Kosta Nake/
Në publicistikën e At Gjergj Fishtës gjen të lëvruara me mjeshtëri të gjitha zhanret përkatëse, si: editorial, ese, fejton, artikull, reportazh, vëzhgim, analizë politike, studim shkencor, satira, njoftim, etj. dhe përbën një ndihmesë të vyer gjatë periudhës më të ndritur të medias shqiptare. Prozat poetike të Fishtës dhe Konicës, edhe pse të ndaluara për gjysmë shekulli, kishin krijuar magjen e fshehtë në të cilin u përpunua modeli i hartimeve që përcolli formimin letrar dhe ideoestetik të gjimnazistëve shqiptarë në vitet e diktaturës komuniste. Ato shquhen për formën e veçantë shprehëse që zbulohen me delikatesë si zambakët e bardhë të ujit në një oaz blu me kornizë të blertë dhe pasohen nga maturia e krehjes së mendimeve. Ato janë tekste paraprijëse që i hapin udhë autorit për të analizuar, shqyrtuar ose interpretuar me patos të lartë qytetar një temë të rëndësishme.
Temat janë po aq të ndryshme sa vetë jeta: për politikën, pedagogjinë, artin apo filozofinë. Fishta përdori burime stilistike dhe poetike që i dhanë gjallëri më të madhe argumentit dhe përftuan një dokument të lirë, tregues dhe sugjerues. Te disa prej këtyre prozave poetike mund të dallojmë një strukturë eseistike që përbën një model zhvillimi: ekspozohet parimi i argumentimit të temës që do të zhvillohet; në pjesën kryesore ngrihen argumente, ekspozohen teza; pastaj vijnë përfundimet e arritura, argumentet përfundimtare të idesë, dhe theksohen karakteristikat që mbështesin analizën.
Proza e parë atistike që mund të veçohet nga kjo përmbledhje, është “Të ngjallunit” (f.65) e cila sjell vitet e luftës me tisin e errët të fjalëve e shprehjeve: thëllim lufte, në rribë të tufanit, vala rrëmbyese e Atlantikut, një bubullimë e kobshme, gurgulloi gjaku, rrëmoret e grista, nanat e shkreta si ato kërcunat e zeza nëpër rrasa të mjerueshme, hini dhe shkrumbi, dhe kulmon me karakterizimin “turpi i njerëzimit”, etj. Eseja përfundon me besimin se kjo e keqe mund të kapërcehet “kur fiset e kombet të lidhen ndërmejt me dashtni, e punën ta rregullojnë mbas parimesh të amshueme të së vërtetës…” (f.67)
Mjedisi shkatërrues i luftës rivjen edhe te shkrimi me titullin deklamues “Rroftë Perandori e Regji Apostolik, Karli I!” (f.85) i cili “e kapi timonin e anijes së shtetit” në një kohë me “tallaze të përpishme të një deti të tmerrshëm, me tufan të të rreziqeve të randa e të panjehuna…”
Perandori Karli i rivjen edhe në përvjetorin e lindjes me “purtekën e sundimit, stolisë me gjithë ato veti të mbara”, përpjekja e tij për një shtet të denjë “shkon tue ndritë përherë ma fort me rreze lumnie përpara shekullit” te shkrimi “Dita e të lemit e perandorit Karl.” (f.91)
Lufta ka dhe antipodin e vet te shkrimi “Paqja” (f.126), kur u “lëshue pëllumbi i paqes përmbi shkulme të boenës së gjakut që mori Europën mbarë,… me gem ullini në sqep po ngjall shpresën në familjen e madhe të njerëzimit.” Në të njëjtën linjë tematike është edhe eseja “A qafa, a nafaka” (f.155), një analizë e Luftës së Parë Botërore pas përfundimit të saj, një “shkandull i kobshëm kurrë ndie përpara ndër kavaljete të gjata të jetës së njerëzimit” me aeroplanët si “vampirë të mallkuem”, me nëndetset si “delfinë të tmerrshëm”, me topat si “gryka ferri”. Për popujt e rruzullimit “sot asht a qafa, a nafaka: a me shpëtue me nder, a me humbë përgjithmonë të fikun e të koritun.” Përfundimi: shqiptarët duhet të bashkohen për t’i dalë zot fatit të tyre.
