Archives for September 2014

SARANDA DHE DETARËT SHQIPTARË

September 5, 2014 by dgreca

Saranda jonë historike, piktoreske e turistike, një Vatër miqësie e respekti për detarët shqiptarë…/
Mbresa nga Saranda/
Shkruan: Shefqet Kërcelli/
Si pjesë e grupit të punës për organizimin e një vizite të hapur në anijen më të re të Forcës Detare, të emërtuar “Butrinti”, udhëtojmë drejt Sarandës. Ideja ishte të promovojmë aftësitë lundrimore të kësaj anije, e cila do operojë kryesisht në ujërat e detit Jon. Sa herë që më bie rasti të kem nonjë aktivitet në këtë qytet të bukur një mori mendimesh e mbresash shoqërojnë memorien e imagjinatën time, se cka një gjë të vecantë, herë-herë mistike ky qytet. Bashkë me kolegët e mi në Flotë, Kapiten Engjëllin, Dorianin e Emrushin e kishin merakun tek mbarëvajtja e vizitës, si do pritet anija, cfarë do na afrojë Saranda në këtë fund gushti? Në fakt shumicën e herëve në Sarandë kemi shkuar me anije, por këtë radhë për arësye të kohës, shkuam me tokë, sic thonë detarët. Postblloqe të policisë që hasëm rrugës na përshëndesnin gjatë këtij udhëtimi të qetë drejt qytetit jugor të vendit. Ata janë në punën e tyrë, thotë kapiten Engjëlli. Mbas dy ndalesave, një në Ujin e Ftohtë dhe në një kafe në afërsi të Dervicanit në muzgun e datës 27 gusht ju afruam Sarandës. Gjatë rrugës provuam njohuritë tona gjeografike për zonat dhe qytetet që kaluam, por një ndjenjë ankthi na shoqërontë gjithë kohës. Në mëndje kisha fjalët e kapitenit të vjetër Sali Alushi{Kripa} {I thonë kështu se ai për 40 vjet rresht ka transportuar një mal me kripë nga Vlora në Sarandë}, e qindra detarëve të tjerë, që më kishin përcjellë një copë kujtim nga Saranda:-banorët e këtij qyteti janë mikpritësit më të mëdhenj të detarëve! Dhe këtë herë vesin human të sarandiotëve do e provonim vetë. Anija “Butrinti” ishte nisur nga moli i bazës Pashaliman dhe atë mbrëmje do bregëzohej në molin e portit të Sarandës. Qysh në hyrje pamë se qyteti ishte gjysmë i zbrazur nga turistët dhe pushuesit e shumtë. Por kjo nuk ishte zhgënjyese për ne, se kështu ndodh në cdo fundgushti. Të lodhur nga ky udhëtim i gjatë u ulëm për kafe tek lokali i z.Bajram Coraj. Për Bajramin më kishin folur dhe kolegët e mi. Ai dhe djali i tij Lorenci janë bërë “Vatra” e detarëve tanë civilë dhe ushtarakë prej shumë kohësh. Një burrë rreth të 60-tave, babaxhan, me shpirt e zemër të madhe, ashtu i kanë ecur punët dhe gjendja këtu në Sarandë. Bajrami dhe familja e tij kanë erdhur nga Gllava e Tepelenës në Sarandë mbas viteve ’90, si mjaft të tjerë e kanë fituar qytetarinë dhe respektin si banorë të denjë të këtij qyteti. E kanë filluar punën thjeshtë, pastaj gradualisht në sajë të djersës së tyre në ndërtimtari kanë përmirësuar jetën e tyre. Xha Bajrami është i kënaqur me Sarandën, familjen, jetën e tij, por mbi të gjitha ai gëzohet kur në lokalin e tij vijnë detarë. Kam pasur respekt të hershëm për detarët më thotë, por këtë ndjesi ma shtuan miqtë e mi të afërt, Kapiten Engjëll Sinani dhe Mario Myftari. Të dy oficerë e lundërtarë shembullorë në Forcën Detare. Nuk është thjesht miqësia që kam me ta, thotë xha Bajrami, por zanati i vështirë e plot sakrifica i detarit. Ne këtu në tokë jemi të sigurt, por deti ka shumë andralla…Nga shtëpia ku banoj shoh portin, kënaqem kur hyjnë e dalin anije të ndryshme. Një shpirt dhe derë e hapur për detarët, ky është xha Bajrami. Kështu duke biseduar për detin, për Sarandën, për miqtë, pa venë re koha kaloi dhe ne vrapuam drejt molit ku anija “Butrinti” po bregëzohej lehtësisht në dritat vezulluese të portit Sarandë. Në këto ditë të nxehta Gushti, erërat e Onhezit të lashtë lehtësuan këtë lundrim të anijes “Butrinti”, e cila do jetë pjesë e pandarë e gjithë operacioneve detare në ujërat e Jonit, vecanërisht në gjirin e Sarandës, si ato për zbatimin e ligjshmërisë detare ashtu dhe për sigurinë e jetës në det. Këngë të serenetave korcare vinin ëmbël në bordin e anijes nga një lokal aty afër. Natyrshëm bregëzimi i anijes patrulluese “Butrinti” në molin e portit të Sarandës jo vetëm hijeshoi dhe ndricoi molin, por në një farë mënyrë rikujtoi dhe pasuroi traditën shekullore detare të banorëve të Sarandës. Për pritjen e anijes sipas rregullave portuale, Kapiteni i portit Sarandë Kosta Dhima dhe Autoriteti Portual me drejtor Sotir Gavella, të njoftuar më parë kishin marrë masat përkatëse, ndaj cdo procedurë kaloi normalisht. Kapiteni i ri i anijes Ermal Hila dhe ekuipazhi i tij ishin mysafirë të parë në këtë port nga kjo mbrëmje deri më 29 gusht.Vërtet anija “Butrinti” është e re, por ekuipazhi i saj është i trajnuar më parë në anije të tjera si MotoVedeta{MV} Seaspectrum, 65 foot, MV Mok 3, 46 foot dhe Anijet e shpejta “Archangel”, dhuratë e Departamentit të Shtetit të SHBA. Mjaft kuadro të anijes, oficerë dhe n/oficerë janë trajnuar në SHBA ose kanë marrë pjesë në stërvitje e trajnime të ndryshme të zhvilluara me specialistët amerikanë në Shqipëri. Kështu e kaluam atë mbrëmje, ndërsa ekuipazhi po sistemonte gjërat mbas atij lundrimi, ne po shikonim cfarë na ka mbetur pa realizuar nga plani ynë, po mediat, personalitetet, miqtë, detarët sarandiotë, a e kishin marë ftesën tonë, a do na vizitonin?! Ndërkohë dicka kisha përgatitur paraprakisht për gjeografinë dhe historinë e Sarandës, por pamja që më afroi Saranda atë buzëmbrëmje më detyroi të sistemoj dhe njëherë njohuritë e mija për gjeografinë dhe historinë e këtij qyteti. Nga hoteli ku qëndrova ato dy ditë studjova mjaft për këtë, por bëra dhe plot fotografi të bukura. Peisazhi i Sarandës ta krijon këtë mundësi. Gjeografikisht, një pozicion i lakmuar për transport detar… Qëllimi i këtij reportazhi nuk është thjesht evidentimi i vlerave historike, ekonomike dhe turistike, se për këto ka disa botime dhe guida, ku me të drejtë Saranda cilësohet si një nga perlat e Shqipërisë, me një aktivitet të bazuar kryesisht në turizëm dhe transport detar. Por qyteti bashkë me zonat përreth dhe banorët e saj kanë dhe një vecori tjetër, sepse qysh nga fenikasit e lashtë {shek.VI-V-të p.K} dhe deri në kohët moderne ata kanë kultivuar e zhvilluar një traditë të lashtë detarie. Në fillimet e tij, qyteti ka shërbyer si një portë për qytetin antik të Finiqit dhe si rrjedhojë edhe si portë hyrjeje për në rajon. Moli i Sarandës ka njohur mjete detare në cdo kohë dhe me qindra detarë sarandiotë me dha pa uniformë kanë shërbyer në anije të ndryshme vendase dhe të huaja. Në pragun e pavarësisë së Shqipërisë më 1912, Saranda kishte një zyrë doganore, një karantinë për përpunim mallrash, një zyrë agjencie lundrimi, një han dhe disa lokale shërbimi. Një skelë e vogël e ndërtuar në vitet ’20 ka qenë deri në vitet e ’30, e cila gjatë pushtimit fashist u zgjerua për t’ju përgjigjur nevojave të pushtuesve. Mbas clirimit për kushtet e mungesës së rrugëve automobilistike, porti i Sarandës mori rëndësi të vecantë për transportin detar të zonës jugore. Krahas transportit të refugjatëve came u transportuan me mijëra ton mallra, ushqimore, veshmbathje, etj.. kapiten Elmaz Goxhaj kujton se mbas clirimit 4 MB e para që përdornim si ”Qemal Stafa”, “Kurveleshi”, “Vjosa”, “Mesapliku” ishin me leverdi, sepse ato lëndën e drurit e conin nga Shëngjini në Sarandë dhe nga këtej qymyrin e Tepelenës e conin në Shëngjin. Psh. një MB merrte 150 t lëndë druri, imagjinoje që këto ti coje në Sarandë me mjete automobilistike, duheshin 60 mjete tip “Skoda” të asaj kohe, plus 60 shoferë. A e dini se ku e ka zanafillën kënga “dampe..dampe..”