shqip – Dielli

Shqip,të flasim bukur dhe saktë

December 5, 2015 by dgreca

Nga Petrit Malushi / Çdo gjuhë, nga përdoruesit e saj, bëhet funksionale vetëm nëpërmjet të dëgjuarit , të folurit, të lexuarit dhe të shkruarit. Por ndërsa dy aktet e para, pra të dëgjuarit dhe të folurit, realizohen prej çdo personi që në fazat e para të jetës, si procese biologjike, dy aktet e tjera , të lexuarit dhe të shkruarit janë të kushtëzuara me arsimimin gjatë rritjes dhe zhvillimit fizik e intekektual të njeriut. Pashmagshmërisht janë fjalët dhe mënyrat e të folmeve të mjediseve familjare, ku i çdo sapolindur vjen në jetë , që vënë shtresat e para të fjalorëve dhe trajtat e ligjërimeve te kushdo. Më pas në institucionet arsimore merren njohuri e koncepte shkencore , që njerëzit të flasin e të shkruajnë sipas rregullave të përcaktuara gjuhësore. Nga ky nivel ata i kanë të gjitha mundësit që të reflektojnë ndaj çfarë kanë marrë jo në përputhje me këto rregulla.

Realiteti

Realisht të folmet e mjediseve familjare, shoqërore, sociale dhe zyrtare, nuk arrijnë të demonstrojnë një të folur korrekt, sipas rregullave të shkencave e disiplinave gjuhësore që mësohen në jo pak vite në shkollat e të gjitha niveleve e degëve të arsimit parauniversitar, apo edhe në atë universitar, madje edhe jashtë kësaj kornize. Arsyet janë nga më të ndryshmet , objektive dhe subjektive, që nuk mund të tejkalohen , pra gjuha e folur s’e arrin dot perfesksionin e gjuhës së shkruar. Do të ishte një arritje në se të gjithë folësit, megjithse tek disa ekziston dëshira, në çdo mjedis, do të bënin përpjekje ta përdornin gjuhën siç e mësojnë edhe në të folur. Problemi është se, si gjuha e folur edhe gjuha e shkruar demonstrohen, pra përdoren në jo pak raste, me deformime nga ajo që mësohet në tekstet mësimore. Në se do të kishte një institucion statistikash, shifrat për këto shkelje ndoshta do të shkonin në nivelet të pamendueshme. Specialistë të fushës së gjuhësisë, gjuhëtarë të niveleve të ndryshme, mësues të lëndëve të gjuhës shqipe e letërsisë, apo edhe njerëz të fushave të tjera, që kanë vlerësuar se mund të japin ndihmesë, kanë trajtuar vazhdimisht në mënyrë konkrete e analitike si duhet dhe si nuk duhet folur dhe shkruar, pra kur është folur e shkruar gabim dhe si duhet folur e shkruar saktë. Faktet kanë qenë e janë të shumta në raport me rregullat e morfologjisë, sintaksës, drejtshkrimit, drejtshqiptimit, kulturës gjuhësore, fonetike e leksikore, në marrëdhëniet brenda vetë gjuhës shqipe dhe në marrëdhëniet e saj me gjuhët e tjera. Dhe askush i kësaj fushe nuk e ka të vështirë, në se vendos të trajtojë çështje me një tematike të tillë, të kërkojë e gjejë fakte të reja. Veç mjediseve, mediat elektronike dhe të shkruara , shtëpitë botuese, që nga numri, lloji, niveli, kohështrirja e programeve,numri i faqeve etj, etj, janë “të pasura” në këtë drejtim.

Kur lexojmë dhe dëgjojmë

Po u referohemi mediave dhe shtëpive botuese pasi janë mjete të komunikimit masiv dhe të drejpërdrejta, ku pasqyrohet ashtu siç është realisht formimi dhe niveli gjuhësor së pari i çdo botuesi, drejtori, kryeredaktori, redaktori, gazetari dhe së dyti i të ftuarve, të intervistuarve, politikanëve, shtetarëve, specialistëve të çdo fushe e deri te qytetarët apo banorët më të thjeshtë të zonave rurale, pa asnjë lloj diferencimi, të cilët përzgjidhen për të qënë të pranishëm brenda kornizave të emisioneve televizive e radiofonike apo në faqet e gazetave e revistave. Vetë forca e medias është e tillë që të imponon tërheqje vëmendjeje dhe pëqendrimin për gjithçka që parakalon në ekran edhe në fraksion të sekondit, apo lexon në radhët e një kryeartikulli dhe artikulli kur shfleton një gazetë a revistë. Sytë dhe veshët e secilit duket sikur luajnë rolin e pajisjeve të një “skaneri gjuhësor” që s’u shpëton asgjë, ndërkohë që shkeljet gjuhësore mund të kalohen normalisht në një bisedë familjare, shoqërore, tavoline, takim të rastësishëm , shërbim në supermarket etj.

Pse nuk jemi folës të mirë ?

