua, fjalët që dilnin si zjarr i qëruar nga goja e tij”. Për Naim Frashërin veçon epitetet e spikatura: “… zemërqëruar, mendjehollë, fjalëkripur, ndjesëhollë”, e të tjera si këto. Për Ali Pashë Tepelenën veçon togfjalëshin: “… luani që i vuri shpatën Turqisë…”. Jeronim De Radën e kualifikon ndër shqiptarët, që e kanë dashur vendin e tyre me zjarr, që nuk janë vetëm shqiptarë por edhe atdhetarë. Atë Gjeçovin e veçon midis të tjerëve si një njeri me mendje të ndritur, me zemër të mirë, me fjalë të paka por me vend, si “… një nga njerëzit më të lartë…”, që ka patur Shqipëria; “…një lartësi e përulur, … një lartësi shpirti dhe mendjeje e panjohur…, një njeri që shpërndante veç fjalë të urta dhe ngushëllime njerëzore, i ditur me një dituri pa tingëllim, por edhe shqiptar i kthjellët”. Për Bajram Currin veçon të tjera epitete, të cilat shprehin thelbin e kodit moral të shqiptarit, duke e paraqitur si njeri fisnik, të mençur nga natyra, trim, etj., “… liberal në mes të despotizmës, patriot në mes të tradhëtisë…, i patrembur në armët…, një besnikëri e patundur në fjalën që jepte…”. Është fakt historik që, Fan Nolin e ka patur bashkëshok e bashkëpunëtor, por edhe kundërshtar, por e vlerëson si një fytyrë historike, që ka luajtur rol të madh në lëvizjen patriotike shqiptare. Prandaj edhe do të shpalosë mendimin se është: “…mendjehapur…, që nga kultura, nga mendësia dhe nga karakteri i tij më kujton shpesh kishtarët e Përlindjes italiane…”, vlerësim që rrallë tjetërkush e ka bërë për këtë figurë madhore të politikës, të letrave e sidomos të klerit.

Si për të mbyllur portretizimet, të cilat Konica i bën me aqë finesë, aqë të goditura, të artikuluara mjeshtërisht dhe besnikërisht, le të nënvizojmë, se si e dëshironte ai portretin e shqiptarit në përgjithësi. “Vetëm një gjë duam të shtojmë: Shqiptarët njohin e duhet të njohin për të tyre vetëm ata që, kudo, kundër të gjithëve, janë, thuhen, rrëfehen e provohen: SHQIPËTARË! Thënie e mençur kjo, që ngërthen më së miri çështjen kombëtare.

Disa nga krijimet dhe thëniet e Konicës mbeten margaritarë të rrallë për gjuhën shqipe. Kjo jo vetëm për problemet që servir, për mënyrën si i koncepton dhe i trajton, por sidomos për mënyrën e paraqitjes. Nën okelion “Çipi i palaçove”, në mënyrë shumë konçize dhe me një satirë tepër të goditur, fshikullon lojën e rrezikëshme që kanë bërë disa herë Fuqitë e Mëdha në kurriz të popullit shqiptar. Përmes lojës së fjalëve “Avropa” dhe “Evropi”, ai bën prezent faktin, që të mëdhenjtë kanë luajtur me të vegjëlit lojën e “Maces me miun”. Konica ndërmjet “Avropit” dhe “Evropit” vë një top, për të cilin ata gjoja zihen dhe goditen, por që tek e fundit: “Bam “Avropa”, bam “Evropi”, / Ulurijnë: ku ishte topi? / Evropa bën sehir… / Dhe pastaj na rrëmben shkopin…”. Të rrallë janë personalitetet shqiptare në historinë e kombit që të sintetizojnë me kaq zgjuarësi, mprehtësi dhe elokuencë, sjelljet dhe qëndrimet e Fuqive të Mëdha ndaj popullit shqiptar.

Në artikullin “Ca këshilla mbi artin e shkrimit”, Ai prezantohet si një estet i mirëfilltë dhe i kompletuar si kritik letrar. Kështu, vlerëson vëllezërit Frashëri, Kristoforidhin. Pashko Vasë Pashën, Thimi Mitko, De Rada, e të tjerë, të cilët hapin rrugën ”… për përparimin e gjuhës shqipe…”. Artin e të shkruarit e krahason me mjeshtërinë e ndërtuesit, sepse që të ndërtosh një shtëpi duhet “… t’i vësh gurët radhë me radhë që të lidhen dhe të qëndrojnë shëndoshë e bukur”. Letrari, nënvizon Konica, e ka domosdoshmëri, që para se të marrë penën e të shkruajë, duhet të ketë të qartë objektin e shkrimit, mënyrën si do ta ekspozojë, rrëfimin pjesë-pjesë, dhe konkluzionin apo përfundime.