? kujton marinar Xhavit Kapidani, dhëndër në Sarandë. Pikërisht në molet e këtij porti në vitet ’65-’66 me Motobarkat “Vjosa”, “Kurveleshi”, “Bajram Curri”, “Ali Kelmendi”, “Sazani”, etj. transportuam qindra kokë bagëti të imta për në zonat veriore të vendit. Vit pas viti porti u riparua dhe u pajis me mjete ngarkim-shkarkimi Këtu qysh në vitet ‘60 janë bregëzuar anije me tonazh deri 3500 t, si psh. ish anija “Mati”. Tashmë porti i Sarandës është rindërtuar, një port i vogël me standarte bashkëkohore. Është gjë pozitive se të gjitha institucionet detare si Autoriteti Portual, Seksioni i Policisë Kufitare dhe Emigracionit, Dogana, Kapiteneria dhe Autoriteti Portual janë në distancë prej disa jardësh dhe mund ti vizitosh për pak kohë. Në gjirin e Limjonit tashmë krahas portit ushtarak përballë është porti i transportit dhe peshkarexhave. Tashmë Saranda është e kompletuar me disa mole gjë që lehtëson transportin e të gjitha llojeve. Këtë e pamë konkretisht gjatë ditëve që qëndruam atje. Dhe kur ka lëvizje mjetesh detare, ka jetë, ka zhvillim. Saranda ishte porti i tretë në vend nga rëndësia, pas Durrësit dhe Vlorës. Vetë qyteti i Sarandës ndodhet në pjesën veriore të gjirit me këtë emër dhe ka trajtën e një amfiteatri të madh, duke u mbyllur nga veriperëndimi. Krahas trashëgëmisë është qytet pothuajse i ri me një arkitekturë bashkëkohore. Ka një bukuri të rrallë sidomos kur e sheh nga deti. Gjiri i Sarandës formohet midis kepit Denta në jug dhe kepit Paladha në VP. Vija bregdetare futet në kontinent 6 kabel.{një kabel =183 m}, në trajtën e një harku në drejtim të veriut dhe përbën këmbët e vargmalit që shkon paralel me bregun. Gjiri i Sarandës është i thellë. Në hyrjen e tij thellësitë janë 20-50 m. Barasthellësia 5 m kalon në largësinë 20-30 m nga bregu, ndërsa barasthellësia 10 m kalon 100-120 m nga bregu. Në pjesën veriore, në largësinë 0.5 milje nga Kepi i Paladhës, shtrihet cekina e Sarandës, me një gjerësi 1.5 kabel dhe gjatësi 4 kabel. Lundërtarëve u këshillohet të mos lundrojnë në afërsi të Kepit Paladha më afër se 5 kab. Prej tij trualli është lym me një trashësi 3 m dhe poshtë tij është shkëmbor. Erërat zotëruese për gjirin e Sarandës janë ato të drejtimeve VL, JP dhe Veri. Valëzimi në gjirin e Sarandës nuk është shumë i madh, ai arrin deri në forcën 3-4, pasi mbrohet nga ishulli i Korfuzit. Për bregëzimin e anijeve në fundin e faqes lindore të kepit Paladha është ndërtuar bankina që lidhet drepërdrejt me sheshin e shkarkimit të portit dhe ka të njëjtin drejtim si të Kepit nga veriu në jug. Në anën perëndimore shtrihet kalata me drejtim lindje-perëndim me gjatësi 53 m dhe thellësi 6.8 m. Historikisht, një qytet i integruar natyrshëm me historinë shumë shekullore të popullit tonë…I shtrirë në vijën bregdetare më të lakuar e të bukur të Jonit, qyteti i Sarandës mbart në vetvete vlera reale historike, piktoreske e turistike. Gjurmët e jetës në trevën e Sarandës shfaqen që në periudhën e paleolitit të mesëm 100 mijë deri 30 mijë vjet më parë, të cilat janë gjetur në stacionin prehistorik të Xarës, në mezolit krahas stacionit Xara 2 dhe në shpellën e Shën Marinës në Bogas e zonën e Konispolit, në epokën e bronzit tek vendbanimi i Badhërës e Kalaja e Kalivosë. Për herë të parë, në burimet e shkruara të shek. II-të p.K, nga disa historianë e studjues të asaj kohe si Straboni, Ptolemeu, Ciceroni, Polibi, etj. qyteti përmendet me emrin Onhezmos. Ky emër lidhet me emrin e një ere të favorshme për detarët që frynte nga juglindja në gjirin e këtij qyteti. Onhezmi në lashtësi ishte një qytet port i cili bashkë me qytetet e tjera bregdetare ilire lidhte Ballkanin Perëndimor me vendet e Europës Lindore. Një pikë strategjiko-ekonomike shumë e favorshme për romakët, ilirët dhe më vonë për strukturat politiko-ekonomike të krijuara nga pushtuesit e ndryshëm dhe shqiptarët. Ndonëse ishte vendosur në një pozitë të favorshme, Onhezmi nuk arriti të shndrrohej në një qendër të fuqishme si Butrinti, e aq më pak si Apolonia apo Dyrrahu të vendosur në bregun e Adriatikut. Onhezmi antik mbeti për një kohë të gjatë vetëm porti i një qyteti më të madh në krah të tij, Foinikes (Finiqi i sotëm). Qyteti mori një rëndësi relative në periudhën e pushtimit romak. Straboni, gjeograf i famshëm romak i shek. të I-rë p.K., e përmend si një pikë të rëndësishme tranziti në lidhjet mes Romës dhe Greqisë. Në shek. e IV-të qyteti u rrethua me mure mbrojtëse deri ne dy metra të trashë. Deri në shekullin e IV-të pas Krishtit ishte nën Perandorine Romake, gjë që vërtetohet nga rrënojat e mureve rrethuese, pjesë e të cilëve ndodhen edhe në shëtitoren e qyetit. Këto mure rrethonin një sipërfaqe prej pesë hektarësh duke krijuar një kështjellë të fortifikuar me 20 kulla mbrojtëse. Nga shek. i IV-të deri në shekullin e VI-të Onhezmi ishte nën perandorine Bizantine. Në brendësi të këtij territori janë zbuluar mbetje banesash, por dhe një bazilikë paleokristiane e shekullit të VI-të me dysheme të zbukuruar me mozaik e cila më parë ishte përdorur si sinagogë. Kjo sinagogë e zbuluar në vitin 1971 dhe e vendosur në qendër të qytetit, flet qartë për praninë e hershme të hebrenjve në këtë zonë, që në vitet 70 p.K. Gjurmë të krishtërimit hasim në këto treva që në shek. IV-VI-të, ku në Sarandë, Butrint, etj, ka ndërtesa, bazilika e pagëzimore, {Baptistere} me kohështrirje të ndryshme. Kështu në shekujt XIII-XIV-të në këtë trevë janë ndërtuar një numur i madh kishash e manastiresh që ruhen ende sot, psh manastiri i Mesopotamit, i cili ka vlera të vecanta arkitektonike. Pra, Saranda ruan në gjirin e vet thesare e identitete të një kulture e qytetërimi të lashtë të shtresëzuar në mbi 2000 vite. Në vijim qyteti njohu dyndje dhe pushtime të ndryshme, kështu në v.551, Onhezmi dhe Butrinti u palckit e dogj nga gotët e ostrogotët, në v.887 një flotë e fuqishme saraçene e rrënoi qytetin brenda pak kohësh. Në shek. e X-të Onhezmi u bë liman i rendësishëm për Temën e Nikeas. Në v. 1034 qyteti u pushtua nga Bullgarët, gjysëm shekulli më vonë nga normanët e Giuskardit dhe në shekujt XII-XIII-të në qytet qëndruan për pak kohë dhe venecianët. Pushtuesit osmanë shkelën më 1413, deri sa u larguan mbas 5 shekujsh. Nën regjimin otoman Saranda u bë me një dekret të Portës së Lartë pronë private e Sulltan Abdyl Hamitit. Si pasojë e sulmeve dhe plaçkitjeve të njëpasnjëshme banorët e Sarandës janë detyruar të zhvendosen disa herë dhe në shek. e XVIII-XIX-të u vendosën në kodrën e Lëkurësit. Emri Sarandë përmendet për herë të parë në vitin 1412. Saranda vjen nga një manastir i hershëm kristian që i kushtohet Dyzet Shenjtorëve (“Ágios Saránda” në greqisht, “Santi Quaranta” në italisht). Kështu quhej një manastir i ndërtuar në periudhën bizantine në një kodër në lindje të qytetit, ku dukshëm ruhen edhe sot rrënojat e tij. Shenjën e barazisë mes Onhezmit dhe Sarandës e vuri udhëtari dhe studjuesi anglez i shek.XIX-të W. Martin Leak. Gjatë pushtimit fashist më 1939, diktatori Benito Mussolini e quajti Sarandën “Porto Eda”, për nder të vajzës së tij të