Po pse nuk bëhemi dot “folës të mirë” ne përdoruesit e gjuhës ? Arsyet ? ! Janë të shumta e të natyrave të ndryshme, është folur e shkruar për to dhe synimi i këtij shkrimi është të përpiqemi ta flasim dhe shkruajmë gjuhën ashtu siç e mësojmë. Shkeljet gjuhësore apo deformimet e shtrëmbërimet në disa raste janë krejt të papranueshme. Kur një politikan ngatërron gjinitë e emrave, apo të përemrave vetorë të vetës së tretë, nuk përshtat mbiemrin në gjini numër dhe rase me emrin, një shtetar bën lëmsh trajtat e shkurtra apo të shkurtra të bashkuara, një zyrtar i ndërton fjalitë me rend jo të drejtë, një gazetar nuk di t’i vendosë foljet në kohët dhe mënyrat e tyre, ngatërron vendosjen e emrit në fjali sipas rasave, trajtën e shquar me të pashquarën, nuk përputh shenjën më shënjuesin pra formën me përmbajtjen e fjalës, del nga tematika, bën pyetje si komente , në gazeta intervistat duken si përshkrime, futen fonema që nuk i ka alfabeti i gjuhës shqipe, hiqen të tjera që nuk duhet të hiqen, në shkresat zyrtare datat nuk shkruhen si duhet të ndara nga muaji dhe viti me pikë, ka përzierje të shkronjave të shtypit me ato të dorës, nuk përdoren kur duhen shkronjat e mëdha dhe shënjat e pikësimit në fillim, në mes apo në fund të fjalisë, zëvendësohen fjalët shqipe me fjalë të huaja të panevojshme… reagimi vjen natyrshëm.

Sigurisht,mund të bëhemi

Sërish , përse të ndodhin kaq shumë shkelje gjatë përdorimit të gjuhës shqipe, gjithnjë referuar asaj se si ajo mësohet në shkollë, dhe , a mundet ne të arrijmë nivelin e një folësi të mirë ? Duke analizuar të gjithë faktorët, në kontekstin e jetës së njeriut, familjarë, shoqërorë, socialë, intektualë etj, peshën kryesore e mban ai arsimor. Më konkretisht, të gjithë kryejmë arsimin e detyruar të ulët e nëntëvjeçar, pjesa më e madhe edhe arsimin e mesëm e të lartë, e pas përfundimit të çdo viti shkollor, në dokumentet përkatëse nuk mungojnë edhe vlerësimet e niveleve sipërore. Mësimi i gjuhës shqipe me rubrikat e të folurit, të dëgjuarit, të lexuarit e të shkruarit fillon qysh në klasën e parë e nuk ndërpritet deri në klasën e dymbëdhjetë apo të trembëdhjetë të shkollës së mesme, me ngarkesë javore pesë, katër, tre e dy orëshe, sipas cikleve përkatës. Gjatë kësaj shtirjeje në programet mësimorë trajtohen të gjitha dukuritë gjuhësore dhe rregullat që duhet të zbatohen gjatë përdorimit të fjalëve e fjalive, njësive më të vogla e më të mëdha se to, për t’u bërë folës e shkrues të mirë. Në orët mësimore trajtohen fonemat, morfemat, fjalët, togfjalëshat, fjalitë, paragrafet, tekstet, kuptimet e fjalëve, funksionet e tyre, fjalëformimi, klasat e fjalëve, kategoritë gramatikore të tyre etj, etj. Brenda një viti shkollor me javë të plota mësimore, e më tej në dymbëdhjetë vite, nuk ngelet asgjë pa thënë, pa u shkruar e pa u analizuar. Sigurisht jo gjithçka që mësohet në shkollë sistemohet në mënyrë të plotë në vetdijen e secilit, megjithatë konceptet bazë vështirë se fshihen nga kujtesa përfundimisht. Po atëherë, të përpiqemi të mendojmë se duhet të flasim ashtu siç mësojmë në shkollë, të mbajmë mend sa më shumë rregulla nga ato të mësuara gjatë viteve të shkollimit, të bëjmë autokontrolle të ligjërimeve tona, të reflektojmë ndaj shkeljeve tona gjuhësore, të dallojmë tek të tjerët shtrëmbërimet gjuhësore, të vlerësojmë mjedisin ku ndodhemi, pozicionin nga flasim, nivelin e dëgjuesve dhe të bashkëbiseduesve etj, etj. Të përpiqemi të mbajmë mend që në strategjinë e të folurit veç cilësive të një folësi të mirë, të kemi parasysh se të folurit është një akt thelbësor i veprimtarisë së përditshme të çdo njëriu. Të dish të flasësh është një aftësi e rëndësishme, por edhe e vështirë për ta zotëruar. Njerëzit mësojnë që të vegjël të flasin, por të dish të flasësh si duhet është krejt tjetër gjë. Të dish të flasësh do të thotë të jesh folës i mirë. Kjo është e rëndësishme në të gjitha situatat ligjërimore të folësve , por rëndësi të veçantë merr në situatat zyrtare dhe kur flitet para një publiku me nivel, që vëmendshëm do të kuptojë atë që thuhet e gjykon mënyrën e të folurit. Ndërkohë që në strategjitë e të shkruarit të mos harrojmë se të dish të shkruash është një aftësi shumë e rëndësishme për jetën e përditshme, si në shkollë edhe në çdo mjedis tjetër familjar, zyrtar, pune, shoqëror , social etj. Por për të qenë një shkrues i mirë do të thotë të dish të shkruash një tekst të vërtetë, të saktë, të rregullt e koherent që është me të njëjtën linjë me situatën komunikuese.

Çfarë mësojmë në shkollë ?