Një perlë e vërtetë e krijimtarisë së Konicës është shkrimi: “Lutja e shkrimtarit”. Në pamje dhe në përmbajtje i ngjan një epitafi. Në jo më shumë se 7-8 rreshta shpaloset një filozofi e tërë. Prandaj për të mos i prishur bukurinë po e citojmë ashtu si e ka shprehur autori. Ja si pohon Konica: “Ati ynë që je në qiell. Jepna fuqinë të mbajmë gojën mbyllur kur s’kemi gjë për të thënë! Falna durimin të thellojmë një punë përpara se të shkruajmë në të! Frymëzona me një ndjenjë të mprehtë të drejtësisë që të flasim jo vetëm me paanësi, por edhe të sillemi ashtu! Shpëtona nga grackat e gramatikës, nga shtrembërimet e gjuhës dhe nga lajthimet e shtypit! Ashtu qoftë!”, e mbyll “lutjen” me shpresë e besim, se atë e dëgjojnë ata që kanë veshë por edhe dëshirë për të dëgjuar.

Sikurse mund të gjykohet, edhe nga sa evidentuam më sipër, Konica është një figurë mjaft komplekse. Në ndonjë rast gjykimi i tij për Shqipërinë dhe shqiptarët i ngjason paragjykimit të një Kasandre. Në raste të tjera paraqitet eklektik, sidomos në gjykimin e dyzuar që bën ndaj A. Zogut, por edhe ndaj Fan Nolit. Por gjithësesi ai meriton plotësisht epitetimet që i janë rezervuar si: “… një enciklopedi e gjallë për njohuritë e gjera dhe fushat e ndryshme të njohjes…”, apo “… ambasador i kulturës dhe i letërsisë shqipe në botën e huaj… Princ i gjuhës shqipe…, kryelëronjës i gjuhës sonë…”, dhe shumë të tjera si këto. Më 20 shtator 1938, At Gjergj Fishta i dhuron librin “Lahuta e Malëcis”. Në kopertinë shkruan dedikimin: “Njeriut më të ditur, Faik Konicës, gjykatësi i letërsisë shqipe më elegantë, me miqësi të përherëshme e të përulur!”. Fan Noli nënvizon se: “… Të gjithë autorët shqiptarë që vijnë pas Konicës janë nxënësit e tij, duke përfshirë edhe shkruesin e këtyre radhëve”.

Biografi i tij më i besuar, Qamil Panariti, nënvizon se Konica ishte një pamfletist i tipit të këndëshëm por të ashpër, “… një lloj Volteri shqiptar me sarkazmin e tij të hidhur…, ka qenë burrë i përsosur, një pritës i pakapërcyeshëm, një rrëfimtar i rendit të parë dhe zotëronte një kujtesë të shkëlqyer e të fortë… të gjithë të huajtë e quanin “Faiku i butë” … Atë e kanë çmuar të huajtë më tepër se sa shumë nga bashkëatdhetarët e vet”.

Anglezi H. Breislford, një mik i popullit shqiptar për afër një shekull në librin e tij “Makedonia” për Konicën shprehet edhe sa vijon: “… Një dijetar e studjues, njohuritë e të cilit në filologji janë po aqë të shënuara sa edhe toleranca dhe qartësia e tij në politikë… Filolog që dinte gotishten dhe sanskrishten, ashtu siç dinte frëngjishten, gjermanishten, italishten dhe gjithë gjuhët e Ballkanit…”.

Tek e fundit, vlerësimi i lartë që Konica i bënte Shqipërisë dhe vendit të vet, do të shprehet në Testamentin që i drejton Fan Nolit dhe Sejfulla Malëshovës (Lame Kodrës S.R) në prag të ndarjes nga jeta në vitin 1942, kur shprehet se “…Ndërroj jetë me mejtimin se ju jeni njerëzit që më keni kuptuar në këtë dhé. Nuk do të më tretë dheu, në se ti imzot Noli dhe ti Lamja im i vogël dhe gjithë ata që e quajnë vehten shqiptarë, nuk do të çojnë kufomën time të më tretet në tokën mëmë. Kam lënë mënjanë edhe harxhimet e rrugës për trupin pajetë dhe shumën për dy metra vend në Shqipëri. Mbyll sytë se ti i nderuari Noli dhe ju të nderuar shqiptarë e ti Lamja im i vogël në Paris do të ma kryeni këtë amanet!”