madhe. Porti dhe deti Jon, pozita gjeografike e favorëshme, ditët e shumta me diell, {270 në vit}, ka sjellë që jeta e banorëve të këtyre trevave me plot histori të mos shuhet, por të rilindë mbas cdo pushtuesi, duke ecur paralel me cdo regjim ekonomiko-shoqëror të krijuar nga iliro-shqiptarët. Detarët dhe Saranda.. Qytet i mbushur me kujtime e tregime detarësh, një mbijetesë përmes detit… Si fshatari me tokën, ashtu është lidhur marinari me detin. Rreziqet janë aq të shumta për marinarin, sa nuk mbahen mend. Gjysmën e kujtimeve detarët shqiptarë të pasviteve 1946 e kanë të lidhur me këtë qytet piktoresk. Kap. Sali Alushi kaloi 40 vjet, ka cuar një mal me kripë nga Vlora në Sarandë. Kapiten Llazar Shyti kujton se, nuk më harrohet një rast mikpritje e ishdrejtorit të portit Sarandë, me sa mbaj mend Vangjel Nini, i cili mbasi shkarkuam ngarkesën e anijes shtroi një darkë tek hotel “Butrinti” për ekuipazhin e anijes “Partizani”. Shumë popuj të lashtë e konsiderojnë detin, qoftë për pamjen e paqëndrueshme e misterioze, për forcën e tij shkatruese apo për përbindësha që jëtojnë aty, kucedra me shumë krerë, gjarpërinj të mëdhenj, delfinë, mbi të gjitha, balena,-si personifikim të së keqes. Për të larguar këto mendime supersticioze banorët e Sarandës e Bregut, njohjen e detit, të mistereve te tij e kanë pasur cështje mbijetese. Kështu janë sarandiotët, për ta deti është vetë jeta, gjaku dhe shpirti i tyre, i ka hyrë kripa e Jonit në gjak e si del më, më thotë kolegu im Roland Rugji, ish notar i klubit Butrinti. Landi kujton me respekt ishnotarët e këtij klubi, nder i Sarandës dhe Shqipërisë, Shpëtim Kote, {Lime}, Myrteza Didati, Shpëtim Idrizi, Thanas Totoni, Edmon Zherka,{emigrant në SHBA}, Ilir Mecaj, etj. si dhe notaret femra Elza Minga, Pranvera Rrapushi, Ludmidha Mece, etj. Po sot, sot ku është ky sport tradicional i Sarandiotëve?! Detari plak, {kushtuar Barba Gaqos, Jorgos, Jahos, Vasilit, etj.} Deti!… Dorën e rrudhur e shtrin drejt tij pa e parë. Është dicka e tij, që i përket vetëm atij. Ka qenë pjesë e pamdarë për vite me radhë. E cmund të thotë? Detari plak ka kaluar gjithë jetën në det. Qëndrimi i tanishëm në tokë e qetëson, e siguron. Këtë dialog të shurdhër që e ka filluar qysh në fëmini, do ta vazhdojë deri në fund si një marrveshje të heshtur bashkëjetese, mirkuptimi të dyanshëm. Deti si dhe me parë i jep gjithëshka që i duhet për të jetuar. Para së gjithash, sigurinë e thellë, njerzit ecin, kalojnë shëtitores së Sarandës, ndërsa deti qëndron bri tyre. Sa më shumë të lëvisshëm e të paparashikueshëm janë njerzit, aq me real e i pandryshueshëm është ai. Pastaj vijnë ato gjërat e vogla e të përditëshme:-peshqit për supën që e gatuajnë vetë e frutat e detit që i peshkojnë, ose në shkëmbinjtë e molit, o në brigjet aty pranë. Po të ketë një barkë marinari plak është me fat, se mund të dalë e të peshkojë aty pranë ose të shëtisë turistët e të nxjerrë nonjë lek për të ndihmuar pensionin qesharak. Jeta e tij vazhdon të jetë e lidhur tërësisht me detin e ai interesohet për gjithëshka ka të bëje me portin, me velierat që hyjnë e dalin atje, ecejaket e peshkarexhave, me të gjitha barkat e peshkimit me të cilat jetojnë bijtë, të afërmit, miqtë, me buletinin meteorollogjik, për të cilin interesohet cdo ditë e që vazhdon të parashikojë me tepër për zakon, se sa për nevojë. Është një lidhje e thellë, pothuaj me një ndjenjë të vagëlluar pronësie që njeriu provon për detin, në shoqërinë e të cilit ka kaluar gjithë jetën. Zhytësi sarandiot…Është bukur të fantazosh, madje shumë më bukur se të zbulosh, na thotë një zhytës. Ai ka dëshirë të tregojë dicka nga zbulimet e tij. Ishim ne veri të kepit të Paladhës, në cekeninë afër bregut. Zhytemi në kërkim të mbeturinave të anijeve të mbytura në shekuj. Për një cast, në një guvë natyrore të mbrojtur nga rrymat, na kap syri një shtambë të pa prishur. Ulemi për ta parë dhe përpiqemi ta shkulim. Por s’ështe aq e lehte, sepse molusqet dhe koha e kanë ngjitur pas shkëmbit. Duke u ngjitur lart për të marrë cimën në barkë, vemë re mbeturina të tjera shtambash në largësi pothuajse të barabarta nga njëra-tjetra dhe në vije paralele me bregun. Pa dyshim nonjë anije romake e ngarkuar me shtamba, e ndodhur papritmas në mes të fortunës, është munduar të shpëtojë duke lehtësuar ngarkesën. E kush e di sa anije të tilla fenikase, grekë, romake, kanë dashur, por nuka kanë aritur ta bëjnë këtë në kohe, kur i ka zënë stuhia në mes të detit e i ka vërvitur si lëvozhgë arre në mëshirën e dallgëve. Midis këtyre amforave e shtambave të lashta duhet të ketë dhe varreza anijesh, madje dhe thesare të varosura në fund të detit! E kush nuk ka ëndëruar e dëgjuar për thesare që flenë në thellësitë e deteve. Kthehem me cimën që kemi marë nga barka dhe lidhim shtambën, pastaj gërryejmë me thikë koren që e mban terrakotën elegante të ngjitur pas shkëmbit dhe duke e tërhequr litarin me forcë, e ngjitëm atë më lart. Ky veprim bëhet me shumë kujdes, sepse shtamba. meqë ka qëndruar për një kohë aq të gjatë në ujë është shumë delikate dhe mund të thyhet në cast. Më në fund pas dy mijë vjetësh, shtamba del në dritë e mund të thahet në diell. E pastrojmë me kujdes dhe e studjojme mirë, sepse jetgjatësia e kësaj shtambe të përdorur për verë ose ujë është po aq sa jetë ka qyteti i Sarandës…Këto histori e shumë të tjera përcillen nga njëri brez detarësh tëk tjetri. Nga kjo rrymë deti vjen plejada e detarëve sarandiotë bashkë me detarët e Bregut dhe Himarës, Vangjel Bixhili, familja Qezari, Llambro Zhupa, Vangjel Ll.Zhupa, Mimi Nikolla, Marko Duni, Anagnostët nga Vunoi, Grigor Llazari, Spiro G. Llazari, Foto Kuculi, Marko Vreto, Andrea Treko, Thoma Bifsha, Llambro Dede, Spiro Veci, Kol Veci, Gaqo Nako, Vasil Mitro Zhupa, Mantho Kuculi, Vangjel Kuculi, Foto Muco, Llambro Ziso, Gjikë Marashi, Thoma Sema, Ligor Sava, Gaqo Lepuri, {Barba Gaqo}, Guri Nazifi, Vangjel Papa, Vasil Bixhili, Nazim Balla, Dhimitër Paco, Jorgji Kusi, Thoma Neranxi, Foto Kocani, Vasil Koci, Vangjel Mimnikolla, Llambro Caci, Leonidha Papa, Stefo Ziu, Kol Bixhili, Milto Muco, Odise Neranxi, Vasil Leka, Niko Papa, Petro Shteto, Vangjel Papa, Vasil Bua, Kosta Muco, Jorgji Seva, Jani Nasto, Kosta Dabo, Petro Dabo, Vasil Dabo, Pano Bixhili, Koco Ziso, Andon Ziso, Thanas Zhupa, Koci Bozo, MJilo Mëhilli, Vangjel Jani, Bastri Paci, Spiro Thomai, Pilo Andoni, Pilo Gllava, Agim Zholi, Vasillaq Qirjako, Stiljan Nika, Kostandin Dhima, Xhezo Tola, Visarion Qejvani, Yzeir Zeneli, Ismail Duka, Halil Halili, Arqile Peci, Perikli Xhixho, Bilbil Musaraj, Vilson Shkëlqimi, Polo Guga, Arjan Islamaj, Arif Kanani, Arjan Demiri, etj. Si ishoficer dhe tashme specialist i mardhënieve civilo-ushtarake në Forcën detare nuk i kam ndarë asnjëhere detarët e transportit dhe institucioneve civile nga ato ushtarake, ndaj po i jap bashkë dhe detarët me uniformë të Sarandës. Pjesë e kësaj memorie është dhe shkurti i vitit 1974, kur në Veriperëndim të Sarandës, në gjirin e Limjonit ose Gjirin e Qetë, disa kuadro detarë dhe anije luftarake hodhën themelet e Bazës Ushtarako-Detare të Sarandës, e cila u krijua mbi bazën e skuadriljes me 6 KS, të vendosur atje që më 1969. Në v.1974, BUD-i kishte 12 KS, 3 GJDV, prodhim kinez, një anije polumbare, një katër rade, nënrepartet