Më poshtë , për të mos lodhur kontigjentin e lexuesve që s’tregojnë asnjë lloj interesi për gjuhën pasi, ose janë folës “shumë, shumë të mirë”, ose janë antonim jo i plotë i tyre, po sjellim fare pak shëmbuj nga më tipikët , kur rëndom në të folur dhe në të shkruar përballemi me shkelje të rregullave të mësuara në shkollë. Theksojmë edhe një herë , synimi i këtij shkrimi është ndihmesa qoftë edhe minimale për të pare të folurin dhe të shkruarin në raport me çka mësohet në programet mësimorë, për të reflektuar sado pak. Kujtojmë se, krahas njohurive për gjuhën në të gjitha klasat, në klasën e nëntë, në pjesën e dytë të “Gjuha shqipe” , ku jepen njohuri nga “Morfologjia” në rubrikën “Njohuri gjuhësore” (faqet 180-182) shtjellohet tema mëismore “Përemrat vetorë dhe trajtat e shkurtra” . Në hyrje të kësaj teme , në krye të faqes, të futura në korniza , jepen pesë objektivat dhe pesë qëllimet e kësaj teme. Midis të tjerave, madje të parat janë : Të mësojmë: – Përdorimin e drejtë në rasë, numër dhe vetë të përemrave vetorë dhe të trajtave të shkurtra e të bashkuara- që të arrijmë : Të përdorim në rasën, numrin dhe vetën e duhur përemrat vetorë dhe trajtat e shkurtra e të bashkuara. Pas rikujtimit se çfarë tregon përemri vetor i secilës vetë, në cilat rasa dalin trajtat e shkurtra dhe si formohen trajtat e shkurtra të bashkuara, ilustrimit me dy fragmente teksti, për të dalluar përdorimet e sakta dhe jo të sakta të përdorimit të trajtave të shkurtra në gjuhën e folur dhe të shkruar, jepen shëmbuj për gabimet që bëhen në përdorimin e përemrave vetorë dhe të trajtave të shkurtra në rasë, numër dhe vetë. Gabime në rasë: Shpesh në vend të trajtave të rasës emërore ose kallzore ne, ju përdoren trajtat e rasës dhanore neve, juve. E gabuar – Mendoj që neve duhet ta hedhim hapin e parë. (rasa dhanore). E saktë – Mendoj që ne duhet ta hedhim hapin e parë. ( rasa emërore). Gabime në numër : Shpesh hasen përdorime të gabuara të trajtës së shkurtër të rasës dhanore të vetë së tretë njëjës (atyre ) i në vend të shumësit (atyre) u. Kur kundrinori i zhdrejtë është një emër ose përemër në numrin shumës , edhe trajta e shkurtër duhet në shumës , pra u dhe jo i. E gabuar – Këto nuk i përgjigjen fjalëve që kam thënë unë. E saktë – Këto nuk u përgjigjen fjalëve që kam thënë unë. Gabime në vetë : Gabohet dhe në përdorimin e trajtës së shkurtër të vetës së tretë shumës (atyre u) në vend të vetës së dytë shumës (juve ju ose ju ju ) si dhe e kundërta . E gabuar – Juve u kam folur herë pas here, por nuk keni zënë mend. E saktë – Juve ju kam folur herë pas here , por nuk keni zënë mend. Ndërsa në “Kulturë gjuhe” (faqja 283), shkruhet : “ Të mësojmë : Ç’janë ligjërimet dhe stilet e gjuhës standard – që të arrijmë – Të dallojmë e të përdorim drejt në të folur e në të shkruar ligjërimet dhe stilet e shqipes standard”. Në këtë temë mësimi , sërish si në klasat e mëparshme, rikujtohet se gjuha shqipe e folur ka tre ligjërime dhe e shkruar ka katër stile: ligjërimin e shkujdesur, ligjërimin bisedor, ligjërimin libror dhe stilin e veprimtarisë shkencore e teknike, stilin e veprimtarisë shtetërore e administrative, stilin e veprimtarisë shoqëore e politike, stilin e veprimtarisë letrare dhe artistike. Për secilin rast jepen veçoritë dhe ilustrimet me shëmbujt përkatës. Nga klasa e tetë mjafton të përmendim te “Emrat” (faqja 159) përdorim e gabuar të trajtave të pashquara e të shquara , “Numërorët” ( faqja 171), tek të cilët vetëm numërori tre del në trajtën e gjinisë femërore tri shoqe dhe në trajtën e gjinisë mashkullore tre shokë. Në faqen 187 lexohet se ka disa mënyra për shkrimin e datës : muaji shënohet me fjalë, muaji shënohet me shifra arabe dhe ndahet nga data dhe viti me pikë, muaji shënohet me shifra romake dhe ndahet nga data dhe viti me pikë. Por po këtu te “Mbani mend” shkruhet : “ Nuk këshillohet ndarja e datës nga muaji dhe viti me vijë të pjerrët”. Nga klasa e shtatë brenda këtij shkrimi ia vlen të sjellim në kujtesë mësimin e faqes 194, ku ndër të tjera citojmë : “Përemrat vetorë të vetës së parë dhe të dytë nuk kanë trajta të vaçant për gjininë , pra ata përdoren si për gjininë mashkullore edhe për gjininë femërore. Përemri vetor i vetës së tretë ka trajta të veçanta për gjininë mashkullore dhe për gjininë femërore(ai/ajo, ata/ato)”. Gjykojmë se shëmbujt e mësipërm janë të mjaftueshëm për arritjen e qëllimit të këtij shkrimi. Pra me qenë se të gjithë arsimohemi , i kemi mundësitë për t’u bërë “folës të mirë” të gjuhës shqipe, ashtu siç e mësojmë në shkollë.

