Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

KRISTO KIRKA, Kryetar i shoqërisë “Besa-Besën”

by

Ne qender, ulur, Noli ne mes, majtas Kristo Kirka, djathtas Sotir Peci. Foto e vitit 1906/Nga Uran Butka*/

   Në vitin 1908  Kristo Kirka u zgjodh kryetar i shoqërisë “Besa-Besën” dhe punoi me vetmohim për ta bërë atë vatrën kryesore ku të mblidheshin dhe të bashkëvepronin gjithë shqiptarët. Shoqëria “Besa-Besën” u shndërrua në shoqërinë më të fuqishme të shqiptarëve të Amerikës dhe u bë faktori kryesor i bashkimit të të gjitha shoqërive të tjera në një federatë gjithëshqiptare.

   Në këto kushte lindi nevoja për një gazetë, zëdhënëse e shqiptarëve të Amerikës, por edhe tribunë e mendimit të çështjes sonë kombëtare. Më 15 shkurt të vitit 1909, shoqëria “Besa-Besën” nisi botimin e gazetës së mirënjohur “Dielli”. Vetë titulli i saj “Dielli”, i qëmtuar nga Fan Noli, ishte kuptimplotë: Dielli, që do të ndriçonte mendjen dhe rrugën e shqiptarëve. Numri i parë i saj doli në Boston më 15 shkurt 1909, si gazetë e përjavshme, mandej  dy herë në javë, ndërsa në kohën e Çekrezit u bë e përditshme, shqip dhe anglisht. Në krye të numrit të parë, shpallej diviza: “Dielli është organ i shqiptarëve kombëtarë, që kërkojnë vetëqeverimin për Shqipërinë”.

   Gjatë gjithë ekzistencës së saj, ka qenë një nga faqet më të rëndësishme të shtypit shqiptar. Qysh në krye, ajo ka përkrahur lëvizjet për autonomi në kuadrin e katër vilajeteve, mandej lëvizjet për ndergjegjësim kombëtar, për liri dhe pavarësi, luftën kundër politikave shoviniste e pushtuese të shteteve fqinje, si: Greqia, Serbia dhe Italia, kundër planeve të disa Fuqive të Mëdha për copëtimin e Shqipërisë, si edhe ka propaganduar vijimisht idenë e bashkimit të shqiptarëve në një shtet kombëtar e demokratik, sipas modelit të demokracive perëndimore.  Ndërkohë, ka pasqyruar jetën, veprimtaritë kombëtare, politike, ekonomike dhe kulturore të shqiptarëve të Amerikës dhe ndihmën e tyre në dobi të atdheut e të  çështjes kombëtare.

   Redaktori dhe editori i parë i gazetës “Dielli” ishte Fan Noli, i cili me editorialet e tij të thukta, i dha drejtimin dhe peshën e duhur kësaj gazete kombëtare.

   Në mbledhjen e përgjithshshme të shoqërisë “Besa-Besën” në Boston, më 14 mars 1909, për të zgjedhur Pleqësinë e shoqërisë dhe për të këqyrur ecurinë e gazetës “Dielli”, folën Fan Noli, Kristo Kirka, Nikolla Poçi e të tjerë. Pleqësia e zgjedhur i bëri thirrje Faik Konicës , drejtor i gazetës “Albania” në Londër, që të pranonte drejtimin e gazetës “Dielli”, ftesë që  ai e pranoi.

   Në këtë mbledhje u zgjodh edhe redaksia e gazetës: G.Gjoleka menaxher, Kristo Kirka  gazetar dhe K.Kristofor arkëtar.

   Me ardhjen e Faik Konicës në Amerikë, më 9 tetor 1909 dhe vendosjen e këtij personaliteti të shquar për të drejtuar gazetën “Dielli”, u rrit dukshëm cilësia dhe fama e gazetës, por edhe veprimtaria kombëtare e shqiptarëve të Amerikës.

   Gjatë vitit 1909 u rishtrua çështja e bashkimit të të gjitha shoqërive në një të vetme. Pleqësia e shoqërisë “Mall’i Mëmëdheut”, përmes një letre botuar te gazeta “Dielli”, argumentonte domosdoshmërinë  e shoqërive të krijuara an’e kënd Amerikës. Shoqëria “Besa-Besën” mori nismën që të organizonte një sërë mitingjesh në qendrat kryesore ku banonin shqiptarët, për të propaganduar bashkimin. Mitingu i parë u organizua  më 1 nëntor 1909 në Phoenix Hall, ku erdhën shqiptarë nga Bostoni, por edhe nga Natick, Hudson, Buffalo, New Bedford, Worcester etj. Mitingun e hapi Kristo Kirka, kryetar i shoqërisë “Besa-Besën”.  Në emër të kësaj shoqërie, ai bëri thirrje për bashkim, si një aspiratë  kombëtare. Oratorët  Faik Konica, Fan Noli,Themistokli Millona dhe Kol Kristofori folën për rreziqet që i kanoseshin Shqipërisë dhe për organizimin e shqiptarëve tëAmerikës.

   Mitingje  masive u organizuan edhe në Hudson, më 12 nëntor 1909, në Bedford, më 18 nëntor, në Natick, më 25 nëntor, në Worcester, më 1 dhjetor, në  Southbridge,  më 14  dhjetor.  Këto tubime luajtën një rol të rëndësishëm për fuqizimin dhe rritjen e shoqërisë “Besa-Besën”, por edhe në rrugëtimin drejt bashkimit. Thuajse një miting në javë, një gjë e pazakontë, por edhe një punë e palodhur, veçanërisht e organizatorit  Kristo Kirka, që kishte një energji të pashtershme dhe një vullnet  të pathyer.

   Gazeta “Dielli” e datës 28  janar 1910, shkruante: “Pleqësia e Besa-Besës mbajti një mbledhje të dielën e shkuar në zyrë të “Diellit”. Ishin në mbledhje Z.Kristo Kirka, kryetari; z. Tromara, sekretari dhe z.Andea Kristo, Stavre Mihal, Xheli Sotir nga pleqësia” [1]   Kryetari i shoqërisë “Besa-Besën”, Kristo Kirka,  luajti një rol të rëndësishëm  bashkues. Por, krahas zgjerimit të shoqërisë “Besa-Besën” me anëtarë të rinj dhe mirëkuptimit gjithnjë e më të madh për bashkimin e gjithë shoqërive në një organizatë të vetme, u shfaqën edhe mosmarrëveshje të brendshme.  

    “Kulmin këto mosmarrëveshje e arritën në mbledhjen e 20 shkurtit 1910  të kësaj shoqërie, që u mbajt në Boston.  Kryetari Kristo Kirka, i cili e drejtoi këtë mbledhje, theksoi domosdoshmërinë dhe nevojën e një lidhjeje apo federimi në mes të shoqërive shqiptare të krijuara në Amerikë… Nga diskutimet që u bënë në këtë mbledhje, u dukën qartë kontradiktat midis kryetarit të shoqërisë “Besa-Besën”, Kristo Kirka dhe drejtorit të “Diellit” Faik Konica, kryesisht për disa artikuj të botuar në gazetën “Dielli”. Kryetari i shoqërisë kërkoi me këmbëngulje që drejtimi i gazetës “Dielli” të kalonte në duart e kryesisë së shoqërisë, gjë që nuk u pranua  prej Faik Konicës, i cili theksoi se “përsa kohë do të ishte drejtor i këtij organi, nuk do të lejonte kërkënd të fuste hundët në punët e tij”.[2]         Mosmarrëveshjet u thelluan edhe për një problem tjetër që u ngrit në këtë mbledhje: botimi i një gazete tjetër në Boston të titulluar “Flamuri” dhe që drejtohej po prej Faik Konicës. “Flamuri” ndryshonte nga “Dielli”, sepse e kërkonte vetëqeverimin e Shqipërisë vetëm në rrugë kushtetuese. Konica theksoi se e kishte botuar me qëllim këtë gazetë, që ajo të hynte në Shqipëri, sepse gazeta “Dielli” nuk lejohej prej xhonturqve”.[3]

   Faik Konica dha dorëheqjen si drejtor i gazetës “Dielli”, ndërkohë që vazhdoi të botonte “Flamurin”. Shoqëria “Besa-Besën” zgjodhi një komision me Kristo Kirkën në krye, për të drejtuar shoqërinë dhe organin e saj, “Diellin”.

   Gjithsesi, kjo mosmarrëveshje ishte në dëm të shoqërisë e të gazetës “Dielli”, por edhe të projektit të bashkimit, ndaj të dyja palët bënë një marrëveshje, u ulën në bisedime, zgjodhën një komision të përbashkët dhe shkuan në votime demokratike, me votë të fshehtë. Kryetar i shoqërisë u zgjodh Josif  Pani. Kryesia e re  ia dorëzoi sërish gazetën “Dielli” Faik Konicës, maj 1910. Të dyja gazetat, për një kohë,  u bashkuan në një emër të përbashkët “Dielli dhe Flamuri”.

   Pavarësisht nga mospërputhja e mendimeve për probleme apo qëndrime të caktuara, midis Kirkës dhe Konicës vazhdoi bashkëpunimi në dobi të çështjes kombëtare.  

   Në përvjetorin e parë të  “Diellit”,  më 11 shkurt 1910, editori i gazetës, Faik Konica, tek përshkruante rrugën njëvjeçare, do të vlerësonte në mënyrë të veçantë veprimtarinë e shoqërisë  “Besa-Besën” dhe  të kryetarit të saj, Kristo Kirka: 

   “Me këtë numër, “Dielli” mbush motin e parë të botimit të tij.  Kur bën një udhë të gjatë, udhëtari qëndron ndonjë herë, rri mbi një gur dhe hedh sytë pas tij. Është një çlodhje  dhe një dëfrim, një kurajo për të vajtur më përpara, kur sheh sesa eci dhe ç’mbaroi gjer atje. Ashtu, edhe ne do të marrim forcë të re, duke shikuar punët që bëmë gjer sot…Shoqërisë  “Besa-Besën”, kryetarit atdhetar dhe të palodhur  të saj, Kristo Kirka, pleqësisë së nxehtë , kurdoherë gati të bëjë detyrën e saj, ana kombëtare u ka hua përhirime nga zemra”[4]

   Pas shoqërisë “Besa-Besën”,  në SHBA u themeluan edhe mjaft shoqëri të tjera të rëndësishme, që ndikuan në bashkimin, ndërgjegjësimin dhe arsimimin e emigrantëve shqiptarë atje, por edhe ndihmuan bashkëkombasit e tyre në Shqipëri.

  Një nga këto, shoqëria korçare ”Arsimi”, e themeluar në vitin 1909 në Hudson, por e zhvendosur më pas në Boston, dha një ndihmesë të çmuar në arsimimin e emigrantëve shqiptarë  në Hudson e Boston, por edhe në zhvillimin e arsimit në qytetin e Korçës. Në krye të kësaj shoqërie ishte Kristo Kirka.

   Po ashtu, u formuan edhe shoqëritë “Shpresa” në Bideford, shoqëria “Dallandyshe” dhe “Mbarësia” në Marlboro, shoqëria ndihmëtare ”Bashkimi”, “Flamuri i Krujës” e të tjera.

   Të gjitha këto shoqëri dhe organet e tyre të shtypit e kishin kthyer shikimin  nga Shqipëria që lëngonte nën sundimin osman, por edhe që përpiqej të dilte nga kjo gjendje. Shoqëritë patriotike të Amerikës inkurajonin çeljen e shkollave shqipe, arsimimin në gjuhën shqipe, ngritjen e çetave të para të lirisë, luftën kundër shovinizmit dhe kishës greke,  përkrahjen e kryengritjeve të mëdha antiosmane të viteve 1910-1911, si edhe mbrojten e çështjes shqiptare në arenën ndërkombëtare, veçanërisht në SHBA.

   Ja ç’shkruan gazeta “Dielli”, 18 nëntor 1910:

   “Ende pa marrë kryesinë Z. Kirka, anëtarët e Shoqërisë  korçare “Arsimi” qenë shumë të pakë, por që kur u zgjodh kryetar Z.Kirka, i cili kurdoherë  është rrëfyer atdhetar, anëtarët u shtuan shumë dhe është shpresë  që të vejë më përpara  shoqëria “Arsimi” për të përmbushur qëllimin e saj. Kryetari Kirka foli me hollësi për qëllimin e shoqërisë dhe u dha kurajo gjithë dëgjonjësve  që të mos dëshpërohen për mbylljen e shkollave shqipe në Shqipëri, se do të vijë  koha  që do të hapen prapë dhe atëherë shoqëria jonë ka për detyrë t’u ndihë shkollave shqip, për të cilat është ngritur”.[5]

   Kristoja ishte i mendimit që shqiptarët duhet të përfitonin nga liritë e shpallura nga xhonturqit, për të përhapur abecenë e njësuar , për të ngritur shkolla, klube kulturorë, shtyp të lirë dhe veprimtari të tjera, që të vetëdijësoheshin e të bashkoheshin shpirtërisht.

   “Gjuha dhe letërsia shqiptare bënë udhën e tyre, por me mundime. Armiqtë filluan luftën e rregullt kundra shqiptarizmës… Më 1908, kur u shpall lirija konstitucionale, në të gjithë anët ku ndodheshin shqiptarë, u hapnë klube, u botuan fletore, edhe u shtypnë e u përhapnë libra edhe u krijua Normaleja e Elbasanit për të pregatitur  mësonjës të aftë. Mirëpo , faktorët ngatërrestarë të huaj, duke u mbështetur n’elementët fanatikë të vendit, dëndësuan luftën në të katër anët. Lufta për shkronjat dhe gjuhën doli në krye. Xhonturqit kërkuan që shqipja të shkruhej me germa arabishte dhe të përhapej kultura osmane. Me qenë se shkronjat arabishte, përveç që nuk kanë zënore, por edhe si një gjuhë semitike, nuk përfshijnë as bashkëtingëllore, me një fjalë ishte një mjet  mashtronjës për t’i ndaluar shqiptarët në fushën e kulturës. Në tërë Shqipërinë bota u nda më dysh: partizanët e shkronjave latine dhe partizanët e shkronjave arabe. E para përfaqësonte kulturën evropiane edhe e dyta kulturën orientale, e para përfaqësonte nacionalizmën shqiptare, edhe e dyta fanatizmën fetare, e para gjallëri në jetë, e dyta vdekjen. Në këtë luftë, grekët dhe serbët ndihmonin propagandën e xhonturqve…Nacionalistët u detyruan  të formojnë çeta dhe t’organizojnë kryengritje. Me rëndësi ishte ajo e Kosovës, e cila përfundoi me zbritjen e kryengritësve në Shkup” – shkruante  Kristo Kirka.[6]

   Ai përpiqej që shqiptarët e Amerikës të mbanin gjallë gjuhën shqipe, të shkruanin e të lexonin në gjuhën e mëmës, të merrnin dituri dhe të kulturoheshin. Nga shoqëria  “Arsimi” organizoheshin kurse dhe shkolla sezonale për të mësuar gjuhën shqipe të shkruar.  Madje, Kristo Kirka, bënte thirrje për themelimin e një shoqërie theatrale, që të zbukuronte jetën e emigrantëve shqiptarë dhe të edukonte atdhetarizmin e tyre:

   “Thërriten gjithë aktorët që kanë marrë pjesë në dramat “Besa” të Sami Frashërit, “Vdekja e Pirros” të Mihal Gramenos etj. dhe çdo atdhetar që dëshiron të marrë pjesë në një shoqëri theatrale, të ndodhen në mbledhjen që do të mbahet më 29 të vjeshtës së dytë 1911, për të rregulluar një shoqëri theatrale”[7]

   Kështu, me nismën e Kristos,  u themelua shoqëria teatrale “Lahuta”, me qendër në Boston.  

