Tregim nga Fotaq Andrea/

Kishte gati një javë që nënë Sanoja jetonte me një boshllëk në gjoks, nga ato lloj zbrazëtish mbushur me ankth ndjellakeq, që si kthetra të gllabërojnë fytin e ta mbajnë shtrënguar dhe po aq pamëshirshëm të ngërthejnë edhe stomakun poshtë, në tkurrje të plotë. Mundohej të largonte mendjen me ato dy çika punë shtëpie, një fshesë, një leckë, pluhurat mbi divan e karrige, mbi bufe e në tavolinën e vogël, i jepte një fshesë avllisë dhe ujiste ngadalë ca borzilokë e karafila mbjellë në saksi me dorë të saj. Çapitej koshtit e avllisë me një kërrusje të lehtë, me hap të ngadaltë, nën ritmin e një rënkimi monoton, me një pafundësi « ëh, ëh, ëh », që nuk i reshtnin as ditë as natë, sikur vetë jeta e saj të qenkësh një shtrat lëngatë për atë trup të imët e të rreshkët, veshur që në rini me të zeza, kokë e këmbë.

Jo më shumë se një ditë më parë i kish ikur bija e vetme, Vitoja, me të cilën kish lidhur jetën, që pas vdekjes të lumëziut burrë, që i kish sosur ditët nga veremi, pa shkuar dot as tre pranvera me të. Dhe krejt jeta i kish ikur me shatë e lopatë në kooperativë, me futa në mes për të mbledhur ullinj, me kosha perimesh e duaj gruri në kurriz. E kish rritur atë të uruar bijë me mund të madh, me vetë frymën e saj, si i thonë fjalës, duke e nxjerrë lekun me thonj, dhe domosdo, e kish si dritën e syrit. Sa e pat në shkollë, në tetëvjeçare, veç fukarallëkut të përhershëm, s’kish pasur ndonjë problem tjetër. Vërtet i qe sëmurur një herë keq, po mjeku i fshatit, njeri i mirë dhe i dashur nga fshatarët, e kish nisur menjëherë në qytet, dhe e kish shtruar në spital. I kish marrë e bija të ftohtë të rëndë në mushkri, « bronkopnëmoni» siç thosh, dhe temperatura s’i binte për kiamet. U shkulën shoqet dhe mësuesit e vanë në qytet, se e donin, e kish nëna kapedane, të hedhur në punët e shtëpisë dhe të zonjën në mësime, pale edhe nur, me leshra të zeza e vetullhollë.

Por kishin ardhur pastajna ca kohë të tjera, kur njerëzit s’e kishin më mendjen as për punë e as për lumë, por vetëm për det e për qytet. Kooperativa u  prish, arat u shkretuan, drurët u prenë, u ndanë ca dynymë, por që kush t’i punojë e me se ? U lidhën edhe nga një pension e u dhanë ca ndihma, por hajt të mbahej gjallë shpirti me to ! Erdh e u tret vajzë e nënës sa u tha e u bë gjilpërë, se i ikën shoqet dhe tërë rinia, kush këtu, e kush atje.

Donte e gjora vajzë të vazhdonte të mesmen për t’u bërë infermiere. I thosh asaj të shuare mëmë të shisnin shtëpinë e katandinë, të linin fshatin për t’u vendosur në qytet, pranë xhaxhait të saj, se të tërë kishin ikur, sikur t’i kish rënë flama fshatit. Por ajo, jo që jo, në të vetën, as që i mbushej mendja për të lënë shtëpinë. Atje kish lidhur jetën, atje do soste ditët, siç thoshte. Punonte atë çikë kosht, mbante dhe ca pula e një lopë dhe i hipte mëngjes për mëngjes autobusit e shkonte në qytet për të shitur qumështin dhe një dorë erëzash a ndonjë zarzavatë apo frutë të stinës. Arrinin kështu të mbanin frymën gjallë e të shtynin ditët. Kurse në qytet, ç’do bënte, me se të merrej ? Tërë jetën qe mësuar me punë, dhe puna, siç dihet, të mban gjallë. Mirëpo, ja që na qenkësh edhe halli i çupës, e hall i madh se ! Se e kish të re në moshë dhe s’kish pse lidhte jetën pas baltës, pa punë, pa shoqe e pa të ardhme. Atëherë, i kunati premtoi t’ia marrë çupën në punë me të hapur dyqanin e tij në një lagje mes qytetit, dhe kështu vajza do ta kish më të lehtë për të vazhduar edhe shkollën. U detyrua ta lërë të bijën të ikë tek xhaxhai i saj, të punonte në dyqan të tij tërë ditën, për të nxjerrë ndonjë lekë, që ia sillte edhe asaj të gjore.