Shqiptarët e Maqedonisë rrugës së shqiptarëve te Sanxhakut të Novi Pazarit

June 13, 2015 by dgreca

Nga Fahri Xharra/

Përvec disa perjashimeve ,shqiptarët e Maqedonisë jan ë nisur nj ë rruge pa kthim; fotot plot famuj kombetar shqiptar dhe mendjen plot Turqi dhe Osmani. At ëhere kur na i ndan ë tokat (Kongresi i Berlinit , Konferenca e Londres ) At Gjergj Fishta pati th ën ë ; “ Na e moren Gjakoven , Dibren e Manastirin … “ ,ishte tragjedi se u shkeputën edhe tri qendra te mëdha te Shqiptarisë . Por çdo fatkeqësi e ka edhe fatin e saj ; kështu mendonin optimistët . Mendohej që se paku nga këto tri qytete sa do ku do , të mbetet fara e shqiptarisë në tokat e shkëputura.
Sllav ët e vetdijshëm per kete , e ndjenin rrezikun e “helmimit” nga këto qendra ( kuptohet me ,malësitë e tyre ) dhe pikë së pari e filluan “ hajken’ ( serb, ndjekjen ) e kokave që vlenin. Atë, qe nuk kishte mundur ta bënte as Turqia ( jo ,pse nuk donte ) për qindra vjet , për as një shekull e arriten serbët.
Metodat e zhdukjeve , sllavizimieve, turqizimeve ,dhunime të identiteteve u përdoren vazhdimisht. Gjakova e ngjanë Dibres edhe në një – qellimi sllav i paralizimit te këtyre qyteteve në menyrë ekonomike , ndertimi i nyjeve te forta rrugore duke i lëne anash kaluar këto dy qendra të dhimbjes dhe krenarisë kombëtare.
Nyjet rrugore dhe degezimet e bejnë që te mos jesh kurre vetem as ekonomikisht. Të jesh I fortë ekonomikisht , perveq krenarisë kombëtare e ke edhe Jo-në tende ekonomike.
Dhe u bë, se c`u bë . Filloi dhuna ndaj intelektual ëve dhe dhuna ekonomike dhe pastaj migrimi . Sa dibranë dhe rrethinas te Dibrës jetojne sot neper bote. Po në Amerikë?
Vitet e “shlirimit” mendor pas viteve 1974 , të ndërrimeve kushteture në Jugosllavi filloi edhe ndërrimi i mentalitetit tek shqiptarët e Maqedonisë. Më kujtohet shumë mirë qe edhe ne ne Kosovë e lexonim “Flaken e Vellazerimit” te Shkupit . Koncertet me muzikë shqiptare,; kremtimi i 100 vjetorit te Lidhjes së Prizrenit (1978); shkrimi i teksteve shkollore pak a shumë ashtu si donim ne. Ndihej , ndihej një lëvizje , një gjallerim kombëtar . Shqiptarët e Maqedonisë , nuk ishim më vetëm “bozaxhitë” apo “burekxhitë “ e Jugosllavisë. Universitetet e Zagrebit , Lublanes , Beogradit vlonin nga Shqiptarët .Universiteti i Prishtines kishte hapur krahet per krejt shqiptarinë e ish Jugosllavisë.

Por …tani këto ditë : “ Duket se toleranca shqiptare ka dimensione tjera në krahasim me bashkësit tjera etnike në Maqedoni, posaçërisht kur vjen në shprehje minoriteti turk dhe shqiptarët filo turq që e duan Turqinë si atdheun e dytë. Në Çair të Shkupit si dhe në disa qytete tjera të Maqedonisë veri-perëndimore nostalgjia turko-otomane bën që shqiptarët të ndjejn afër edhe flamurin turk duke e vendosur atë në çdo institucion të vendbanimeve shqiptare pa marr parasysh nëse aty jetojnë turq ose jo. Kështu ndodhi sot edhe në emërimin e shkollës në gjuhën shqipe Jashar Bej Shkupi në Çair ku valvitet edhe flamuri turk. Rikujtojmë se partitë turke nuk kan ndonjë afinitet me partit shqiptare, përkundrazi ata jan në koalicion me partin nacionaliste maqedonase në pushtet VMRO-DPMNE./klan.mk “. Ku po shkon Maqedonia e shqiptarëve ? Në Turqi apo jo , po gëzohen sllavët se ëndrra e tyre po relizohet ashtu siq e kan paraparë. “ Shqiptari vetëm me turqizëm dhe arabizëm gjunjëzohet”-thoshte Cubriloviqi.

Letë dalim pak ne Sanxhak” “Çfare është edhe sot diplomacia turke ndaj qështjes shqiptare?. Më sa duket Ahmed Davotoglu ia ka qelluar kur ka thënë: ” se muslimanet në trojet shqiptare jane pasuria e madhe e Turqisë te cilet Turqia do ti shtrydhë deri ne piken e fundit te lëngut për të mbushur gotën e saj te ambicjeve zgjeruese në përmasa otomane “. Qendrimet e Turqisë ndaj Kombit Shqiptar nuk burojnë nga ndonjë ndjenje dashamirësie sepse vllazeria në politike nuk ekziston, por burojne nga nevoja e zgjerimit te ekonomise turke dhe forcimit politik te Ankarase. Sanxhaku në kohën osmane ishte i rëndësishëm me vlera strategjike -ushtarake sepse e siguronte furnizimin ne vijën Stamboll- Bosnje .“ Mund të mirrej me mend se shfaqja e përzierjes asimiluese që manifestihej aty ku me dhunë ndërpriteshin lidhjet me vetveten që doemos do të pasonte me rikëndjelljen e brezave tjera të cilët do të ishin shumë të përshtëshëm për ndërtimin e “njeriu të ri” të pastruar nga kujtesa dhe të gjitha ngarkesat tjera të cilat mund të paraqitnin pengesa drejt ardhmërisë “ (Jusuf Buxhovi : Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit), …. që të bëhen “boshnjakët”.Pasojat e presionit turko-serb ishin asimilimi fetar,humbja e vetëdijes kombëtare,mos hapja e shkollave shqipe dhe si pasojë edhe humbja e gjuhës shqipe.Është interesante se si sot Turqia po e përdorë muslimanizmin e shqiptarëve dhe “ boshnjakëve” të Sanxhakut si ambasada të interesave të tyre për të bër një hap më të madh në Europë. E ne ,pa kurrfarë analize i vehemi pas. “