  • Marre nga libri i shkrimtarit dhe studiuesit Uran Butka me titull”Kristo Kirka”

[1] Gazeta “Dielli” 28 janar 1910

[2] Po aty

[3] V. Duka, Shqiptarët në rrjedhat e shek.xx

[4] Gazeta “Dielli” , 11 shkurt 1910

[5] Gazeta “Dielli” 18 nëntot 1910

[6] Gazeta Fjala e Korçës, qershor 1944

[7] K.Kirka, thirrje për një shoqëri theatrale, Dielli, 19 vjesht’e dytë.

JA SI URDHEROI ENVER HOXHA:”VRISNI KOSOVARET”!

by

Masakra e Tivarit, Uran Butka: Enveri urdhëroi, “vrisni kosovarët”/

Masakra e Tivarit, apo më gjerë, tragjedia e Tivarit, është një nga plojat më të mëdha, më të përgjakshme dhe më të pabesa, realizuar ndaj shqiptarëve. Është folur dhe shkruar për atë në mënyrë të njëanshme dhe të paplotë, sepse nuk është marrë në shqyrtim pjesëmarrja e drejtpërdrejtë e pushtetit komunist të Shqipërisë në këtë masakër, për mungesë të dhënash e dokumentesh, por edhe për fshehje të së vërtetës.
Shteti jugosllav, megjithëse ishte projektuesi dhe realizuesi i masakrës, e ka pranuar atë, qoftë edhe si aksidentale e të mpakur, por gjithsesi ka nxjerrë disa konkluzione dhe disa përgjegjësi. Ndërsa shteti shqiptar, i implikuar në këtë kasaphanë, shkaktuar kundrejt popullit të vet, ka heshtur për gjysmë shekulli, duke e mbuluar me harresë dhe papërgjegjshmëri të plotë, aq më tepër që akti i parë i kësaj tragjedie, ku u masakruan dhe u vranë me mijëra shqiptarë të pafajshëm, u luajt brenda territorit të Shqipërisë.
Kjo masakër u projektua dhe u realizua nga shteti komunist jugosllav në marrëveshje dhe bashkëpunim me pushtetin komunist shqiptar.
Platforma politike dhe ushtarake e këtij veprimi antishqiptar, ishte projekti famëkeq i Çubriloviçit i 7 marsit 1937 dhe i 3 nëntorit 1944, që u bënë, për fat të keq, edhe platforma e Lëvizjes Nacionalçlirimtare të Jugosllavisë: “Dy janë mënyrat për spastrimin etnik të shqiptarëve: t’i zhdukim ose t’i shpërngulim.” Për Çubriloviçin dhe ata që zbatuan masivisht gjenocidin kundër shqiptarëve, kjo ishte vetëm njëra anë e medaljes. Ana tjetër, ishte kolonizimi i trojeve shqiptare të zbrazura, me kolonë serbë, herzegovinas, malazezë e maqedonas nëpërmjet ushtrisë dhe këshillave nacionalçlirimtare. Këto projekte kriminale antishqiptare dhe antinjerëzore, u bënë program dhe veprim konkret i PKJ dhe i Lëvizjes NÇJ ndaj shqiptarëve. Në fillim të nëntorit 1944, komandave të Ushtrisë NÇJ iu dha, nga ana e organeve më të larta partiake dhe ushtarake të Serbisë, direktiva që të “vrisnin së paku 50% të banorëve shqiptarë” (Arkivi i Kosovës, F. OKKM k.10/29, 335 nr.1)
Ky gjenocid shpërfaqej hapur në formën e vrasjeve masive të shqiptarëve të Kosovës e të viseve të tjera shqiptare nga forcat e Ushtrisë NÇ të Jugosllavisë, të OZN-ës dhe nga detashmentet çetniko-drazhiste, si edhe të shpërnguljes masive të shqiptarëve nga trojet e tyre.
Këtë luftë kundër shqiptarëve, PKJ e propagandonte si luftë kundër “reaksionit shqiptaromadh”, kundër “bashkëpunëtorëve” të nazifashizmit etj. Kosova u konsiderua dhe u trajtua si reaksionare, kundërrevolucionare, irredentiste, që duhej nënshtruar dhe tjetërsuar etnikisht.
Por, në kushtet e Luftës së Dytë dhe menjëherë pas saj, ky nënshtrim e spastrim i plotë etnik, ishte tepër i vështirë për udhëheqjen politike dhe ushtarake të Jugosllavisë, sepse populli i Kosovës dhe i viseve të tjera shqiptare ishte i gjithi më këmbë, i ndërgjegjësuar dhe i armatosur për të mbrojtur qenien shqiptare dhe kufijtë kombëtarë, përkundër politikave e praktikave antishqiptare e kriminale të PKJ dhe të Ushtrisë NÇJ. Titos dhe udhëheqësisë jugosllave nuk u interesonte edhe një luftë tjetër. Këtë gjë mund ta arrinin më lehtë e më tinëzisht, me ndihmën e propagandës dhe të armëve të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë.
Këtë bashkëveprim ndërmjet Ushtrisë NÇ të Jugosllavisë dhe Ushtrisë NÇ të Shqipërisë për të luftuar së bashku, për të nënshtruar reaksionin antiserb në Kosovë dhe për ta ripushtuar atë me ndihmën e forcave ushtarake të Shqipërisë, e kërkonte qysh në muajin mars 1944, komandanti i Korpusit II Sulmues të Jugosllavisë, gjeneral-lejtnant Peko Dapçeviç.
Titoja, në cilësinë e komandantit të përgjithshëm të Ushtrisë NÇJ, i kërkonte E. Hoxhës kalimin e formacioneve të UNÇ të Shqipërisë në Kosovë e Jugosllavi, për të luftuar kundër “pushtuesve dhe reaksionit”. Kjo kërkesë e Komandës së Përgjithshme të Ushtrisë NÇ Jugosllave u formulua në fund të muajit maj, u përsërit në korrik e gusht të vitit 1944. Misioni Ushtarak Jugosllav në Shqipëri prej shtatë ushtarakësh, me në krye kolonelin V.Stoiniç, i bashkërendonte veprimet e të dyja palëve. Kjo kërkesë u ribë edhe më 26 gusht 1944 nga Shtabi i UNÇJ për Kosovën e Rrafshin e Dukagjinit, firmosur nga komandanti i këtij shtabi, Fadil Hoxha dhe komisari Boshko Çakiç. (Arkivi i FA, F.Shtabi i Përgj.)
Pala shqiptare u tregua e gatshme. Pasi vrau me mijëra nacionalistë të Ballit, Legalitetit dhe krerëve të veriut përgjatë luftës civile në Shqipëri (1943-1944), komandanti i përgjithshëm i UNÇSH, E. Hoxha, më 12 shtator 1944, i dha urdhër Korparmatës I të përgatiste dhe të niste menjëherë dy brigada për në Kosovë. (Dokumente, Shtabi Përgj., vol.II)
Po në këtë datë, mentari i E. Hoxhës, Miladin Popoviç, i shkruante Liri Gegës, e plotfuqishme e KQ të PKSH-së për Korpusin I:
“Lajmëro Pavlen ( Pavle Joviçeviç, shën. im UB) se dy brigadat shqiptare së shpejti do të marrin drejtim për Kosovë. Vetëm të mos dekonspirohet!” (AQSH, Fondi 14)
Dërgimi i brigadave partizane të Shqipërisë në Kosovë u mbajt në konspirativitet edhe për britanikët, ndonëse ata ishin aleatë dhe ndihmonin Luftën Nacionalçlirimtare në Shqipëri dhe Jugosllavi. Enver Hoxha porosiste Dali Ndreun, komandantin e Korparmatës I:
“Të mos i tregohet Inglizëve objektivi i brigadave V dhe III, që do të shkojnë në Kosovë”( AQSH, F.14)
Në Kosovë ishin krijuar dhe vepronin organizata të fuqishme politike dhe ushtarake nacionaliste, si Balli Kombëtar, Lëvizja Irredentiste, Lidhja e Dytë e Prizrenit, e më pas “Besa Kombtare” dhe Organizata Nacional-Demokratike Shqiptare (ONDSH), që kishin me vete thuajse gjithë popullin shqiptar të Kosovës e të viseve të tjera shqiptare. Bashkëpunonte me ta edhe Muharrem Bajraktari dhe forcat e tij kombëtare.
Në këto kushte, Titoja thirri brigadat dhe divizionet e Ushtrisë NÇ të Shqipërisë “për të luftuar kundër armikut dhe reaksionit”, por i përdori kryesisht në luftën kundër “reaksionit shqiptar”.
E. Hoxha e dinte mirë pse thirreshin brigadat nacionalçlirimtare të Shqipërisë në Kosovë, ndaj si një vasal i bindur dhe i ndërgjegjshëm për çka bënte, urdhëronte brigadat e Divizionit I: “Të asgjësohen pa mëshirë nacionalistët dhe reaksionarët shqiptarë brenda dhe jashtë kufijve pa treguar as më të voglën tolerancë.” (Arkivi i FA, dosja 45, v.1944)
Në muajin nëntor 1944, u angazhua në këtë luftë edhe Divizioni V, që përfshiu Brigadat III, V dhe XXV, dhe Divizioni VI ( brigadat VI, VII, VIII dhe XXII), pasi u kthyen nga Sanxhaku e Bosnja, ku luftuan kundër gjermanëve. Komisari politik, Ramiz Alia thotë në një intervistë se ka qenë në Bosnjë kur ndodhi masakra. Nuk është e vërtetë. Në 3 mars 1945 ai dhe Divizioni V ndodheshin në Mitrovicë, mandej në gjithë Kosovën. (Dokumenti i datës 3.03.1945 i Shtabit të Përgjithshëm)
Divizionet V dhe VI të Shqipërisë u vunë nën urdhrat e Armatës V të Ushtrisë NÇ Jugosllave. Në urdhërveprimin e Armatës V të Jugosllavisë përfshiheshin edhe divizionet e Shqipërisë:
“Të gjitha forcat reaksionare që do të takoni, të rrethohen dhe të shpartallohen me çdo kusht… Të çarmatosen njerëzit e dyshimtë dhe ata që nuk duan të mobilizohen me dëshirë, të digjen shtëpitë e tradhtarëve që rezistojnë dhe bëjnë fortesë… Të sekuestroni mallin e kriminelëve të arratisur. T’u theksohet katundeve që përshkoni se ai katund që bëhet strehë i gjaktorëve, do të dënohet…” (AQSH, Fondi.181, d.45)
Urdhrat për mësymjen kundër forcave të Adem Vocës dhe të Shaban Polluzhës, që refuzuan të largohen nga Kosova, në kohën që kishin nisur masakrat kundrejt popullsisë shqiptare në Mitrovicë e Drenicë, i dhanë, më 1 shkurt dhe më 5 shkurt 1945, komandanti i Shtabit Operativ të Kosmetit, kolonel Fadil Hoxha dhe komisari politik, nënkolonel Krsto Filipoviç. (Arkivi historik i Jugosllavisë, k.1411)
Masakra e Drenicës dhe zhbërja e Brigadës VII kosovare që u nis për në Srem, ishin prologu i masakrës së Tivarit.
Më 8 shkurt 1945, u shpall me urdhër të komandantit suprem të UNÇ të Jugosllavisë, J.B.Tito, pushteti ushtarak.
Divizionet e UNÇ të Shqipërisë u bënë pjesë e vendosjes së regjimit ushtarak në Kosovë për shtypjen e rezistencës kosovare, për ripushtimin jugosllav të Kosovës dhe forcimin e pushtetit jugosllav. Ato qëndruan në Kosovë dhe trevat e tjera shqiptare edhe pasi ishin larguar gjermanët nga Kosova dhe Jugosllavia, qysh nga shkurti i vitit 1945 e deri në dhjetor 1945, pra për 10 muaj, derisa Kosova e viset e tjera shqiptare u bënë pjesë e Jugosllavisë dhe derisa u bënë zgjedhjet, ku fitoi Fronti NÇ i Jugosllavisë. E konfirmojmë këtë edhe me Radiogramin e Reiz Maliles, zv.komisarit të Divizionit V: “Me rastin e zgjedhjeve që do të zhvillohen më 11 nanduer 1945 këtu në Kosovë, bëni konferenca speciale me kosovarët. Ditën e zgjedhjeve nxirrni forca të armatosura jo afër qendrave të votimeve, por gati para çdo gjëje të papritur. Reaksioni mund të tentojë për të sabotuar zgjedhjet. Prandaj të kihet kujdes. Pikë.”
Ndihmesën më të madhe për rekrutimin e shqiptarëve, por edhe për dorëzimin e qindra dezertorëve, që iknin nga ushtria jugosllave dhe dorëzoheshin në mirëbesim tek brigadat e batalionet e Divizioneve V dhe VI të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë, e dhanë komandat e divizioneve e brigadave të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë, që u vunë nën urdhrat e Komandës së Përgjithshme Jugosllave. Siç është zbuluar tanimë nga dokumentet arkivore, Divizionet V dhe VI të Shqipërisë ndodheshin në Kosovë përgjatë muajve mars dhe prill të vitit 1945, kur u bë mobilizimi i dhunshëm i popullsisë shqiptare në Kosovë e trevat e tjera shqiptare dhe kur u nisën tri kolonat (eshalonët) me rekrutët shqiptarë për në Tivar më 24-27 mars 1945 dhe tri kolonat e tjera më 19-24 prill 1945. Bashkëpunimi i ngushtë dhe implikimi i divizioneve dhe brigadave të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë për mobilizimin e rekrutëve shqiptarë dhe dorëzimin e tyre tek ushtria jugosllave, është evident dhe i dokumentuar.
Kemi në dorë radiogramet e shtabit të Divizionit V dhe VI, nënshkruar nga Komisari Politik Ramiz Alia dhe komandantët Gjin Marku, Rahman Parllaku etj., dërguar Komandës së Përgjithshme të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë gjatë muajve mars-prill 1945 e në vazhdim, si edhe listat emërore të të arratisurve dhe vullnetarëve shqiptarë të Kosovës, që dorëzoheshin nga shtabet e Divizioneve V dhe VI te ushtria jugosllave.
Lista e parë përmban 190 vetë, kryesisht vullnetarë shqiptarë të dorëzuar nga prefekturat e Mitrovicës dhe të Pejës.
Lista e dytë përmban 104 emra ushtarësh shqiptarë të ikur nga ushtria jugosllave, por dhe vullnetarësh shqiptarë të bashkuar me Divizionin V të Shqipërisë.
Lista e tretë, e bashkëngjitur, ngërthen 131 shqiptarë vullnetarë, të dorëzuar. (AQSH, F.14, d.206, v.1945)
Po kështu edhe lista të Divizionit VI dhe brigadave partizane të Shqipërisë, që u bënin thirrje shqiptarëve të Kosovës që të bashkoheshin me ta, por që pabesisht i dorëzonin te ushtria jugosllave.
Ja edhe përgjigjja e Enver Hoxhës:
“T’arratisurit e dorëzuar në Divizionin tuaj, dërgojani Divizionit 52 të Serbisë”.(AQSH, F.206, v.1945)
Si rezultat i këtij bashkëveprimi të ndërvarur ushtarak, vullnetarët dhe të mobilizuarit shqiptarë të Kosovës, që besonin tek thirrjet e Komandës së Divizioneve V dhe VI të Shqipërisë, u dorëzoheshin pabesisht Oznës dhe komandës Ushtarake Jugosllave dhe përfundonin si mish për top në kolonat e vdekjes, që ushtria jugosllave i largonte nga Kosova dhe i dërgonte për t’i asgjësuar në Tivar apo më tutje..
Për shoqërimin e tyre ishin caktuar disa batalione të Divizionit të 46-të dhe një batalion i Brigadës 27-të të Serbisë, si edhe një grup prej 50 ushtarakësh nga Armata IV, mandej nga Brigada X malazeze, tregonte se sa rëndësi i kishin kushtuar autoritetet jugosllave këtij marshimi, që duhej të përfundonte në një kasaphanë, ku do të merrnin pjesë pritësit dhe vetë shoqëruesit.
Të dhënat burimore ushtarake jugosllave, tregojnë se u mobilizuan dhe u dërguan për në frontin e Adriatikut 13.323 rekrutë shqiptarë. Nuk kishte asnjë rekrut serb, malazez apo maqedonas. Përse? Dihet, për të asgjësuar vetëm shqiptarë. Përse i kaluan nëpër territorin e Shqipërisë, kur kishin edhe rrugë të tjera për në Istria? Për t’i asgjësuar bashkërisht me ushtrinë shqiptare. Qeveria shqiptare, së pari, lejoi që kolonat e ushtrisë jugosllave të hynin e të kalonin nëpër territorin e Shqipërisë, jashtë çdo kontrolli dhe të vepronin si t’ua donte interesi. “Shkaktare e masakrës së parapërgatitur të Tivarit, është edhe udhëheqja partiake dhe shtetërore e Shqipërisë, me në krye Enver Hoxhën. Ajo lejoi që shqiptarët e mobilizuar, pa asnjë armë në dorë, të kalojnë nëpër territorin shqiptar, nëpër rrugën e vdekjes, të quajtur ‘Golgota e madhe Shqiptare’”- konstatonte Zekeria Cana.
Nga raporti i shtabit të Kolonës IV të Armatës së Jugosllavisë, datë 8 prill 1945:
“Eshaloni shkoi mirë deri në Kukës. Në afërsi të Kukësit ndodhi një incident, kur njëri nga grupi i kolonës gjuajti një bombë mbi rojën tonë. Me ç’rast u shkaktua rrëmujë dhe, në këtë rrëmujë, arriti të arratisej një grup prej 10 vetësh. Kështu, duke ikur, hasi në patrullën e ushtrisë shqiptare, e cila i ndaloi dhe iu bëri thirrje që të dorëzohen. Ndaj kësaj thirrjeje, ata nuk u përgjigjën, por vazhduan të iknin. Ushtarët shqiptarë hapën zjarr mbi ta dhe vranë në vend dy persona, dy të tjerë i plagosën, të cilët më vonë edhe ata vdiqën.( Arkivi i Luftës i Jugosllavisë, k.1411)
Siç shihet qartësisht nga ky dokument, asgjësimi i rekrutëve shqiptarë të Kosovës, u krye në bashkëveprim të forcave ushtarake të Jugosllavisë dhe të Shqipërisë, në këtë rast brenda territorit të Republikës së Shqipërisë.
Në një dokument të Ministrisë së Jashtme të Shqipërisë lexojmë:
“Me mijëra kosovarë të pafajshëm janë pushkatuar në masë, ilegalisht dhe pa gjyq, nga organet e UDB-së. Në këto masakra të pashembullta ndaj popullsisë së Kosovës, ka marrë pjesë Koci Xoxe, në fillim të vitit 1945, kur në cilësinë si ministër i Brendshëm i Shqipërisë, ai autorizoi oficerët e UDB-së që të pushkatonin ilegalisht dhe pa gjyq, në tokën shqiptare, më tepër se 1000 kosovarë të pafajshëm” (Ark.Min.Jashtme, v.1949, D.191)
Këtë masakër brenda kufijve të Shqipërisë, e konfirmon edhe prokurori i përgjithshëm ushtarak, Bedri Spahiu:
“Xhelatët e Rankoviçit-it, që janë shquar për krimet e tyre alla-fashiste kundër popullit të thjeshtë të Kosovës, i kanë vazhduar këto masakra kundra tyre nëpërmjet rrugës prej kufirit tonë në Kukës e deri në Ulqin, duke vrarë me qindra prej tyre. Ishte kjo, një rrugë e përgjakshme e fshatarëve të thjeshtë kosovarë brenda dhe jashtë tokës sonë deri në Ulqin” ( B. Spahiu, Pretenca në gjyqin e K.Xoxes, 1949)
Autorizimin (lejen) për futjen e kolonave me rekrutët e Kosovës dhe asgjësimin e mëse 1000 kosovarëve të pafajshëm, siç e cilësojnë dokumentet e mësipërme, e ka sigluar ministri i Brendshëm i Shqipërisë, Haxhi Lleshi, por autoritetet e Shqipërisë ia faturuan Koci Xoxes, si një kokë turku, për t’ia ngarkuar atij gjithë përgjegjësitë e kësaj masakre.
Natyrisht, ky është akti më antikombëtar dhe më i turpshëm i qeverisë komuniste shqiptare, jo vetëm në atë kohë kur u krye kjo masakër, por edhe për gjysmë shekulli, kur u hesht plotësisht për shkak të bashkëfajësisë.
Këtë na e dëshmon edhe deklarata e Zoi Themelit, shef i Mbrojtjes së Popullit të krahinës III (Shkodër), i cili pranon se rekrutët e mobilizuar kosovarë, jugosllavët “i vrisnin në masë rrugës, në Shqipëri, pa pasur faj”, se rekrutët shqiptarë që iknin nga kolonat për të shpëtuar kokën dhe u dorëzoheshin organeve të shtetit shqiptar, u ktheheshin, nga organet shtetit shqiptar, komandove jugosllave, prej të cilëve ata gjenin vdekjen. Zoi Themeli, gjithashtu, pohon se dorëzimi i rekrutëve kosovarë tek autoritetet jugosllave, bëhej me urdhër të krerëve më të lartë të shtetit shqiptar, pa marrë parasysh faktin se rekrutët ishin shqiptarë dhe nuk kishin bërë asnjë faj. Qeveritarët e Shqipërisë, jo vetëm që nuk bënë asgjë për të mbrojtur dhe siguruar jetën e tyre, jo vetëm që nuk protestuan për keqtrajtimin dhe vrasjet masive të shqiptarëve brenda kufijve të shtetit shqiptar, por i dorëzuan te jugosllavët edhe ata bashkëkombës që përpiqeshin të iknin nga kolonat e vdekjes. (Arkivi MB, D.1623)
Po tragjedia më e madhe ndodhi me kolonën e dytë, pjesë e së cilës ishte edhe rekruti Azem Hajdini – Xani, i cili përjetoi tmerret e Masakrës së Tivarit, por rastësisht shpëtoi nga vdekja dhe dëshmoi për këtë tragjedi kombëtare.
“Kur hymë në territorin e Shqipërisë, u gëzuam pa masë, – parashtron Azem Hajdini, – duke menduar se tash e tutje do të jemi nën përcjelljen e ushtarëve të shtetit tonë, Shqipërisë, dhe se nuk do të përjetonim mizoritë, siç i kishim përjetuar vazhdimisht në Kosovë nga serbët, malazezët dhe maqedonasit. Shumë shpejt, pra, u bindëm se as këtu nuk kishte vend për gëzim, sepse skenari i parapërgatitur vazhdonte të realizohej me përpikmëri dhe ngase gjatë rrugës nëpër territorin e Shqipërisë, përcjellësit i shtonin torturat e vrasjet ndaj nesh. Ata nuk na konsideronin më si bashkëluftëtarë të tyre, madje as si robër të luftës… Neve nuk na konsideronin as si kope bagëtish.”( A.Hajdini, Letër e hapur)
Sipas të dhënave të arkivave jugosllave, në Fushë-Arrëz u vranë 126 rekrutë shqiptarë në gjendje agonie, kur ishin në gjumë. Masakër dinake, jonjerëzore, në kundërshtim me çdo moral, fe dhe ligj.