Ishte një amanet i dhembshëm si gjithë amanetet e tjera në përgjithësi, por që për kushtet e të qenurit në luftë, e sidomos për rrethanat që u krijuan në përfundim të saj, nuk do të realizohej. Duhej të vinte viti 1995 që eshtrat e shqiptarit të nderuar Faik Konica të shkelnin në tokën e amëshuar shqiptare. Ato prehen në Parkun Kombëtar pranë Liqenit Artificial në Tiranë.

Ja kjo ishte motua e një jete të madhe, që mendoi e punoi vetëm për Atdhe e Komb.

Safet N. Ramolli, Mars, 2017

Kongresi i Lushnjës dhe themelet e shtetit të ri shqiptar

January 21, 2015 by dgreca

Nga Safet Ramolli/
Pas Kuvendit Kombëtar të Vlorës më 28 nëntor 1912, mbetet padyshim ngjarja më e rëndësishme në historinë e Shqipërisë. Ndërsa simbolikisht, Kuvendi i Vlorës është i pazëvendësueshëm, sepse realizoi pavarësinë e Shqipërisë pas gati pesë shekujsh robërie, për nga rezultatet e realizuara, ky kongres mbetet mbresëlënës. Ai i dha popullit shqiptar një Shtet Modern me parametra demokratikë evropianë e më tutje; zgjidhi në mënyrën më të mirë të mundshme çështjen e garantimit të tërësisë territoriale të vendit; mundësoi anëtarësimin e Shqipërisë në Organizatën e Lidhjes së Kombeve të Bashkuara, (e cila kishte mision garantimin e paqes e të sigurisë, OKB-ja e tashme; krijoi një kabinet qeveritar që punonte sipas interesave të popullit; realizoi unitetin e patriotëve dhe atdhetarëve shqiptarë për mbrojtjen e tërësisë territoriale; zgjidhi problemin e kryeqytetit të vendit (ajo do të ishte Tirana); forcoi rendin e sigurinë; veproi me zgjuarsi dhe atdhetarizëm për marrëdhëniet e fqinjësisë së mirë, e mjaft të tjera, që do të bëjmë kujdes t’i trajtomë më hollësisht më poshtë.
Kongresi i Lushnjës: një zgjidhje e mençur për të ndaluar copëzimin e Shqipërisë.
Zhvillimi dhe përfundimi i Luftës I Botërore, ashtu si mjaft shtete të tjera, e rrënoi Shqipërinë ekonomikisht, ashtu si uniteti i popullsisë u shpërbë. Njëherësh, rreziku i copëtimit të trojeve autoktone, i përballi patriotët shqiptarë me përgjegjësinë atdhetare e morale për të mbrojtur çështjen kombëtare. Në këto situata kritike u mbajt Kongresi Kombëtar i Lushnjës, i ngjashëm me atë të Vlorës (28 nëntor 1912). Dokumentet arkivore ndriçojnë mjaft probleme me interes. Prej tyre mësojmë se mbledhja ishte caktuar të bëhej më 21 janar 1920, ora 10.00, ditë e mërkurë. Por me që shumica e delegatëve, (pos të tjerash edhe për shkak të shpërndarjes me vonesë të fletë-thirrjeve), nuk u paraqitën, u gjykua që punimet të vazhdojnë më 28 janar. Koha njëjavore u la për përgatitjen e punimeve. Delegatët u mblodhën tek banesa e patriotit Kase Fuga. I nderuari, kleriku Sheh Ibrahim Karbunara, përmes një lutjeve kreu ritin fetar. Mandej Ferid bej Vokopola, uroi mirëseardhjen e delegatëve. Aqif pashë Elbasani, delegat i Elbasanit, u përgjegj me një ligjëratë të shkurtër por “me fjalë patriotike të flakta”. Kuvendi filloi punimet duke emëruar përkohësisht si sekretar z. Ferid bej Vokopola. U zgjodh një komision i përbërë nga Ibraim bej Ohri, Qazim Kokoshi, Kostaq Kotte, Fazlli Frashëri dhe Adem Peqini, i cili do të verifikonte letërpërfaqësimet e delegatëve.