Armiqtë janë të elektrizuar nga ëndrra se me veprimet antishqiptare do të arrijnë shkombëtarizimin e tyre dhe një ditë, do të ushtrojnë një kontroll të plotë mbi ta. Kodoshët shqipfolës, në bashkëpunim me armikun e jashtëm, duan ta shtrydhin Atdheun tonë. Misioni i tyre është të vazhdojnë të na bezdisin me llomotitje të çoroditura dhe në thelb të pakuptim. Lehjet e tyre janë një përzierje e shushatur vetëmburrjeje primitive, përgojimesh të gjithçka-je shqiptare dhe profeci të flakta të predikuesve injorantë përçarës antikombëtar.( Aurel Dasareti)
Këto ditë e lexova një shkrim në portalin me zë (http://www.gusinje-plav.com/) që nëse ke plis nuk do të thot që je shqiptar, .ndërsa pë filmin që e permenda thot që është pjellë e propagandës shqiptare ……(Ne dopustivo je kada neko svjesno ispreskace jedan niz historiskih cinjenica, kao sto g. Metjahic to cini kada je govori o Bosnjacima Plava, Gusinja i Sandzaka, a pritom se koristiti propagndistickim materijalom nekih pronacionalista i etno-homogenih bolesnih umova. U dokazivanju nacionalnog identiteta i nacionalne pripadnosti, mnogi Albanci koriste taj propagandisticki snimak u svrhu da prikazu Bosnjake, nacionalno kao “Albance”. Ovime g. Metjahic dovodi u pitanje svoj kredibilitet i reputaciju koju uziva vjerujem kod mnogih Bosnjaka koji drze do argumentiranih povjesnih fakata po pitanju povjesnih i nacionalnih (www.Gusinje-Plav.com) )…… dhe se gjëja se të gjithë thirrn në vërtetësin e çulahit ( si shkruan aty )- plisit.

A është plisi shenjë që të jesh shqiptarë ? Jo thot autori , se plisi ësht kapuç grek.

“Mua me vjen keq por kam kuptuar që sot jemi një turmë të çmendurish ose skllevërish qe nuk kemi lidhje me shqiptarët e se shkuarës.- më thot miku Erlir
Pse edhe shqiptarët e Maqedonisë po ecin rrugës pa kthim ?
Fahri Xharra, 12. 06.15 Gjakovë