“Kur kaluam Pukën, i nxorën nga kolona tre të rinj shqiptarë, të veshur me rroba kombëtare, dhe i pushkatuan para syve të kolonës si edhe para një skuadre ushtarësh të Shqipërisë. Dhe, për çudi, derisa ne qanim me dënesje, ushtarët e skuadrës së Shqipërisë e përcollën pushkatimin e tyre me duartrokitje!” (A.Hajdini, Masakra e Tivarit)
Në Gomsiqe ranë në kanionin e thellë dhe gjetën vdekjen 36 rekrutë dhe 14 u plagosën.
E njëjta gjë ndodhi edhe në Vaun e Dejës, në lumin Drin dhe në lumin Buna dhe në Shkodër; gjetën vdekjen qindra rekrutë shqiptarë dhe u lënduan një numër i madh të plagosurish.
Në kazermat e Shkodrës u pushkatuan 11 shqiptarë, ndërsa në kalimin e Bunës, 18 të tjerë.
Në mesditën e datës 31 mars 1945, në qytetin e vogël të Tivarit ishte ngritur kurthi, sipas një plani të parapërgatitur, për asgjësimin e gjithë rekrutëve shqiptarë.
Masakrën ishte ngarkuar ta kryente Brigada X malazeze, pikërisht në Tivar, qytet shqiptar, që përfshihej në Malin e Zi.
Kasaphana nisi në hyrje të Tivarit të Ri, mandej arriti pikun e saj në oborrin dhe në mjediset e ndërtesës së Monopolit të Duhanit. Sipas përllogaritjeve, rezulton se vetëm në Tivar u vranë 1560 shqiptarë të kolonës së dytë prej Brigadës X malazeze, të komanduar nga krimineli Markoviç.

Edhe nga kolonat e tjera, me rekrutë shqiptarë të mobilizuar kryesisht në viset shqiptare të Gostivarit, Tetovës, Kumanovës, Kërçovës dhe Shkupit, gjatë marshimit nëpër Shqipëri, të njëjtin fat patën.
Sipas burimeve jugosllave dhe shqiptare, rezulton se janë vrarë dhe zhdukur në këtë masakër 2.947 – 3.447 shqiptarë të pafajshëm. Por sipas dëshmive të të mbijetuarve, ky numër i kalon të 4.000-jët. Nga këta, sipas dokumenteve të Arkivave të Shqipërisë, mbi 1000 shqiptarë të Kosovës u vranë përgjatë rrugës nga Kukësi në Shkodër. Sipas Azem Hajdinit dhe dëshmitarëve të tjerë, nëpër territorin e Shqipërisë u vranë dhe u zhdukën 1500 shqiptarë të Kosovës. Heshtja 50-vjeçare e shtetit komunist shqiptar dhe e udhëheqjes kriminale hoxhiste, por edhe e udhëheqësve të Kosovës, si Fadil Hoxha, Xhavit Nimani, Mehmet Hoxha etj., ishte një përpjekje tjetër për të fshehur të vërtetën dhe bashkëfajësinë në këtë masakër ndaj bashkëkombësve të tyre.

Për shkaktarët e kësaj masakre me përmasa ballkanike, deri më tani nuk është marrë ndonjë përgjegjësi, nuk janë nxjerrë mësime, përkundrazi, janë vlerësuar e nderuar ekzekutorët e saj dhe krimi është fshehur.
Ndaj edhe është përsëritur në përmasa edhe më të mëdha, deri në ditët tona.
Krimi, në çdo kohë, duhet evidentuar e ndëshkuar, përndryshe të ndëshkon sërish.
Një komb nuk mund të jetë plotësisht i lirë nëse nuk e njeh historinë e tij, nuk mund të jetë i kulturuar nëse nuk distancohet nga çdo lloj krimi e dhune, nuk mund të jetë i qetë e të përparojë nëse nuk është në paqe me veten dhe me të tjerët.

