Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909
by dgreca
GEZUAR VITIN E RI 2014!
Redaksia e Gazetes me te vjeter te Botes Shqiptare,”DIELLI” i Shqiptareve te Amerikes, u uron vatraneve, lexueseve dhe te gjithe shqiptareve: GEZUAR VITIN E RI 2014!
Nje urim i vecante shkon per bashkepunetoret e shumte te Gazetes Dielli, qe tash mbulojne jo vetem hapesiren etnike shqiptare, por edhe mergaten shqiptare nga Amerika, Kanadaja, Europa, Australia, Zelanda e Re, kudo ku ka shqiptare.
Qofte vit i mbare per Kombin Shqiptar!
GEZUAR!
by dgreca
Nga Arjan Kallço/
Babagjyshi i vitit të ri, qysh këtu të lindin pikëpyetjet e para për këdo fëmijë të rritur, kur fjalën e ndan në dy togfjalësha, babagjysh dhe viti i ri, një konrast fjalësh që duket sikur nuk shkon, ecte nëpër rrugë i shoqëruar nga një grup fëmijësh edhe ata të veshur me të njëjtin kostum bardhë e kuq, por për çudi dhe me mjekër. Në duar mbanin disa instrumenta me dimensione disi të ndryshme që, kur u binin me një shkop të shkurtër prej metali, lëshonte një tingull shurdhues. I shoqëruar nga zëri i fëmijëve muzika përzihej me të dhe melodia kthehej në një ëmbëlsi që në periudhën e Krishtlindjes, është gjithmonë një kënaqësi e këndshme për veshin dhe syrin që, mesa duket, atmosfera sikur ia heq ato imazhe të përzjerra të ditëve të zakonshme në formën e një grafiku të valëzuar, duke e bërë me mendje ndarjen e ditëve që na kanë pëlqyer dhe atyre, kur miku më i ngushtë ishte trishtimi. Fëmijët shkonin pas babagjyshit të madh në rresht, të gëzuar dhe të qeshur dhe bashkë këndonin këngën që nuk mbaronte kurrë. Ishte një maratonë e vërtetë që, edhe pse vazhdonte pambarim, vazhdoje ta dëgjoje me një farë lumturie të pashpjegueshme që të kap në ditë festash. Edhe sikur të kesh halle të mëdha, ndjenja e lumturisë sikur ia shkul shpirtin tënd prej problemeve që të asfiksojnë me ditë të pafundme. Bashkëjetesa e disa ndjenjave të kundërta shfaqet në disa rrethana që herë t’i sjell rastësia, herë sikur edhe i kërkon vetë, pasi shpirti nuk mund të qëndrojë gjithmonë i lidhur ngushtë me trishtimin, problemet, fatkeqësitë. Gënjejnë ata që thonë se nuk na qesh buza kurrë, ose e thonë në mënyrë të tillë që të kuptosh se në jetë kanë më shumë ditë të errëta sesa të kthjellta. Por përsëri është një gënjeshtër kokë e këmbë. Edhe në raste kur humb njeriun e afërt, e gjithë koha nuk kalon vetëm në zi. Dikush apo edhe gjatë bisedës do të përmendet diçka që do e thyejë atë fytyrë të vrarë nga dhimbja dhe menjëherë një fije e lehtë buzëqeshje, që lind e brishtë, një erë e lehtë apo fllad i freskët, që ta përshon qënien, sikur ta lehtëson shpirtin. Nuk është ndonjë tradhëti ndaj dhimbjes që të hyn papritur edhe kur nuk e pret, mund edhe ta sforcosh dhimbjen, duke mosdashur ta humbësh atë çast dramatik, por një shenjë jete që të thotë se nuk mund t’i shkëputesh dot këtij fati, që hidhërimin ta afron me gëzimin, apo me disa çaste edhe pse kalimtare buzëqeshjesh. Është antikorpi që asnjë shkencë në botë nuk mund të prodhojë dot dhe që nuk e lë jetën të mpaket dhe të fishket.
E ndërsa karvani ecte para mes zileve dhe këngëve, mbesa ime Sofija, edhe pse e vogël në moshë, me një padurim prej fëmije që i pretendon të gjitha gjërat më drejtohet :
Lali Arjani, Lali, a mund të të them diçka? Këto fjalë të thëna me aq sinqeritet dhe pafajësi më shtangën. Një fëmijë që të kërkon nëse mund të thotë diçka. Pra një lutje apo kërkesë që kërkon detyrimisht vëmendjen tënde, por e bërë në një menyrë tepër të sjellëshme. Disa të rritur shpesh janë më të paduruar se fëmijët dhe e humbin fillin fare kur të kërkojnë diçka, bile shpesh e trashin zërin apo e përsëritin pyetjen me idenë se nuk po i respekton. E di for mirë se nuk është e vërtetë, por ec e u mbush mendjen! Duhet të mësojnë pikërisht nga këta fëmijë që të rritur në një mjedis tjetër nga ky i yni, sikur bëhen më të qytetëruar.
Po, po mund të ma thuash – iu përgjigja shpejt. U detyrova që edhe unë ta përdorja atë fjalë, për të mos ia thyer apo prishur imazhin e asaj kërkesë kaq të thjeshtë, por tepër të sjellëshme.
Prit, prit, mos ec se kështu nuk mund ta them dot – vazhdoi. U ndala dhe gjithë sy e veshë po prisja pyetjen e saj që mesa duket po ia përfshinte të gjithë mendimin tek shikonte ata fëmijë që ecnin para nesh, këndonin dhe gëzoheshin. Gëzimi është jeta e tyre në atë moshë dhe duken kaq të qetë në egërsinë e një bote që do ta njohin vite më vonë. E tek ecja bashkë me mbesën, për dreq m’u kujtua një këngë me disa vargje tepër të ndjera: Mos ua prishni lumturinë…as kërkush të mos guxojë se nënat s’u lejojnë…Po e këndoja me zë të ulët përballë Sofijes që e habitur më pyeste : Çfarë kënge është, çfarë kënge është kjo, Lali? Je e vogël ta kuptosh Sofija, kur të rritesh edhe pak do ta kuptosh më mirë. Tani mësoje kështu, sepse është poli orea.
A mund ta bëj pyetjen tani? A mund ta bëj pyetjen tani? Të lutem Lali.
Ah, po më fal, ti kishe një pyetje xhaxh’ dhe unë ende nuk e kam dëgjuar – i thashë aty për aty.
I shikon ata fëmijët që po këndojnë të gjithë këngën : Zila tring, zilja tring, zilja tringëllon?
Po, i shikoj. Dëshiron të bëjmë një fotografi me ta?
Jo, jo se do e bëj me mamin dhe babin, kur të shkojmë tek lojrat sot pasdite. Më tha mami që sapo të kthehet nga puna, do të shkojmë të gjithë bashkë aty.
Do të vish edhe ti, Lali? Eja, të lutem eja, që ta shohësh babagjyshin e vitit të ri.
Do të vij edhe unë – iu përgjigja.
Sa mirë, sa mirë – filloi të gëzohej mbesa ime duke thirrur : Do të shkojmë tek lojrat…do të shkojmë tek lodrat.
Këtë deshe të më thoshe? – vazhdova unë.
Jo, Lali, jo. Diçka tjetër që nuk po e kuptoj – mori një pamje tepër serioze. Kush e di se çfarë mendonte në atë mendjen e saj prej fëmije. Ndonjë lutje tjetër për ta çuar diku apo për t’i blerë ndonjë lodër në dyqanet që kalonin para nesh dhe të zbukuruara për festa.
Epo një dhuratë edhe do t’ia blej – mendova pa hezitim. Zbraze kuletën, o Lali – thashë pa zë, se viti i ri një herë në 365 ditë vjen.
Babagjyshi i vitit të vjetër vërtet mund ta mbajë mjekrën se u plak gjithë këtë kohë, por babagjyshi i vitit të ri, ata fëmijët, a nuk duhet të jetëi ri, si dhe viti?
Pyetja do ta kishte lënë pafjalë çdo njeri që në ato momente po mendonte për një dhuratë apo ndonjë kënd lojrash. Ishte një gjë pakuptim në pamje të parë, por që përmbante një të vërtetë së cilës i duhej dhënë një përgjigje.
Po Sofija, ai plaku duhet ta ketë të bardhë dhe të gjatë, sepse kaloi shumë ditë bashke me ne. Fëmijët nuk e kanë mjekër, atë që shikon, por borë të bardhë që t’I ngjajnë babagjyshit.
Po pse borë Lali? – u ngut të merrte përgjigjen.
Nuk është borë e vërtetë, në Athinë nuk bie kurrë borë, por pambuk që zëvendëson borën.
Po ai xhaxhi pambuk e ka?
Jo, jo e ka mjekër prej vërteti, se është shumë plak. Mjekra e bardhë e një plaku tregon se jo vetëm ka jetuar gjatë, por edhe ka qënë njeri i mirë, i ndershëm, që e mban fjalën e dhënë. Fëmijët çdo vit mezi e presin që ai të vijë dhe të sjellë dhurata për të gjithë fëmijët që kanë qënë të urtë dhe të sjellshëm.