Perandorët- kanë folur shqip

December 13, 2014 by dgreca

Konstandini kreu reforma në sistemin monetar, ushtarak, administrativ’e krijoi “Perandorinë e Krishterë”/
Nga Harallamb Kota-studiues/
Mëngjezi i datës 20 shtator 2014 qëlloi e djelë. Pasi dola nga shtëpia, bleva shtypin e ditës dhe zura vënd në një tavolinë në klubin e lagjes për të pirë kafenë e mëngjesit. Një artikull interesant, titulluar me gërma kapitale: “Si e legalizoi krishtërimin Konstandini i Madh, Dardano-Iliro-Shqiptar”, më kishte tërhequr vëmëndjen dhe po e lexoja me tepër vëmëndje. Ej..ej..ej.. mu drejtua i zoti lokalit i habitur, ndërkohë që edhe ai po lexonte të njënjtin artikull dhe tha:-Mirë Aleksandri i Madh’që la testamentin “Unë jam Ilir“, por dhe Konstandini i Madh, na qënka Ilir. Kështu thotë gazeta, ndërhyri Meti një nga klientët e moshuar, i cili sapo e kishte mbaruar së lexuari artikullin dhe zuri vënd në tavolinën time. Sakaq, pranë meje u afrua Albani miku im, me të cilin pija shpesh kafenë në ditët e djela. Biseda u gjallërua, pasi ai ishte lexues i rregullt dhe dashamirës i temave historiko-patriotike. Disa klient morën në duar filxhanët e kafeve, tërhoqën pas vetes karriget dhe u afruan duke u ngjeshur fort me njëri tjetrin. Kureshtja ishte e madhe dhe dëshira për të ditur diçka më shumë, i shtynte të pyesnin dhe të nxisnin bisedën.
Historia e Konstandinit të Madh, është e hershme, sqaroi Albani’ dhe e kam mësuar jo vetëm nga burime gojore, por e kam lexuar edhe në disa botime shkencore e letrare në Stamboll. Sipas këtyre burimeve, Flavius Valerius Constantinus, ishte djali i Konstant Klorit dhe i Helenës. Ai lindi në vitin 280 m.k në Iliri, në Naissus (Nish) të Dardanisë. Në rini ndiqte kultin e Apolonit dhe në të ritur, u bë burrë shteti i aftë për të aritur çdo synim që i vinte vetes. Fal aftësive e karakterit të fortë, në vitin 306 u kurorëzua Perandor i Romës. Deri në vitin 312, krishtërimi i përqafuar nga popullsia ilire qysh nga viti 40 mk, luftohej egërsisht nga Roma. Pas këtij viti, qëndrimi i Romës ndryshoi, pasi Konstandini i Madh nisi ta simpatizojë krishtërimin. Më 313 me Ediktin e Milanos dhe me bashkësundimtarin Licini, vendosi “Paqen e Kishës”,duke siguruar lirinë e besimit. Konstandini kreu reforma në sistemin monetar, ushtarak, administrativ’e krijoi “Perandorinë e Krishterë”. Kisha siguroi një vënd të privilegjuar në shoqëri. Predikimi filloi të bëhej lirisht nga murgjit dhe në manastiret që u përhapën në gjithë teritorin e perandorisë,në Azi,Afrikë e në Europë. Albani, mori frymë thellë dhe duke dashur të mos humbas fillin e bisedës vazhdoi: Sipas burimeve gojore, të treguara fillimisht nga një prift ilir, që shërbente në kishat paleokristiane në kalanë e Beratit, në vjeshtën e motit 313, Konstandini i Madh shkeli në Epir dhe qëndroi rreth 40 ditë në trojet e tyre. Në ditqëndrimin e tij në kështjellë, u kujdes veçanërisht për ngritjen e kishave, organizimin e tyre dhe pregatitjen e murgjëve e priftërinjve për predikimin e krishtërimit dhe shërbesat në gjuhën shqipe. Kampin perandorak Konstandini e caktoi në vëndin ku kishte pushuar dhe ndënjur dy ditë radhazi shën Pali. Në të dyzetenjëtënditë, në krye të gardës pretoriane dhe të legjioneve romake që ishin fushuar poshtë mureve të kalasë, u nis udhës për në Bizant. Hipur mbi një kalë të bardhë, ndiqte rrugën dhe shkelte në çdo gjurmë e në çdo shteg që kishte kaluar Çezari i Madh. Gjenerali i famshëm, pati mundur Pompeun në betejën e Farfallës dhe ditën e kurorëzimit perandor, u vra nga miqt e tij, Bruti, Kasi’ e Mark Antoni.
Me të mbëritur në Pelion të Enkeladës, ringriti tepujt pellazgjik e ndërtoi një shtatore të madhe për mbret Agronin. Më tej, tepër hareshëm kalëronte udhëve dhe briste: Aleksandër…, Pirro… dhe ti o Çezar…, të tre nga barku Ilirisë keni dalë. Në çdo gjurmë po u ndjek, hypur mbi kalin tuaj të bardhë, mespërmes Epirit, Maqedonisë deri në Bizant. Me të mbëritur në brigjet magjepëse të Ilionit, ndali tek bujtina e Epirotit, takoi pronarin’e duke kthyer një kupë me verë i tha: Unë jam ilir’dhe ty të njoh. Erdha ta kqyr nga afër, këtë tempull të famshëm pellazgjik’ e të dëgjoj historinë e tij!. Epiroti’ vuri në dysheme dy tabela shkruar në gjuhën pelazgo-ilire. Ngriti njërën dhe i tha: Këtu shkruhet “Bujtina Pelazgut”. Kjo i takon kohërave mitike, kur në këtë han ose tempull, vinin e shijonin verën lajkatare, korierët e Priamit, Akilit e Hektorit. Lajmin e djegies së Ilionit nga Akejt, e solli Enea, biri i perëndeshës ilire Afërdita, i cili udhëhiqte trojanët drejt vendeve nga ku perëndonte dielli. Eneu ishte djalë i ri,i fuqishëm dhe marshonte me babanë Ankizin në krahë e djalin Julin për dore. Troja