e bregut, etj. Nga ajo kohë me qindra kuadro dhe detarë kaluan rininë këtu dhe ruajnë kujtimet më të bukura. Fillimisht komandant u caktua Ndue Jaku dhe më vonë P.Xhixho, komisar D.Gjergji e Shef Shtabi K.Paskali, kuadrot M.Kaçi, P.Duka, E.Shtylla, A.Godo, M.Jonuzi, T.Kocaqi, P.Andoni, L.Lleshi, S.Hoxha, P.Kuçi, M.Telaj, Nj.Demko, Xhevahir Dardha, S.Qendro, K.Godolja, Muço Muho, R.Abedini, J.Papingji. Mystehak Balili, Gaqo Melka, Leonidha Majko, M.Qorduka, Ylli Molla, P.Puleri, A.Ylviu, Th.Gjika, Rahman Dollomaja. F.Kreshpani, Engjëll Sinanaj, Nasho Totoni, Shpëtim Çicaj, Rakip Çaçllari, Renato Dauti, Alban Çavo, Vangjel Shyti, Vilson Alushaj, etj. Mbas z.P.Xhixho, drejtues të bazës kanë qenë Bilbil Aliaj, Fitim Pajo, Subi Zeneli, Nasip Hoxha, Myzafer Qesaraku. Cdo ditë shtohej respekti e dashuria për njëri-tjetrin, pamvarësisht se vinin nga krahinat e gjithë Shqipërisë, kujton detari i vjetër Njazi Demko. Qytetarët e saj mrekulloheshin me bardhësinë e unifomave të marinës, e cila ju shtua bukurisë së rrallë të këtij qyteti piktoresk. Duke ju referuar kujtimeve të detarit të vjetër, ai thotë se “kjo bazë u ngrit me thonj e djersë, në një terren me shkurre e gurë ku fishkëllenin gjarpërinjtë, këtu u ngritën cadra për kuadrot dhe familjet e detarëve. Detarët tanë filluan jetën e re nën mikpritjen e banorëve Sarandiotë. Ata krenoheshin me bazën, me kuadrot dhe detarët e saj, ndaj shpejt vendosën mardhënie e respekt të ndërsjelltë”. Mjaft prej pionierëve të bazës banojnë ende në Sarandë, por, që nga koha kur i dhanë Flotës rininë dhe vitet më të mira të jetës dhe deri tani, pamvarësisht thinjave të moshës, me pjekuri dhe mençuri, ata ndjekin nga afër çdo zhvillim të Forcës Detare dhe inkurajojnë çuarjen para të vlerave e traditave më të mira të detarisë. Aktualisht ne si Forcë Detare vërtet kemi një ekip të vogël në këtë bazë jugore, por këta kuadro dhe detarë bashkë me anijen “Butrinti” që do jetë pjesë e bazës, i freskojnë banorëve të mrekullueshëm të Sarandës respektin për uniformat e bardha. Natyrisht kësaj sage marinarësh i bashkohen dhe ekuipazhi i anijes “Butrinti”, që nga kapiten Ermal Hila e me radhë Mario Miftari, Alban Dafa, Geisi Ago, Preng Gjergji, Sokol Hametaj, Patriot Salihila, Artan Kojanaj, Shkëlqim Devollaj, Lulëzim Delaj, Gëzim Abazaj, Eduard Cela, Aldion Asamataj, etj. Sarandiotët presin “Butrintin”… Sipas programit paraditen e 28 Gushtit, vizitorë të anijes ishin personalitetet e qytetit të Sarandës, Kryetari i bashkisë zoti Stefan Cipa, n/prefekti zoti ilir Hysi, drejtues të Policisë së Rendit e asaj Kufitare, të Autoritetit Portual, të Kapitenerisë, Doganës, të detarëve, shoqatës së ushtarakëve në pension, media, etj. Qëllimi i këtij aktiviteti është promovimi i anijes më të re të Forcës Detare, me emrin kuptimplotë “Butrinti”, e cila do të lundrojë e operojë kryesisht në ujërat e Detit Jon. Fillimisht Komandanti i Forcës Detare, Gjeneralbrigade Qemal Shkurti i uroi mirseardhjen miqve në bord duke u shprehur se, është nder dhe kënaqësi për mua si Komandant i Forcës Detare, t’ju uroj dhe përshëndes në këtë vizitë prezantuese të anijes më të re “Butrinti” në qytetin tuaj historik e piktoresk. Sot ekuipazhi i anijes “Butrinti” sjell urimet e mbarë detarëve shqiptarë nga Shëngjini, Durrësi, Vlora dhe Himara, me të cilët detarët këtu kanë ndarë lundrimet e vështirësitë e detit, por njëherazi ata sjellin dhe një falenderim për banorët e Sarandës, të cilët kanë qenë dhe mbeten mikpritësit më të mëdhenj të detarëve në vendin tonë. Këtë e tregoi më së miri rasti i 28 shkurtit 1973, kur banorët e këtij qyteti ju gjendet afër fatkeqësisë së disa anijeve tona. Në këtë ngjarje të dhimshme për flotën tonë oficeri i ri, kapiteni i ardhshëm Ilir Kocilja, dëshmor i atdheut, për të shpëtuar anijen, mbeti mes thellësive të gjirit të Sarandës, duke ngelur përjetësisht në kujtesën e banorëve fisnikë e humanë të këtij qyteti. Më pas gjenerali foli shkurtimisht për historinë e Flotës sonë dhe Bazës detare Sarandë, rolin e detarëve shqiptarë i cili në çdo periudhe, epokë apo ngjarje historike, ka qenë prezent, për vetë pozicionin gjeografik të vendit tonë. Efektivat e Flotës sonë Luftarake Detare në vite janë dalluar për profesionalizmin, kulturën, vullnetin e përkushtimin në kryerjen e misionit fisnik për mbrojtjen e kufijve dhe zbatimin e ligjshmërisë detare, duke bashkëvepruar me strukturat e tjera të shtetit shqiptar. Ndaj mundi, sakrificat dhe vështirësitë e kaluara në qindra lundrime, stërvitje apo operacione në hapësirën tonë detare nuk harrohen kurrë nga populli ynë dhe do përcillen nga brezi në brez. Në këtë rrugë historike përfshihet roli i pazvëndësueshëm i detarëve me ose pa uniformë nga qyteti i “dyzet shënjtorëve”, të cilët kanë shkruar me gërma të arta historinë e tyre në plejadën e detarëve shqiptarë. Vlen për tu përmendur roli i detarëve Sarandiotë në cminimin e Kanalit të Korfuzit në vitet 1958-1959, ku ata bashkë me marinarët vendas e grekë rrezikuan për të siguruar jetën e banorëve në dy anët e gjirit, duke treguar vlerat më të mira të humanizmit, bashkëjetesës e fqinjësisë së mirë. Sigurisht që anëtarësimi i vendit tonë në NATO, e bëri evident ndryshimin dhe reformimin e Forcës Detare,-vijoi gjeneral Shkurti, përfshi përmirësimin e legjislacionit detar, konsolidimin e strukturave, modernizmin dhe pajisjen me mjete të kohës, etj. Në këto vite FD ka bërë hapa para në realizimin e misionit kushtetues, mbrojtjen dhe zbatimin e ligjshmërise detare, mbajtjen në kontroll të kësaj hapësire nëpërmjet Sistemit të ri të Vëzhgimit të Hapësirës sonë ujore dhe zhvillimin e operacioneve të kërkim-shpëtimit. Pjesë e punës sonë ka qene dhe krijimi për herë të parë i parkut nënujor të Ksamilit, në bashkëpunim me specialistët e SHBA dhe ekuipazhin e anijes “Herkules”. Zhvillimi, modernizimi e transformimi, kjo është simbolika e Forcës sonë Detare në këto vite. Në këtë kuadër projekti më i rëndësishëm për modernizimin e FD, ishte pajisjae FD me 4 anije Patrulluese STAN PETROL-4207. Ky projekt bëri të mundur që 6 vjet më parë më 5 Shtator 2008, në molin Nr.5 të Portit të Durrësit të bregëzohet anija ”Iliria”, (P-131), një trashëgimtare e denjë e ”Liburnes” dhe ”Lembes” ilire. Në vijim më 14 Maj 2009, filloi ndërtimi i anijes ”Oriku”, (P-132), e cila u lëshua në ujë më 13 shtator 2011 dhe 3 dhjetor 2012 u lëshua në ujë anija e tretë, (P-133). Ndërkohë më 8 prill 2014 u lëshua në ujë anijen e katërt, ”Butrinti” (P-134), që shënon dhe përfundimin e këtij projekti. Anije me emrin kuptimplotë ”Butrinti” sot qëndron hijerëndë në portin e Sarandës, e mirëpritur nga banorët e saj. Sigurisht ne jemi të ndërgjegjshëm se në të ardhmen kemi plot sfida e detyra konkrete, që kanë të bëjnë me transformimin dhe modernizimin e Forcës sonë dhe rritjen e sigurisë detare për të cilat kemi paracaktuar vizionin, objektiva e synime të qarta. Ju premtojmë se me këto mjete të mundësuara nga shteti dhe populli shqiptar do jemi prezentë në cdo kohë e situatë në ujërat e detit Jon, pranë komunitetit Sarandiot e më gjerë. Në këtë kuadër vlerësoj mbështetjen e bashkëpunimin Tuaj dhe ju uroj shëndet e suksese në familje dhe punët e përditëshme! -theksoi Gjenerali. Nga ana e Tij Kryebashkiaku i Sarandës zoti Stefan