Ja kështu, e bija në qytet dhe ajo në fshat, u shtynë si u shtynë nja katër pesë vite me radhë, por pa shkollë e pa lumë për çupën. Dhe veç kur një ditë, na i ngrihet mendja vajzës o do ikë në Itali, o s’ka, te kushërinjtë e vetë, dy djemtë dhe vajza e të ungjit, që qenë rregulluar atje për bukuri, me punë e me shtëpi, siç thonin. Dhe vërtet, a nuk i kishin ndihmuar prindërit për të ngritur e hapur atë çikë dyqan ? Kjo e shkretë mezi priste ta jepte vajzën në ndonjë vend të mirë, andej nga qyteti, sepse sapo i kish mbushur të njëzetat, kurse ajo një e dy, « nëno do iki unë, nëno s’rrihet më këtu, nëno, do të të marr dhe ty, ç’ke ti, s’të lë vetëm », dhe plot e plot lutje të tjera. Pale kur i fliste e ëma për martesë : i hidhej çupa në kokë për ta kundërshtuar e për t’i thënë se tani s’martohen aq të reja si më përpara, dhe se ka plot djem të mirë edhe në Itali, ku do vazhdonte shkollë e do punonte, si gjithë bota.

Pa ç’pa, nënë e gjorë, pas të luturash e stërluturash të së bijës, shiti atë lopë që ia mbante shpirtin gjallë e ia dha lekët vajzës, që edhe vetë kishte vënë, ndërkohë, diçka mënjanë. Por prapë, i duhej një shumë e madhe për të paguar një udhëtim me gomone, siç iknin herë pas here tutje klandestinët, dhe këto ia plotësoi i ungji.

Vitoja sa s’fluturonte nga gëzimi, dhe në pritje të ditës për t’u nisur, ndenji me të një muaj të tërë në fshat. Tek e shihte mëmën me gjemi të mbytura, zinte dhe e merrte hopa në krahë, e rrotullonte tre katër herë nëpër dhomë, aq sa ajo i lutej « boll se më more mendtë! », pastaj ia niste nga të puthurat e përkëdhelitë, në faqe, ballë, sy e gushë për t’ia larguar mërzinë. Papo një herë, na kish gjetur çupa edhe aparat fotografik, dhe tek lahej mëma në banjë, se vajza e donte gjithnjë llamps të pastër, kjo fap, hap papandehur derën dhe nis e fotografon mëmën ashtu karkacul siç qe. Ajo shty e kjo fotografo, ajo mbulohu e kjo zbulo, ajo bërtit e sha dhe kjo qesh e fotografo, derisa e kish mbyllur çupa derën e e kish lënë mëmën të shpëlahej rehat me ujët e kovës që merrnin në pus. Një herë tjetër, ia kish hequr shaminë e zezë nga koka, dhe flokët e thinjura, të rralluara e të holla ia kish bërë dy gërsheta, që ia ngriti përpjetë kokës, ia kapi me kapse, dhe ia leu buzët me të kuq. Madje këmbënguli që t’ia vishte edhe pantallonat e saj xhins, po mëma seç pati dhe mori inat, e ajo hoqi dorë. Kur ish kohë e mirë, mëngjeseve a pasditeve, rrinin pasandaj të dyja bashkë në avlli, mëma mbi një stol të vogël e me shtiza në duar, ajo mbi gurin e shtëpisë, secila zhytur në botën e vet, tek-tuk me ndonjë shkëmbim batutash.

* * *

Ishte e martë kur u shfaq para avllisë një djalë, që zbriti nga vetura dhe kërkoi Viton e saj. Mëmës iu duk djalë levend, dhe sikur iu ngroh shpirti. Ish i mbajtur, i ri në moshë dhe dukej serioz. Ajo e saja, doli nga shtëpia me hap të shpejtë, duke i tundur lehtë, si rosë, ato vithe të vogla shtrënguar në xhins, që ia kish larë kushedi sa herë me ujët të ftohtë në foshnjëri. Se ç’thanë kokë më kokë të rinjtë, dhe vajza e puthi djalin lehtë në faqe, e mëmës iu errën sytë. Pastaj, djali përshëndeti gjithë mirësjellje mëmën, i hipi veturës e iku. Vetëm atëherë vajza kërceu përpjetë, gjithë këmbë e krahë në ajër dhe, tek iu hov së ëmës në qafë, i dha lajmin e gëzuar :-  Nëno, nëno, për një javë nisem !