Krimet, me përmasa, implikime dhe pasoja tragjike kombëtare e ndërkombëtare, si Masakra e Tivarit, duhen ndriçuar, drejtpeshuar e gjykuar drejtësisht, jo vetëm që të zbulohet e vërteta historike, por edhe që të dalin përgjegjësitë dhe të ndëshkohet krimi, në mënyrë që ai të mos mbetet si një kërcënim, si një njollë e pashlyer, si një plagë e hapur dhe si një urrejtje vepruese midis njerëzve dhe ndërmjet popujve, por të kthehet në një mësim, në një çlirim dhe në një mirëkuptim në rrugën drejt paqes dhe integrimit europian.

KNSh organizon konferencën shkencore ”Masakra e Tivarit 1945”

by

Portali nga Malësia – www.malesia.org njofton se Këshilli Nacional i Shqiptarëve në Malin e Zi organizon konferencën shkencore “Masakra e Tivarit 1945”.Konferenca do të mbahet në Ulqin me 30 dhe 31 mars 2013.

Më poshtë keni programin e plotë të kësaj konference, publikuar në faqen e internetit Malesia.org.

PROGRAMI
E shtunë, më 30 mars 2013

Ora 9:00 – 10:00 SEANCA HYRËSE
Hapja e Konferencës dhe përshëndetje

Udhëheqin seancën:
– Mehmet Bardhi
– Uran Butka
– Muhamet Shatri
– Lendita Ahmetaj
-Tahir Tahiri

– Fjala e hapjes: Mehmet Bardhi
– Fjala përshëndetëse: Tahir Tahiri, kryetar i Këshillit Nacional të Shqiptarëve në Malin e Zi
– Përshëndetje eventuale nga të ftuarit

Pushim për kafe

Ora 10:15 – 13:30 SEANCA I

Udhëheqin seancën:
– Beqir Meta
– Jusuf Bajraktari
– Ana Lalaj
– Qerim Lita
– Tahir Tahiri
—————————————————–
1. Jusuf Bajraktari
“Masakra e Tivarit-rast Sui generis”
2. Beqir Meta
“Masakra e Tivarit sipas dokumenteve jugosllave”
3 Ramë Manaj
„Burimet Arkivore në Agjencionin Shtetëror të Arkivave të Kosovës për Masakrën e Tivarit“
4 Uran Butka
“Masakra e Tivarit dhe përgjegjësia e shtetit Shqiptar”
5.Muhamet Pirraku
“Kush është përgjegjës për Masakrën e Tivarit 1945”
6. Qerim Lita
“Masakra e Tivarit në burimet e Arkivit shtetëror të Maqedonisë”
7. Sherbo Rastoder
8.Rrahman Parllaku
9.Endrit Musaj
“Pasqyrimi i Masakrës së Tivarit në historiografinë shqiptare pas vitit 1945 – 1990”
10.Mehmet Bardhi
“ Të ikurit që i shpëtuan Masakrës në Monopolin e Duhanit në Bregun e Tivarit dhe strehimi i tyre në familjet në rrethinë”
11. Zef Osmani
„Studimi i subjektit njeri-pjesëmarrës në Masakrën e Tivarit“
12.Ana Lalaj
“Masakra e Tivarit, tipar dhe kulm i dhunës ushtarake jugosllave në Kosovë”
13.Banush Pllana – dëshmitar

Ora 13:30 – 15:00 DREKA
( vetëm për referuesit në konferencë)

Ora 15:00 – 18:00 SEANCA II
Udhëheqin seancën:
– Mehmet Kraja
– Frasher Demaj
– Agim Vinca
– Endrit Musaj
– Basri Lika
————————————————————
14. Muharrem Dezhgiu
“ Roli i divizioneve e brigadave të Shqipërisë në ripushtimin jugosllav të Kosovës e viseve të tjera, si edhe në Masakrën e Tivarit”
15. Fehmi Rexhepi
“Masakra e Tivarit në historiografinë Shqiptare”
16 Mehmet Kraja
„Disa aspekte politike të masakrës së Tivarit“
17 Frasher Demaj & Lendita Ahmetaj
„ Masakra e Tivarit sipas deshmitarëve të kohës“
18. Zeqirja Neziri
“Ekzistenca, fiktivja dhe historikja” (Dy ngjarje lidhur me Tivarin në dy romane të Mehmet Krajës)
19. Zymer Neziri
20. Isa Xhaferi
21. Armando Boce
“ Roli i Partisë Komuniste Jugosllave në krijimin e konsolidimin e pushtetit komunist në Shqipëri”
22. Begzad Baliu
„Masakra e Tivarit e parë nga sytë e pjesëmarrësve të saj“
23.Romeo Gurakuqi
“Rrënjët historike të Masakrës së Tivarit”
24. Nail Draga
“Masakra e Tivarit, vazhdimësi e politikës antishqiptare”
25.Ahmet Halimi – dëshmitar

Ora 18:00 – 18:30 Diskutime
Pushim për kafe

E dielë, më 31 mars 2013

Ora 9:00 – 10:00 SEANCA III

Udhëheqin seancën:
– Muhamet Pirraku
– Ramë Manaj
– Romeo Gurakuqi
– Ismail Doda
– Mehmet Bardhi
————————————————
26. Agim Vinca
“Masakra e Tivarit në letërsinë shqipe”
27. Muhamet Shatri
“Masakra e Tivarit kulminacion i dhunës dhe terrorit kundër shqiptarëve në gjysmën e parë të vitit 1945”
28. Demë Mulliqi
„Përjetuesit e komunës së Pejës të Masakrës së Tivarit, sipas dëshmitarëve të gjallë”
29. Metë Shatri
„Masakra e Tivarit: e kurdisur dhe e gjykuar me harresë“
30.Daut Bislimi
“Masakra e Tivarit ne historiografinë shqiptare”
31. Ismail Doda
“Burime gojore për Masakrën e përgatitur në Tivar (1 prill 1945 ) dhe pasojat e saj”
32. Smajl Smaka
„Masakra e Tivarit, sfidë për historinë“
33. Basri Lika
“Masakra e Tivarit, vendimet që e shkaktuan”
34. Ibrahim Berjashi
“Tragjedia e fshehur”
Ora 10:15 – 10:45 Diskutime
Ora 10:45 – Fjala e mbylljes
Pushim për kafe

Ora 11:30 -14:00 Vizitë në vendin e masakrës
– Monopoli i Duhanit, Tivar (në Breg të Tivarit)

Ora 14:00 – 15:00 DREKA
( vetëm për referuesit në konferencë)

Shënim 1: Studiusit nga jashtë Ulqinit do të akomodohen në hotelin “Mediteran”
Pritja nga organizatori prej orës 17:30 të premten, më 29. 03. 2013
Shënim 2: Konferenca punimet do t’i zhvillojë në sallën e hotelit “Mediteran”
Shënim 3: Koha për leximin e kumtesës është deri në 10 min.
Kumtesat e shkruara dhe një kopje e tyre në formë elektronike i dorëzohen sekretarisë për botimin e tyre
Vërejtje: Akomodimi dhe ushqimi janë të parapara vetëm për referuesit në konferencë.

 

KRISTO KIRKA- Emigrimi në SHBA

by

 Ne Foto: Boston 1906. Kristo Kirka në të majtë të Fan S Nolit, në të djathtë Sotir Peci.
Mërgimi  i shqiptarëve në Amerikë kishte nisur në fund të shek.XIX, ndërsa në shek.XX Amerika u bë vendi kryesor dhe më i lakmueshëm i emigracionit shqiptar.
Dallohen tri etapa të emigracionit shqiptar drejt Amerikës: e para fillon nga fundi i shek.XIX dhe mbaron në vitin 1920, me rikrijimin e shtetit të pavarur shqiptar; etapa e dytë përfshin periudhën midis dy luftërave botërore dhe etapa e tretë  përfshin periudhën pas Luftës së Dytë Botërore.
Periudha  e parë e këtij emigrimi ngërthen vitet 1892-1920, kohë e ndryshimeve të mëdha politike e kombëtare në Ballkan dhe në Shqipëri. Ajo ka si tipar kryesor  fluksin në përmasa të konsiderueshme të emigracionit shqiptar në Amerikë, përmirësimin e tij ekonomik, fillimin dhe zhvillimin e një lëvizjeje të fuqishme kombëtare në mbështetje të pavarësisë, shtetit  shqiptar dhe mbrojtjes  së integritetit territorial e kombëtar të Shqipërisë të rrezikuar nga pushtuesit fqinjë, por edhe nga pazarllëqet dhe interesat e Fuqive të Mëdha.[1]
Edhe pse kishte shkuar më parë ndonjë shqiptar i vetmuar, viti 1894 shënon vajtjen  në SHBA të  një grupi prej 17 korçarësh, me udhërrëfyes Kol Kristoforin, duke  formuar  bërthamën e diasporës shqiptare në Amerikë.
  Motivi parësor i shqiptarëve që emigronin nga vendi i tyre, ishte ai ekonomik.

Gjendja ekonomike e Shqipërisë në fillimet e shek.XX ishte e shkatërruar plotësisht. Ende nën pushtimin e të “sëmurit të Bosforit”, ajo vuante, veç të tjerash, edhe nga një krizë e rëndë ekonomike e pashpresë, e shkaktuar nga regjimi feudal otoman, prapambetja e gjithanshme, rrënimi total i bujqësisë dhe  taksat  e papërballueshme.

   Krahas emigrantëve ekonomikë, u shfaqën edhe emigrantët politikë, që gradualisht përbënin numrin më të madh ndër ata. Faktori politik ka luajtur një rol të rëndësishëm për emigrimin shqiptar drejt Amerikës. Madje, sipas burimeve të ndryshme, ky faktor ka rolin kryesor. Shpërthimi i kryengritjeve shqiptare antiosmane, trazirat e shpeshta brenda Perandorisë Turke dhe kriza e saj e thellë politike, luftërat e vazhdueshme, sidomos  Lufta italo-turke, shpërthimi i luftërave ballkanike, por edhe i mynxyrave të brendshme, shkelja e Shqipërisë nga ushtritë e huaja, pasiguria e jetës e të tjera kanë qenë  faktorët kryesorë që shkaktuan një valë të madhe emigracioni nga Shqipëria, kryesisht nga Shqipëria e jugut drejt SHBA. Ndër ta, duhet veçuar pushtimi i Shqipërisë së jugut nga ushtria greke në prag të shpërthimit të Luftës së Parë Botërore, masakrat dhe terrori që  bënë  gjatë këtij pushtimi.[3]

   Gazeta “Kombi” e Sotir Pecit, shkruante: “Nuk jemi më tepër se 50 e ca, që ne, duke marrë shembuj të tjerët, erdhëm këtu në Amerikë, e cila pas pakë do të jetë vendi, që do të ketë më shumë shqiptarë” [4]

   Emigrantët e parë shqiptarë u vendosën në qytetin e madh të Bostonit, por  u përhapën edhe në qytetet e tjerë të shtetit Massachusetts. Mandej, për arsye pune,  u përndanë edhe  në shtetet e New York-ut, Pennsylvani-së, Michigan-it, Missour-it, Ohio-s  etj.  Qendër e rëndësishme e emigrantëve shqiptarë u bë New England, që përfshinte shtetet: Maine, New Hampshire, Massachusetts, Rhode Island dhe Connecticut.[5]

   Emigantët shqiptarë u punësuan kryesisht në fabrikat e tekstileve, të këpucëve dhe industrinë e rëndë, por një pjesë e tyre u mor me tregti e biznes të vogël. Sipas gazetës “Kombi”, shqiptarët ishin shpërndarë në 12 qytete amerikane dhe kishin hapur 6 restorante, tri furra buke, një berberhanë etj. Në faqet e kësaj gazete botoheshin reklamat për hotel-restorant “Skënderbeg”, hotel “Korça”, hotel “Albania”, restorant “Tomorri”, hotel “Ali Pasha” dhe biznese të tjerë.

   Megjithatë, mendoj se emigrimi për shkaqe politike ka qënë determinant, sepse gjatë kësaj periudhe ( 1900-1920) në hapësirën shqiptare ndodhën ngjarje të rëndësishme politike, siç ishte lufta e armatosur për çlirim kombëtar, shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë, zaptimi i vendit  nga ushtritë greke e serbo-malazeze, që bënë masakra të padëgjuara, mandej pushtimi nga ushtritë italiane, austriake dhe franceze përgjatë Luftës së Parë Botërore, kryengritja antikombëtare e Haxhi Qamilit dhe rrëzimi i shtetit shqiptar, kthimi i Shqipërisë në një shesh lufte dhe interesash politike të forcave ndërluftuese ballkanike dhe europiane etj. Të gjitha këto situata kombëtare, por edhe mjaft ngjarje të rënda  lokale, e tronditën dhe e rrezikuan seriozisht jetën, qenien dhe ekzistencën shqiptare në trojet e tyre etnike, ndaj një pjesë e popullsisë shqiptare u largua nga Shqipëria për në vendet e tjera, kryesisht në  Turqi, Misir, Rumani, Bullgari, ku ekzistonin kolonitë e mëparshme të emigracionit shqiptar, por, më së shumti, në Amerikë, ku u mundësohej punësimi dhe jetesa.

   Studiuesi J.S. Roucek, i njohur për hulumtimin e emigracionit shqiptar dhe jugosllav në Amerikë, thotë se refugjatët politikë përbënin shumicën  e emigracionit shqiptar në SHBA.[6]

   Ky fakt bëri që edhe veprimtaria e tij kryesore të ishte politike, e lidhur ngushtë me fatin e Shqipërisë dhe të kombit shqiptar.

   Kjo periudhë e parë përkon edhe me migrimin dhe veprimtarinë e Kristo Kirkës në SHBA, refugjat për motive politike, por që u bë një nga veprimtarët më të shquar të çështjes sonë kombëtare.

   Ai është një nga të parët shqiptarë që shkeli në Tokën e Re, më 28 qershor 1904,   kur sapo ishin bërë përçapjet dhe ishin hedhur hapat e parë të lëvizjes kombëtare shqiptare nga  atdhetari dhe intelektuali i shquar  Petro Nini Luarasi, i cili kishte ardhur në Amerikë  në maj të vitit 1904, gati dy muaj më parë se Kristoja. Petro Nini Luarasi, ish-mësuesi i shkollave të para shqipe në Kolonjë dhe në Korçë, por edhe mësuesi i parë i Kristos, rilindësi që Patriarkana Greke e kishte shkishëruar e mallkuar, e vijonte veprimtarinë patriotike dhe arsimore mes shqiptarëve edhe në Amerikë. Ai themeloi në vitin 1905 në Buffalo dhe dhe Jamestown të New-Yorkut shoqëritë e para shqiptare “Pellazgu” dhe  “Mall’i Mëmëdheut”. Këto shoqëri  patriotike e arsimore mblodhën mjaft shqiptarë jo vetëm në Buffalo dhe Jamestown, por edhe më gjerë dhe u bënë  vatrat  e para të  rëndësishme të lëvizjes kombëtare shqiptare në SHBA.