Ti, Sofia, ke qënë vajzë e mirë gjithë vitin? E ke dëgjuar mamin dhe babin?- iu drejtova me një zë të butë dhe dashamirës. Vetëm fëmijët e mirë do të marin dhurata, të tjerët si dënim nuk do t’u japin.
Po, po – u përgjigj shpejt që ta siguronte se do ta merrte dhuratën. Nuk të gënjej, nuk të gënjej. Pyete dhe mamin ose babin – tha me një ton zëri që ta mbushte mendjen.
Gjithmonë apo ndonjëherë e ke shkelur? – ia prita befasisht.
Edhe të mëdhenjtë bëjnë gabime, Lali, jo vetëm ne të vegjëlit. Kam bërë edhe unë disa gabime të vogla, por shpresoj që babagjyshi të m’i falë ato. E dua një dhuratë edhe unë, e dua! Mezi po e pres!
Sofia, e di ti që ka edhe një festë tjetër në ditët e para të janarit dhe që përsëri fëmijëve u ndajnë dhurata? – vazhdova unë ngadalë – që nëse dhurata e parë nuk do të binte në duart e saj, të paktën të kishte të dytën.
Çfarë festë është kjo? – pyeti si me mëdyshje. Këtë festë unë nuk e di. Sa shumë festa që ka për fëmijët! Pse vetëm për fëmijët dhe jo për të gjithë?
Sepse ata që gëzojnë më shumë dhe kanë nevojë për dhurata janë pikërisht fëmijët – u përgjigja shpejt e shpejt.
Sa qef, sa qef! Një tjetër dhuratë është gati për të gjithë fëmijët në janar! – gëzonte Sofia e motivuar edhe më shumë që këto ditë të dukej edhe më e mirë se ç’kishte qënë. Para një stimuli edhe të rriturit shfaqin të njëjtin karakter si të një fëmije. Si një ftesë e dashur që të vjen papritur e pakujtuar dhe të kap të gjithin të papërgatitur, por I sigurtë se diçka e mirë po të ofrohet.
Po kush i sjell dhuratat në janar, Lali? Kaq shpejt i bëjnë gati? – pyeste me insitim që të mësonte më shumë rreth saj.
Është një teta që është gruaja e babagjyshit dhe që do të vijë më datën 6 janar – i thashë me zë të sigurtë që t’i përcillja siguri.
Më datën 6janar? Ta shënoj në kalendarin e ri sa të mbërrijmë në shtëpi – nxitoi të përgjigjej. Po si është kjo teta?
Kjo teta – fillova të shpjegoja unë – është një grua plakë, e shëmtuar që fluturon me fshesë dhe atë ditë zbret nga qielli me thesin me dhurata. U afrohet fëmijëve dhe u bën pyetjen që të thashë pak më parë: ke qënë vjazë e mirë gjithë vitin? Po të kesh qënë, nxjerr nga thesi dhuratën dhe ta jep, nëse jo, nxjerr një fëngjill të zi që i merr nga zjarri dhe ta jep.
Unë nuk e dua thëngjillin, nuk e dua! – e ngriti zërin gati sa nuk ia plasi të qarit.
Epo kështu thotë ajo gruaja me fshesë. Ti mos e gënje, se ajo e di sesi je sjellë me shokët, me shoqet, me nënën, gjyshin, kushërinjtë, mamin dhe babin. Tek dëgjonte gjithë këto fjalë, u mbështoll duke shtrënguar shpatullat e saj të vogla dhe duke i dhënë fytyrës një shprehje çudie.
Gjithë vitin është kohë e gjatë, o Lali! Ku ta mbaj mend unë!
Në mendjen e saj filluan të kalonin ditët kur është grindur dhe zënë me shokët dhe shoqet, apo edhe ditët e tëra kur nuk flisnin mes tyre. Nuk do ta deshte një ballafqim të tillë me plakën që fluturonte me fshesë.
Po si e di ajo që unë nuk kam qënë e mirë? – vazhdoi Sofia.
Unë nuk thashë se ti nuk ke qënë e mirë. Ajo ka një libër të mëdh ku shkruhen të gjitha gabimet që secili fëmijë bën gjithë vitin – i thashë përsëri me një seriozitet që ta kuptonte se gabimet nuk duhen fshehur.
Të gjitha, të gjitha? – pyeti përsëri.
Po, të gjitha dhe nëse ti e pyet atë, ajo të përgjigjet menjëherë për gabimet që ke bërë.
Po ti mos e ki mendjen tek ajo teta tani, kemi festën e Vitit të ri përpara. Të shohim se çfarë dhurate të ka sjellë ai, pastaj ta presim atë tetën me fshesën fluturuese – iu drejtova me të njëjtat tone si më parë.
Babagjyshi me slitë dhe me renat, plaka me fshesë që fluturon: kush e di se ku janë tani ata – pohoi me zë të dorëzuar Sofia.
Po shpërndajnë dhurata në vende të ndryshme për fëmijët e të gjithë botës – vazhdova – dhe më pas do të vijnë edhe këtu. Ëndrrat në mendjen e Sofia u bënë edhe më të bukura. Fëmijët nuk mund të jetojnë dot pa to, pasi është ligji i jetës. Pa ëndrra nuk do të rriteshin kurrë. Pa ëndrra nuk do ta kuptonin kurrë ndarjen e tyre nga mosha e fëmijërisë. Vetë Njeriu pa ëndrra seç më ngjan me një tren të shpejtë që vetëm ecën, pa e varër mendjen se ku shkon. I mjafton kaq gjë që për diku po shkon.
Arjan Kallço
Athinë në një prag të Vitit të ri
by dgreca
Ansambli “Çamëria” i Vlorës, sipas krijuesit të grupi të madh folklorik, Skender Beqiri /
Nga Albert HABAZAJ/
Ai që ka krijuar ansamblin “Çamëria” të Vlorës, quhet Skënder Beqiri. Është 85 vjeç e banon në qytetin e Vlorës, ku ka krijuar një familje shembullore dhe atdhetare. I thonë dhe Marubi i Vlorës e i Çamërisë. Fotograf mjeshtër, i talentuar. 70 vjet me aparat në dorë. Shkollë për brezat. E gjetëm në shtëpinë e tij të vjetër, por të pastër si bora, atje, në lagjen e vjetër të Vlorës, që sot mban emrin e simbolit të Epopesë së Vlorës, Osmën Haxhiut, në rrugën “Jani Vreto”. Në arkivin e tij të pasur pamë një miniarkiv kombëtar të çmuar me fotografi bardhë e zi, sidomos të ansamblit të famshëm “Çamëria”, qysh nga fillimet. Pas pritjes tradicionale fillojmë bisedën në trajtën e një interviste:
Kush është Skënder Beqiri në Vlorë?
Unë vij me rrënjë kah Çamëria, kushurira e parë e Labërisë dhe e Vlorës patjetër, e cila na priti, siç di të presë ajo. Vlorën e dua si dheun e të parëve të mi, atje në jugun mesdhetar, diellor, epiriot, shqiptar. Dhe Vlora më do. Pyet… Le që s’ke nevojë të pyesësh, se ndër ata që më nderojnë, je dhe ti me Pelivan Bajramin, me Bardhoshin e me gjithë ata shokë e miq e labë e vlonjatë e vëllezër. Unë kam bërë vetëm detyrën atdhetare. Jam munduar sa më mirë ta bëj. Atë e thoni ju. Po kur themi Bardhosh Gaçe, kemi thënë Vlorë e Çamëri bashkë.
More, xha Skënder po unë të pyes për Skënder Beqirin në Vlorë, ti më flet…
Dëgjo, dëgjo, nuk më takon mua të flas për vete, se më qorton imatë atje ku prehet, lëviz nga varri dhe vrehet: pse thyen doket e zakonet e vëndit, do më thotë dhe do mërzitet pastaj e as unë s’mund të jem i qetë, as në varr…
Të lutem…
Në qytetin tonë hero, ku kam punuar për gati një gjysmë shekulli (nga viti 1945 – ’90) me ndershmëri, përkushtim e profesionalizëm të lartë, gjurma ime më e dukshme është në fushën e fotografisë. Këtë e dëshmojnë qytetarët, shkrimet për punën time dhe fototeka që ruaj, në kushte të vështira shtëpiake, të cilin e kam thesarin e jetës sime, të cilës i kam kushtuar gati jetën time. Ju faleminderit njerëzve të mirë për vlerësimet, por ai ngelet i madh, ndërsa unë jam thjesht ky që jam: punëtor dhe atdhetar i vendit tim.
Te fototeka juaj pamë shumë fotografi të ansamblit “Çamëria”, ndërkohë di e kam dëgjuar, se ju e keni krijuar këtë grup. Si është e vërteta?