Të mërkurën, datë 28, ora 14.00, meqë ishin paraqitur shumica e delegatëve, Kuvendi rifilloi punimet. Në emër të grupit nismëtar, z. Xhavit Leskoviku, sqaroi domosdoshmërinë e mbledhjes së tij (mbledhje kombëtare S.R, duke nënvizuar edhe sa vijon: “… përmbi gjendje kritike t’Atdheut…, do të diskutojmë dhe vendosim bashkarisht”. Mbarëvajtjen e punimeve do ta menaxhonte kryesia e përbërë nga: Aqif pashë Elbasani – kryetar, Sotir Peci – n/kryetar, Kostaq Kotta e Ferid bej Vokopola-sekretarë. Mandej delegatët bënë betimin sipas formulës: “Mbledhja Kombëtare jep fjalën e nderit e besën shqiptare, duke betue n’emën të Perëndisë se deri sa Këshilla e Naltë vepron simbas Ligjit të Shtetit tue ruejtun indipendencën e plotë të Shqipnis me mish e me shpirt, do të jetë mbrojtës e përkrahës i gjithëanëshëm i kësaj Këshille”. Pra, përfaqësuesit e popullit betohen në emër të cilësive të larta të karakterit dhe trashëgimisë zakonore të popullit: Nder e Besë, ashtu si premtojnë ndihmë e përkrahje në emër të Perëndisë, por veprimtaria do të bazohet në ligjet e shtetit duke ruajtur domosdoshmërisht pavarësinë e plotë të Shqipërisë.
Kongresi mori disa vendime të rëndësishme në interes të popullit si: rrëzimi me vota unanime i Qeverisë së Përkohëshme të Durrësit, (krijuar në dhjetor 1918); zgjodhi delegacionin që do të pëfaqësonte Shqipërinë në Konferencën e Paqes, që do të mbahej në Paris, i përbërë nga: imzot Bumçi, Mehmet Konitza (Konica, Mihal Turtulli; zgjodhi Këshillin e Naltë të përbërë nga: Aqif pashë Elbasani, imzot Bumçi, dr. Mihal Turtulli, Abdi bej Toptani. (Ky këshill përfaqësonte kryetarin e Shtetit deri sa të përcaktohej prej Asamblesë Kushtetuese forma e regjimit; u formua një Këshill Kombëtar (me 37 këshillonjësme atributet e Parlamentit; u zgjodh Kabineti Qeveritar i Përkohshëm me përbërje: Sulejman Delvina – kryetar; Eshref bej Frashëri – n/kryetar; Ahmet bej Mati (Zogolli- ministër i punëve të brendëshme; Mehmet bej Konitza (Konica- ministër i punëve të jashtme; Ndoc Çoba – ministër i financave; Idhomen Kosturi – zv/ministër i financave; Hoxhë Kadria – ministër i drejtësisë; Hysen bej Vrioni – zv/ministër i drejtësisë; Sotir Peci – ministër i arsimit; u formuan dy drejtori të përgjithëshme (e Punëve Botore me drejtor Eshref bej Frashëri, dhe e Postë-Telegrafeve me drejtor Idhomen Kosturi).
Këto dhe të tjera vendime janë mëse të rëndësishme sepse përbëjnë themelet e ndërtesës së Shtetit të Ri Modern Evropian, i cili u njoh herët nga SHBA-ja dhe ish-BS-ja. Drejtuesit e shtetit në përgjithësi ishin nga intelektualët dhe patriotët më në zë të kohës. Kreu i qeverisë, S. Delvina është i njohur si një ndër statistët më të aftë në Shqipëri e rajon. Ndërkohë, në një nga vendimet e Kongresit përcillet mesazhi: “Nëpunësit do të vijojnë punë me ndërgjegje dhe me vullnet të gjallë mbas ligjeve të Shtetit Shqiptar, duke kryer detyrën e tyre për Atdhe e Popull”.
Rëndësi ka edhe fakti që Këshilli i Lartë, si organ kolegjial në funksion të Kryetarit të Shtetit (Presidentit të Republikës S.R) detyrat do t’i kryente mbi bazën e disa parimeve, që përbëjnë bazën kushtetuese apo kanunore të tij. Ai jep pëlqimin për çdo propozim të Kabinetit të vërtetuar nga Senati; në kohë krize qeveritare ka tagrin të caktojë një kryeministër që formon kabinetin e ri qeveritar, i cili votohet nga Senati; në se kryetari i kabinetit rrëzohet tre herë prej Senatit, atëherë Këshilli i Lartë thërret