   Gazeta “Kombi” shkruante: “Qëllimi i shoqërisë me qendër në Buffalo, themeluar prej intelektualëve të vërtetë, është të mbjellë vëllazërinë, dashurinë, bashkimin, duke përhapur udhën e qytetërimit me anën e librave, që do të shtypë”.[7]

   Petro Luarasi, si një rilindës, e kishte kuptuar me kohë se bashkimi, organizimi  dhe mbrothësimi i shqiptarëve mund të bëhej me anë të dijes, ndaj ai u bë pishtar i saj. “Ai ishte një librari me dy këmbë, me xhepat mbushur plot me pamflete, revista e gazeta. Petron mund ta krahasojmë me Shën Janin, sepse përgatiti udhën e Lëvizjes Kombëtare për ata që ardhën pas tij” –shkruante Konstandin Demo.[8]

Ndërsa Fan Noli e quante Petro Ninin – të parin pionier të lëvizjes kombëtare në Amerikë.[9]

    Shoqëria “Mall’i Mëmëdheut” bëri thirrjen e parë për t’u bashkuar gjithë shqiptarët në një shoqëri të përbashkët.

    Kristoja gjeti te Petro Nini  mikun e vjetër të familjes Kirka. Kur ishte mësues i shqipes në shkollën shqipe të Korçës, Petroja vinte shpesh në shtëpinë e Dhimitrit, ku bisedonin për hallet e kazasë së Korçës, pengesat për gjuhën e shkollat shqipe, propagandën turke e greke si edhe për përpjekjen atdhetare shqiptare brenda e jashtë Shqipërisë. Kristoja i vogël nuk merrte pjesë në këto kuvendime, por dëgjonte nga prindët fjalë të mira për mësues Petron dhe i rritej dashuria për atë. Por ja që e solli fati që ata të dy, të ndodheshin në të njëjtën kohë në Amerikë dhe të  bashkëpunonin si veprimtarë kombëtarë, madje, kur Petroja u kthye në Shqipëri, veprën e tij e vijoi Kristoja, i cili përfaqësoi edhe shoqërinë “Mall’i mëmëdheut” në përpjekjet për themelimin e “Vatrës”.

   Kristoja i ri u vendos në qytezën e Natick-ut, afër Bostonit, ku kishte disa  emigrantë shqiptarë  nga treva e tij. Si gjithë të tjerët, bënte punë krahu për gjashtë ditët e javës, ndërsa të dielave  shkonte  në Buffalo  dhe  bashkëpunonte  me Petro Ninin në shoqatën “Mall’i Mëmëdheut”, por edhe Petroja vinte shpesh në Natick, ku banonte Kristoja dhe mjaft miq të Petros.

   “Banonim së bashku, në grupe deri në dhjetë veta, në banesa që i quanim “konakë”. Gatuanim e hanim së bashku dhe secili paguante pjesën e vet, në mënyrë të barabartë. Kështu, kursenim më shumë para, që t’ua dërgonim familjeve në Shqipëri. Njëri zgjidhej kryetar i konakut dhe ai caktonte detyrat për të tjerët, siç ishte përgatitja e ushqimit, larja e enëve, pastrimi e të tjera. Në kësi rastesh, kur ishim tok, nuk mungonte as muhabeti e as humori. Një herë, kur unë isha kryetar konaku, mbasi u caktova të gjithëve detyrat, hidhet Ndrekoja dhe më thotë:

   – Po ti, Taqi, ç’do të bësh, se nuk i vure vetes asnjë punë!

   – Unë do të pres e do të përcjell miqtë, kur të na vijnë, se jam i pari i fshatit! – qesha unë.

   Po më e bukura ndodhi me Vasil Dardharin. Meqenëse ai punonte gjatë gjithë natës për të shpërndarë qumështin me karrocë nëpër shtëpitë e klientëve, e lamë të lirë nga çdo detyrë në konak, në mënyrë që ai të mund flinte gjatë ditës. Por vumë re që Vasili, sa kthehej nga puna në sabah,  në vend që të flinte, dilte jashtë për të shëtitur. Një ditë shokët e pyetën:

   – More Vaso, si ia bën ti pa vënë gjumë në sy?

   – Fle unë, fle, – u përgjigj qetë-qetë Vasili.

   – E kur fle, zotrote? Ne këtu jemi…

   – Fle gjatë natës, kur punoj.

   – Si?!

   – Po, fle që çke me të, kur kuajt ecin në rrugë dhe ndalen vetë para shtëpisë, ku do të lë shishet e qumështit. Janë mësuar tashmë, se i njëjti avaz është. Atëherë zgjohem, lë shishet te porta dhe hip përsëri në karrocë. Hya! Kuajt nisen dhe unë ia këpus gjumit prapë.

   U shkulëm së qeshuri.

   Megjithëse puna ishte e rëndë dhe  lodheshim shumë, e përballonim bashkërisht. Kur ndonjëri sëmurej apo nuk ishte në gjendje pune, e ndihmonim ne të tjerët. Por, mbi të gjitha, ishte mësimi në gjuhën shqipe, sepse një pjesë nuk dinte shkrim e këndim. Çdo të diel, mua më takonte të bëja dy orë mësim në gjuhën tonë. Dhe e bëja me shpirt. Ishte kënaqësi e madhe për mua, kur ata që s’kishin pasur mundësi të shkolloheshin  në Shqipëri, tani u shkruanin letra familjarëve të tyre në gjuhën e mëmës dhe merrnin letra prej tyre”. [10]

   Kristoja e  nisi përpjekjen me propagandimin e shoqërisë “Mall’i Mëmëdheut” , që u bë një nga organizatat më të fuqishme, ku u mbështet më vonë themelimi i Federatës “Vatra”. Ideja dhe përpjekja e Kristos në atë kohë përmblidhej tek fjala shqipe, tek lëvrimi i gjuhës shqipe tek emigrantët shqiptarë. Ai mendonte se nëpërmjet mësimit të gjuhës shqipe të lëvruar do të shkohej tek ndërgjegjësimi kombëtar dhe mbrojtja e të drejtave kombëtare. Një njeri pa identitet kombëtar është një hiçgjë, u thoshte ai bashkëkombasve, pjesa më e madhe e të cilëve ishin të pashkolluar.

   Në këtë kohë Kirka mendonte dhe vepronte si një rilindës. Pema e Rilindjes ishte shqiptarizmi apo nacionalizmi i ndritur shqiptar, ithtar i të cilit ishte dhe mbeti Kristo Kirka.

   “Ideja e nacionalizmit lindi, së pari, në mendjen e disa shqiptarëve inteligjentë dhe me ndjenja të larta, – shkruante Kirka. – Të parët e idesë nacionaliste na çfaqen Abdyl, Naim dhe Sami Frashëri dhe, më parë, Naum Vithkuqari, që filloi të përpiqej për të gjallur kombësinë shqiptare, pikë së pari me krijimin e shkronjave e të librave shqip, me përhapjen e gjuhës letrare dhe bashkë me këto, dijenitë njerëzore midis shqiptarëve. Ideja e nacionalizmës rrjedh nga një dëshirë, që çfaqet te njeriu për të lartësuar mendërisht, moralisht, estetikisht dhe teknikisht popullin prej ku ka dalë. Kjo ndjenjë me të vërtetë është e shenjtë, sepse përbën një vetmohim në përkrahjen e interesave kolektive të kombit” [11]

   Gjatë viteve 1904-1906 në SHBA, veçanërisht në Boston, pati një valë të fuqishme emigracioni  jo vetëm nga Shqipëria, por edhe nga kolonitë shqiptare në Egjipt, Europë etj. Ndër ta edhe mjaft figura të shquara të mendimit e të lëvizjes kombëtare, si Sotir Peci (1905), Fan Noli (1906), të cilët i dhanë shtysë, motiv dhe vlera veprimtarisë patriotike të shqiptarëve atje.

   Në muajin qershor 1906, Sotir Peci botoi në Boston gazetën e parë në Amerikë, me emrin “Kombi”. Platforma politike e kësaj gazete ishte e njëjtë me programin politik të lëvizjes kombëtare në Shqipëri, e cila në atë kohë kërkonte një Shqipëri autonome në kufijtë e katër vilajeteve, në kornizë të Perandorisë Osmane, lejimin e hapjes së shkollave shqipe, krijimin e një administrate shqiptare, përdorimin e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare etj.

   Fan Noli bashkëpunoi ngushtë me Pecin dhe të dy bashkë, ndonëse në kushte të vështira ekonomike, nxorën një gazetë bashkëkohore dhe shumë të dobishme për bashkimin dhe emancipimin e shqiptarëve. 

   Edhe Kristo Kirka ndihmoi në financimin  dhe përhapjen e gazetës “Kombi” tek shqiptarët e Boston-it dhe të Natick-ut. Ishte një moment kritik, kur gazeta e vetme dhe e dashur e shqiptarëve ndodhej përpara një falimentimi, sepse brenda një viti ajo hyri në një borxh prej 485 dollarësh të asaj kohe. Kjo gjendje e vështirë i detyroi Sotir Pecin dhe Nolin të shkonin në Natick, njëra nga qendrat kryesore të atdhetarizmit shqiptar dhe të kërkonin ndihmë për gazetën. Këtu ata gjetën atdhetarë të flaktë, si Kristo Kirkën, Andrea Panin, Kol Tromarën, Ilo Tromarën, Sotir Nokën e të tjerë, të cilët e shlyen së bashku të gjithë borxhin e gazetës dhe ndihmësuan që ajo të vazhdonte botimin. [12]

   Kështu, Kristo Kirka  u lidh ngushtë me kauzën kombëtare, sidomos me shtypin shqiptar  dhe u bë një nga organizatorët  e drejtuesit  kryesorë të gazetarisë  shqiptare në SHBA.

   Atëbotë, Kirka ishte ende i ri, plot energji, besim në vete dhe në çështjen kombëtare. Dhe, jo vetëm që merr pjesë në çdo veprimtari, por bëhet krah i Petro Luarasit, Fan Nolit, Sotir Pecit.

   Djaloshi që kishte lënë Korçën, po binte në sy për shpirtin atdhetar dhe energjitë e pakursyera. Ai shpejt fitoi besimin e lëvizjes patriotike shqiptare në SHBA.[13]

   Në kujtesën e tij djaloshare mbeti i pashlyer tubimi i 1 janarit 1907  në Jamestown, organizuar nga shoqëria “Mall’i Mëmëdheut”, me rastin e ardhjes së Bajo Topullit në Amerikë, si përfaqësues i Komitetit të fshehtë të Manastirit. Në këtë mbledhje, ku merrnin pjesë edhe mjaft shqiptarë që nuk ishin anëtarë të shoqërisë, ligjëroi aktivisti i njohur i saj, Thanas Floqi, si edhe mysafiri nga Shqipëria, Bajoja, i cili foli për çetat e para kryengritëse të lirisë në Shqipëri.[14]

   Po ashtu, mbresë të madhe i la mitingu i madh që u organizua nga shoqëria “Mall’i Mëmëdheut” në Boston,  për të nderuar kujtimin e dëshmorit të kombit, Spiro Vani Kosturi dhe për të protestuar kundër vrasjes së tij nga shovinistët grekë në Selanik, ku kishte shkuar të siguronte armë për kryengritësit e lirisë. Kristoja e kishte njohur Spiron në Korçë, ishin pothuaj moshatarë dhe miq familjarë. Spiroja ishte atdhetar i çartur, i ngjante të atit, Vanit, që s’kursente gjë për Shqipërinë. Në këtë miting shqiptarët mbanin në duar flamuj shqiptarë dhe amerikanë dhe mbajtën fjalime të zjarrta Petro Luarasi, Fan Noli, Sotir Peci e të tjerë.[15]

   Kështu, Kristoja i ri u fut dalëngadalë në rrjedhën kombëtare, si edhe në veprimtaritë e lira shoqërore të shqiptarëve në Shtetet e  Bashkuara të Amerikës. Këtë liri dhe këtë ndjesi nuk e kishte provuar kurrë më parë, ndaj edhe ishte aq i çlirët, i hedhur dhe optimist.  

   Qazim Prodani, një nacionalist i shquar kolonjar, shkruante në gazetën “Besa”:

   “Kirka popullor dhe shumë i dashur, rrallë bëhej mik me lehtësi, rrallë lidhte shoqëri menjëherë. Sepse rrallë gjente te njerëzit atë kuptim që ai i jepte kauzës shqiptare, detyrës së shqiptarit; atë shpirt vetmohimi dhe guximi, që e priu tërë jetën si ushtar lirie në mërgim dhe në atdhe.  Dhe një ditë me qiell të ngrysur, plot me re të zeza që mbulonin horizontin e Ballkanëve, djaloshi Kristo, pa i dirsur mustaqja, por q’e ndiente veten burrë, burrë shqiptar, merr rrugën e gjatë drejt Botës së Re. Nuk vete në kurbet të fitojë para, nuk e lë Shqipërinë për ta harruar. Jo, vete të punojë, të përpiqet, të luftojë për lirinë e Shqipërisë. Kërkon të shohë në Korçën e tij, në Shqipërinë katërvilajetëshe, të valojë flamuri me dy krerë, flamuri kuq e zi dhe asnjë tjetër.  Kristoja nuk ndjente dashuri më të madhe  në shpirt sesa dashuria për mëmëdhenë, ashtu si e thërriste ai në atë kohë. Dhe kësaj dashurije, iu kushtua tërësisht, sa i ri e plak, në luftë e në paqe, në Shqipëri e në dhe të huaj. Mëmëdheu ishte kulti i Kristos dhe kombi e shqiptarizmi – feja e tij, besimi i shpirtit fisnik, që qëndronte n’atë trup të pastër, i pastër si dëbora e Gramozit!”. [16]

   Në jetën e Kristo Kirkës së ri, ka luajtur një rol të veçantë njohja, miqësia dhe bashkëpunimi me Fan Nolin. Noli, pasi arriti në New York (maj 1906), shkoi në Buffalo, ku ishte ngritur shoqëria “Mall’ i Mëmëdheut”. Ai u vendos në këtë qytet për të ndihmuar në punët patriotike të shoqërisë dhe për ta kthyer atë në një vatër për të gjithë shqiptarët. Në Buffalo Noli filloi punë në një punishte tanini  dhe banonte në një konak ku flinin nëntë shqiptarë. Por miqësia me ta, sidomos bashkëpunimi me Petro Ninin, e bënin të përballonte çdo vështirësi.