Ajo foli kështu, por asaj të gjore në vend iu nxi gjithçka, iu bllokua frymëmarrja dhe iu këput koka në sup të së bijës. E mori vajza hopa dhe e nderi në shtrat, i hodhi ujë në fytyrë, ia fërkoi fort me raki faqe, duar, gjoks e këmbë dhe e solli në vete. Pasandaj, të dyja u shkrehën në vaj e në përgjërim në krahë të shoshoqit për një kohë të gjatë. Atë natë, as njëra as tjetra nuk vunë gjë në gojë dhe ranë për gjumë në dhomën e vetme ku kishin fjetur gjithnjë bashkë, në dy shtretër të vegjël përkarshi, bërë me llastikë kamardareje makine. Por hem njëra, hem tjetra s’gjenin rehat, lëviz sa në njërin krah në tjetrin, duke e kërkuar më kot atë gjumë të shuar që s’po u vinte. Rreth mesnatës, të parën e zuri gjumi çupën, që zu të flasë në ëndërr, sikur po sherrosej me dikë. Plaka u vuri veshin fjalëve, për të marrë vesh diçka, por ato i vinin të pakuptueshme, të ndërprera, të rrokshme. Rrinte me sy hapët në përpimën e errësirës duke u përpjekur të fashitë mendimet, tek i qenë mpleksur rrëmujshëm në kokë e s’i shqiteshin, si një lumë turbullimë, i pamëshirshëm. Vonë, shumë vonë, në një terr të zbërdhulët, pa e ditur as vetë në që në ëndërr a zhgjëndërr, iu shfaq para syve në tavan një si kuçedër, që spërdridhej e hidhte valle, e nga goja s’nxirrte flakë, por gjarpërinj të zinj, që aty-aty treteshin e shuheshin. Brofi në këmbë tek pandehu se kishin përpirë Viton, po çupë e mëmës flinte e qetë.

Kishte rënë fije agu i parë dhe një dritë e zbehtë, që përshkonte perden e tylit, po luante gëzueshëm në gjysmëhije të tavanit…

Mëma u ngrit pa zhurmë, u vesh, vuri xhezven për kafe mbi një gazierë të vogël, që ia kish sjellë e bija nga qyteti, dhe bëri një kafe farmak të hidhur, për t’i mbledhur barkun. Doli në avlli, u ul te stoli dhe zu ta rrufisë ende të nxehtë, duke u përpirë edhe vetë në mendime të thella. Ç’të qe vallë ajo ëndërr e keqe që sapo kish parë ? Kuçedër që lëshonte nga goja ata piko gjarpërinj të zinj ? Bobo, bijë e nënës, po merr veten në qafë, po shkon drejt kuçedrës ! Ç’të bënte ? Si ta ndalte ? Si t’ia prishte mendjen ? Vërviste veten në humnerë të njëmijë e një pyetjeve, pa mundur të dalë dot që andej me një vendim a përgjigje të vetme. Atëherë, s’iu durua më. Pa orën dhe qe pesë e gjysmë. Më gjashtë, autobusi i parë nisej nga fshati për në qytet. U vesh dhe e mbajti frymën fill e te kunati.

Ai u çudit tek e pa në derë të dyqanit aq herët, por ajo s’priti më dhe iu zbraz atij :- More Xhemal, po ku do ma çosh çupën ti ? Në gojë të kuçedrës ? S’kam sy e vesh unë se ç’bëhet në këtë dynja ? I marrin vajzat e i gjezdisin për “prostituta”, ua djegin mishin me cigarë, i çojnë në njëmijë horra dhe mëmat s’i shohin kurrë me sy ?! Më gjeni mua, juve, të zezën plakë, dhe doni të më hiqni edhe beben e syrit ?! Jo, jo, jo, jo ! S’e lë çupën kurrë unë të ma marrin zuzarët, e kam rritur me thërrime, ti e di mirë ! Vërtet dhe ti më ke ndihmuar e ta di për nder, po jo të më merrni çupën e të ma çoni te kuçedra !

– E shoh që paske parë ëndërr të keqe, moj kunatë, dhe të drejtë ke : me ç’na shohin sytë, të jap njëmijë herë të drejtë. Po ti s’e paske njohur mirë Xhemalin një jetë të tërë. Unë të bëjë atë gjë për Viton moj ? Po unë e kam bijën time, siç e ke edhe ti. Në kam dy djem, kam edhe dy vajza, se Viton e kam amanet nga im vëlla që kur mbylli sytë. Po hajt vemi pimë një kafe e të qetësohesh. Shko brenda në shtëpi e thuaj Marës të vijë të më zëvendësojë. Ja erdha.

Ato fjalë sikur të kishin qenë ilaç për mëmën e gjorë, se aty për aty u qetësua. « E po ky Xhemali, gjithmonë gojëmbël me mua, po thoshte me vete. Kot që po i bie më qafë ».