Ansambli Folklorik “Çamëria” e nis historinë e tij artistike kombëtare në vitin 1978, kur është krijuar, si duket dhe në nderim të 100 vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Qe i pari ansambël që u krijua në Shqipëri, ai që mban emrin e Çamërisë martire për Atdhe. Ashtu është, siç ju e dini dhe e keni vërejtur. Patjetër që pati drejtim ansambli i Çamërisë, se u krijua si plotësim i shpirtit kombëtar, se rrezet e nderimit ngrohnin nga Lidhja e Prizrenit, e 10 qershorit të 1878 – ës, se pati suksese të bujshme, që jehojnë dhe sot. Unë, Skënder Beqiri isha drejtues i këtij grupi të madh artistik, bashkë me Halim Halimin. Nga intelektualët çamë kanë ndihmuar Nexhat Veipi dhe shkrimtari i njohur, i paharruari ynë Fadil Zeqiri.
Kush tjetër ka kontribuar?
Kanë kontribuar të gjithë pleqtë e asaj kohe, ardhur nga Çamëria, qysh më 1944 në Vlorë. Ata erdhën me gjithë origjinalitetin e këngëve dhe valleve çame. Ata kanë vlera me tërë mënd, kanë meritë të veçantë, se e sollën të pastër folkorin burimor çam. Krahas Hajredin Balo Shabanit, ishin edhe pleqtë e tjerë, mbi 80 vjeçarë, në vitin 1978, si Abaz Dasho, Nuredin Resuli, Jaho Çapuri, Zeqir Zeqiri, Elez Hyseni, Ali Nuhu etj. Kanë kontribuar për ansamblin “Çamëria” edhe Mustafa Suljoti, Nuredin Isufi, Xhevdet Malaj etj. Nuk mund të harroj këmbënguljen e shoferit të parkut Caqe Gërra, që shoqëroi me autobus ansamblin tonë në Tiranë. Nderim përjetë të ndjerit Agron Çobani, drejtor TVSH në atë kohë, që sa i predispozuar u tregua me ne! Shumë mirë na trajtoi. Edhe Sali Nuredini ka punuar shkëlqyer me ansamblin “Çamëria”.
Si qe organizuar ansambli?
Ansambli qe i organizuar me grupe, sipas moshave dhe gjinive. Kishim grupin e burrave. I pari Hajredin Balo Shabani. Nuredin Resuli, Jaho Çapuri, Ali Nuhu, Abaz Dasho, Zeqir Zeqiri, Elez Hyseni, Tofik Mete, Jasin Balo Shabani, Afif Çano. Grupi i vallëtarëve burra përbëhej nga Osman Zeneli, Hamit Agaçe, Nuredin Resuli, Jaho Çapuri e Ali Nuhu. Kishim grupin e valltarëve pionierë, që përbëhej nga Afrim Tahsini, Arjan Beqiri, Petrit Zeqiri e Isuf Çufe. Po kështu, kishim dhe grupin e plakave, me gratë e vjetra, pastaj grupin e grave të mesme dhe të vajzave. Në grupin e vjetër të mjeshtreve të folklorit çam, Anife Shabani qe kryesorja. Xhite Hysa, Mine Teme e Alije Beqiri (nëna e Skënderit, shën. im, AH) qenë mëmat çame, që u mësuan grave dhe vajzave të reja që të luanin vallet e grave të traditës dhe këngët e bukura çame, që vijojnë edhe sot e kësaj dite, si perla të shpirtit epiko – lirik të ligjërimit dhembshuror çamërisht. Grupi i grave të mesme qe shumë simpatik, i guximshëm dhe serioz. Art kullonin në zë, në veshje, në pamje, në qëndrim, në lëvizje, në meloditë që interpretonin, sipas teksteve dhe muzikës së burimit, të traditës, pra. Tamëm folklor sinkretik, siç e quani ju sot. Pjesëmarrëset e grupit të parë, gra ishin Habibe Beqiri, Adixhe Teme, Bibì Halimi, Sadije Kasëmi, Vjollca Beqiri, Renata Beqiri, një e Mete, të tjera artiste me mbiemra (se emrat s’po më kujtohet tani, …ndoshta mosha, por mbiemrat s’i harroj kurrë, se janë mbiemra kënge e historie), si, Balo, Resuli, Malaj, Gjuzeli. Më vjen në kujtesë një rast. Viti 1981. Qe rinovuar grupi i dytë me ndërhyrjen e të madhit Agron Çobani. Ikën ansambli urgjent në Tiranë dhe menjëherë e në studio për inçizim e shfaqje. Ndihmë të madhë në këtë rast ka dhënë Gjyslime Hasani, me motrat dhe kushurirat e saj, sidomos për vallet e këngët e vajzave. Sa e rreptë qe në prova, aq e ëmbël dhe e dashur tregohej, pas shfaqjeve, kur zjarri i duartrokitjeve të spektatorëve i mbushte me kënaqësi e krenari, se kishin nderuar jo vetëm veten e tyre apo grupin, por tërë Çamërinë.
Gratë e Çamërisë janë bartëse të folkorit çam dhe margaritarë të folkorit shqiptar e të muzikës popullore shqiptare. Ku qëndron sekreti që këngët e vallet çame erdhën deri sot dhe aq mahnitëse?
Korife për vallet e grave qe e papërsëritshmja Anife Shabani. 80 vjeçe, m’u si flutur. Qysh në vitet ’70 , plaka Anife u mësonte vajzave të reja këngët e vallet, që asaj ia kishte mësuar gjyshja e saj dhe që i kish parë nga e ëma t’i këndonte me moshën e saj, atje. Ua mësonte Anifeja këtyre të rejave këtu, se s’i dinin këto, nuk i kishin praktikuar as më shkollë, as me shoqet e tjera në Vlorë. Ajo plakë 80 vjeçe, Anifeja, qe thesar, flori e kaluar floririt, kur thonë, vërtet. Bashkë me ca moshatare të saj, mblidheshin te shtëpia ime (e Skënderit) e bënin prova deri sa e realizonin me nivel të lartë artistik atë do t’u transmentonin vashave të reja. Ngrohej Vlora nga “Tumakuqja” apo “Vallja e syzezës”, që këndonin Anifeja, Resmia ime, (e shoqja e Skënderit) me shoqet moshatare për t’ua mësuar çupave. Më kujtohet një festival i kohës. Në juri kanë qenë Profesor Panajot Kanaçi, Namik Xhafa, Xhebro Gjika; nga Ministria e Kulturës ka qenë Kozma Vasili nga Vunoi. Më kujtohet një moment, kur u ngrit Panajoti e tha: “Për të tillë valle grash, shkruajnë e thonë, se është hedhur në shekullin e 18 – të në Paris!” Edhe vallja e burrave “Xhamadani” është një vlerë e rrallë, që pak kush e ka. “Osman Taka” pëlqehet shumë nëpër festa, gëzime e dasma, jo vetëm në komunitete çamësh, por kudo në Shqipëri. Dhe kjo na bën të ndihemi me tërë mend krenarë për punën që kemi bërë e që kemi prurë deri tani, nga burimi të parëve tanë.
Ndonjë detaj që dallon në ecurinë e grupit. Si vijoi stafeta?
Stafeta e ansamblit “Çamëria” ka vijuar e ngritur mbi dy kolona: në ndjenjën e lartë kombëtare dhe në nivelin e lartë artistik. Ne u kërkonin këngëtarëve e valltarëve çamë, që mblidheshin vullnetarisht, por me shumë dëshirë atdhetare, sikur të ishin profesionistë, sikur të ishin artistë të Ansammblit të Këngëve dhe Valleve Popullore të tërë Shqipërisë. Dhe ata e kishin të qartë. Në prova kishte disiplinë. S’ishte gjë disiplina ushtarake para disiplinës artistike të ansamblit “Çamëria”. Stafeta; po ja, nëna e Sali Nuredinit, përgjegjësit të ansamblit, mbas meje (Skënderit) ishte mbesa e Muharrem Rushitit, kapetanit kordhëtar jo vetëm të Çamërisë, po të mbarë Shqipërisë, i cili luftoi në krye të çetës së Çamërisë, me 200 vullnetarë të lirisë për çlirimin e Vlorës nga Italia e Parë, më Njëzetën. dhe ky fakt vjen edhe nëpërmjet gurrës popullore të krahinës sonë, se e ka kënduar grupi i burrave: “Alush Taka me Muharremë/ Me djelt’ e vëndit skifterë/ Në ndihmë Vlorës i vanë,/ U shtruan mbi istikamë,/ Krahpërkrahë me Selamë,/ Lëftuan me breshkamanë:/ Llogora – Kanin’ Mavrovë,/ Gjersa Italin’ e shporrë.” Dhe, si tani më kumbon në vesh ajo këngë që na ngrinte peshë të gjithëve, na frymëzonte, na bënte trima. S’e harroj atë zërin e Haredin Balos, që s’e arrin dot njeri! Çmimet e shumta, dhjetra çmime të para lokale, kombëtare, edhe ndërkombëtare, i dedikohen padiskutim, sidomos Haredinit, pastaj ne të tjerëve.
Ma keni përmendur emrin e Hajredinit, duke e theksuar disa herë. Ç’të veçantë kishte nga të tjerët?