   Në Buffalo u njoh edhe me Kristo Kirkën, i cili vinte atje në fundjavë për të marrë pjesë në veprimtaritë e shoqërisë “Mall’ i Mëmëdheut”. Kristoja e pëlqeu mendjen e ndritur të Nolit, kulturën e pazakontë dhe atdhetarinë e palëkundur të Nolit. Ata u bënë miq dhe e vazhduan miqësinë e bashkëpunimin gjithë jetën.

   Me nismën e  Fan Nolit, në fillim të vitit 1907, u themelua shoqëria “Besa-Besën”, e cila synonte të mblidhte rreth saj  shqiptarët e  New-England-it, por edhe më gjerë. Në krye të kësaj shoqërie u zgjodh Fan  Noli, kryetar dhe Gerri Adams, nënkryetar. Në janar dhe shkurt të vitit 1907 u formuan shoqëritë “Koha” ( New York) dhe “Lidhja” ( Saint Louis). [17] Faksimile 4

   Shoqëria “Besa-Besën” kishte në programin e saj politik mbështetjen e  të drejtave kombëtare të shqiptarëve dhe në atë kulturor, hapjen e shkollave shqipe në Shqipëri, botimin dhe përhapjen e literaturës shqipe, që do të propagandonte idetë e lirisë dhe të përparimit, po ashtu edhe organizimin e shqiptarëve të Amerikës në një lob të fuqishëm në ndihmesë të kombit .  Kjo shoqëri caktoi si festë të saj Shën Gjergjin, për nder të heroit tonë kombëtar dhe kjo ditë do të kremtohej  nga të gjithë shqiptarët, ortodoksë e myslimanë.

   Të parët që e përkrahën formimin e shoqërisë Besa-Besën” dhe që krijuan menjëherë degën e kësaj shoqërie në Natick, ishin shqiptarët atdhetarë të këtij qyteti të vogël, por me kontribute të mëdha në çështjen kombëtare. Në Natick, tashmë ishin shtuar emigrantët shqiptarë. Kristoja u bë shpirti i tyre. Në mbledhjen themeluese të degës së shoqërisë “Besa-Besën” në  Natick, mori pjesë edhe Fan Noli, me cilësinë e kryetarit të shoqërisë, si edhe disa personalitete amerikane, që përkrahnin çështjen shqiptare. Pasi u miratua nga pjesëmarrësit kanunorja e shoqërisë, u bënë zgjedhjet e pleqësisë së kësaj dege dhe u zgjodh kryetar Ilo Tromara.[18]

   Kjo përpjekje kombëtare bëhej edhe më e domosdoshme, sepse  propaganda greke, agjentët dhe intrigat  e saj gëlonin, jo vetëm në Shqipëri, por e kishin shtrirë veprimtarinë antishqiptare edhe në SHBA, në qarqet politike të saj, madje edhe ndërmjet emigrantëve shqiptarë, për t’i përçarë  apo për t’i bërë për vete me të gjitha mënyrat e mjetet. Veçanërisht, nëpërmjet kishës greke.

    Themelimi i shoqërive të para shqiptare si edhe veprimtaria e tyre kombëtare, nuk shikohej me sy të mirë prej qarqeve politike greke. Ato i shqetësonte fakti që shqiptarët ortodoksë të Amerikës, të cilët grekët i konsideronin si grekë të Epirit, jo vetëm që ndjeheshin etnikisht dhe kombëtarisht shqiptarë, por qëndronin në radhët e para të lëvizjes për të drejtat kombëtare të popullit shqiptar. Edhe individë apo grupe të caktuara nga emigrantët ortodoksë shqiptarë, që fillimisht ishin nën ndikimin e propagandës greke, po shkëputeshin prej këtij ndikimi.  Përjashtim bënin këtu grekomanët, të cilët, në bashkëpunim me rrethe të caktuara greke, vijuan veprimtarinë e vet sabotuese  ndaj lëvizjes patriotike shqiptare.[19]

   Madje, për të neutralizuar idetë dhe veprimtaritë kombëtare shqiptare, emigrantët politikë ekstremistë grekë krijuan në SHBA sillogjet e tyre antishqiptare, si “Ipiro Alvanikos Sillogos” në New York apo “Vëllazëria Epiriote” në Worcester, ku bashkoheshin edhe elementë grekomanë, si edhe kisha greke.

   Kristo Kirka, iu kundërvu politikës së sillogjeve “vorio-epirote”, që propagandonin edhe në SHBA se çdo i krishterë ortodoks është grek. Përkundrazi, ai vetë, por edhe shqiptarët e tjerë ortodoksë, si: Petro Nini Luarasi, Fan Noli, Sotir Peci, Kristo Floqi, Kristo Dako, Thanas Floqi, Sotir Mikeli,  Llambi Bimbli, Vangjo Miller, G.Gjoleka, At Naum Cere, Kol Rodhe  e shumë të tjerë ishin gurët e themelit të kombësisë shqiptare në Amerikë. Sikundër të parët e tyre rilindës ortodoksë: Kristoforidhi, Veqilharxhi, Vaso Pasha, Vreto, Mitko, De Rada, Koto Hoxhi e të tjerë,  vunë themelet e shqiptarizmës e të shtetit kombëtar shqiptar.

   Kristo Kirka rrëfen:

   “Aq e madhe qe propaganda greke kundër shqiptarëve dhe Shqipërisë, sa që, përveç atyre misionarëve të “Megaloidesë” që vepronin në Amerikë, dërgoheshin edhe të tjerë here pas here nga Athina. Një herë, u bënë lajmërime se një profesor i Universitetit të Athinës do të mbante një konferencë në Boston për të ashtuquajturin “Vorio-Epir”. Disa nga ne, shqiptarët e Natick-ut, vendosëm që të shkonim në atë konferencë. Grupi ynë shkoi në sallën e konferencës një orë përpara fillimit dhe zuri vend në radhët e para.  Organizatorët u shqetësuan, por nuk na nxirrnin dot jashtë. Profesori Ricos   mbajti një ligjëratë të gjatë për historinë e Greqisë dhe askush nuk e trazoi. Por, kur hyri në temë dhe nisi të “argumentonte” me fjalë të rreme se “Vorio-Epiri” është grek, se çdo ortodoks në Shqipëri është grek, unë nuk durova dot, u ngrita më këmbë dhe e ndërpreva, duke i folur në gjuhën greke, të cilën e kisha mësuar  në gjimnazin grek të Korçës. “Unë jam ortodoks dhe, siç e dëgjon, flas mirë greqisht. Por nuk jam grek, jam shqiptar i kulluar dhe e kam për nder që jam i tillë. Kështu janë edhe ortodoksët e tjerë shqiptarë, përveç atyre që i gënjeni apo i paguani ju. Unë jam nga Korça, që ju e quani Vorio-Epir, po në Korçë nuk ka asnjë grek për be. Bile edhe Follorina, Kosturi, Konica, Janina dhe gjithë Çamëria, që ju i kini zaptuar padrejtësisht, janë shqiptare. Ti gënjen, nuk je historian i vërtetë, je falsifikator i historisë!”  Grekët që ishin në sallë, m’u vërsulën, por kërcyen shqiptarët që kishin ardhur me mua dhe filloi një përleshje e paparë ndonjëherë. Krisën grushtet dhe karriket. Konferenca u prish. Mua më rrethuan shokët dhe më nxorrën përjashta. Kur erdhi policia, ne ishim larguar. Ngjarja bëri bujë dhe shkruan gazetat amerikane, shkroi gjatë  edhe gazeta jonë “Kombi”. Kjo ngjarje bëri përshtypje edhe tek shqiptarët e Amerikës, që filluan të na mbështesnin dhe të afroheshin me ne, sepse u bindën se e drejta ishte me ne, por kjo e drejtë fitohej po të bashkoheshim dhe të organizoheshim. Na  u afrua edhe një arbëresh i Greqisë, me llagapin Greims, që e bëra mik. Sa herë që binte fjala për veprimtarinë time dhe përplasjen me grekët, më jepte të drejtë. Ai rrëfente sesi ishin asimiluar arvanitasit në Greqi me anë të dhunës, propagandës helene, kishës greke, ndërrimit të emrave dhe mohimit të çdo të drejte kombëtare, përfshirë edhe mohimin e shkollimit në gjuhën shqipe. “Po të thuash në Greqi që jam arvanitas,  ose të flasësh shqip, të shpërngulin nga trojet, të marrin pasurinë  dhe të degdisin në Anadoll”, – më thoshte miku im. “Ja, unë nuk di shqip, as fëmijët e mi nuk dinë”. Kur mori vesh ngjarjen me profesorin grek, erdhi e më përgëzoi. U ulëm të pinim kafetë dhe ai më tregoi se ishte zënë me grekët, duke mbajtur anën tonë.

   – Është thirrja e gjakut, – tha dhe më përqafoi.

   – Ore Kosta, i thashë, ti mbiemrin e ke Greims, të amerikanizuar. Si e ke pasur në Greqi?

   – Ngremutis, – m’u përgjigj.

   Unë mbeta me buzë në gaz. Ai dyshoi dhe më pyeti:

   – Ç’kuptim ka në gjuhën shqipe?

   U përpoqa t’i shpjegoja, sipas mëndjes sime, që ky emër përbëhej nga dy fjalë: ngre dhe mut, si  dhe kuptimin e tyre. Ai nuk u fye, përkundrazi u gjallërua, sytë filluan t’i shkëlqenin dhe ma ktheu:

   -Tamam. Gjyshi im ishte nga një fshat arvanitas në rrethinat e Athinës. Banorët ishin bujq të mirë, merreshin sidomos me kopshtari. Kam dëgjuar që i quanin barbaçë.

   – Ndoshta kjo shpjegohet me fjalët “bar” dhe “bahçe”, meqenëse ishin bahçevanë.

   – Nuk e di, tha Kosta, por di që tim gjysh, Kosta quhej, e thërrisnin “Ngremutis” në fshat, se ngrinte pleh me qerre dhe e çonte në kopshtet e fshatarëve. Tani e kuptoj nga e ka origjinën llagapi im shqiptar. S’e kam për turp, përkundrazi.

   Më bëri përshtypje ky ngazëllim i tij. Ky rrënjëshkulur, ky Kosta Greims, tashmë shtetas amerikan, që jeton në lobin grek, mallëngjehet e gëzohet kur e kupton dhe e ndjen plotësisht se është shqiptar, se ajo shtytje e brendshme i vjen nga shtresat më të thella të ndërgjegjes, se ajo klithmë e brendshme është thirrja e gjakut arbëresh, gjakut jo të shprishur! A ka gjë më tronditëse, por edhe më të madhërishme?” [20]

   Nga këto rrëfime mëmëdhetare, por edhe psikologjike, kuptojmë që Kristoja kishte një dell prej shkrimtari, por që, për rrethanat e jetës, nuk e kishte zhvilluar. Këtë prirje të tij  e vëmë re edhe në shkrimet  botuar në shtypin e kohës, në letëkëmbimet, sidomos në kujtimet e tij.

   Me përpjekjen dhe mbështetjen e Kristo Kirkës, veprimtari  tjetër i shquar në fushën e arsimit shqiptar, Kristo Dako, çeli në fillim të qershorit 1908 një shkollë në Natick, për t’u mësuar bashkëkombasve gjuhën shqipe dhe dijen, por edhe anglishten, që u duhej shqiptarëve për t’u integruar në shoqërinë amerikane.(Marre nga libri i Uran Butkes”Kristo Kirka”, 2012- Vijon)

 


[1] Beqir Meta Federata panshqiptare “Vatra”, 2002

[2] Kostandin  Demo, The Albanians in Amerika, Boston Mass 1960

[3] B. Meta,Federata Panshqiptare “Vatra”, Tiranë 2002

[4] Gazeta “Kombi” 30 qershor 1906

[5] J.S.Roucek, The Albanian and Yugoslav immigrants in Amerika,  1937-1938.

[6] Po aty

[7] Gazeta Kombi, korrik 1906

[8] The Albanians in Amerika, Boston Mass, 1960

[9] A. Uçi,Petro Nini Luarasi, Tiranë 2011

[10] N.Kirka. Për mëmëdhenë.

[11] Gazeta “Fjala e Korçës” Konferenca e K.Kirkës.

[12] K.Demo, vepër e cituar, f.60

[13] D. Greca, Gazeta “Albania”, 3 maj 2000

[14] Gazeta “Kombi”, janar 1907

[15] Sipas K. Demo, vepër e cituar dhe kujtimeve të K.Kirkës

[16]  Gazeta “Besa, nr.25, shtator 1955.

[17] K.Demo, vepër e cituar

[18] Gazeta “Kombi” 1906, nr.18

[19] V.Duka, Shqiptarët në rrjedhat e Shek.XX

[20] N.Kirka, Për mëmëdhenë.

1OO-VJETORI I NJË KRIMINELI

by

Nga Uran Butka/

 Një nga ngjarjet më të shëmtuara të këtij fillimviti ishte kremtimi i 100- vjetorit të lindjes së Mehmet Shehut në Muzeun historik kombëtar dhe trajtimi i tij si një figurë e shquar e burrë shteti, gjë që u pasqyrua me bujë edhe në mediat elektronike dhe shtypin e shkruar dhe tronditi opinionin, brenda e jashtë Shqipërisë.

Unë nuk kam ndërmend të risjell figurën e Mehmet Shehu, apo të jap konsiderata të plota për të, sepse e kam trajtuar gjerësisht mbi bazën e dokumenteve arkivorë në librat “Lufta civile në Shqipëri 1943-1945”, “Një bombë në Ambasadën Sovjetike” dhe në botimet “Krimet e njerëzimit në Shqipëri”.

Do të sjell vetëm disa dokumente ( nga qindra që ndodhen në Arkivin e Shtetit dhe arkivat e huaja), që rrëfejnë se Mehmet Shehu ka qenë një kriminel, që ka kryer, veç të tjerash, krime kundër njerëzimit.