Kur erdhi, u ulën të dy tok në kolltuk, nga ato alla frëngat, më të fundit, që asaj i vinte zor të rehatohej në to, dhe ai ia mbërtheu duart në të vetat e i foli me zë të prekur :

– Mjerë ato mëma që s’dinë ku i kanë çupat ! Të drejtë ke, Sano. Ja që erdhën kohë të këqija. Marrin vajzat e djemtë rrugët nga anë e anës e ku nuk venë, në Itali, Greqi, Amerikë, Evropë, vetëm e vetëm për një copë punë. Se ç’të bëjnë këtu? Duan të hanë. Po duam të hamë edhe ne nga duart e tyre. Ja që këtu punë s’ka, ti e di. Hajt të shohësh listat në dyqanin tim, sa vetë kam që s’më paguajnë dot për ushqimet që marrin. Mezi mbajnë frymën gjallë njerëzit e shkretë… Pse s’i dua edhe unë fëmijët t’i kem këtu, t’i martojë e të rrisë nipër e mbesa ? Edhe mua më djeg xhani për ta, dhe vetëm tek ata më rri mendja, në do ta dish : si janë, si m’u gdhinë, sa punojnë, sa lodhen e rroptohen. Janë krejt vetëm, në derë të botës, po shyqyr që kanë njëri-tjetrin… Dhe Vitua, ti e di, do vejë tek ata, se i kanë gjetur punë, dhe po punove e mësove dhe gjuhën, pronari i tyre do t’i bëjë garancinë që të marri kartërat e të jetë në rregull. Ç’pandeh ti, se do e lë unë Viton, bijën time, të më marrë udhët kot më kot, apo për ato punët e liga që më flet ti ? Pse, s’i di unë të gjitha këto ?

– Po jo, mo Xhemal, t’u bëfsha, kam frikë, e kam çupë të vetme. Erdhi dje një djalë me viturë para shtëpisë dhe e kërkoi. Se ç’i tha, çu-çu, në vesh.

– Po unë, moj e uruar, e dërgova. Është i biri i Metes, agronomit që ka punuar në fshat. A e mban mend ? Është djalë i mirë, Sanooo. Të gjithë e njohin.

– Ku e di unë e shkreta, se pse kam frikë që do ikë. E re është, mund të bëjë edhe të prapa. Ç’nuk na shohin sytë. Na nashti, na nxjerrin edhe barkun jashtë, pale !

– Po ti, s’e paske njohur tët bijë kështu ? Po Vitua është ta pish në kupë moj ! Pesë vjet që punoi në dyqan, s’iu dëgjua njëherë zëri, po vetëm fjalë të mirë me këdo. Ua qante hallet të shkretëve njerëz si ti e si unë. Po tani, të rinj janë, nuk do rrinë me brekushe e poture si ne dikur, ja që do vishen sipas kohës. S’ka pse të kesh frikë !

– Po mirë, ja më thuaj, kjo timja, fup i kërceu në qafë, edhe e puthi. Ç’qe ajo që bëri në sytë e mi ?

– Dëgjomë, një çikë, Sano : vajzës s’ke pse t’ia kesh frikën, se e ke të pjekur. Ajo di ç’bën, di t’i zgjedhë edhe shokët, edhe shoqet. E pra, me djalin e Metes, sikur i kanë lidhur telat, kështu më duket mua, se i kam parë ca herë bashkë… Edhe ai do vejë në Itali, dhe me Gimin, tim bir që është atje, janë shokë moj, që në vegjëli. Do kenë shoshoqin, shyqyr nuk thua ?

– Aaa, kështu na qenka puna ! Bota di plot gjëra, e unë fukaresha, atje në fshat, s’di asgjë ! Po mirë, i fejojmë aherna, e pastaj të ikin. Ç’është kjo punë kështu, ueueu ! Ka kohë, le të ikin më vonë.

– Nuk thua shyqyr një orë e më parë ! Unë s’e nisa që në fillim, se ishte e vogël, papo duheshin rregulluar edhe ata atje në Itali, me punë e me kartëra. Tani që u rregulluan e që i gjetën edhe punë çupës, posi jo, të niset një orë e më parë. Se s’dihet ç’ndodh dhe bllokohen rrugët.

– Nuk e di Xhemal, nuk e di, po unë se ç’kam një frikë – ia ktheu kunata me zë të dridhur.

– Frikë të tërë kemi pasur. Dhe kemi, normale është. Por duhet vështruar përpara, Sano. Ja, edhe ti, shite atë dreq shtëpie në fshat dhe eja këtu tek unë. Do rrimë sa do rrimë bashkë, do na martohen dhe fëmija andej nga janë, dhe kur të na bëjnë kartërat, do vemi edhe ne pas tyre, t’u rrisim kalamajtë, e të shohim edhe ne dy ditë të bardha më në fund.