Dëgjo, more djalë! Në ison e këngës së bukur çame, ka kohë që mungon (dhe një lot i bukur, i dhembshur, i kulluar, i shket paleje faqeve si eshkë furtune artistit plak të Çamërisë , qesh e më vë dorën në sup, tok gotën me mua e më sheh dritë në dritë të syrit). Një zë shpirti, por shpirt që u derdh në këngë, një jetë të tërë. Dhe ky zë është i mikut dhe shokut tim të paharruar, Haredin Balos. Thonë, se një popull edhe mund të shuhet, po kënga e tij, kurrë jo. Se dalin djelm si Haredin Balua, që i japin shpirt e ndezin zjarr këngësh. Haredini nuk duket, por ai është i pranishëm në këngën çame, në ison çame dhe në tërë epikën çame, që nga fillimi e deri sa të ketë jetë kjo këngë e bekuar. E ne, sa herë që mblidhemi tok e kujtojmë Haredinin. I them brezit që ngrihet, sa herë të këndojnë të mos e harrojnë, se ne s’e harrojmë, se është me ne, ai që ndezi këngën çame, Haredin Balua. Zëri i tij i ëmbël, melodia e shtruar dhe fjalët e tij të dhembshme janë simbolika e shpirtit të Çamërisë, ikona e folklorit çam. Ato thesaret e tij të paçmuara na bëjnë ta ndjejmë veten më afër Çamërisë tonë atje. Vetëm një patriot si Haredin Balua mund t’i këndojë kaq me dhimbje e dashuri Çamërisë, që është akoma “gonglël e lidhur grekçe”, siç e quan biri ynë dhe poeti i madh çam Xhemil Lato. Haredini kish’ shpirt artisti dhe këtë shpirt e derdhi në këngët e vendit të tij, të Çamërisë që e deshi shumë, që e duam shumë, që ta duan shumë të pasmit. Më fal që u zgjata, po do të vijnë breza të tjerë në jetë e do të këndojnë këngën çame, se ne jemi të ikshëm, kënga s’vdes. E meqënëse kënga nuk vdes, edhe Haredini s’ka vdekur. Ai është kënga çame, ai jeton në këngën çame dhe do të jetojë atje, tek isua çame, si e këndoi ai vetë.
Si ecën sot puna artistike me ansamblin tuaj tashmë të famshëm?
Fluturon kënga e valla çame, si shqiponja. Në kohët e reja, Luziana e ëmbël, e freskët, e bukur, e veshur hijshëm me veshjen në ngjyrë të simbolit tonë kombëtar dhe e magjishme në interpretimin e këngës popullore çame, është nderi dhe bukuria e një Çamërie të tërë. Po kam vërejtje për shoqatën “Çamëria” dhe i bëj kritikë që s’e mbështet artin e pasur të trevës. Atë që bën Sali Nuredini sot, mbështetur vetëm mbi bazën e foklorit burimor, që shkëlqen nga dekoratat e marra (s’po flasim për to), s’e bën akoma shoqata dhe e kritikoj me dhembje e me besim, që do ta përmirësojë punën kulturore – artistike dhe atdhetare, që mos të na qortojnë ata, që prehen.
Vlorë, e premte, 27. 12. 2013, ora 13: 05’
by dgreca
Malet e Burrelit mbushur me pisha e lisë gjithfarësh,qarkuar prej ujërave të kulluar të lumit të Matit,kanë hyrë në historinë e betejave të lavdishme të shqiptarëve për liri,si karakolle të qëndresës kulmore.Supet e burrave të Matit,në rrebeshe luftërash u mbështetën në supet e maleve,duke paraparë tek këta aleatë të tyre natyrorë.Prej kësaj mbijetese të çuditshme brezash,erdhën deri në mesin e shekullit që lamë pas,trimëritë që u rrëfyen nëpër kullat matjane dhe u kënduan nga nënat ndërsa përkundnin djepat.Një e tillë rrëfenjë trimërore,ende sot merr krahë pëllumbi dhe endet brigjeve e grykave të Matit.Rrëfenja për burrin trim,për mbretërorin e palëkundur deri në fund,Murat Basha.
Murati ka lindur në fshatin Plan të Bardhë në Mat,në vitin e largët 1900.Bashajt asaj kohe hynin në dyert e mëdha jo vetëm të Matit por krejt viseve shqiptare.Veli Basha gjyshi i Muratit në vitet e lavdishme të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit kishte qenë krahu i djathtë i Xhelal Pashë Zogollit,Iljaz Pashë Dibrës dhe krejt asaj plejade të shkëlqyer prijësash ushtarakë,të cilët me luftën e tyre i treguan Evropës se kufijtë etnike të Shqipërisë,ishte vështirë të shkeleshin.Madje me aktin e tyre heroik të kërkesës për autonomi,i rrëfyen Portës së Lartë se dinin jo vetëm të mbroheshin por edhe të qeverisnin.Trimi Veli Basha në krye të matjanëve trima,ka marrë pjesë dhe ka luftuar në mënyrë të veçantë në trojet shqiptare në Mal të Zi,aty ku rreziku qe më i madh.Në ag të shekullit të njëzetë,babai i Muratit,Hyseni do të lidhej ngushtë me lëvizjen autonomiste shqiptare dhe njëherazi do të vijonte miqësia dhe besa e pathyer me familjen Zogolli.Në shtëpinë e Bashajve në Plan të Bradhë,do të organizoheshin kuvende të fshehtë ku do të flitej për Komitetin e Manastirit,ç’pat vendosur ai dhe cilat ishin rrugët që vlente të ndiqeshin për të përhapur në popull idenë e lume të pavarsisë së Shqipërisë.Pikërisht në këtë mjedis,ku burrat kishin rrokur armët për t’u dalë zot fateve të vendit,kur lumi i Matit nuk ridhte vetëm lugjeve dhe gurëve por edhe legjendave,u rrit dhe u burrërua Murat Basha.Në shtëpinë e tyre do të shkonte shpesh Said Najdeni,i cili nën petkun e dervishit do të çonte aty libra shqip dhe do t’i mësonte Muratit –djaloshar jo vetëm të shkruajë e lexojë gjuhën e bukur shqipe,por historinë e lavdishme të kombit tonë.Njëherazi në rininë e tij,Murat Basha do të vijonte miqësinë e thellë me familjen Zogolli e në mënyrë të veçantë me djalin e vetëm të kësaj familjeje,Ahmetin.Por kjo miqësi u ngjiz në mënyrë të veçantë në vitet 1917-1918, atëherë kur ngjarje të reja do të trokisnin jo vetëm në dyert e kullave të Matit,por krejt Shqipërisë.
Siç dihet Kuvendi madhor i Lushnjës i janarit të vitit 1920,zgjodhi qeverinë e re,një varg burrash të shquar për atdhetarizmin e tyre.Pos të tjerave,ky kuvend,me votim unanim,zgjodhi në funksionin e ministrit të mbrendshëm të shtetit shqiptar,Ahmet Zogun.Në këtë kohë,Murat Basha në krye të disa dhjetra luftëtarëve matjanë,së bashku edhe me prijës të tjerë shqiptarë,kishin organizuar mbrojtjen e Kongresit të Lushnjës si nga forcat ushtarake italiane,ashtu edhe prej disa taborreve shqiptarësh të gënjyer,të cilët për të marrë ndonjë para,ishin gati të luftonin që Shqipëria të mos kishte shtetin e vet.Është i njohur tanimë,akti i burrit të matit,ministrit të mbrendshëm shqiptar të asaj kohe Ahmet Zogut,i cili përballë i pati italianët ( veçanërisht në Durrës) ku patën zënë pritë për të mos lejuar qeverinë të shkonte në Tiranë.Duke marrë përsipër edhe çastin sublim,vdekjen për atdhenë,Ahmet Zogu doli përballë këmbënguljes së ushtarakëve italian.Dhe kësisoj rruga e qeverisë u çel,ndërsa në krah të Ahmet Zogut qëndronte Murat Basha,20 vjeçari me trup të gjatë si lastari,veshur me kostumin tradicional të matit,armatosur me një mal dashurie për atdheun e vet.Me të marrë funksionin e rëndësishëm në shtetin shqiptar të atyre viteve,Ahmet Zogu u ndesh me një varg pengesash të mëdha.Së pari ishte intervencioni jugosllav në veri të Shqipërisë,ku mijëra ushtarë të rregullt të beogradit,për të vënë në jetë elaboratet famëkeq serbe ndaj shqiptarëve,patën pushtuar me dhunë,zjarr e hekur kilometra të tërë prej trojeve dhe mbrenda kufijve politikë të shtetit amë.Në bashkëpunim edhe me ministrin e luftës,Ahmet Zogu iu kundërpërgjigj këtij intervencioni me luftë frontale,dhëmbë për dhëmbë,ndërkohë që qevreia shqiptare ndërmerrte dhe hapa të tjerë politikë dhe diplomatikë.E vërteta është se Ahmet Zogu,ndonëse në funksionin e ministrit të brendshëm,nuk thirri dhe organizoi taborre për t’u ruajtur vetë,por në krye të trimeve matjanë përkrah Murat Bashës me shokë,luftoi pa u epur derisa i fundit ushtarë serb u largua prej kufirit shtetëror shqiptar.Murat Basha së bashku me burrat e tjerë të Matit do të vijonte të ishte nën urdhërat e mikut të vet Ahmet Zogu,edhe në rastin e luftimeve në veri të Shqipërisë kundër forcave malazeze.Në janar të vitit 1923,atëherë kur kryeministri shqiptar Ahmet Zogu,do të duhej të përballej sërisht me forcat jugosllave,kësaj radhe në Dibër e Starovë,ai ka urdhëruar Murat Bashën dhe disa prijës të tjerë popullorë që me çetat e tyre të nxjerrin jashtë kufijve shtetërore ushtarët serb.