Cipa, i uroi mireseardhjen ekuipazhit të “Butrintit”, dhe i quajti ata si pjesë të banorëve të qytetit. Ju do të jeni gjithmonë të mirëpritur në këtë qytet! tha zoti Cipa. Ndaj ju uroj suksese në misionin tuaj fisnik dhe lundrim të qetë në ujërat e Jonit. Ndërkohë që ekuipazhi po përgatiste anijen për lundrim, kapiten Ermal Hila, u shpjegoi të ftuarëve disa karakteristika të anijes më të re, si psh. gjatësia, 42.80 m, gjerësia, 7.11, peshkimi, 2.52 m. shpejtësia, 26 nyje, autonomia-14 ditë, etj. të dhëna që pjesmarrësit i panë konkretisht gjatë një lundrimi të shkurtër me këtë anije në gjirin e Sarandës. Kërshëria e të ftuarëve shoqëroi gjithë lundrimin. Madje disa prej tyre provuan dhe drejtimin e anijes. Marja e drejtimit të anijes nga zoti Cipa, krijoi një moment të vecantë në anije. Në fakt zoti Cipa ka lidhje me detin jo thjesht si banor i Sarandës, por më herët kur ishte Ministër i Brendshëm, {1999} ka përkrahur cdo inisiativë për bashkëpunimin ndërinstitucional në zbatimin e ligjshmërisë detare sic ishte qendra e antitrafikut detar. Ai mbetet një mik dhe aleat i detarëve. Një pamje të vecantë i dhuroi pjesmarësve dalja në det e skafit të anijes, ku kapiten Mario Miftari dhe grupi i tij i dhuruan vizitorëve një spektakël të vërtete. Performanca e anijes “Butrinti” gjatë lundrimit dhe pamjet që të afronte natyra në gjirin e Sarandës na krijoi të gjithëve një ndjesi të këndshme. Në fund të lundrimit miqve ju dhuruan simbole të anijes. Por, ndërsa kjo pjesë e aktivitetit u mbyll, meraku jonë ishte mbasditja. Ku nga ora 17.00 deri më 22.00 kishim vizitë të hapur të qytetarëve në anije. I pari që na qetësoi ishte kapiten Agim Zholi. Ai na tha se qytetarët sarandiotë janë të aposionuar mbas cdo mjeti detar e jo më për një anije të re ushtarake. Kapiteni ka kryer detyra të ndryshme si oficer lundrues deri kapiten në kapitenerinë e Portit. I dhënë pas profesionit të detarisë dhe cdo botimi që del në këtë fushë kapiteni ushtron zanatin e Pilotit në këtë port, por bashkë me familjen ka dhe një agjenci të përpunimit të velierave turistike dhe trageteve. Më parë kapiteni ka përpunuar dhe anijet ushtarake të SHBA e NATO-s që kanë vizituar Sarandën. Kultura dhe pasioni i tij në këtë fushë është përcjellë dhe në media të huaj. Cdo vizitor dhe turist i huaj që ka pasur rastin të provojë shërbimin me kulturë e profesionalizëm të kapitenit është rikthyer përsëri vitin tjetër në Sarandë. Z.Agim afroi ndihmë falas për punët e vogla kancelarike që kishte anija jonë dhe sa herë të keni nevojë, ejani pa merak, tha. Kënaqem kur ju afroj cdo shërbim detërëve tanë. Zyra e tij ishte e mbushur me botime të shumta për detin, guida turistike, burime të huaja për Shqipërinë por dhe video. Një ushtarak amerikan nga Neë Yorku, Hugh Moore ka realizuar një video interesante për vizitën në Sarandë dhe pritjen e kapiten Agimit.….Bukuritë e natyrës sarandiote ai i shoqëron me tingujt e kitarës. Kështu z.Hugh dhe Linda Moore janë miqtë Njujorkezë të kapitenit e Sarandës. Ndërkohë kapiteni na hoqi dhe merakun e vizitorëve. Sarandiotët shijojnë deri vonë mbrëmjet e qytetit, ndaj mos u bëni merak. Kështu dhjetra banorë të qytetit mbas pushimit të mbasdites rreth orës 18.00 vërshuan drejt anijes. Thuajse cdo familje sarandiote ka një detar me ose pa uniformë. Detari i vjetër Jaho Decka ka shërbyer 40 vjet në marinë nga Shëngjini në Sarandë. Ai bashkë me djalin dhe nipërit nuk ngopet duke parë anijen. I gëzohet motorëve Caterpillar, Eh! psherëtin, duke fshirë lotët, kushte më të mira për detarët nuk ke ku gjen, thotë. Mbajeni pastër cuna! Këtu duhet të hysh me këmishë të bardhë e të dalësh me të pa asnjë njollë! Ndërkohë Detari Zini Brahimi, tani emigrant në Greqi erdhi me dy vajzat Marinelën dhe Aleksandrën nga ishulli i Kretës. Malli për anijen dhe detin e kam që nga Kepi i Palit, thotë Ziniu, teksa kujton shokët e tij marinarë të viteve ’89-90, por dhe kuadrot Polo Guga, Mihal Prifti, etj. Peshkatari i vjetër Jorgo Nathanaili me kap.Agim Zholin dhe detarë të tjerë kuvendonte në pjesën e bashit të anijes me detarë të vjetër e pjesëtarë të ekuipazhit. Dikush në kic i thoshte në telefon një shoku të tij:-pse s’më lajmërove më parë. Këtu qënka një mrekulli. Në cdo pjesë të anijes diskutohej për detin. Për më se 5 orë anija “Butrinti”, cdo pjesë e saj u kthye në auditorium detarësh. Diskutoheshin tema të ndryshme për detin, shpesh me tone të larta. Më pas dhe kapiten Kosta Dhima bashkë me kapitenin e vjetër Yzeirin, “inspektuan” anijen dhe si vizitorë. Ura e komandimit u tërhiqte vemëndjen kapitenëve. Vec sarandiotëve me dhjetra shqiptarë të Kosovës, Maqedonisë e diasporës ishin miq në anije. Ata nuk mund ta fshihnin krenarinë nga sytë e tyre. Eja! Mirëseerdhe vëlla! se kjo anije është e Jona, i thoshte detari i vjetër Artan Kojanaj. Foto pa fund në anije dhe me ekuipazhin, secili mundohej të kishte një kujtim, kapele e simbol nga Flota dhe anija “Butrinti”. Ndërkohë xha Bajrami nuk harroi tu sillte marinarëve pije të ftohta freskuese. Është vapë thoshte, djemtë janë bërë me djersë! Ej! ku arrin bujaria e këtij burri i thashë policit ushtarak Ramo. Polici ushtarak Ramo Koli nga Lazarati, kishte sjellë djalin dhe nipin me vete. Kam bërë mjaft shërbim në tokë thotë Ramo, por shërbimi në anije qënka i vecantë. Me këtë rast i krijova një mundësi dhe djalin të njihet me detin. Sështë cudi ta bëj detar. Gjatë mbrëmjes anija u vizitua dhe nga turistë të huaj, kishte dhe gazetarë midis tyre. Pamjet e anijes dhe shpjegimet e djemve tanë anglishtfolës i kishte lënë pa mend këta të huaj, aq sa kur largoheshin jepnin falenderimet më të perzemërta. Më të mrekulluar ishin një cift zvicerian nga Berna, të cilët nuk ndaheshin nga djemtë tanë. Sa keq që ne nuk kemi det, thoshin. Falenderime e mirrjohje pa fund për mikpritjen e nivelin e detarëve tanë. Ndërkohë ishkomandanti i Bazës Asllan Godo, sidoqë ishte paradite nuk ju nda dhe mbasdite anijes. Me këtë anije dhe këta djem të aftë profesionalisht mu mbush zemra me shpresë, Flota shqiptare ka rënë në duar të sigurta, me këta djem do ecë përpara, theksoi kapiteni në atë mbrëmje gushti. Ne ishushtarakët jemi shtresa më patriote dhe e ndershme e shoqërisë shqiptare nënvizoi kapiteni, ku secili ka personalitetin dhe karakterin e vet të pranueshëm në shoqërinë shqiptare. Fluksi i njerzve rritej nga minuta në minutë, tashmë ankthi jonë u kthye në të kundërtën e vet, ndjenja gëzimi dhe krenarie shihje në fytyrat e ekuipazhit të “Butrintit”. Ata ishin të zotët e shtëpisë ndaj duhet të tregonin vlerat më të mira. Me bindje them se djemtë tanë treguan mikpritjen, nivelin, kualifikimet në SHBA, profesionalizmin, ekselencën dhe xhentilesën e tyrë në cdo veprim e bisedë që bënë ato ditë gushti 2014. Djem të rinj, të bukur, u bënin hije uniforma e bardhë, me ëndra, shpresa e pasione për të ardhmen e profesionit e detarisë shqiptare. Ora po i afrohej mesnatës, Saranda filloi të pushonte dhe bashkë me të djemtë tanë që përgatiteshin për lundrimin e radhës. Sipari i vizitës së bukur e historike të anijes “Butrinti” u mbyll me një djalosh sarandiot, Franc Likaj, e kishte emrin. Do bëhem kapiten i kësaj anije xhaxhi, më thotë. Po, ja kthej, ti do mësosh fort, do bëhesh marinar e pastaj kapiten i saj në vitin 2030!