– Ku e di unë, ku e di unë, e shkreta ! – foli nëna gjithë psherëtima dhe lotët i shkuan çurg.

Atë çast, ia behu Vitua. Tek ish zgjuar dhe kish parë që e ëma kish veshur rrobat e qytetit, e kishte marrë me mend që duhej të qe nisur për aty. I kish hipur autobusit të dytë dhe kish rendur si e marrë nga meraku për të. Dukej që s’kish fjetur mirë. Sa e pa, iu hodh nënës në qafë, dhe s’i shqitej.

– Po pse mi nënë, bën kështu ! Unë të kam thënë që s’të lë ! Do të të marrë me vete, ke për të parë, fillimi është një çikë i vështirë. Gjithë bota janë rregulluar, do rregullohemi edhe ne, ja, do shohësh !

Zunë të dyja të putheshin e të ngalasen, sikur të ish pikërisht ai çasti i ndarjes. Xhemali u prek, dhe sytë iu mbushën me lot.

– Ika unë, – tha – se Mara s’ia del dot vetëm në dyqan.

* * *

Që nga ajo ditë, nënës iu lidh një xhumbë në gjoks, e fortë gur e s’i shqitej. Sa herë në vetmi, i binte me grusht, për të lehtësuar dhimbjen, por ajo ish aty, kish hedhur rrënjë, në thellësi të vetë shpirtit. Dhe vetëm kur rënkonte « ëh, ëh, ëh », sikur lehtësohej njëfarësoj, si ajo kokëza e tenxheres me presion, që lë ngadalë të shfryjë avullin për të mos shpërthyer. E kish mbledhur disi veten pas fjalëve të Xhemalit, dhe përpiqej të mos lëshohej para vajzës. Po prapë, natën në gjumë e ditën në vegim, s’i shqitej kuçedra me gjarpërinjtë e zinj. Ata i rrëshqisnin tashmë në brendësi të trupit që nga koka dhe strukeshin shi aty, në fole të tyre, te xhumba në gjoksin e saj të tharë.

Erdhi më në fund dhe çasti i ndarjes. Bija e nënës mori me vete vetëm një çantë të vogël shpine, një bluzë, një xhins, nja dy të brendshme, një kuti çimçakizi, që s’e hiqte nga goja, disa fotografi, ku kish dalë me të, dhe rrobat e turpit. S’donte t’i merrte karkanaqet që i përgatiti e ëma, se do t’i kishte bezdi, siç tha. Por ajo kish ngulur këmbë, dhe e bija për t’i bërë qejfin, mori gjysmat. Te avllia e priste djali i Mete agronomit, që nëna, si u nda me të bijën tërë lot dhe njëmijë urata e bekime, e përfaqoi e e puthi edhe atë, si ta kish birin e saj.

– Ma ki kujdes çupën, jeto, se e kam dritën e syrit ! – i tha. – Hajt paçi uratën që të dy, e ju bëftë dritë ngado që të veni !

Ata i hipën veturës e ikën, kurse ajo u shemb në divan e për çudi, nuk ia plasi të qarit, po ama nuk i shqiti sytë nga tavani. Iu duk se pa aty kuçedrën, që po i nxirrte tashmë gjuhën e tallej me të, por pa gjarpërinjtë e zinj nëpër gojë.

« Ma more të keqen edhe ti ! – foli nëna nëpër dhëmbë, si me inat e si për t’i dhënë zemër vetes. – E kam çupën në dorë të sigurt, në do ta dish, te djali i Mete agronomit. E ti, plaç aty ku je, se ata do martonen bashkë e s’pyesin për ti ! Dinë t’i dalin zot vetes !» Foli kështu ashpër, duke mallkuar të keqen, që të plaste mu si qelq. Edhe e vërviti në shesh, tërë forcë, gotën e kristaltë me ujë që kishte në dorë një copë herë, e që u thye me krisje të thatë.