“Pas restaurimit të Legalitetit më 24 dhejtor 1924,Presidenti Zog i ngarkoi Hysen Selmanit detyrën e vështirë të drejtimit të reformave në Forcat e Armatosura dhe Ushtrisë Kombëtare Shqiptare,sidomos në krijimin dhe modernizimin e repartit special të Gardës Kombëtare,më vonë Garda Mbretërore.Në këtë detyrë tejet të rëndësishme dhe delikate kolonel Hysen Selmani kishte në krah major Murat Bashën dhe këtë mision,këta ushtarakë të shkëlqyer e kryen me sukses të plotë.Me urdhër personal të presidentit,major Murat Basha u emërua Komandant i Shkollës së Xhandarmërisë”( Gazeta “Atdheu” – Tiranë, 29 qershor 2003 ).
Jo vetëm në këtë funksion të lartë por edhe në ata që mori më pas,Murat Basha do të bënte ç’ish e mundur që arma e xhandarmërisë shqiptare të modernizohej e forcaohej dita-ditës.Jo pa qëllim,Mbreti Zog,thirri specialistë britanikë në këtë armë,me ç’rast përvoja e tyre u shndrrua në një shkollë të paçmueshme jo vetëm për Muratin,por për të gjithë kuadrot e tjerë shqiptarë,të cilët ndërthurnin tanimë dijet e fituara me atdhedashurinë e mëkuar qysh në djep.Njëherazi në këto funksione,major Murat Basha do të shfaqte edhe personalitetin e vet atdhetar.Në mënyrë të veçantë në vitet 1936-1938,atëherë kur ndërhyrja italiane në Shqipëri po bëhej gjithnjë e më evidente,Murat Basha u bë barrierë e fuqishme ndaj kësaj ndërhyrjeje në radhët e xhandarmërisë.Ai u kujdes që kjo armë kaq delikate,të ishte kurdoherë në shërbim të popullit të vet,pa u shndrruar askurë lodër të klaneve politike,sado të rëndësishëm të ishin këta.Gjatë tërë këtyre viteve,Murat Basha u nderua me urdhëra e medalje nga vetë Mbreti i shqiptarëve Ahmet Zogu.
7. prilli i vitit 1939, si në jetën e krejt shqiptarëve,do të sillte ndryshime edhe tek Murati.Tashmë emri i tij ishte tejet i njohur për Romën –fashiste,ndaj ai largohet nga Shqipëria si dhe qindra atdhetarë të tjerë,me shpresë se sërisht do të ngarendin atyre maleve e brigjveve në kërkim të lirisë së amshuar.Për rreth një vit,major Murat Basha do të mbahej i izoluar prej serbëve në një nga garnizonet ushtarake në Gostivar.Më pas ai do të lidhej ne kolonel Hysen Selmanin dhe Abaz Sul Kupin me ç’rast nisin nga organizimi për t’u kthyer në atdhe,me qëllim që të luftojnë të bashkuar pushtuesin italian.Në fillim të vitit 1942,në ilegalitet të plotë,Murat Basha nis organizimin e rezistencës antiitaliane në Mat dhe së bashku me Dule Allamanin,Kurtin etj,radhiten në krah të forcave të Abaz Kupit,me ç’rast kryejnë një varg luftimesh të ashpra deri në kapitulimin e Italisë fashiste në 9 shtator të vitit 1943.Në muajin që vijuan më pas,në mënyrë të veçantë pasi komunistët shqiptarë i kthyen krahët marrveshjes së Mukjes,Abaz Kupi dhe pasuesit e tij,kuptuan përfundimisht se klika e Tiranës i kishte sytë tek komunistët e Beogradit,ndaj u përpoqën me çdo mjet e mënyrë të gjenin të tjera alterantiva për nacionalzmin e ndershëm shqiptar.Duke shpresuar në një rikthim të mundshëm të mbretit Zog në atdhe,si faktor bashkimi e mobilizimi për gjithë shqiptarët në luftë kundër okupatorit,këta burra formuan në nëndorin e vitit 1943 Partinë e Legalitetit:Në këtë kuvend,Murat Basha,tanimë i sprovuar jo vetëm për aftësitë luftarake por sidomos mençurinë e atdhetarinë e vet,merr detyrën e udhëheqësit të shtabit legalist.Që në ditët epara të krijimit,ky shtab do të përballej me dy armiq.Nga njëra anë forcat gjermane,okupuese dhe nga ana tjetër aradhat nacionalçlirimtare shqiptare,të cilat shtinë dy pushkë sa për sy e faqe ndaj okupatorit dhe luftuan duke derdhur gjakun rrëke me vëllezërit e tyre që mendonin ndryshe.Pa dashur të sjell shumë argumente rreth kësaj ideje e shoh të udhës të sjellë në këto rreshta një dokument autentik të vetë historiografisë komuniste të Tiranës bollshevike,lidhur me situatën në atë moment thuhet tekstualisht ;”Brigada e Katërt dhe Brigada e Pestë,kishin detyrë luftarake shkatërrimin e forcave të Abaz Kupit.Më 3 korrik komandnati i përgjithshëm i UNÇSH-SË i theksonte edhe një herë Shtabit të Divizionit të parë :Ju kemi lajmëruar se duhet të mos e lëni Bazin të grumbullojë forcat e formojë një front kundër nesh.Mos neglizhoni këtë vërejtje,pse përgjegjësia bie mbi shtabin eDivizionit”(“Dokumente të Shtabit të Përgjithshëm të UNÇSH”- Tiranë 1976 , faqe 466 ).
Pra shihej në mënyrë pastër të qartë se aradhat partizane si synim kryesor të tyre,kishin goditjen e forcave nacionaliste sipas urdhërave të marra nga Beogradi.Ndërsa krejt ndryshe vepronin forcat nacionaliste.Major Murat Basha,intuitiv shpesh herë e parandjente rrezikun prej aradhave partizane dhe bënte çmos t’i shmangej sa më shumë luftës vëllavrasëse.Në bashkëpunim të ngushtë edhe me trimin e Krujës,Abaz Kupin,ata bënë çmos të mos luftonin vëlla me vëlla,përkundrazi të takoheshin,të bisedonin,të largonin mëritë duke i dhënë besë burrit,ashtu sikundër kishin vepruar tradicionalisht shqiptarët,atëherë kur pushka e hasmit gjëmonte tek pragu.Në librin e tij “Bijtë e Shqipes” autori britanik Xhulian Emeri ( oficer i lartë i SOE pranë shtabit të Abaz Kupit) tregon me fakte e ngjarje konkrete se në mjaft raste,prijësit zogistë e shmangën luftën vëllavrasëse,ndonëse në ndonjë rast edhe jashtë vullnetit të tyre.Veçanërisht në malet e Krujës,Martaneshit dhe Shpalit,aty ku aradhat nacionaliste ishin me djem të pafajshëm 15-16 vjeçarë nga jugu i shtetit amë,legalistët asesi nuk pranuan përleshje,Ata u hapnin rrugë këtyre djemve të parritur,ndërsa klika komuniste e Tiranës shpërndate e ngazëllyer fletushka,kinse për arratisje të legalistëve nga sytë këmbët,apo shpartallim të plotë të tyre.Madje ky nuk harron të përmend faktin se në verën e vitit 1944,rreth Abaz Kupit mund të grumbulloheshin rreth 10 mijë burra.Në këtë rrafsh mendoj se nuk ka qenë e vogël edhe ndihmesa e komandantit të shtabit të tij,major Murat Bashës.Me rënien e qeverisë të drejtuar nga Rexhep Mitrovica,klika komuniste e Tiranës filloi të bënte krime mu në mes të ditës,duke vrarë burra e djem shqiptarë të cilët ishin lidhur me lëvizjen nacionaliste.Më tej,ata vijuan me organizimin e aradhave të tyre dhe në këtë mënyrë terrori i kuq u shtri në krejt Shqipërinë.Murat Basha aso kohe,qëndronte me shtabin e vet luftarak në rajonin midis Laçit dhe Burelit,por intuitivisht ai e ndjente se lufta vëllavrasëse po merrte dimensione të papara.Në një takim në ditët e para të gushtit 1944,këtë shqetsim ai në cilësinë e komandantit të shtabit të zogistëve,ia paraqet edhe përfaqsuesve britanik Maklinit dhe Emerit.Sidomos kur me urdhër të E.Hoxhës dhe të Titos,aradhat partizane nisën inkursionin e tyre në veri,ishin shumë nacionalistë që nuk donin këtë veprim ushtarak ngase parashihnin lumejtë e gjakut që do të derdheshin.Këtë plagë të re për shqiptarët,kuptohet do ta hapnin komunistët e Tiranës dhe të Beogradit.Ata dualën kundër vullnetit të popullit të vet,madje historiografia komuniste 50 vjeçare shkruan tekstualisht: “Pas kalimit të Divizionit të parë në Veri,shumë krerë tradhëtarë si Abaz Kupi,Murat Basha, Ramadan Kaloshi,Seit Kryeziu dhe të tjerë i kërkuan misionit anglez që Komanda Aleate e Mesdheut të ushtronte ndikimin e saj për të ndaluar marrshimin e forcave partizane drejt Shqipërisë së mesme dhe asaj të Veriut”(“Historia e Luftës Antifashiste nacionalçlirimtare e popullit shqiptar” – Tiranë 1989, vëllimi 4 , faqe 403 ).