u dogj, belbëzoi Eneu e ndali hapin. Akejt po shkretojnë Ilionin. Pelazgu, stërgjyshi im, tha Epiroti, i shkoi pranë, ja freskoi ballin e ja njomi buzët me ujin e freskët. Eneu me barën e popullit të vet’ që e ndiqte nga pas,u largua nga bujtina e Pelazgut, duke lënë shpresën e mbijetesës së popullit të tij. Pas kësaj gjëme, bota u shurdhua. Në fillim të dimrit të vitit 800 pk, në pragun e derës “Bujtina Pelazgut”, hyri një plak i reckosur, që zuri vënd pranë oxhakut. Një lahutar,veshur me xhokën ilirike të asaj treve, rrethuar nga miqtë e tij, këndonte luftën e Trojës. I sapoardhuri mbante vesh’e shkruante me pendën e tij mbi një pergamen. Me të mbaruar kënga, plaku shëtitës u çua. Lahutari e pyeti në gjuhën pellazge: Home-Mëir?!. Plaku ja ktheu: mëir..mëir. Stërgjyshi im, pandehu që udhëtari quhej Homer e i tha: -Homer vëlla, mos u largo, ha një çap bukë, fli pranë vatrës tonë dhe çdo mbrëmje deri në agim, shkruaj ndodhitë pelazgjike të kënduara nga lahutarët tanë. Një shekull pas Homerit, në gjirin e Bosforit ku dikur gjallonte Troja, u ndërtua një vendbanim i ri, që u zmadhua e mori formën e një qyteti. Persët që u dyndën nga vëndet e indogjenëve, shkatëruan Babiloninë, sulmuan Egjiptin, pushtuan hapësirat pelazgjike të Ilionit dhe qytetin në brigjet e Bosforit e quajtën Bizant. Darri mbreti i persëve, me të hyrë në mjediset e bujtinës, i dha të njohur Pelazgut dhe i tha: Plak i moçëm e i urtë..dëgjomë..e mba vesh. Ilionin e dogjën Akejtë. Ne persët do pushtojmë Athinën, Spartën e gjithçka. Mbushna kupat me verë, të gëzojmë. Bujtinën nuk do e shëmb, por do e ruajmë si tempull. Nuk kaloi shumë kohë dhe në hapësirat ilirike u shfaq mbretëria maqedone. Filipi ndali marshimin e Darrit. Në vitin 334,Aleksandri i Madh,djali i Filipit dhe i Olimbisë, biri i Zeus pelazgut dhe nxënësi i Aristotelit, mori komandën “Lidhja Korinthit”, zmbrapsi ushtritë perse nga teritoret ilire të pelazgjisë dhe mbëriti në Bizant. Pasi sistemoi ushtrinë, bashkë me disa luftëtarë, hyri në bujtinën e Pelazgut e ju drejtua pronarit: Mik i vjetër e i vlerë. Kohërat pelazgjike mbaruan bashkë me Homerin. Unë jam ilir. Kam në remba gjak si i yti. Tash e tutje, ky vënd do quhet “Bujtina Ilirike”.Kështu tha Aleksandri, ashtu bëri edhe stergjyshi im,i cili që nga ajo ditë u quajt Ilir. Ja tabela e shkruar. Epiroti ngriti tabelën e dytë, ku lexohej: “Bujtina Ilirike”.
Tabela e tretë, ju drejtua Epiroti’ Kostandinit, u vendos me urdhër të Qezarit. Perandori i parë i Romës,me të hyrë në mjedisin e hanit, u ul në ndenjëse’ e pasi piu një shtambë të madhe me verë, tha: “Unë jam etrusk, pasardhës i Julit, djalit të Eneut, birit të Afërditës’ perëndesha pellazge e ilirëve. Në kujtim të Pirros së Epirit, strategut të madh ushtarak, i dyti pas Aleksandrit, sipas Hanibalit të Kartagjenës, bujtina juaj që sot e tutje do të quhet “Bujtina Epiroti”. Nga ajo ditë e deri më sot, që jam pranë madhërisë suaj, emëri i kësaj bujtine nuk ka ndryshuar dhe mua, tha bujtinxhiu, më thërasin Epiroti. Kostandini i Madh, kishte pirë mjaft verë. U shtri bri vatrës, pikërisht në vendin kur dikur kishte fjetur plaku shëtitës, i quajtur nga Pelazgu me emërin Homer. Edhe unë, tha Kostandini duke dremitur, emërin e bujtinës tënde nuk do e ndryshoj. Pas pak u çua në këmbë, i hypi kalit dhe duke u larguar ju drejtua Epirotit me këto fjalë: Që nga e sotmja e motit 313, me dekretin tim perandorak, qyteti i quajtur nga Dari i Persisë me emërin Bizant do të quhet Konstandinopol.
Albani pushoi një çast e përsëri vazhdoi: -Sipas literaturës, krishtërimi u përhap në gjithë teritorin e Perandorisë Romake, në Azi, Afrikë dhe Europë. Më 330, Konstandini i Madh, e transferoi kryeqytetin e perandorisë nga Roma në Konstandinopojë, e cila u bë qëndër intelektuale dhe fetare e krishtërimit lindor. Deri më 337, viti i vdekjes së tij , Perandoria Romake qëndroi e bashkuar, por me zhvillime të mëdha në ndarjet fetare, midis dy besimeve, katolike dhe ortodokse. Në vitin 395 Perandoria Romake, u nda në dy pjesë, në atë të lindjes dhe të perëndimit. Iliria kaloi në lindje dhe pjesa më e madhe e popullsisë u përfshi në besimin ortodoks. Vazhdimësia e jetës kishtare në trevat arbënore, pas dyndjes së sllavëve në ballkan në shek. VI dhe VII, ishte një provë e madhe për ekzistencën e tyre “si popull i veçantë” me “emër të përbashkët”, në trevat ku banojnë sot shqiptarët, të autoktonisë së tyre dhe për rjedhojë, që shqiptarët ose Arberit janë pasardhës të Ilirëve.