Doli në avlli, vështroi gjurmët ende të freskëta të veturës mbi udhën e pluhurt, treti shikimin deri në zhdukjen e tyre, pastaj ia nisi rënkimit ëh, ëh, ëh, dhe shikimi iu ngul te guri sa dy pëllëmbët e saj, ku i ulej e bija. E  kishin aty që kur qe ngritur shtëpia, mbetur nga gurët e themelit, si më i madhi që qe, i përhimë, i lëmuar, i latuar, i larë nga shiu e i tharë nga dielli e era, që më mirë se kushdo ia njihte nënës gjithë dertet e saj. E ledhatoi, e lëvizi nga vendi, si zakonisht, për të parë në mos qe futur nën të ndonjë cfurk a gjë e keqe, dhe u ul në stol, në krahë të tij, si të kish vajzën mbi të. « Ëh, ëh, ëh », rënkonte nëna, « fësh, fësh, fësh », bënte dora e saj e ashpër mbi sipërfaqe të gurit. Orë të tëra nuk luajti vendit, me të vetmen pamje në kokë, ikjen e çupës, me ato sy që i ndrinin nga lotët, me ato leshra të gjata pis të zeza, me atë fytyrë borë të bardhë dhe dorën tundur nga pas xhamit të makinës.

Veç tre-katër kafeve që piu, tërë atë ditë s’vuri gjë në gojë. Në pasdite vonë, koha u zymtësua, filloi erë dhe nisën ca pika të mëdha shiu. « Do më laget, bijë e nënës, kushedi ku është » – tha me vete. Ra për të fjetur, më herët se zakonisht, por s’e zinte gjumi. Tërë natën bubulliu e vetëtiu dhe qielli krejt shkarkoi lotë, si vetë lotët e mëmës së gjorë në shtrat. Nuk kish drita, si përherë kur bënte kohë e keqe, dhe kish ndezur një qiri. Mbi mur, shfaqej tanimë hija e saj stërmadhe në anë të shtratit, duke shkulur faqet me duar : « Pupu ç’bëra, pse e lashë unë korba ! Nga m’u tha gojë e shkretë dhe pranova ! Na nashti dhe tërë ki kiamet! Pupu ç’më gjeti ! Bobo çupa ! » Ndenji një hop, dhe i dha gajret vetes : « Po boll moj Sano, boll, mos ndill keq ! Ç’është kështu me ti ! Të vogël s’e ke më ! E rrite dhe e bëre të zonjën e vetes ! Nuk thua shyqyr që rrite vajzë për së mbari ! Jo si shoqet e saj që s’dihet nga janë ? Pastaj, vetëm s’e ke, si të tha Xhemali ! Pa kujtoi një çikë fjalët e tij ! »

Jepte e merrte me veten, por laku i ankthit e kish kapur fort në grykë, pa dashur kurrsesi ta lëshojë. Një hop iu duk se qenë vetë gjarpërinjtë që po e mbanin mbërthyer përreth gjoksit e grykës. « Hëni, u shofshi, forca, me mua plakën merruni, shpirtin ma nxirrni çika-çika, veç atyre mos u ndodhtë gjë ! », mallkonte e uronte plaka me gjithë zemër që t’i binte asaj e liga në kokë dhe jo të rinjve.

Të nesërit, qielli u ça krejt, me një kthjellimë, pastërtimë e llamburimë kristal të ajrit. E dërrmuar nga një natë e tërë pa gjumë, nëna doli në avlli të marrë frymë lirisht. Zgjidhi shaminë, krehu leshrat, mbështolli me kujdes, si gjithnjë, flokë të mbetur në krehër, që shpejt i futi në xhep të futasë, si të rraste në të ndonjë mister, dhe çeli grykën e pusit për të lëshuar kovën brenda tij. U hodhi një grusht ujë syve, fërkoi fort damarët e qafës dhe nisi të zvarret me « ëh-ëhën » e zakontë kalldrëmit të avllisë. Pa hardhinë që kish nisur të bulëzonte, qershinë e kumbullën gati edhe ato për të shpërthyer në lule dhe, si çdo fillim pranvere, i kujtua i ziu burrë që i kish mbjellë vetë. Pasandaj sytë i ngelën një hop mbi gur të shtëpisë. U përkul dhe e preku me dorë si t’i thoshte “mirëmëngjes”. Hyri në shtëpi për të larguar mendjen nga tërë këto dhe zu të merret me dy çikat mobla, tek u dha një leckë pluhurave. Por pa e kuptuar as vetë, kishte hapur tashmë dy sirtarët e komosë ku vajza kish lënë teshat. U mori erë bluzave e këmishëve dhe duar e këmbë zunë t’i dridhen. S’po ndihej mirë as brenda shtëpisë, as jashtë në oborr. Po i merreshin mendtë, por edhe të nderej në shtrat, kish frikë. Nuk e ndjente veten të fuqishme të përballej me kuçedrën, që tashmë i zëzëllonte në kokë nga tensioni i lartë, dhe me siguri do t’i shfaqej sa të mbyllte një çikë sytë a të dremiste. Atëherë, tha t’i bënte vizitë Shaqes e të pinte kafenë me të. Mori tre lugë të vogla me kafe të bluar brenda një qeske të vogël plastike, u hodhi përsipër një lugë sheqer dhe shkoi te fqinja, me të cilën qante hallet herë pas here dhe që i qe gjendur në të mirë e në të keq. I dha lajmin e vajzës që i iku, dhe Shaqja i hodhi krahët në qafë tek e uroi :- Shyqyr, shyqyr, më në fund ! E priftë e mbara ngado që të vejë, vaftë e ardhtë shëndoshë, Sano. As mos ia ki merakun. Ke çupë për kokë të çupës, gjithë bota ta kanë zili.