1.Në luftën e Selenicës, 1 prill 1943, kundër 126 karabinierëve dhe 116 bersalierëve italianë të komanduar nga një nënkolonel, forcat nacionaliste të prof.Isuf Luzajt dhe ato partizane të Çetës Plakë të Vlorës, komanduar nga Neki Ymeraj,  i shpartalluan italianët, duke lënë mjaft të vrarë e të plagosur dhe duke zënë 83 robër. Menjëherë pas luftës, atje arriti Mehmet Shehu, komandasnti i Brigadës I, i cili mori një pjesë të robërve me gjithë nënkolonelin, që e kishte pasur shok shkolle në Itali. A  i pushkatoi dhe i masakroi barbarisht dhe pa gjyq 83 robërit italianë, bashkë me nënkolonelin, natën e 2-3 prillit 1943 në luginën e Romsit, Mallakastër.(AQSH, F.270, v.1943)

Për pushkatimin e nënkolonelit dhe të robërve italianë, shkruan edhe i biri i Mehmet Shehut, Bashkim Shehu në librin “Vjeshta e ankthit”

    2. Krerët komunistë të Luftës NÇ në qarkun e Vlorës zbatonin udhëzimet dhe urdhërat e Dushan Mugoshës, i cili kishte synim të shkulte nga rrënjët atdhetarizmin e kësaj treve me tradita të shquara patriotike dhe të impononte me dhunë e terror komunizmin hibrid jugosllavo-shqiptar. Edhe M.Shehu Sh.Peçi, H.Kapo,  informonin për çdo gjë Dushan Mugoshën, i cili u jepte direktiva e urdhëra, i kritikonte dhe i vlerësonte, duke u bërë njeriu-referencë dhe personi i plotfuqishëm i Luftës NÇ. Në letrën e datës 30.11.1943 Mugosha, zv/komisar i Brigadës I, e qorton M.Shehun  për moskordinimin si duhet të forcave të Brigadës I  dhe i kërkon atij që forcat e kësaj brigade të jenë të pamëshirshme “ tue përdorë zjarrin më të tmerrshëm” kundër nacionalistëve. “Pashë se kini rrezikue forca nga mungesa e koordinimit me Besnikun (Hysni Kapo, shën.im), por siç tha edhe vetë, ke ra në pozitat e Delos  që s’ka dasht në asnjë mënyrë. Por gabimi u ba, duhet të mendohet për një sulm tjetër, duke kordinue luftën me Besnikun si edhe me forca të tjera të brigadës, tue përdorë zjarrin  më të tmerrshëm dhe duke qenë të pamëshirshëm…Shiko sesa forca të Brigadës të nevojiten për me shkelë Dukatin dhe kërkoi menjëherë.”(AQSH, F.177, D.8, v.1943, letër e D.Mugoshës)

    Dukati ishte një fshat i madh në qarkun e Vlorës, që s’e pranonte as fashizmin, as nazizmin, as komunizmin, ndaj D.Mugosha e urdhëroi M.Shehun “ për me e shkelë” Dukatin, tue përdorë zjarrin më të tmerrshëm, ashtu siç ndodhi realisht. M Shehu po atë ditë, më 30 nëntor, e çoi menjëherë në vend porosinë e  Mugoshës dhe e sulmoi Dukatin me afër 1000 ushtarë, tue qenë  të pamëshirshëm e duke e kombinuar mësymjen me forcat e Hysni Kapos nga Tërbaçi. Kështu Mugosha fuste në armiqsi e në luftë  edhe Dukatin me Tërbaçin, dy fshatra pranë njëri-tjetrit, duke vrarë me një gur dy zogj.

    Në luftën e Dukatit, më 30 nëntor 1943, merrte pjesë edhe  batalioni  italian “A.Gramshi” që kishte dezertuar nga ushtria kapitulluese italiane dhe ishte inkuadruar në Brigadën e Parë Sulmuese. Jo vetëm pjesëmarrja aktive e batalionit italian të pajisur me altileri të rëndë kundër banorëve të një krahine  patriotike si Vlora, por edhe të një fshati si Dukati, si edhe goditja e fshatit me predha altilerie nga italianët, zgjoi zëmërimin e dukatasve, që rezistuan me heroizëm. Beteja  zgjati 14 orë, u vranë mjaft luftëtarë nga të dy anët ndërluftuese,  si dhe u plagosën shumë të tjerë nga popullsia, midis tyre edhe 4 gra, që shërbenin si ndërlidhëse midis dy lagjeve: Feride Aleni, Xhemile Shajake, Dudi Havara dhe Xhixhe Jazo. As në ato lagje, as në krejt fshatin Dukat s’kishte të huaj, as italianë as gjermanë, as rusë, por vetëm shqiptarë që luftonin kundër njëri-tjetrit. Forcat e Brig.I e rahën fshatin me mortaja të drejtuara nga oficerë italianë, duke shkaktuar djegien e disa shtëpive dhe vrasjen e banorëve të pafajshëm të fshatit. Sipas informacioneve arkivore, nga banorët e fshatit u vranë tetë vetë: Beqir Elmazi, Salo Mëhilli, Shyqyri Nezha, Murat Bodo, Muharrem Beqiri, Musa Aliçka, Bino Hasani dhe Selim Hasani si dhe 10 të plagosur, ndërsa nga komunistët 15 të vrarë, 4 robër, ndërmjet të cilëve edhe një italian. Në “Historinë e batalionit II të Brigadës I” shkruhet : “Pasi u rrethua fshati, filloi lufta në mëngjes,  bashibozukët ndodheshin brenda në shtëpijat e nëpër llogoret e përgatitura me kohë. Natyra e vendit ishte në disfavorin tonë. Përpjekja zgjati tërë ditën. Ne mundëm të hynim deri në mes të fshatit, duke vrarë 16 prej tyre dhe duke zënë 6 robër.. Tërheqja jonë u bë në rregull, mbetën nga ana jonë  dy të vrarë: Jashar Vlashi, zv.komandant kompanie dhe Agim Çomja, përgjegjës i rinisë së kompanisë…” (AQSH, F.177, d.8, v.1943)  Sipas një burimi të tretë, u vranë partizanët Fadil Dauti, Myrto Sadiku, shoqja Babushe Dogani dhe 6 të tjerë”.(H.Xhelo, 860 dit lufte)

Populli i Dukatit e rrëfen këtë  realitet tragjik të luftës civile  në varget:        

                                       S”jam fashist, po jam dukat,

                                        As ti rus, po je tërbaç.

                                        Po i thonë taksirat,

                                        Që vjen e të vret në prag.

 Në rast se në të ardhmen do të ngrihet ndonjë monument në kujtim të  viktimave të  luftës civile, këto vargje popullore mund të vendosen si një epitaf – sintezë i luftës së shqiptarëve kundër shqiptarëve. Ndërkohë, me dy vargjet e fundit përcaktohet qartësisht, se kush është shkaktar i kësaj lufte vëllavrasëse, kush e nxiti dhe kush “vjen e të vret në prag. Dukatasit antifashistë e atdhetarë qëndruan e luftuan në fshatin e tyre për t’u mbrojtur, siç e thotë edhe populli, në pragun e shtëpive të  tyre. As tërbaçasit nuk janë rusë, po janë shqiptarë. Janë  serbët që i ngatërrojnë shqiptarët, janë  komunistët ekstremistë M.Shehu e H.Kapo që shkojnë në Dukat për të vrarë vëllezërit e tyre. Në vatrat  e tyre. Kjo ishte tragjedia e luftës civile.

    3.Një nga masakrat më të shëmtuara të M.Shehut  ishte ajo e Martaneshit, më 5 mars 1944. Brigada I marshonte nga Kaptina në Shëngjerg. Në fshatin Peshk parti një shkëmbim zjarri në largësi, që shkaktoi vrasjen e një partizani, Kamber Sadikut. Me urdhër të M.Shehut, partizanët u futën në çdo shtëpi të fshatit dhe arrestuan burrat që gjetën, nga një për çdo shtëpi, ndoshta edhe më tepër. Pleqtë dhe gratë vikasnin: “Pse i merrni lidhur? S’kanë bërë asgjë të keqe? Partizanë apo ballistë jeni? Kështu s’i ka marrë as gjermani!” I rreshtuan për t’i pushkatuar, por doli nga radhët partizane zv.komandanti i batalionit partizan të Martaneshit   Hysen Peshku dhe kundërshtoi: “Këta janë të pafajshëm, shoku komandant! Këta që janë rreshtuar për t’u pushkatuar, shumica janë baballarë e vëllezër të partizanëve të çetës së Martaneshit, nuk janë armiq.” Mehmeti dha urdhër që të rreshtohej edhe ai bashkë me ta dhe dha urdhër për zjarr. Kështu u vranë 22 njërëz krejt të pafajshëm dhe pa gjyq, me në krye kryeplakun e tyre, Rremë Çelën. Viktimat e tjerë ishin:  Hysen Peshku, Ibrahim Çela, Musa Balla, Fejzulla Grica, Shaban Grica, Rexhep Grica, Riza Grica, Abdulla Grica, Sulë Balla, Asllan Gurra, Ali Gjoka, Qerim Gjoka, Sulë Peshku, Kamber Peshku, Islam Çela, Liman Hasballa, Isa Çela, Gëzim Koçi.(S.Grica, Rilindja, 1993) 

Më pas M.Shehu u përpoq t’i  lante disi duart nga kjo përgjakje, kur shkruan se “partizanët e Brigadës I luftuan 6 orë me xhandarët e Abaz Kupit dhe tradhëtarët e Martaneshit, se në Martanesh pushkatuam 25 xhandarë e ballistë”(Mehmet Shehu, vepra I), ndërsa  historianët  puthadorë e justifikojnë: “Martaneshi  si bazë e partizanëve, si një pishtar i lëvizjes,  që i kish dhënë dërmën aty e një viti më parë ushtrisë fashiste italiane, tani po i kthente pushkën Ushtrisë NÇ. Gjithçka  tregonte se Brigada nuk mund të dilte nga Martaneshi pa u ndeshur me armiqtë…Një ndikim veçanërisht të madh në shpartallimin e armiqve në Martanesh, parti pushkatimi  i disa reaksionarëve të kapur robër. Pasoja e saj pozitive u ndie menjëherë.”(Brigda I S, Tiranë 1977)

    Në radhë të parë, Martaneshi nuk ka qenë asnjëherë bazë e ndikimit të A.Kupit dhe se A.Kupi nuk ka pasur as luftëtarë e as xhandarë në Martanesh.. Martaneshi ka qenë një krahinë më tradita partiotikë dhe luftarake, vatër e lirisë dhe e luftës antifashiste. Martaneshi nuk i ka kthyer pushkën Ushtrisë NÇ, siç thuhet në Historinë e Luftës NÇ, por terroristi Mehmet Shehu i ktheu pushkën Martaneshit duke pushkatuar  25 njerëz të pafajshëm.

    Së dyti, nuk u bë asnjë gjyq, madje edhe vetë M.Shehu në veprën e vet të parë, nuk pretendon se është bërë një gjyq. Së fundi, e quajnë me ndikim veçanërisht të madh këtë masakër, e quajnë me “pasoja pozitive” pushkatimin e 22 njerëzve të thjeshtë e të pafajshëm të Martaneshit! Po a ka masakër me pasoja pozitive? Është veçse një krim masiv kundër njerëzimit.

    4.Përveç të vrarëve në luftë, pasuan të pushkatuarit e robërve të luftës si edhe viktimat e shumta nga popullsia e pafajshme, grabitjet e pasurive, djegiet e shkatërrimet. Në ballë të kësaj lufte u vu Mehmet Shehu, komandant i Brigadës së Parë Sulmuese, e cila, betejat e saj të para i bëri kundër forcave nacionaliste në gjithë vendin. Një  nga ato qe lufta në afërsi të Lushnjës, tek kodra e Cen Hasanit në fshatin Golem,  më 21 tetor 1943. Mehmet Shehu shkruan: “ U ramë befas dhe i shpartalluam të 400 bashibozukët ballista: 172 robër dhe 10-15 të vrarë” (AQSH, F.41, D.32, v.1943)

    Pas betejës, Mehmet Shehu urdhëroi, në kundërshtim me çdo rregull lufte, pushkatimin e 65  robërve , që s’ishin tjetër veçse luftëtarë të thjeshtë e të rinj të pafajshëm nga fshatrat e Myzeqesë, që nuk pranuan të bashkoheshin me Brigadën I Sulmuese ( vetëm njëri pranoi) dhe nuk donin të luftonin më, po të ktheheshin në shtëpitë e tyre. Ata që nuk i zuri plumbi, i theri thika e Dushan Mugoshës, zëvendëskomisarit të Brigadës I S me pseudonimin Salë. Atje nuk kishte as italianë, as gjermanë, kish vetëm shqiptarë, kishte vetëm një të huaj, një komunist malazez që ushtronte luftën civile si një zanat të vjetër. Këtë masakër e pranon edhe vetë  M.Shehu në një letër-autokritike drejtuar Shtabit të Përgjithshëm, ku shkruan: “Me të vërtetë Ballit i dhamë një grusht të fortë në ekzekutimin e 65 ushtarëve të tij, porse mua më duket se kemi qenë të gabuar, kemi ekzagjeruar, kemi qenë shumë të rreptë. Do të mjaftonte të pushkatoheshin 10-20 ballistë nga më përgjegjësit…Gjurmët e këtij terrori duhen zhdukur dhe shpresojmë se do t’i zhdukim në të ardhmen. Kjo do të vlejë shumë edhe për mua personalsht, që të mos nxitem herë tjetër, të jem m’i matur e të mos lë të tërhiqem  nga sentimentet dhe buçitjet e çastit, që në mua shfaqen akoma si konsekuencë  e një origjine mikroborgjeze, patriarkale, prapanike, mesjetare.”(Po aty, Letër e M.Shehut) E pohon me gojën e vet Mehmet Shehu masakrën ndaj njerëzve të pafajshëm e robërve të luftës, që s’ishin veçse shqiptarë, fshatarë të Myzeqesë.