Në vend të prologut…
Me të drejtë në faqen zyrtare të Bashkisë midis të tjerave shkruhet:-Saranda ka një klimë tipike mesdhetare. Zona e Sarandës karakterizohet nga një numër i madh habitatesh natyrore, gjysmënatyrore, artificiale dhe njihet për prodhimin e agrumeve dhe ullirit, ndërkohë që pemët frutore zënë rreth 30 për qind të sipërfaqes. Pasurisë bimore të Sarandës i shtohet edhe bimësia ujore e detit Jon. Në thellësitë e Jonit nuk mungojnë edhe koralet. Delfinët janë miq të qytetit, duke u afruar brigjeve të Sarandës. Një breshkë e llojit Careta-Careta është parë së fundmi në Butrint. Ujërat detare janë jashtëzakonisht të kthjellëta dhe me ngjyrë blu. E gjithë zona ofron habitate të çmuara me peshq dhe lloje të tjera kafshësh detare. Bregu i detit Jon është në shumë zona ende i virgjër dhe jashtëzakonisht i bukur…Saranda është një qytet me më shumë se 2000 vjet histori, e pasur në vlera të rralla të trashëgimisë kulturore dhe arkeologjike shqiptare. Kjo trashëgimi e pasur arkeologjike e gërshetuar me bukuritë e natyrës, si dhe portin e saj natyral, përbën bazën më të rëndësishme për të promovuar zhvillimin e imazhit aktual të Sarandës, si një destinacion i turizmit klasik botëror, si dhe për të tërhequr tregun e turizmit të veçantë. Miqësisht unë do shtoja se pasuria më e madhe e këtij qyteti janë banorët e saj, qytetarë në kuptimin e plotë të fjalës, njerëz të thjeshtë etë dashur, më punë të vet, plot mirësjellje e kulturë që të bëjnë të kthesh kokën pas dhe mos i harosh. Në sytë e atyre që takuam, banorë e nënpunës pamë dritë shprese dhe kurajo, ata e dinë mirë kur shteti shqiptar lëviz në kursin e duhur, sepse janë detarë të mirfilltë. Duke lexuar këto rreshta mu kujtua dicka nga historiani grek Plutarku, i cili shkruan se delfini është e vetmja kafshë që e do njeriun si të tillë, dhe natyra i ka lejuar atë që quhet miqësi pa interes. Delfinët vizitojnë shpesh Sarandën, pra me rregull treshi del se sarandiotët të duan pa interes. Me këto mbresa u larguam atë mëngjes të datës 29 gusht nga ky qytet që na afroi aq miqësi e mikpritje. Një qytet simbiozë me detarët. Anija “Butrinti” la portin e saj për tu rikthyer me nonjë mision tjetër, dhe bashkë me të edhe ne me shikimin prapa për të ardhur në evente të tjera në këtë qytet, sigurisht për të takuar dhe banorët e mrekullueshëm të këtij qyteti, detarët dhe miqtë e shumtë. Gjatë këtyre ditëve shpesh thoja me vete se mos e kemi tepruar me emrin “Butrinti”, se disa anije shqiptare e kanë këtë emër, por kësaj zone i duhej anija me këtë emër, le te jetë një anije ushtarake dhe një transporti. Sa më shumë anije me këtë emër. E meritojnë! Ta gëzojnë!
Literatura
-Histori e Popullit Shqiptar, vëll. i I-rë dhe i II-të, Botim i Akademisë së Shkencave, Tiranë 2002.
-Antologji e Detarisë Shqiptare, nga lashtësia deri në v.1960, pjesa e I-rë, Durrës 2012.
-Antologji e Detarisë Shqiptare, nga viti 1960-2012, pjesa e II-të dhe e III-të, Durrës 2013.
-Polibyius on Roman imperialism…Library of Congres, 1987.
-Gjeografia Fizike e Shqipërisë, Prof. Perikli Qiriazi. Tiranë 2003.
Shënim: Ky reportazh do jete pjesë e vëllimit të IV-të, Antologji e Detarisë Shqiptare, nga viti 2012 e në vazhdim…

Shefqet Kërcelli
Sarandë, 27, 28, 29 gusht 2014

Kohëthyerja

September 5, 2014 by dgreca

Tregim nga Hazir Mehmeti/
Përgjumësia e sillte Adanin mashtrueshëm në fshatin e tij rrëzë Bjeshke. Hapi sytë. Pa se ndodhej në dhomën e Hotel “Vera” me dritaren përballë detit, tek atëherë iu kujtua se ishte në Durrës. Një turrje qensh dhe britma e një gruaje e shkundi nga molisja e natës, hodhi anash çarçafin dhe u iu drejtua dritares. Një grua e lemerisur mbrohej nga qentë, duke u zhytur e veshur në ujë deri në bel për t’i shpëtuar kafshimit. Një pamje shqetësuese që në ditën e parë të pushimit për të cilën kishte udhëtuar nga Veriu i i Largëte. Çadrat e mbyllura me shtretërit pushues krahkthyer në rërë heshtnin në renditjen e tyre mëngjesit që priste lindjen e diellit. Baloja, Bishtcubi, Topalli, Qafërrjepuri e Hundëgjati nuhaten ardhjen e vrapuesve sportistë përgjatë rërës që lagej nga deti, ulën bishtat dhe zunë pozitat e tyre mes shtretërve e çadrave në pritje të pushuesve, të cilët tani flinin në qetësinë e ajrit jodizues, sjellë nga erërat dhe rrebeshi i shiut të natës. Bardhoshi në kthim e sipër me këmbën e parë varur cangël, ngriti këmbën e pasme dhe ia futi shurrës cercallë krevatit aty pranë. Shtatë vaporët përballë që prisnin ankorimin dukeshin hije të shpuara me drita vezulluese në reflektimin valëve të shkumuara të cilat shuheshin pas disa çastesh bashkë me shushurimën e tyre.
Adanit iu kujtua pylli i pishave dikur me qetësinë e tij, zëri gjinkallave në gushtin e nëntëdhjetë e tetën kur kishte ardhur pas njëzet e katër vjetësh arratisjeje. Tre bunkerët, prej të cilëve i mesit më i madh, qëndronin para katër pishave të mbetura nga pylli i vjetër me gjithë hijet e tyre që lageshin nga valët e lehta të mëngjesit.