Ajo atëherë ia hapi krejt barkun, për frikën që ndjente dhe kuçedrën që i dilte në ëndërr, për gjarpërinjtë në gjoks e rreth qafës, për djalin e agronomit, njerëzit që i prisnin në Itali, e plot lajme të tjera, të mira e të këqija, që një moshë e thyer e ka të nevojshme t’ia përsërisë vetes, por edhe t’ia besojë të tjerëve për t’u ndjerë sa më pranë realitetit, jetës, njerëzve, duke dashur kështu të luftojë vetminë dhe vitet mbi kurriz.

Shaqja e mbajti me zor për drekë, duke u shtjerë një çikë më shumë ujë fasuleve, siç i tha, për të nxjerrë një pjatë më tepër nga sa e kishte llogaritur. I shoqi dhe i biri i ktheheshin vetëm në darkë në shtëpi, tek punonin bashkë në ndërtime.

Duhej të qe pasdite e vonë kur ato po kuvendonin në oborr me shtizat nëpër duar, dhe kur vjen një veturë që u ndal mu para shtëpisë. Zbritën tre-katër vetë dhe Xhemali mes tyre. Tek e pa në fytyrë të prishur krejt, me këmbët që po i merreshin dhe krahët e dridhura drejt saj, nëna ia dha britmës. Ai e pushtoi në gjoks, dhe zu të ngashërehet, duke lëshuar lot të nxehtë mbi shaminë e saj të zezë. Ajo s’arriti dot të mbarojë as pyetjen klithmë që nisi :

– Xhemal, çupa… ?

Pa vetëm një tundje koke miratimi dhe u zalis. Një nga të ardhurit, i bëri në çast një gjilpërë. Sakaq, shpërtheu ulërima ngjethëse e Shaqes :- Korba… korba, bijë e nënës !…

Njerëzit e fshatit u dyndën menjëherë aty, si zakonisht, në të mirë e në të keq.Atë natë me furtunë të marrë, Otrantoja kishte përpirë gjëmshëm edhe një gomone tjetër me klandestinë të mjerë shqiptarë.

* * *

Kishin kaluar tashmë edhe të dyzetat, dhe nënës i qe tharë krejt liqen i lotëve dhe zemra i kish marrë plasarima të thella, si tokë e zhuritur. Bënte ecejakë në shtëpi e avlli, me një përvajë të përvijueshme, monotone, zvarritëse, teksa rënkimet « ëh, ëh ! » i qenë kthyer tashmë në klithje të gjëmshme e të gjëmimshme « oh, oh ! » Do kish dashur mijëra herë t’i jepte fund vetes, me të tëra format, por prapë e shihte si rrugën më të lehtë të shpëtimit tek pyeste veten se kush do t’ia qante atëherë çupën, kush do t’i shkonte te varri me atë tabut mbushur me gurë, kush do ta pyeste e do kuvendonte me të, kush do t’ia prekte e t’ia lante teshat e sirtarit, kush do ta puthte në fotografi vajzën flori të nënës. Hapte pusin, e matej të hidhej brenda, por në çast shihte mbi ujë fytyrën e së bijës duke iu lutur : « Mos nënë! ». Merrte gurin e shtëpisë e donte të përplaste kokën mbi të, por shihte sakaq vajzën ulur mbi gur, tek i thoshte : « Mos nënë! ». E kështu me radhë, sa herë i shkonte mendja t’i jepte fund vetes me thikë në zemër, me kazma në gjoks, me bar miu në gotë. Atëherë lëshohej krejt, me sytë në tavan duke parë kuçedrën e duke belbëzuar :

– Më munde moj qëne, ma more vajzën, ma thave shpirtin !… Gjarpërinj i kishe dallgët, gjarpërinj të zinj….Siç deshe, bëre, moj u shofshë ! Ç’kërkon tani ?…Më do dhe mua, ja ku më ke ! Merrmë, merrmë moj lanete, u djegsh e u përvëlofshë !… Më sheh që vuaj, që qaj, ë ? Hë, më pushon dot ? Unë qaj, e ti të plasësh, s’më pengon dot !…

Dhe ia niste nga vajtimi me zë të lartë, që të ngjethte mishtë :

Mos të thashë moj, mos ik,

Mos më lërë kallogre !