Por dihet tanimë se klika komuniste e Tiranës,duke u udhëhequr në çdo moment prej përfaqsuesve jugosllav,nuk pranuan as ndërhyrjen britanike në këtë pikë,përkundrazi e nisën inkursionin e tyre në Veri të Shqipërisë,duke kaluar edhe kufijtë politik të shtetit amë,dhe kinse për të luftuar pushtuesit gjermanë,u përleshën për jetë a vdekje me nacionalistët shqiptarë si në vise të Kosovës ashtu edhe në ato të Maqedonisë shqiptare.Në shtatorin e vitit 1944,kur ushtria gjermane nisi të largohej nga Shqipëria,komunistët vendosën të shtojnë terrorin e tyre jo vetëm kundër burrave të nacionalizmit shqiptar,por sidomos edhe ndjekësve dhe familjeve të tyre.Në këto momente,Major Murat Basha,në bisedime të ngushta edhe me Abaz Kupin shpërndan një pjesë të konsiderueshme të forcave luftarake,me qëllim që të shpëtonte sa më shumë prej tyre nga rreziku i murtajës komuniste.Ai organizoi vetëm 300-400 luftëtarë të cilët duke bashkëpunuar edhe me forcat e “Ballit Kombëtar” , mundën të kryejnë disa aksione të sukseshme në rrugën nacionale Krujë-Shkodër kundër forcave gjermane që tërhiqeshin.Ashtu sikundër edhe komandantët ushtarakë të “Ballit Kombëtar”,Murat Basha me zgjuarsinë që e karakterizonte,këto sulme kundër forcave gjermane i organizonte në terrene shumë larg fshatrave në këtë mënyrë të mos kishin mundësi ( pasi ishin në tërheqje e sipër), të hakmerreshin mbi fshatarë të pafajshëm apo të digjnin shtëpitë e tyre.
Në tetorin e vitit 1944,atëherë kur shtabet luftarake të “Ballit Kombëtar” dhe të “Lëvizjes së Legalitetit” u përqëndruan në fshatin Prezë,disa kilometra në veri të Tiranës,Murat Basha,Abaz Ermenji,Abaz Kupi etj,u përballën edhe me disa sulme sporadike të aradhave nacionalçlirimtare.Në dy-tri raste,këto sulme u thyen menjëherë,madje Murat basha me dy-tri luftëtarë të tij i bëri me dije komunistët se qëllimi i tyre nuk ishte të luftonin kundër vëllezërve të një gjaku:por,në ditët e fundit të tetorit 1944,atëherë kur u pa qartë se Kalaja e Prezës po rrethohej me mijëra komunistë,ishin sërisht Murat Basha me komandantët e tjerë nacionalistë që e lanë vendin pa lëshuar asnjë armë,vetëm evetëm të mos derdhnin gjakun e pafajshëm të djemve shqiptarë.Më tej,nëndorin e po këtij viti,qetësisht ai shpërndan shtabin e vet dhe në takim të fundit me Abaz Kupin,i kumton atij se në çdo rast në gjdo moment që ta kërkojë Monarkia,Murat Basha do të jetë jo vetëm një ushtarak i saj por edhe një mbretëror i palëkundur deri në fund të jetës së tij.
Me uzurpimin e Shqipërisë nga klika terroriste komuniste shqiptarosllave,më 29 nëndor 1944, nisi njëherazi hakmarrja e madhe e aradhave nacionalçlirimtare kundër çdokujt që pati shfaqur ide dhe mendime të kundërta me komunizmin.Në këtë valë terrori edhe major Murat Bashën,atë burrë fjalëpak por trim e muarën dhe e flakën në burgun famkeq të kryeqytetit.Këtu,pas farsës së qëllimshme të kinse “demaskimit” të tradhëtarëve,xhelatët me në krye Koçi Xoxen dhe Bedri Spahinë e dënuen major Murat Bashën me vdekje me pushkatim.Burri i Palnës së Bardhë e priti qetësisht dënimin.Një natë përpara se të pushkatohej,ai u kërkoi miqve të vet një laps dhe letër dhe shkroi këto radhë për gruan e tij :
“Ah grue,moj e zeza grue ! Tash shtatë vjet që zemra jote qet vetëm vaje,lot dhe vner domethënë qysh prej 7 prillit 1939,dhe ti moj e bekueme,me gjithë kalamajtë vuejte,u mundove,u dogje dhe u përvlove.Kështu ra qi edhe ti e bane luftën tande.E përse ? Për të fituar lirinë ! Kurse sot,që pritshim me shiju të drejtën,mundin,djersën dhe gjakun e derdhun përkundrazi,paska qenë kadër për me u ba kurban i mundimeve tona viktimë.Ani ani Sato e dashun,prap mos u dëshpro,por të lutem si nga hera banu burrneshë e qëndro,se unë po bahem kurban i Lirisë së shenjtë.Tan bota e din çështjen teme dhe eçmon fare mirë.Porosi sa vijon ;Aman kalamajtë,shumë,shumë,shumë kujdes për fatin dhe edukimin e djemve dhe me ju dhanë ndonji zanat.Mbasi shpija asht e juaja,besoj se s’kam me ja u nga,bani si të bani e Zoti ju ndihmoftë dhe kam besim se miqtë s’kan me ju leshue doret.Dëshiroj që vorri të mos hupi.Teshat që kisha me vedi në burg,i tregon lista ngjitur.Rujimi si kujtime ma të shtrenjtë nga ana jeme.Me Metin takojuni,se mund t’u bajë hall për ndihmë.Këto letra ja u nepni të adresuemve.Nuk më vjen keq se po vdes,se po vdes për Liri dhe për çështjen tonë të madhe.Po hallin tuej e të rretit familjar e kam të madh se e di se në ç’gjëndje po ju lej, e nuk po mund ta përshkruej dëshprimin tem,po fuqimadhen Perendi paçi ndihmë. Pra edhe njihere po ju lutem e po u them ta bani shumë gajret.Po i nap fund,duke ju puth e përqafu gjithmonë.Në zemrën tande Murati.Edhe nji porosi ;Vaj e gjamë mos me ba,vetëm gajret”( Gazeta “Atdheu” – Tiranë më 29 qershor 2003 ).
Të nesërmen,12 burra nacionalistë të lidhur me zinxhirët e rëndë të burgut,u nxuarën përballë skudrës së pushkatimit.Midis tyre pati edhe një djalë të vogël që mesi qëndronte në këmbë.Me zë të lartë,t’i jepte kurajo,major Murat Basha i tha ; “Mbahu se je burrë !”.Më pas të gjithë të dënuarit me vdekje ia muarën hymnit të flamurit.Të burgosurit e tjerë në biruca,duke marrë krahë nisën poashtu të këndojnë hymnin e madh të shqiptarëve.Pastaj gjëmuan krismat e armëve të kriminelëve,midis krismave u ndje i fuqishëm zëri i major Murat Bashës ; “Rroftë Shqipnija Etnike ! Rroftë Mbreti !”. Kështu mbyllej jeta fizike e mbretërorit trim.(ne Foto: Garda Mbreterore)
by dgreca
Nga Ramiz LUSHAJ/
1.
Një vend po u braktis nga poetët e lartësive poetike rrgallet disi nëpër shkretani jo të vogla. Kjo ka fektue kaherë edhe në qytetin tim alpin, në krahina të rrethit tim në brigje të Valbonës e të Drinit. Eksodi i poetëve të lindur në truallin e Eposit të Kreshnikëve, në Eposin sa epik dhe lirik të Malësisë së Gjakovës (Tropojës) nisi herët. U ba masiv dekadat e fundit. Një qytet pa poetë është si një shtëpi që nuk përkund djepe.
Brezi i poetëve të viteve ’70 ishin e mbeten një brez i madhërishëm Ishin e mbeten vargmale poetike. Asokohe banë atë që ndodh rrallë: Tropoja – sa për luftërat e mëdha e bukuritë e rralla përmendej edhe për poetët e saj të mirë, të cilët themeluan, promovuan e lartësuan “Shkollën poetike tropojane”. Shqipëria asokohe kishte vetëm dy shembuj të tillë të përngjashëm: Lezhën dhe Tepelenën.