mbledhjen e popullit, (ndoshta një alternativë kjo e referendumit në ditët tona S.R); ky këshill nuk ka tagrin të shpërndajë senatin edhe kur krijohen mosmarrëveshje; (Senatin dhe Këshillin e Lartë mund t’i mënjanojë vetëm Mbledhja e Përgjithshme Kombëtare); në se një anëtar i Këshillit të Lartë jep dorëheqjen, detyrën e përmbushin tre të tjerët, por kur dorëhiqen dy anëtarë, ata i zëvendëson Senati me të tjerë; Këshilli i Lartë deklarohet i rrëzuar kur vjen mbreti në Fronin e Lartë; votimi për Këshillin e Lartë bëhet i hapur, pasi të jenë bërë propozimet prej Senatit (Këshilli i Lartë i parë u propozua prej intelektualit Iljaz bej Vrioni S.R); Senati voton edhe Kabinetin Qeveritar; Këshilli i Lartë betohet përpara Kongresit Kombëtar, kurse Kabineti Qeveritar betohet përpara Këshillit të Lartë.
Këshilli i Lartë betohet sipas kësaj formule: “Betohem n’emën të Perëndisë tue dhanë besën shqiptare e fjalën e nderit para Mbledhjes së Kombit, se do t’i shërbej popullit dhe Shtetit Shqiptar drejtësisht e do të mprojë ligjet dhe indipendencën (pavarësinë S.R) e plotë t’Atdheut Shenjt”. Në këtë formulë zënë vend tiparet thelbësore të karakterit të shqiptarit: Besa, Nderi, Drejtësia, Vendosmëria, ashtu si Atdheu epitetohet “i shenjtë”. Shtetarët motivohen nga zbatimi i ligjeve, ndërsathelbin e misionit të tyre e përbëjnë: mbrojta e ligjeve dhe e pavarësisë së Atdheut.
Kongresi i Lushnjës pati tagrin e një Kuvendi Mbarëshqiptar. Në të u përfaqësun gjithë trevat shqiptare. (Munguan për shkak të rrugëve të vështira delegatët e Shkodrës, Lezhës dhe Malësisë së Gjakovës, të cilët u njohën me procesverbalin e Kongresit, pranuan vendimet e tij dhe Kabinetin Qeveritar. Në emër të tyre firmosën të autorizuar delegatët e trevave veriore. Nga procesverbali mësojmë se në Kongres kanë marrë pjesë emra të njohur të politikës, inteligencies, klerit dhe patriotizmës nga gjithë trevat. Thirrja e delegatëve ishte: “Të jemi të bashkuar për shpëtimin e Atdheut”! Kuvendi ishte gjithëkombëtar, qëllimi ishte shpëtimi i Atdheut, vendimet ishin me karakter kombëtar, por nuk pati nacionalizma të tepruara. Kjo bëri që vendimet e Kongresit dhe Kabineti Qeveritar u pëlqyen nga SHBA-ja, ish-BS-ja, mandej dhe nga shtete të tjera. Nga gjithë këto zhvillime thelbësor evident mbetet fakti që ky shtet u njoh si Shteti i Parë Modern, me program kombëtar, por të zhveshur nga nacionalizmat dhe ksenofobizmat ekstreme.
Veç vendimeve të mësipërme, Kongresi pati si vendime thelbësore edhe: riafirmimin e pavarësisë të arritur më 28 Nëntor 1912; hodhi poshtë planet përçarëse të Konferencës së Parisit mbajtur në janar 1919; zgjodhi Këshillin e Lartë (i përbërë nga Aqif pashë Elbasani, Mihal Turtulli, imzot Bumçi dhe Abdi pashë Toptani) me tagrin e Kryetarit të Shtetit; zgjodhi Këshillin Kombëtar si alternativë e Parlamenit; shpalli të rrëzuar qeverinë e Durrësit dhe zgjodhi Qeverinë nën drejtimin e S. Delvinës, e cila; më 11 shkurt 1920 u vendos në Tiranë, (datë kjo e themelimit të kryeqytetit të Shqipërisë S.R.
Cilat ishin problemet imediate që duhej të zgjidhte Shteti i Ri Shqiptar?