“O Zot, si shpëtova. I rrethuar nga betoni në kanalin komunikues mes bunkerëve. Nata e errët dhe shiu i dendur malor mbulonin çdo gjë. Rrallë ndonjë vetëtimë e dobët e verës së vonë ishte syri i çdo gjëje, por lisat e gjatë me trungje të trashë e pengonin vëzhgimin e zbuluesve. Tri ditë maleve, konservat mbaruan me fillimin e luftës me urinë majë bjeshkës në jugpërballje me Korabin plak”.
Cingërima e vonuar e celularit në zgjimin e tij i kujtoj se kishte planifikuar të flinte më shumë se nevoja e tij për gjumë natën e parë. Mori llullën, e mbushi me duhan, të cilin e kishte blerë sapo arrin në Durrës, tek Ura e Dalanit, hapi derën e ballkonit ku e priste plastkarrigia. Lehtë ndjeu freskinë e ajrit me aromën e detit, e cila i kishte munguar me vjet në zhuritjen përmallues të mërgimtarit.
Pushimet në bregdetin e ftohtë verior asnjëherë nuk i kishin lënë përshtypje, mungonte çdo gjë për të cilën kishte lindur e ëndërruar.
Mbështeti mjekrën me leshin e saj të thinjur në dorën e majtë, nguli sytë larg, larg mes degëve të pishave në shkëlqimin e rrezeve të sapo arrira në shpatin e Shkëmbit të Vajës. Iu kujtua Ana, flokët e saj të gjata që preknin belin e hollë, buzët e holla me sy të mëdhenj që lëshonin shkëndija, ato duar me gishta të gjatë e lëkurë të njomë fëmije. Atje, sipër shpatit, nga dukej kaltërsia e detit ishin takuar disa herë, shumë herë, shumë…Takimi i fundit kishte qenë ditën që nisej për ushtri.
“Ana, të dua shumë, shumë sa vet jetën”- pëshpëriti për të mijtën herë me gjysmë buzët e lira nga rrethimi i bishtit të llullës ngjyrëdruri.
“Dhe, unë ty Adan. Ti je fati im i vetëm” -, kishte thënë ajo dhe lotët kishin njomur faqet e kuqe prush.
Ofshani. Jetë o jetë, dhe sytë u ndalën mbi tryezë ku “Taraboshi” i radhës e priste me verdhësinë xhelozie në shkëlqimin e lojës së kohës të pa jetuar. Shtëllunga tymi fijeformë ngjiteshin ngadalë deri në ndaljen sipër ballkonit të qetë. Gota e zbrazur e konjakut qëndronte e vogël pranë etiketës gjysmë të grisur të “Skënderbeu” me përkrenare ngjyrë ari, ku dallohej vetëm gjysma e brinjëve të kokëdhisë.
Tani e kuptoi se shumëçka kishte ndryshuar jashtë ëndrrave e shpresave të tij. Takimi me të dashurën e tij kishte mbetur vetëm ëndërr. Ajo fillimisht kishte përfunduar në burgun e Spaçit, si e fejuara e armikut të shtetit e pastaj e internuar në Ishullin e Zi . Nuk dihej viti i vdekjes e as varri i saj. Thuhej se ishte çmendur dhe kishte kërkuar gjithmonë dike, thërriste një emër që e kuptonte vetëm ajo. Në fund ishte vërsulur me vrap drejt vaporit që kishte parë diku larg në Otrantë dhe kishte rënë nga shkëmbi copë e grimë në gurët ku përplaseshin valët e detit.
“E shkreta Ana, po ta dija të paktën shkëmbin e ikjes tënde, do veja të paktën një kurorë”. Përmallshëm hapi me dorën e majtë kapakët e medaljonit të flakëruar me gravurën e shqiponjës sipër, pas së cilëve, në mjegullën e syve të tij doli fytyra e zbehtë e Anës me pamjen e një të burgosure prapa portës së çelisë. Ishte Ana dikur me buzëqeshjen e saj.
“Ana do…. Ana do ta…. Ana do ta vë kurorën atje ku shpirti yt u lirua nga vuajtjet e ferrit komunist. Të betohem, Ana ime, Ana ime…. Vetëm kjo tani ka mbetur e mundur të bëj për ty”.
Mbylli kapakët e medaljonit mes grushtit, krisma e tyre në veshët e tij kujtoj portën e hekurt të ndryshkur në burgun ku dergjej Ana. Tymi që dilte nga llulla përzihej me avullin mundues të tymuesit në hapësirën e cila filloi të ndriçohet nga rreze gjithnjë e më të forta dielli ashtu sikur gjallëria e zërave përzier me të lehurat e qenve dhe pëllitja e ndonjë gomari që priste në kurriz koshat me fruta në nisjen e ditës drejt rërës së plazhit.
“Fruta bio nga Fshati, sapo i vola”- u dëgjua zëri i njeriut shtatshkurtër, i cili tërhiqte kapistallin e gomarit të ngarkuar nga disa kosha të mbushur me gjithfarë frutash, ku vetëm këmbët e koka me veshët e gjatë dukeshin nga kafsha. Nga dy kosha anash, kurse mbi kurrizin e kafshës dy të tjerë ku dukeshin pjeprat e verdhë si limoni.
-“Keni fiq zotëri”- u dëgjua një zë gruaje diku nën çadrat e rendit të dytë.
– “Po zonjë, kemi fiq sapo të vjelë, njëqind lek kilogrami”- u përgjigj fshatari.
Adanitentoi ta njihte bashkëfshatarin e Anës së tij, por koha, si e pamëshirshme që është, kishte tretur çdo gjë dhe imtësitë e skajshme të kujtesës. Aroma e shtalbave që piqeshin pak metra nga këmbët e tij ndërrohej me aromën e petullave, herë me aromë pjepri në thyerjen e erës së detit bashkë me shushurimën e valëve që mbaronin pa reshtur në rërë.
“Ujë i ftohtë, birra, redbull” u dëgjua djaloshi që shtynte biçikletën e ngarkuar me frigorifer udhëtimi. “You, whospeakEnglish- Luleshtrydhe “, tjetri energjik me gjysmë rafti stilopori mbushur me luleshtrydhe, i varur në dy supet me rrip të zi. Mes anglishtes së tij përsëriste vetëm një fjalë shqip, edhe pse turist të huaj nuk takoje askund.
“Merre një petull zotëri, kemi edhe fli, doni?”- ia priti tjetri tani nga thellësia e çadrave drejt hotelit.
“Erdhi freskia e Fshatit me fiq, kumbulla e nektarina”- u dëgjua fshatari tjetër me gomarin e lodhur të ngarkuar sa mezi nxirrte këmbët e thata nga rëra e butë përvëluese e plazhit. Majtas, skaj koshi, varej kandari me boçat e tij në ritmin e hapave të kafshës ku pa dashur ia kujtua dashi i tij dikur në vapën përvëluese.
“Përsëri Fshati, sikur ta pyes rreth lagjes Bora, ndoshta…. “ mendoi Adani kësaj radhe i shqetësuar.
Tërë dita kishte mbaruar me gjithfarë thirrjesh e ofertash nga më të ndryshmet, ndoshta nga më të çuditshmet, siç ishte oferta e perdeve, fustaneve, orëve apo krisma e daulleve e tarabukut, çiftelisë apo lypësi me veshjen e tij nga arnat prej flamujve nga shumë shtete të lidhur këmbëve, mbi e nën gju. Flamuri trengjyrësh i Kosovës dallohej qartë mes ati kuqezi dhe një flamuri tjetër të kaltër nё të kuq lidhur në këmbën e majtë mbi gju. Flamuri evropian, i rrethuar me shumë të tjerë mbi e nën tё që nuk deshifroheshin lidhur në të djathtën e tij përplot varje leckane shumëngjyrëshe. I tërë Pazari i Roskovecit defilonte para pushuesve me karroca gjithfarësh, me motor e pa motor, me rroba, gjëra plastike, syze, mollësheqer. Mes tyre dallohej MacedoniaGelati Granite Bibite” në të poshtmen e mbrapsmë të saj dukej shenja e harruar e njëqindvjetorit të shtetit shqiptar, edhe pse tani ishte viti i dytë e shekullit pasues, karroakullore, pastaj, shtazë për foto kujtimi ku veçohej ariu, majmunët, gjarpinj, kuaj, gomarё e çka jo tjetër. Secila kishte tonin e zërit nga cis e deri në bas, pa bori e me bori, C-dur, në A-mol, soprano e bas, i pa përsëritshëm as në kompozimet e klasikëve të njohur. Oferta “Urdhëroni banane”- ishte më e shprehura dhe s’mund të dremiste asnjë minutë sy edhe pse kishte nevojë.