Ma i pari me botime poetike dritnoi Mehmet Elezi me vëllimin poetik “Zhurmojnë ujvarat” (1970). Mbas tij, Ndoc (Anton) Papleka me “Zëri im” (1971), “Ecim” (1974) e “Njatjeta, diell” (1976). Skënder Buçpapaj me “Zogu i bjeshkës” (1973). Avni R. Mulaj me “Valbona e kaltër”(1974), “Orët e mia”(1976) e “Currila”(1977). Hamit Aliaj me “Bjeshkët janë mbiemri im” (1974). Halil Buçpapaj me “Gurrat e rudinave” (1974). Feride (Mahmudaj) Papleka me “Ëndrra dhe fishekzjarre” (1974). Selim Aliaj me “Njerëzit e dritës” (1977). Besnik Mustafaj me “Motive të gëzuara” (1978). Katër poetë: Ndoc Papleka, Xhevahir Spahiu nga Skrapari, Hamit Aliaj e Skënder Buçpapaj me përmbledhjen poetike “Epikë” (Rilindja, Prishtinë-Kosovë, 1979).
Këto yje poetike të viteve ’70, ndër kohna, ikën te-tanë nga Tropoja. Selim Aliaj nga Kasajt, “poeti i dritës”, mbeti i parafundit, të cilit kur ishte “Lufta e Kosovës” (1999) s’di se kah plumba vrastarë aksidental ia këputën jetën e fjalën në mes, po mbeti flakadan i ndezur emri dhe poetika e tij. Në një vend ku vriten poetët nuk mund të jetojnë as ujqërit.
Ma i fundit qëndrestar i mos ikjes, nga poetët e Brezit ’70, ishte poeti emblematik, Hamit Aliaj. Nuk e di se cila/t e martë ia dha rrugën e ikjes nga bjeshkët e veta, nga qyteti alpin, nga bajraku i Kasajt. Po të tilla të marta kemi secili prej nesh. Vektorë, motive e aktorë të të martave të mëdha e të vogla, disa sish, që e shtynë në kapërcyell të shekullit të ri edhe poetin Hamit Aliaj me u çvendos nga Lugu i Malësisë me qytetërime antike e mesjetare dhe me ra në metropolin e çakorduar të Tiranës kanë nxanë vend edhe tek ma i fundit vëllim i tij poetik “Njëqind vjet e Martë” me plot 90 poezi, botue tek “Kristalina KH” e Kadri Hykajt në Tiranë. Shpeshtas. ritualisht, Hamit Aliaj rikthehet në vendlindjen e vet si tek poezia “Mall” (fq. 9): Në këtë qytet prej të cilit ika / (Po ai s’po ikën kurrë prej meje) / I mallkuar endet të ritë tim / Si lis i harruar vrarëreje / Në këtë qytet ku shkrova lirika / Të cilat s’i shkruaj kurrë më, dot / Kurrkush s’më njeh dhe nëpër këngë / Në vend të rimave dalin lotë /.
2.
Hamit Aliaj, magji e madhështi e fjalës poetike, kurrë/sesi nuk e deshti ikjen nga vendlindja e vet. Përkundrazi: edhe në vitin e egër ’97 rrugëtoi paqësor nga Alpet ku edhe Orët e Malit kishin marrë arrati, eci mbi gëzhojat e plumbave e erën e minave drejt metropolit busullhumbur të Tiranës për me e botue të pestin vëllim poetik “Mungon Viti Një” tek enti botues “Albin” i mikut të tij e të Tropojës, Spiro Dede. Asokohe kur edhe buka gatuhej me lotë e barut, shumkush shprehte habi e entuziazëm të shumëfishtë për misionin fisnik e optimist të poetit Hamit Aliaj, teksa me veprimin e vargjet e tij jepte mesazhe engjëllore paqeje për t’iu ul grykat armëve të dreqnive, marrive e kotësive.
Në mesnatën e 31 tetorit 2001 të qytetit alpin, lugatë vampir të politikës çikllope të hakmarrjes bio-politike, me 5 kg tritol C4, e hodhën në erë pallatin ku shënjestrohej deputeti e kryetari i degës PD të Tropojës, Azgan Haklaj, e nga ky eksplozivim politik terrorist e humbi jetën aksidentalisht gazetarja e re, martirja Shotë Haklaj. Aty, ndër 19 familjet që iu shkatërruan shtëpitë ishte edhe ajo e poetit qëndrestar Hamit Aliaj (Azgan Haklaj. Vepra “Për Kombin, Për Demokracinë”. Tiranë, 2011, fq. 168). Ai pallat, përndryshe, ishte edhe “pallat i njerëzve të letrave”, ku pesha e librave të bibliotekave vetjake në shtëpiat e tyre ishte ma e madhe se e tullave të tij. Vetëm pesë librat margaritar poetik të Hamit Aliaj ishin pesë milionë herë ma të randë në vlera visarore, në tokaqiell e breza, sesa ky pallat pesëkatësh. Një pyetje i pati shtrue në vitin 2001 poeti e analisti Preç Zogaj kohës e politikës: “Sa kushton mospërkulja?”. As vetë nuk po di çka me iu thanë: ndoshta ka çmimin e vdekjes së parakohshme e të pafajshme si gazetarja Shotë Haklaj; ndoshta ka çmimin e burgosjes politike si politikanin e analistin Azgan Haklaj, tashti edhe me katër libra suksesor; ndoshta ka çmimin e çojes çvendostare engjëlltare nga vendlindja si poeti epik e lirik, Hamit Aliaj.
Dhe erdhi një ditë, jo si gjithë të tjerat, dhe emblema e gjallë e qytetit e rrethit tim/tonë të mrekullive alpine e njerëzore, dhe “Homeri malësor”, Hamit Aliaj, iku andej ku s’ndejt as në të ritë e vet: erdhi, si edhe ne të tjerët, në Tiranë. Poetë të lartësive poetike si Hamit Aliaj janë “qytetar të botës”, piedestale të gjalla të kohës, lartësi të së ardhmes, edhe kur ka pasë “Mur Berlini” apo “Mur Lane”. Poeti Hamit Aliaj, si të gjithë poetët që jetojnë me poezinë e për poezinë, është jashtë politikës së ditës, brenda kohës, në genet e së djeshmes, në farën e së ardhmes, ndaj kërkon t’i kapërcejnë të martat, me i lanë në plakaninë e vet, në ferrin e vet, ashtu sikurse tek poezia “Njëqind vjet e martë”(fq. 50): “M’u plak e marta, njëqint vjeçe m’u bë / Një e djelë më duhet / Për meshë a për dasma…”.
Poetin Hamit Aliaj, tashma i larguar nga vendlindja, e merr malli për Itakën e tij, Kasajt, ndaj në poezinë “Porosi në ikje” amaneton: “Shtëpinë e vjetër ua lashë /Veç një dritare mos ma mbyllni kurrë / Se vjen ndonjë natë shpirti i babës / Dhe këqyr a ka hi në votër / Manin mos ma prisni, as qershinë / Janë drurët më fisnikë të jetës: / Prej manit bëhet çiftelia / Prej lëvores së qershisë, tezgjahu i saj / Kthehet ndonjë ditë një këngëtar i gjakut tim, bre!”/(fq. 27).
3.
Hamit Aliaj ka kodet e veta poetike. Është poet i mesazheve të mëdha. Priti 12 vite mos me i djeg poezitë e tij në furrën e kohës, nga “të martat” e kohës. Më 1986 doli me vëllimin e dytë poetik “E ruaj një fjalë për ty”. Kisha me thanë se si rrallkush, bash në kryetitull më duket se e kishte parandjerë vrelltë të nesërmen ngadhnjuese të Demokracisë në Shqipërinë Londineze, të Lirisë e Pavarësisë së Kosovës euro-atlantike, etj.
Vite ma vonë, më 1991, dukej se me kryetitull të librit të tretë: “Lotin nuk ta fal” i paralajmëronte të gjithë: intelektualët, trimat e batakçinjtë e Demokracisë së re e të brishtë. I donte, këta të gjithë, pa të “Marta” ndaj kombit, të ardhmes së tij.
E sëvonit, ndoshta, disi i pakënaqun e i papajtueshëm me “të martat” e Çështjes Kombëtare Shqiptare, me “të martat” e Tranzicionit të vështirë e të tejzgjatur në Shqipëri etj., do të vinte me vëllimin e pestë poetik, emblematik, domethanës: “Njëqind vjet e Martë”.
Në jetën e poetit misionar, në jetën e kombit, ka edhe ditë pa të marte, të cilat ka njëqind vjet që i pret siç është Pavarësia e Kosovës,, që e ban të lumtur për njëmijë vjet, si tek poezia “Nata e parë në Gjakovë”: Njëqind vjet për të mbërritur tek ti… / Jam më i pasuri mbi dhe: / Kam timen këtë natë / Që ndan mijëvjeçarë. / (1999, Gjakovë).
Sot kanë ndryshue kohnat. Njerëzit kërkojnë mbiemra në kohë e prej kohës, etj. Kjo shprehimohet me art e simbolikë nga poeti Hamit Aliaj tek poezia “Gjergj Elez Alia i ri” (fq. 81):
Gjergji shkon të dielave në kishë,
Elezi – të premteve në xhami,
Alia – në diskotekë.