Qeveria e dalë nga Kongresi i Lushnjës, për të mundësuar zbatimin e vendimeve të kuvendit, duhej të zgjidhte me emergjencë disa detyra. Së pari, të siguronte administrimin e gjithë popullsisë si dhe të garantonte tërësinë territoriale duke çliruar Vlorën, që mbahej e pushtuar nga Italia. Brenda dy muajve ajo mori në administrim pjesën më të madhe të territorit duke ribashkuar edhe Shkodrën, e cila rrezikohej nga forcat ushtarake jugosllave të dislokuara tek ura e Bunës. I kërkoi qeverisë Italiane të hiqte dorë nga politika pushtuese, prandaj inicioi lëvizjen për çlirim në territoret e pushtuara duke ndihmuar në rrugë të ndryshme jozyrtare për të shmangur një konflikt ndër-rajonal. Në krye të organizimit të kryengritjes u vunë rrethet patriotike duke krijuar “Komitete të Mbrojtjes Kombëtare”, më aktivi i të cilëve ishte ai i Vlorës i drejtuar nga patrioti Osman Haxhia, si dhe “Organizata e të Rinjve Intelektualë” me Halim Xhelon në krye. Më 29 maj u mblodh Kuvendi i Barçallasë, i cili vendosi fillimin e kryengritjes çlirimtare. U bë organizimi ushtarak duke krijuar çeta kryengritësish në bazë fshati, të cilat në pak ditë krijuan një forcë të armatosur prej 4. 000 vetash. Njëherësh u ndërmorën edhe hapa diplomatike. Më 10 prill u ra dakort me Jugosllavinë që ajo të mbante trupa ushtarake në verilindje deri sa të largoheshin italianët, ndërsa me Greqinë u arrit marrëveshja që të mos përfshiheshin në rast konflikti të armatosur. Ndërkohë qeveria italiane bëri disa arrestime, shpalli gjendjen e jashtëzakonshme.
Por patriotët shqiptarë me çetat kryengritëse u vunë vullnetarisht nën urdhrat e Komitetit të Mbrojtjes Kombëtare. Meqenëse forcat italiane nuk zbatuan kërkesat e një ultimatumi, më 5 qershor filloi sulmi i armatosur kundër garnizoneve italiane. Kryengritja u shndërrua shpejt në kryengritje të përgjithshme. Më 6 qershor u dorëzuan garnizonet italiane në Kotë, Gjorm, Drashovicë, Metohasanaj, dhe pas pak ditësh edhe ai i Llogarasë. Më 11 qershor filloi sulmi i përgjithshëm për çlirimin e Vlorës. Më 2 gusht u nënëshkrua në Tiranë një protokoll përmes të cilit qeveria italiane pranonte sovranitetin e plotë të Shtetit Shqiptar. Më 3 shtator forcat kryengritëse hynë në Vlorë si fitimtare. Kryengritja shqiptare u mbështet nga forcat demokratike të mjaft vendeve, përfshi edhe të Italisë, prandaj qeveria e Romës u detyrua të rivlerësojë qëndrimin e saj lidhur me Shqipërinë.
Kryengritja e armatosur u përkrah nga mbarë populli i cili kontribuoi me ndihma financiare, materiale, drithë, bagëti etj. Ndërkohë forcat qeveritare të komanduara nga Bajram Curri shpartalluan bandat esadiste që vepronin në Shqipërinë e Mesme. Fitoren e përshëndetën forcat demokrate evropiane. Më 13 qershor demokrati Avni Rustemi, vrau në Paris Esat pashë Toptanin, i cili ishte daja i Ahmet Zogut. Qeveria italiane tentoi të arrinte një marrëveshje për prezencën e forcave italiane në disa pika strategjike, që nuk u pranua nga qeveria e Tiranës, e cila lejoi një forcë italiane vetëm në ishullin e Sazanit. Fitorja pati rëndësi sepse Italisë i pritej oreksi për pretendime territoriale në Shqipëri, nga ana tjetër, ajo nuk do të ishte dakort me pretendime territoriale të Italisë dhe Greqisë në Shqipëri.