    Sipas dëshmive të Xh.Staraveckës, i pranishëm në këtë masakër kolektive, pushkatimet u urdhëruan nga Mehmet Shehu dhe Dushan Mugosha, i cili ishte shpirti dhe mendja e Brigadës I. Fiqrete Sanxhaktari (Shehu) ndikoi tek Mehmeti për të hequr nga rreshti i ekzekutimit 10 “lafshëpaprerë”, meqenëse balanca rëndonte nga ortodoksët, për t’i bërë qejfin Dushanit. Me gjithë  12 të vrarët në përpjekje dhe tre të tjerëve që M.Shehu i mori me vete dhe i pushkatoi, numri i këtyre viktimave të luftës civile  arriti në rreth  80:

    Prej katundit Remas: Rako Nako, Bani Lika, Ramë Koçi, Prof Gjata, Qazim Pina.  Kryekuq: Murat Malsori, Hysen Ismaili, Osman Plaku, Hamdi Çoku, Shyqyri Leka.   Shënkollas: Tafil Doka, Daut Gjata, Haxhi Dedej.  Grabian: Ndin Ndoni, Gaqo Ndoni. Çiflig: Beqir Cani, Sabri Bullari, Tafil Llusha, Roç Llusha, Ymer Bullari, Haxhi Sina, Arif Halili. Prej katundit Kalosh: Shemsi Arapi, Cen Arapi, Nazif Qylafi. Prej katundit Gur: Selim Kuqi, Til Bello. Shënepremte: Haxhi Murrizi, Kadri  Murrizi, Avni Murrizi, Hysen Murrizi, Ismail Murrizi. Sulzotaj: Trifon Gjeko, Alush Kasemi, Met Kasemi,  Prej katundit Biçak: Asllan Vrapi, Elmas Xhepa, Arif Muça, Rakip Xhepa, Bajram Agushi, Shaqir Sula, Çaush Xhepa, Shaban Sina, Haxhi Sina dhe  Ndoni Sako,  Fani Trungu, Gori Todi , Jani Gjeka,  Jorgji Gjoni, Jorgji Lala, Kozma Zhuka, Ibrahim Luzha, Nasi Zhuka, Koli Tashi, Kristo Shkoza, Loni Bita, Llazi Prifti, Lili Shkoza, Mihal Bita, Nasi Janko, Nasi Sako, Nasi Zaho, Perikli Prendi, Pali Zaka, Ristan Bani, Simon Gjini, Stefan Prendi, Todi Gjurgji, Vasil Përboti, Myslim Bedalli, Bajram Jeshili, Mehdi Pirra, Ruho Nako, Hysen Dupi, Latif Karafili, Muharrem Meshani, Bajram Bilbili, Ismail Koçiu, Isuf Buzi, Ramazan Kofsha, Shefik Tota, Gori Lala.( AQSH, F.41, d.32 v.1943 dhe libri “Gjëmat e komunizmit)

    Vlas Arapi (Pelivani), kuadër i Brig.I, që erdhi pas masakrës, i tha Mehmetit: “Këta pushkatove ti? Trimëri të madhe paske treguar!”. M. Shehu iu përgjigj: “ Kjo s’është asgjë, me ato që kam parë unë në luftën e Spanjës. Atje janë derdhur lumenj gjaku…”(Fatos Arapi, kush ishte Vlas Arapi)

Ja ç’thotë një kronikë e kohës: “Në vendin tonë lufta civile ka plasë pikërisht atëherë kur i huaji ndodhet në Shqipëri. Shqiptari po vret shqiptarin… Isa Toska dhe gjeneral Zanini ringjallen në personin e Mehmet Shehut”.(AQSH, F.41, d.32, v.1943)

5. Në afërsi të Labinotit ( e njohur si masakra në Malin me Gropa) Mehmet Shehu urdhroi pushkatimin e 140 ushtarakëve italianë të vetëdorëzuar tek Ushtria NÇ për t’u marrë rrobat  dhe këpucët, sipas propozimit të zëvendësit të tij, Tahir Kadaresë. Ja dokumenti: “ Këtu në afërsi të Labinotit ndodhen 20 oficerë dhe 120 karabinierë italianë, të cilët s’kanë lënë gjë pa bërë, ndërmjet tyre ka karabinierë që kanë vrarë personalisht shokë. Në krye të oficerëve është një kolonel që ka qenë nënkomandant i përgjithshëm i shtatmadhorisë së karabinierisë. Unë propozoj në lidhje me këta që t’i jepen në dorëzim batalionit II dhe me disa orë vonesë nga ne të kalojnë lumin dhe të ekzekutohen gjatë rrugës, larg nga fshatrat dhe në fshehtësi nga ushtarët italianë të brigadës. Të ekzekutohen përtej lumit, pse këtej ku janë jo vetëm që bën bujë, por është e vështirë dhe transporti i teshave personale që ata kanë.” (AQSH, F.177, D.8, v.1943)

M.Shehu, pasi e bisedoi me Enver Hoxhën dhe Ramadan Çitakun në Labinot   këtë propozim të T.Kadaresë dhe mori pëlqimin e tyre,  urdhëroi komandantin e batalionit II të Brigadas I, që t’i merrte në dorëzim nga komandanti Kadri Hoxha dhe t’i pushkatonte ushtarët dhe oficerët italianë me në krye nënkolonel Akile Rosito  dhe kolonel Gamuçi, që ishin bashkuar vullnetarisht me partizanët. Xhelal Staravecka dëshmon se në Orenjë kishte vrarë me dorën e vet 17 karabinierë, ndërsa italianët  e tjerë i pushkatuan, pasi i kishin zhveshur lakuriq për t’u marrë rrobat dhe këpucët. Ja, si e rrëfen ai këtë masakër:“ Më thirrën në mesnatë nga gjumi dhe më thanë: “Ngreu se të duan në shtab”. U ngrita, shkova në një shtëpi pa dritë  dhe kur kapërceva prakun, njoha Dushanin me sytë që i ndritnin…Më thanë: O Xhelal, në Orenjë të Çermenikës janë 111 karabinierë italianë, merr batalionin tënd , shko atje, vraji se kemi nevojë për petkat e tyre për të veshur partizanët. Ruaju, mos të shpëtojë ndonjë fjalë, pse është konspirative. E na del sekreti në shesh se italianët tani janë miqtë e Aleatëve e protestojnë kondra nesh. Aq më tepër, po ta kuptojë këtë gjë Balli, merr një armë në dorë për të na luftuar.” Çfarë del nga goja e Dushanit, s’ka diskutim. Shkoj në Orenjë në qendrën e batalionit të Çermenikës  e të Brigadës II që ishte në formim e sipër. Të nesërmen, të 111 karabinierët bashkë me kolonel Gamuçin në krye dhe dhjetra oficerë të tjerë i mora duke u thënë se do të shkonim në Burrel. Mbas dy orë udhëtimi, karabinierët i lidha, i ndava në pesë grupe dhe mbasi i xhvesha lakuriq, i pushkatova. 17 i kam vrarë vetë…”(AQSH, XH Staravecka, trakt:Torturë e terror).

    Këtë masakër makabre e pohon edhe Kadri Hoxha në dëshmitë e tij,  e pranon edhe vetë Mehmet Shehu në raportin që i dërgon Shtabit të Përgjithshëm më 29.10.1943: “Në Labinot na lajmëruan se në Orenjë ndodheshin rreth 130 karabinierë italianë dhe oficerë të karabinierisë ( edhe koloneli, nënkryetar i shtatmadhorisë së karabinierisë italiane në Shqipëri). U këshilluam me shokun Baca, i cili pranoi propozimin tonë për ekzekutimin e këtyre.. I ekzekutuam që të gjithë në mënyrën më konspirative.”(AQSH, F.41, d.32, v.1943). Këtë krim kundër njerëzimit, për vrasjen e të vetëdorëzuarve, e pohon me gojën e tij Mehmet Shehu: ”I ekzekutuam që të gjithë në mënyrën më konspirative”(Kadri Hoxha, luftëtar i paepur,Tiranë 2006).

6.Gjejmë në Arkivin e M B, mes të tjerash, dy dokumente që meritojnë vëmendje.

I pari, një telegram tepër urgjent drejtuar nga Mehmet Shehu Komandantit të Përgjithshëm, Gjeneral Kolonel E. Hoxhës, ku i propozon që “12 vetë nga kryengritësit e Koplikut, të pushkatohen pa gjyq, të tjerët me burgime të përjetshme e burgime të rënda, ndëkohë që mund të dënohen me vdekje edhe 20 kryengritës të tjerë”.

Kreu i regjimit totalitar E. Hoxha i përgjigjet me radiogram urgjent: (Arkivi i MB, telegrame 9.2.1945)

Radiogram urgjent

Korpusit III-të

Gjegje radiogramit Nr. Extra datë 9 Fruer 1945

Aprovohen ndëshkimet me vdekje të 12 vetëve dhe ndëshkimi i të tjerëve me dënime të ndryshme propozue me të sipërmin. Na njoftoni datën e ekzekutimit.

                                                                                       Enver Hoxha

                                                                                              Firma

    Ky dokument tregon hapur se pushteti komunist që ishte vendosur në Shqipëri me anë të pushkës, po mbahej po me anë të pushkës. Pushkatimi i 12 personave me urdhër administrativ, pa vërtetuar fajësinë e tyre me anë të gjykatave, por vetëm për shkak të lidhjeve miqësore apo gjinore me kryengritësit, ishte një genocid i egër që kish filluar qysh gjatë luftës, që kish marrë përmasa më të gjëra pas Luftës së Dytë Botërore dhe që do të vazhdonte edhe për gjysmë shekulli në mënyrë intensive.

Telegrami i M.Shehut dhe radiogrami i E.Hoxhës mbajnë të dy datën 9.2.1945. Hoxha pa u menduar gjatë, por brenda ditës, pa gjykuar nëse ishin fajtorë ose jo, pa pritur vendimin e gjykatës, nënshkruan pushkatimin e tyre. Vendimi i gjykatës ushtarake për pushkatimin e tyre mban datën 28.2.1945, njëzet ditë pas ekzekutimit të tyre, duke shkelur në mënyrë flagrante çdo ligj e moral njerëzor.

Le të nënvizojmë edhe një fakt tjetër nga dokumenti i mësipërm: Mehmet Shehu i propozon Enver Hoxhës dënimin me 39 vjet burg të mjaft viktimave që siç theksohet në dokument “s’janë fajtorë kryesorë por janë vetëm popull i gënjyer”. Dhe Hoxha e miraton këtë dënim kaq të rëndë të fajtorëve “pa faj”, ashtu siç miraton edhe dënimin me burg për 6 këshilltarë të Melgushit “që kanë dijeni, por nuk i janë përgjigjur thirrjes për kryengritje”!

Po ashtu propozohet nga M.Shehu dhe miratohet urgjentisht nga E.Hoxha ekzekutimi i dënimit me nga 30 vjet burg i këshilltarëve të Bërdicës, të Beltojës, të Trushit etj, vetëm e vetëm se “kanë dijeni për veprimet e kryengritësve”.

    7. Këto krime pas luftës, pra, në vitet e regjimit komunist, Enver Hoxha, Mehmet Shehu dhe klika e tyre në pushtet, i vazhduan gjatë gjithë periudhës gjysëmshekullore të diktaturës së egër komuniste. Tipike është masakra me pretekstin e “bombës” në Ambasadën Sovjetike, më 26 shkurt 1951. Ideator dhe realizues i kësaj masakre, që përbën një krim tjetër monstruoz kundër njerëzimit, ishte ministri i Brendshëm i asakj kohe, Mehmet Shehu.

Në mbledhjen e Byrosë politike të KQ të PPSh më 20 shkurt 1951, Mehmet Hoxha, pasi raportoi për këtë ngjarje, propozon masa represive në Tiranë dhe në gjithë Shqipërinë, “pa marrë parasysh ligjet në fuqi”(AQSH, F.14, D.1/a, v.1951) “Të arrestojmë menjëherë, brenda kësaj nate, 100 apo 150 vetë dhe të pushkatojmë nja 10 apo 15 prej tyre, pa marrë parasysh ligjet në fuqi. Një masë të tillë e kemi marrë edhe kur u vra Bardhok Biba, dmth kemi pushkatuar edhe jashtë ligjeve në fuqi”, -deklaron Mehmet Shehu pa iu dridhur qerpiku dhe pa e vrarë ndërgjegja për hdukjen e dhjetra njerëzve të pëfajshëm, që s’kishin asnjë lidhje me incidentin e Ambasadës Sovjetike. “Kjo masë të procedohet edhe me një masë tjetër spastrimi  nga Tirana të familjeve reaksionare brenda një muaji” –vazhdoi terroristi Mehmet Shehu.

    Kemi të bejmë me një terrorizëm shtetëror të paparë, që shkel e përdhos edhe ligjet që ka miratuar vetë, që arreston, pushkaton, burgos e internon me qindra persona të pafajshëm, pa asnjë vendim gjyqësor, pa asnjë fakt ligjor, pa  respektuar asnjë procedurë ligjore, por vetëm me vendime të Byrose politike të partisë, të drejtuar nga diktatori Enver Hoxha.

Kështu, përveç qindra të burgosurve dhe të familjeve të internuara pa asnjë vendim gjyqësor, u pushkatuan pa gjyq  22 intelektualë të shquar nga gjithë trevat shqiptare: Sabiha Kasimati, Tefik Shehu, Pjetër Guraziu, Jonuz Kaceli, Anton Delhysa, Haki Kodra, Gafurr Jegeni, Myftar Jegeni, Manush Peshkëpia, Reiz Selfo, Qemal Kasoruho, Zyhdi Herri, Gjon Temali, Petro Konomi, Niko Lezo, Pandeli Nova, Thoma Katundi, Mehmet Ali Shkupi, Ali Qorralliu, Fadil Dizdari, Hekuran Troka, Lluka Rashkoviç.

Sipas të Drejtës Ndërkombëtare, edhe një njeri të vetëm të vrasësh pa faj e pa gjyq apo në kundërshtim me legjislacionin në fuqi, konsiderohet krim kundër njerëzimit, dhe jo, mandej,  mijra krime kundër njerëzimit që ka kryer Mehmet Shehu, i denjë për në gjyqin e Hagës!

 Një popull nuk mund të jetë plotësisht i lirë, nëse nuk njeh historinë e tij, nuk mund të jetë i kulturuar e civil, nëse nuk distancohet nga krimi e kriminelët, të çdo kohe qofshin, nuk mund të jetë i qetë e të përparojë, nëse nuk është në harmoni me veten dhe të vërtetën.