E secili kërkon të bëhet mbiemër.
Gjergji im i ndarë në tre pjesë…
4.
Athina u ngrit lart në antikitetin e saj helen, pasi i deshi poetët e vet, filozofët e saj poetë. Ndoshta, Tropojës time i keq erdhi viti i mbrapshtë ’97 edhe për faktin se i ikën poetët, lisnaja poetike. I ikën poetët e Brezit ’70 e, pas tyre, edhe ata të Brezit ’80, të Brezit ‘90, të cilët ia çuan emrin Tropojës në kupë të qiellit edhe në ndonjë rast kur vendlindja iu dha kupa mërzitije e malli. Ndodhi ajo që s’duhej të ndodhte: Tropoja, kjo Malësi e Gjakovës, mbeti pa lisnajën e vet poetike dhe vendin e rendin e fjalëve e kangëve poetike e mori pushka e mbrapshtive gjithfarësh. Pushka e zezë me flakë të kuqe. Pushka vrastare e vitit të zi ’97 që solli gjakderdhje e gjakmarrje. Poeti i lartësive poetike Hamit Aliaj tek vepra ma e fundit “Njëqind vjet e Martë” kushtimon një poezi për 150 “të vrarët e Hiçit” të vitit ’97 në Tropojë, të cilët e prekin deri n’atë cak saqë edhe “fjalën e harroj” tek poezia e arrirë “Ditëlindjet e të Vdekurëve” (fq. 53-54), të cilën po ua përcjell nji cope pa i hjek astenji germë dhimbjeje të pamatë, tragjedi të thellë:
Në qytetin ku u vura emrat fëmijëve
Në çdo pëllëmbë ka një përmendore të pabërë:
150 janë të vrarët e Hiçit.
Tash kur shkoj një herë në stinë,
Njëherë në stinë se kështu më thotë”Pse”-ja,
Të 150 i shoh me sy
Në qytetin e vogël dalin si dikur,
Kanë vrarë njëri-tjetrin, po bashkë rrijnë
Dhe mua ma ruajnë një gotë në tavolinë,
Qyteti bën festë dhe dritat si shkimë,
Ata, si dikur, qeshin me shoshojnë
Dhe njëri-tjetrit i japin dhuratë
Plagët e veta për ditëlindjet që zezojnë
Ditëlindje
Të vdekurish a keni parë?
Dhe unë fjalën harroj,
Duke parë vajzat që ata patën dashur,
Që falin lulezeza e kërkojnë lulehëne.
Dhe ikin të tmerruar se tuten prej fantazmash…
E gjithçka mbaron sa këndon gjeli i parë…
Vendlindja ime, Malësi e Gjakovës, ruaj ma shumë e ma mirë se deri më sot, poetët e tu të lartësive kombëtare të viteve ’70. Ose, të paktën, ata poetë të kahershëm e të rinj që kanë mbetë trojenik në Tropojën tonë, si Lulzim Logu, Gjon Neçaj, Haki Zllami, Asllan Osmani, Gjon Markokaj, Jonida Osmanaj – Saka, Hasan Buçpapaj, e dhjetra të tjerë. Mirënjohje ndaj tyre që po botojnë libra poetik, antologji poetike (si kjo e fundit me poetë nga Malësia e Gjakovës dhe nga Gjakova), kanë një klub të shkrimtarëve aktiv si rrallëkund në Shqipëri me disa veprimtari në Tropojë, Gjakovë, Pejë, Deçan, Junik, etj.
Duhen poetët e poeteshat të këndojnë qoftë edhe për ditët e zeza, për të vrarët e varret. Mbi të gjitha duhen me t’i hyjnue tokat, njerëzit, malet, se kështu preken lartësitë, ujëvaron jeta, tuten dreqnitë e shekullit të vjetër e të ri.
Tropoja (Malësia e Gjakovës, Malësia e Mirë) nga “prodhimet” ma të mira ndër shekuj i ka veprat e poetëve të saj të të gjithë brezave, të publicistëve e historianëve të saj. Autorët, në çdo vepër, në CV e tyre shënojnë: vendlindja Tropojë. Pra, ata kudo që ndodhen, në vendlindje e kudo në Shqipëri e në diasporat shqiptare në botë, krijimtaria e tyre ka emërtesën “Tropoja” dhe mbijeton në dekada e shekuj ma shumë se çdo prodhimtari tjetër nga duart e mendja e njerëzve të saj të mrekullueshëm.
5.
Shpesh bijtë e shpërngulur me çoje e harrojnë tokën e vet. Po ata që e kryejnë një akt të tillë nuk janë poetët tropojas të Brezit ’70. Nuk është Hamit Aliaj. Nuk janë as Mehmet Elezi, as Ndoc Papleka, as Skënder Buçpapaj, as Avni Mulaj, as Halil Buçpapaj, as Besnik Mustafaj.
Nuk janë as poetët e tjerë tropojas të lartësive të ndryshme, të cilët janë larguar nga vendlindja përgjatë dekadave poetike të mapasme, që po i rendis si më vijnë në mbajamendje të çastit: Jahë Margjeka, Mujë Buçpapaj, Skënder Sherifi, Shkëlzen Zalli, Ukzenel Buçpapaj, Arbër e Bislim Ahmetaj, Alfons Zeneli, Zeqir Lushaj, Zef Mulaj, Fran Ukcama, Sami Neza, Jak Përpali, Marash Mëhilli, Guxim Alimani, Elona Zhana, Zog Hysenaj, Azem Baliaj, Manjola Brahaj, Almona Bajrami, Nikollë Ulndreu, Dritan Niklekaj, Gjin Gjonpali, Mehmet Berisha, Skënder Haklaj, Gjin Progni, Osmanie Çakraj, Valbona Hykaj, Riza Haklaj, Hydajet Bajri, e dhjetra të tjerë.
Java ka shtatë ditë. Poetët , në një kuptim të caktuar, janë dita e tetë e javës.
Poetët kujtohen në vendlindje në çdo ditë të javës, kanë minutat e orët e veta në kujtesën e bashkëvendasve, me vargjet e tyre poetike. Njejtësisht e njëherash edhe poetët e kujtojnë në memorie e vargje vendlindjen e tyre. Me i mbledhë te-tana këto minutazhe vargevijë e fjongojnë tufalajkë një “ditë të poetëve”, ditën e tetë të javës. Është një ditë shpirtërore, jetësore.
Tek “Njëqind vjet e Martë” poeti Hamit Aliaj e ka “ditën e tetë të javës” për vendlindjen e vet të bekuar, aty “ku bëjnë be në qiell edhe në gurë / E thonë: na lind djalin shqipja në flamur”/(fq. 74).
Diku tjetër (fq. 87) Hamit Aliaj artnon me vargjet: “Kulla breg Shën Drinit / Kush ua ngatërroi emrin e ndërtimtarit? / Babiloni udhëton…/ Prej manushaqes së Drinit / Lindet njeriu / Edhe pse qielli ende mbahet / Në brirët e dhisë së egër: / Shën Drini…/”.
Si rrallkund tek poetët jeton vendlindja me gjithçka të sajën. Si rrallkush poetët i ngrejnë vendlindjes “malet e dyta” me poezi e kangë nga ma të bukurat. Në mes tyre, me ta, edhe poeti Hamit Aliaj.
Në poetiken e tij Hamit Aliaj kushtimon poezi për vendlindjen e tij, Tropojën (fq. 69): “…/ (Qiteni pëllembën e dorës t’u a gjej në hartë) / Sipas Kalendarit të Noes, prapë shkoj atje / Kam lënë hijen time…/”.
Poeti bohemik Hamit Aliaj është qytetar i Malësisë së Gjakovës, i Shqipërisë Londineze, i Kosovës euro-atlantike, i Maqedonisë që po e dështon Marrëveshjen e lindur e të lidhur të Ohrit, të trevave shqiptare nën Mal të Zi që po kthehen në një “Çamëri të dytë”, të Luginës së Preshevës që Serbia po e kthen në një gollo-nacionale raciste për shqiptarët trojenik, i Çamërisë me rrethina që ndahet në Qafë Botë, etj. Njëherash është edhe qytetar i Ballkanit dhe i Europës, qytetar i botës. Bohema e tij poetike, njerëzore, kombëtare dritëron reale e shumëdimensionale tek poezia e bukur e mjaft domethanëse, tek poezia “Udhëtim” (fq. 6);
Nisem për në Krujë, mbërrij 500 vjeç,
Nisem tek e dashura, arrij 20 vjeç,
Në shtëpinë ku linda, mbërrij njëvjeçar.
Poeti Hamit Aliaj, ashtu sikurse edhe Skënder Buçpapaj, Anton (Ndoc) Papleka, Avni R. Mulaj, Mehmet Elezi, Besnik Mustafaj, është një mal poetik në vendlindjen e tij, në “Shën Tropojë”, një nga vargmalet poetike të saj, dhe pa mëdyshje: është një lartësi poetike e viteve ’70 dhe një lartësi poetike në rritje në shekullin e ri, është një nga lartësitë e poezisë së sotme shqipe.
Tiranë, dhjetor 2013