Prozë poetike me një hapësirë më të madhe lëvrimi artistik është “Ndër blerime të vorreve” (f.140) ku gjejmë “gurrat e cemta porsi argjend i shkrimë”, ku shohim pranverën “bukur stolisë me lila e drandofille”, ku bilbili nis “himnin e madhueshëm të natyrës”, në antitezë me këto janë gurët e zymtë “të atyne vorreve të mjerueshëm” ku “përplasen e thyen tallazet e epsheve të zemrës së njeriut…”, ku “mendja ma e ngulta e ma e forta trandet nën hijen e kosës mizore të vdekjes.” Soditja e trishtë e varreve në “Fushë të Rmajve” zhvendoset në rrafsh filozofik ku “dy viganë të fuqishëm luftojnë panda në moje të njerëzimit” dhe këta viganë janë vdekja dhe natyra. Po varrezat marrin tjetër peshë kur mbajnë në dheun e vet ata që kanë rënë për atdheun, “vorret e përvujtuna të tyne janë pomendore jetëjetëse, shkrolat e shkurtra në kryqa të thata janë poema – Iliada të pavdekshme…shpëtuen një atdhe të madhnueshëm. Nuk kanë vdekë, po kanë le.”
Një prozë poetike e mirëfilltë me kufij shumë të përcaktuar është “Me gëzim e me entuziazëm i dilet në krye çdo vepre” (f.200) e cila ngërthen që në titull edhe temën, edhe përfundimin. Është një përvojë vetiake, është një meditim filozofik i mbështetur edhe me referime të disa figura të njohura për kohën, mes të cilave Vagner dhe Kepler. “Gëzimi asht për njeriun çka asht diellin për bimët.” Ky krahasim i një lloji të veçantë përbën boshtin e analizës dhe pasohet me formulimin aksiomatik: “gurrë energjie e veprimit fizik, intelektual e moral.” Fishta fokusohet te dobia shpirtërore që sjell gëzimi dhe e kanalizon drejt virtytit dhe si burim idesh të naltueshme, por edhe si faktor mbështetës për shëndetin.
Një prozë poetike është e ndërkallur edhe në fjalimin e At Gjergj Fishtës në vdekjen e Anvi Rustemit me një enumeracion që synon të institucionalizojë nderimin dhe mirënjohjen për figurat atdhetare dhe do t’u japë oratorëve dhe gazetarëve kalket e gatshme për nekrologjitë e figurave të mëdha: “Avni Rustemi s’ka mbarue… ai ka për të jetue deri sa në ndonjë skaj sado të vogël të Shqipnisë të ndihet tue kumbue e ambla gjuha jonë shqiptare. Emnin e tij ka për ta shkrue me shkronja ari, shkronja të pashlyeshme. Ka me dalë ndonjë poet i kombit, i cili atë emën ka për ta këndue mbi lirë të vet të hyjnueshme; atë emën mësuesit ndër shkolla kanë për t’ua përmendë nxanësve; djemtë e vashat shqiptare kapun në valle nëpër brohori kanë për ta këndue atë emën; kanë për të këndue barinjtë e blegtorët nëpër hije e mriza të paqta të fushave dhe maleve tona; e mali e fusha e bregu e zalli kanë me jehue nga ky emën, e kështu emni i Avni Rustemit dhe ideali i tij ka me mbetë i pavdekshëm në Shqipni.” (f.252)
Pjesa përmbyllëse e fjalimit ka një radhë apostrofash për malet e Shqipërisë, për fushat, për shtetarët, për shpresën e kombit, për prindërit e heroit duke perifrazuar atë që varrimet e zakonshme përmblidhet me dëshirën “i përjetshëm qoftë kujtimi i tij!”
Edhe letra e At Gjergj Fishtës dërguar drejtorit të gazetës “Vullneti i popullit” (f.255) ka brenda saj elementë poetikë sepse e shfrytëzon si një mundësi për të shprehur vlerësimin e tij për rolin e shtypit dhe të gazetarëve sepse “shtypi asht një artileri që vret ma larg e bubullon ma rreptë se çdo gopeder a top”.
(Publicistika e At Gjergj Fishtës, Vepra 10, Botimet “Gjergj Fishta”, 2012)