O bijo, ku më je ?

O Vito, pse më le ?

Ku je bijë e nënës-ë,

Syrrush e vetullzez-ë.

Më shkretove shtëpi,

U thafsh o det i zi !

O bijo, ku të ka nëna ?

O e bukura si hëna !

O det i mallkuar-ë,

Që më more çupën-ë.

Qan nëno kërcuria,

O Vito, nusi-a,

Buzë karafili-a,

Lule trëndelini-a.

O Otranto, Otrant-o,

Vajte more Viton-o.

U djegsh e u bëfsh hi !

Se më shkretove shtëpi !

Maraznë dot s’e nxora,

Viton-ë nuk e martova.

Bijë, nëna po të qan,

Po të qan e s’gjen derman.

Të qan guri, të qan pragu,

Bijë po të qan oxhaku !

Bijë re brenda në det,

Të hanë pishqit moj e shkretë.

Kur delje, rrije te porta,

Seç të kishin zili bota.

Moj e bukura prej nurit,

Si thëllëxa majë gurit.

Moj e hequra si bari,

E kulluara si ari.

Gëzimzezë që s’u gëzove,

Jetën-ë s’e trashëgove.

U çkul kuçedra nga rrënja,

Në det të vrau brenda…

Ishte një qarje e tillë me ligje pa sosmë, kur fjalët i buronin nga shpirti, shoqëruar me një « ëh, ëh » vajtuese, rrëqethëse, dhe në çdo rast do kish vargje të reja, njëri më i dhimbshëm se tjetri. Tanimë, damarët e qafës, të lirshëm nga gjarpërinjtë e ankthit, kishin nisur e i qenë fryrë egër nga vajtimi i pandalshëm, kurse zbrazëtinë në gjoks e mbushte përditë me gurin e shtëpisë, që e mbante fort të shtrënguar, si të kish të bijën. Merrte dhe e përkundte, e ledhatonte me gishtat e rreshkët dhe nuk shqitej dot prej tij. Edhe pse disi i rëndë për moshë të saj, asaj i dukej pendë i lehtë, e vinte në pëqi dhe mbështeste faqen e tharë në faqe të tij, tek vajtonte : « Të mban nëna në dorë, Vito nuse me kurorë,… të mban nëna në pëqi, Vito folmë një fjalë dhe ti ».

Shumë shpejt, guri u kthye në simbol ngushëllimi, shoqërimi, vajtimi, tek nxirre nga gjoksi dhe vinte mbi të fotografinë e çupës gjithandej nëpër shtëpi e avlli, dhe njerëzia çuditej si arrinte ajo plakë të mbante shtrënguar në gjoks tërë atë gur, duke e përkundur oborrit si foshnjë në gji. Mundoheshin t’ia hiqnin nga krahët, Shaqja e para, duke i thënë se « nuk është mirë ashtu, është i rëndë për ty », por ajo kundërshtonte ashpër :

– Po këtu më ulej Viiitua, moj, bijë e nënës-ë ! S’ma çqit dot njeriii nga krahët-ë. Kam bijën timeee këtu, e kam larë me lot !

Dhe zinte e ngjeshte buzët e dridhura mbi të, si t’i jepte frymë, si të merrte frymë. Duart përcillnin aty tërë energjinë e saj të brendshme, sikurse edhe zemra të rrahurat e veta. Krejt shpirti i saj depërtonte në të, komunikonte me të.

– Të keqen nënaaa, të keqen nëna ! – i thosh me zërin kujë të dhimbjes e të përgjërimit. -Vetëm ti, jeto, më mba gjallë, vetëm ti, jeto, më shuan mallë !

I fliste gurit, si të qe dikush aty, me të cilin kuvendonte. Dhe ia pasonin në çast një varg « oh, oh, oh ! », ulërimat e shpirtit të nënës shamizezë, që të mbushnin trupin me morrnica…

Një nip i saj, që si shumëkush i shkonte shpesh në shtëpi për të mos e lënë vetëm ato ditë të vështira, u mundua një herë t’ia fshihte gurin, por nëna ia dha kujës në kupë të qiellit, si t’i kish vdekur ndonjë evlat tjetër, duke u lutur e duke u përshpirtur :- Amani, mos ma hiqni, mos ma hiqni gurin e shpirtit, amani, vetëm ai më ka mbetë !

Me t’ia dhënë, u qetësua, dhe zu ta përkundë e të përkundë edhe veten mbi të, duke belbëzuar fjalë të ngrohta lumë, ku nuk kuptohej më në i fliste vajzës a gurit, apo të dyve bashkë.