Pas viteve 732, organizimi kishtar në Arbëri varej nga Patrikana e Kostandinopojës. Me ndarjen zyrtare të kishës në vitin 1054, në kishë katolike me qëndër në Romë dhe kishë ordodokse me qëndër në Kostandinopojë, teritoret shqiptare u ndanë midis dy qëndrave të mëdha të botës së krishterë. Pjesa më e madhe vazhdoi të qëndronte lidhur me Patrikanën e Kostandinopojës. Në skajin veriperëndimor u kristalizua një enklavë katolike me peshkopatat e Tivarit, Ulqinit, Shkodrës, Pultit e Drishtit, që njohën autoritetin e Papës së Romës. Shqiptarët ose arbëreshët mesjetarë, në teritorin e Perandorisë Bizantine duke filluar nga shek. XI, përmënden me emërat, Albanoi, Albanitai, Arbanitai, Arbanensis dhe Arbanas. Ndërsa vendbanimet e tyre Arbanon,Albanon,Arbanum, Albanum, Albania, me një shtrirje afërsisht në trevën ku Ptolemeu në shek.II mk,vendosi fisin ilir. Në fillim të shek XIII, kisha katolike depërtoi më tej, në drejtim të Lindjes në Kosovë dhe të jugut në Pricipatën e Arbërit . Ajo kishte seli peshkopale katolike në Prizeren e në Shkup. Gjatë mesjetës, megjithëse katoliçizmi u forcua me urdhërat benediktinë, dominikanë dhe françeskanë, ai mbeti në Arbëri në gjëndje inferioriteti në krahësim me ortodoksizmin dhe varej nga Vatikani. Ndërsa kisha ortodokse, varej nga Patrikana e Konstandinopolit. Albani fliste dhe vështronte dëgjuesit që nuk ja shkisnin sytë dhe e ndiqnin me tepër vëmëndje. Kjo situatë, sa herë që i krijoheshin mjedise të tilla, i pëlqente shumë, prandaj mundohej të fliste sa më shqip, pra sa më qart, kuptushëm e me zë të lartë.
Për gati 10 shekuj, vazhdoi duke e ngritur edhe më lart zërin, arbërit të ndodhur tërësisht ose pjesërisht nën sundimin politik e nën ndikimin kulturor të Perandorisë Bizantine, u afirmuan si popull më vete, me gjuhë e kulturë të përbashkët, në një teritor të përbashkët. Që nga mesjeta e hershme, u formuan si forcë gjithnjë më e pavarur nga pushtusit e huaj, aktivë dhe me peshë në zhvillimin e ngjarjeve në truallin e tyre dhe në krejt gadishullin Ballkanik. Në vitin 1385, arbërit shpartalluan në betejën e Akelout, sundimtarët bizantinë dhe formuan principatat e tyre të pavarura nga Konstandinopoja.
Në vitin 1299, shteti turko osman i kthyer në perandori, zgjeroi kufijtë e tij, duke u shtrirë në tre kontinente, në Europë, Azi dhe Afrikë. Ushtritë turke endeshin në teritoret e Arbërisë qysh nga viti 1417. Osmanët u mundën në vitin 1444 nga ushtria arbnore e komanduar nga Gjergj Kastrioti, i quajtur nga Sulltani me emërin Iskandër, që në turqisht do të thotë Aleksandër. Më 1450, ushtia e Padishahut shtiu në dorë Konstandinopolin dhe me dekret perandorak, i ndëruan emërin duke e quajtur Stamboll. Para rrezikut osman, Venetiku dhe mbretëria e Napolit lidhën marëveshje vasaliteti me Skënderbeun, ndërsa Papa i Romës e quajti “kalorës i krishtërimit”, duke i kujtuar paraardhësin e tij Kostandinin e Madh. Papa e kurorëzoi me titullin “Mbret i Epirit, Maqedonisë, Ilirisë dhe krejt Arbërisë”, duke i kërkuar të merte në mbrojtje edhe Greqinë. Në vjeshtën e motit 1450, disa muaj pasi osmanët pushtuan Konstandinopojën dhe e quajtën Stamboll, në bijtinën e Epirotit mbëriti një kalorës perandorak, i cili me zë tepër të vrazhdë pyeti të zotin: Këtu takohej Skënderbeu me Huniadin?. Epiroti ngriti supet dhe nuk foli. Kalorësi hyri brënda dhe tepër i zëmëruar u shpreh: Kjo bujtinë sot e tutje do quhet “Arnauti”. Kështu u urdhërua dhe ashtu u bë. Pas vitit 1468, me vdekjen e Skënderbeut, turqit osmanë pushtuan Arbërinë dhe përhapën me dhunë muslimanizmin. Krishtërimi pësoi një goditje të rëndë. Popullsia kaloi gradualisht në besimin musliman, ndërsa pronat pësuan humbje të mëdha. Kureshtja e të pranishmëve ishte shtuar shumë. Albani u mendua një çast dhe përsëri vazhdoi: -Doni të dini si arbërit u quajtën shqiptar?!. Sipas studimit të Prof. Bardhyl Demiraj, publikuar në librin e tij “Shqiptar dhe Shqa”, fjala shqip dhe shqipfolës është përdorur në gjuhën tonë qysh në kohërat mitike. Në fakt kjo fjalë gjëndet e dokumentuar nga Buzuku në vitin 1555. Fjala shqip, thotë prof.Bardhyli ka kutimin me fol qart, kuptushëm, me zë të lart, të epërm,ipe,shqipe. Konvertimi i popullsisë nga të krishterë në musliman, diktoi ndryshimin nga arbër në shqiptar. Në vitet 1690-1790, shpjegon gjuhëtari ynë, muslimanizmi përfshinte më pak se gjysmën e popullsisë dhe arbërit po quheshin gradualisht shqiptar. Në vitet 1790-1890 ishte muslimanizuar rreth 2/3 e popullsisë dhe banorët quheshin tërësisht shqiptar, ndërsa vëndi i tyre Shqipëri. Diferencat ndërfetare u sprapsën qëllimisht për hir të unitetit të synuar etno-nacional. Shumësia fetare u vu kështu në funksion të një homogjeniteti nacional dhe arbërit u quajtën shqiptar. Albani pushoi dhe po ndiqte të pranishmit.Kuptuat gjë sendi, ju tha tepër i menduar?!.Gjthçka,u përgjegjën njëzëri ata !!.

Harallamb Kota
Studiues i letrave shqip