Kjo luftë pati protagonistët e vet, kryesor mbetet populli që mbajti peshën kryesore të një përballjeje me një fuqi disa herë më të madhe. Në krye të tij u vunë patriotë që hynë në histori, e që janë të gjallë në memorjen e popullit si: Osman Haxhia, Selam Musai, Zigur Lelo, Dede Dajlani, Tato Bolena, Myhedin Mysteaku, Lilo Micolli, dhe dhjetra të tjerë. Kjo epope është përjetësuar edhe në vepra arti, midis të cilave spikat romani “Ultimatumi” i shkrimtarit patriot Petro Marko, por edhe “heroizmi i gunave mbi tela me gjemba kundër topave me alitrikë”, sikurse shprehet populli.
Përballimi i ndërhyrjeve nga jashtë dhe zhvillimi i marrëdhënieve ndërkombëtare.
Në përfundim të Luftës së Vlorës, meqenëse Serbia nuk i qëndroi besnike marrëveshjes së nënshkruar, rilindi konflikti i armatosur në afërsi të Koplikut. Nën pushtimin serb ende ishte Malësia e Kelmendit si dhe disa krahina të Kukësit dhe Peshkopisë, të cilat viti 1913 i kishte lënë në territorin e shtetit shqiptar. Serbia nuk po tërhiqej paqësisht, prandaj pas luftimesh të ashpra në gusht ajo u tërhoq, por për t’u rikthyer përsëri. Pushtuesit serbë ushtruan terror të egër, sidomos në vitin 1921 në Dibër, të përkrahur edhe nga bandat esadiste që vepronin në Shqipërinë e Mesme. Qeveria Shqiptare i bëri thirrje popullit që t’i dilte zot Vatanit. Mijëra luftëtarë të lirisë u organizuan në formacione të rregullta, për rrjedhojë forcat serbe u thyen. Këshilli Kombëtar i kërkoi Serbisë t’i jepte fund terrorit, duke iu drejtuar edhe opinionit progresist evropian. Në këtë mënyrë çështja shqiptare u ndërkombëtarizua. Në vitin 1919 u krijuar edhe Lidhja e Kombeve të Bashkuara, me mision garantimin e paqes e të sigurisë në botë. Në tetor 1920, qeveria shqiptare, me një delegacion të drejtuar nga Fan Noli bëri kërkesë të anëtarësohej në këtë organizatë. Edhe pse u kundërshtua nga fqinjët, pas këmbënguljes së Anglisë, (nisur nga interesat e saj imediate në Shqipëri S.R Shqipëria më 17 dhjetor 1920 u pranua në Lidhjen e Kombeve të Bashkuara, vetëm me votën “kundra” të Francës.
Në vitin 1921 Qeveria Shqiptare bëri mjaft përpjekje intensive diplomatike për normalizimin e marrëdhënieve me fqinjët, por ato kundërshtuan, me synimin që të ruanin pushtimin në zonat që kishin nën zotërim. Prandaj më 9 nëntor “Çështja Shqiptare” u bë objekt diskutimi në Konferencën e Ambasadorëve në Paris. Konferenca mori dy vendime në kundërshtim me interesat e Shqipërisë: duke i copëzuar edhe një herë territoret shqiptare, sikurse kishte ndodhur më 1878, 1880 dhe 1913, duke i aneksuar Jugosllavisë territore nga krahina e Lumës, Hasit dhe Gollobordës. Ajo i jepte pozitë favorizuese Italisë për të ndërhyrë në rast se cënohej pavarësia politike dhe ekonomike. Po këtë mot pati veprimtari të dendur patriotike edhe për çlirimin e Kosovës, deri me veprime të armatosura. Pra, mbi trungun autokton shqiptar u gatuan dhe u realizuan copëtime të herëpasherëshme.
Si përfundim mund të nënvizojmë se, Shqipëria në vitet 1914-1920 u kthye në shesh beteje midis fuqive të huaja; ajo shërbeu disa herë jo vetëm si objekt diskutimesh në kancelaritë evropiane, por edhe si objekt sulmi; në disa raste ajo është konsideruar nga Fuqitë e Mëdha Evropiane si plaçkë tregu për të joshur orekset e fqinjëve shovenë. Në të gjitha rastet është diskutuar e gjykuar, por edhe vendosur në disfavor të saj, duke vendosur krejt arbitrarisht copëtimin e saj për të katërtën herë. Vetëm në sajë të këmbënguljes të presidentit amerikan Willson vendi ynë shpëtoi nga copëzimet e egra.