Dera e blinduar e dhomës me çelësin dhëmban në dy anët e tij nuk kuptohej lehtë se cila e fillonte hapje e cila mbylljen. Kjo nuk e shqetësonte shumë sa rrethanat, përse do duhej një derë e një çelës i tillë, shumë dyer të tilla brenda gjashtë kateve të një godine sikurse ishte hoteli i ri me katin e fundit të papërfunduar. Ishte kjo tregues pasurie e pronarit apo e pasigurisë nga hajdutët e grabitësit gjithandej vendit të lashtë po aq sa telashet e tij me vetveten. Kjo nuk ishte më rëndësi në shikimin e Adanit. Ai kishte ardhur për pushime verore në vendin e tij, në fshatin e Anës së tij, i cili zgjonte njëkohësisht kujtim e neveri kur e mendonte të kaluarën. Dhe, ai vet nuk e kuptonte sekretin e tërheqëses të këtij vendi kaq kryeneç me parregullsitë e sigurta si normalitet i jetës.
Vuri syza dielli, edhe pse retë kishin errësuar gjithçka. Pagoi taksin bashkë me një të gjashtën e tij prej pesëdhjetë lekësh bakshish, vuri ombrellën mbi kokë dhe mori tatëpjetën e kodrës përtej hekurudhës së ndryshkur e të mbuluar nga barishte sa mezi dallohej se çfarë ishte. Në lakesën e parë majtas fillonte rruga e vjetër.
-Mirëmëngjesi!
-Mirëmëngjesi!- ia kthyen përnjëherësh disa banues para të cilëve qëndronin gota e filxhanë kafeje mëngjesi.
-Jeni kosovar, kërkoni bujtinë?- iu drejtua gruaja nga dritarja e katit me leckë në dorë e gjysmë trup të varur jashtë kapakëve të vjetër druri të cilën e pa tek pasi e ngriti çadrën.
-Jo zonjë, unë nuk kërkoj bujtinë, nuk jam nga Kosova, jam nga Tirana, me rrënjë nga Veriperëndimi. Mund të më thoni diç rreth familjes Bori apo Borini, siç e quanin dikur. Kisha një mik nga ajo familje.
-Urdhëroni e mirë se vini, ne jemi familja Borini.
Adani mbeti pa frymë, çadra me dy trenj të thyer i rrëshqiti anash bashkë me republikën e tij të kafet dhe era me pikat e shiut ia freskuan qafën e veshët e ngrohur zjarr. Fillimrruga e vjetër ishte e shtruar me rërë dhe gurët e kalldrëmit të dikurshëm dukeshin vetëm aty këtu skajeve mbi të cilët kishte ecur me Anën deri sipër shpatit të Shkëmbit të Vajit e pastaj disa minuta majtas deri në cakun e tyre ku dukej kaltërsia e detit.
“Kjo nuk është e mundur”-mendoi dhe vërejti skaj dritares ndërrimin e fytyrave kureshtare, të cilat lëshonin një shikim dhe humbnin në errësirën brenda dhomës.
Tani fshati përballë detit kishte ndryshuar çdo gjë, shtëpitë, banorët, rrugicat. Në Lëndinën e Mushkës, poshtë fshatit, tani ishte ngritur hoteli dymbëdhjetëkatёsh me emrin e kryeqyteti për ku të nxirrte rrugica e ngushtë e rrethuar me beton fqinjësh dhe grumbuj bërlloku me shkëlqimin shumëngjyrësh të mbetjeve plastike.
-Adani hoqi syzet dhe republikën e tij, i vuri mbi tryezë dhe ndjeu freskinë e ajrit nën tënden e zhurmshme nga pikat e shiut. Freskia e shiut nuk ia shuante zjarrin që i vlonte në gjoks. Më nuk kishte zë, tani flisnin ndjenjat. Shija e kafes ishte e njohur nga ajo që kishte pirë dikur këtu me Anën dhe sikur ia ringjalli. gjembat e fajësisë për tё.
-Hej ti, kriminel. Ty po them. Kriminel- u vërsul një grua me fustanin e bardhë deri në fundkëmbë me gjoksin e ç’kopsitur, e cila mbante në dorë një arkë të kafet druri. Para se ta kapnin qifti i ulur skaj derës ajo e hodhi me fuqi mbi tryezën nga u ngritën copa thyerjesh, spërkatje kafeje e lëngjesh, duke u përzier me pikat e shiut rrëke që binte.
-Ti, dëgjon! Ti je vrasës! Si s’të vjen turp të vish këtu, dezertor i pabesë. Ik nga ke ardhur me gjithë surratin e ndyrësitë tuaja! I mallkuar!
Fytyra e çartur nga zemërimi rrethuar me blej flokësh të lagur lëngonte nga lodhja e hidhërimit të mbledhur kohëve që kishte pritur shpërthimin si një vullkan pas shumë shekujve. Pas disa çastesh çetësimi gruaja mblodhi vetën, u ngrit në këmbë dhe bashkë me dy përcjellës, që e mbanin për krahësh, u nis oborrit drejt shtëpisë. Me një të kthyer pas lëshoi zërin:
-Merre arkën, e ke porosi nga Ana!
Çdo gjë që kishte brenda arkës peshonte plumb, që rëndonte mbi një trup të dërmuar nga jeta.
“Gjithçka kujto nga unë, vetëm jetën time jo”- shkruante Ana në faqen e fundit të ditarit. “Në skajin perëndimor të Ishullit është shkruar “Ana Borini”-kujtonte Era, motra e saj e cila kishte mbetur e vetme nga familja.
Perëndimi i diellit të ditës së fundit ngjyrosi me rrezet e tij dy emra në shkëmbin ballë detit “Ana e Adani- amshim në takimin e përjetshëm”.

Durrës, 2014

FESTIVALI I GJINOKASTRES,SHEMTUES I KOSTUMIT KOMBTAR SHQIPTAR(IV)

September 5, 2014 by dgreca

Ne Foto:Kostume Shkodrane nga Piktori Kolë Idromeno/
Nga Fritz RADOVANI/
Vazhdon letra…
Grueja shkodrane, me atë veshje madhshtore të saj ka ndejë perkrah burrit, i veshun ky jo me tirqi të bardha, qi asht veshja e pergjithëshme e Maleve të Veriut të Shqipnisë, por me brenavekë të zezë, kur si grueja që zavendsoi ragjen në brenavekë, poashtu, brijë burrit që edhe ky, zavendsoi shallvarët cohe të kuqe me brenavekët. Gjithashtu mbështolli inat me brez mëndafshi me ngjyra. Veshi anteri kumashi të kuq me vija të zeza të qendisun me tehri. Në parzem të burrit, këmisha e rrahun e ngrime në ujti me perrreth sumbullat e mëndafshta vezake të arta ose të zeza, me majuca të kuq të kapakëve të anterisë. Në qafë qafëzen e ngrime, e rrahun në ujti me kravatë të mëndafshët të zezë, të lidhun flutur, të cilat zevendsuen gryken e këmishës harkate e punueme me gjylpanë e shtrime perrreth qafës; jeleku cohe të kuqe i punuem nga terziu me tehri e lule dhe në buzë të jashtme të kapakëve, gjatë tyne të ngjituna sumbulla të arta mëndafshi ose të zeza, dhe në maje të kuqe; në krye fes të kuq të madh me xhufkë që derdhej mbi supa e që u zevendsue me fes të kuq të rrasun mbi krye (tanuz), gjithnji me xhufkë të madhe të kaltert, sahat me zinxhir perrreth qafës dhe revolver me dorezë sermi të punimit të argjentarit.
Kjo veshje e grues dhe e burrit fillim e mbarim kuq e zi të Flamurit Kombit, dhe karakteristike në të gjithë Ballkanin, per atë bukuri stolinash asht njoftë e vlersue në shkrime e botime europjane si në Vjenë, Budapest e Triestë, Venedik e Romë të shetinave shkodrane të hershme e të vona, në krejt Dalmacinë, Bosnjen e Malin e Zi, ku puntorë zanatçi shkodranë per veshje kombtare, kerkoheshin e punojshin veshjet e popullit të tyne.
Familja e Krajl Nikollës së Malit të Zi, asht sherbye per veshjet e mbathjet nga zanatçi shkodranë si, po permendi ata ma në za si kje: Gjon Gjo Kola e Lazer Çefa, të cilët, edhe u kanë mësue fëmijve të asaj familje edhe gjuhen shqipe, të cilët e kanë folë edhe në moshen e tyne madhore, si Elena, mbretnesha e Italisë.
Në Boston të Amerikës, asht njoftë veshja e grues shkodrane me anë të së shoqes së burrit Kini i Mati Kokës, i vuem, si thotë Imzot Noli, nga shqiptarët e atyshem, në mbrojtje të tij nga frika se mos e vrasin grekët, per ndamjen e Kishës me themelimin e Kishës Autoçefale Ortodokse Shqiptare, me liturgji në gjuhen shqipe, nga ajo greke të propagandës së Jugut të Shqipnisë, si Vorio – Epir grek.
Ajo grue e hishme e Kinit Mati Kokës, në veshjen e saj shkodrane si në paraqitjet, në pritjet në shtëpi dhe në shetitjet jashta shtëpijet asht qitë në fotografi nga fotografi Marubi i Shkodres, dhe asht perhapë me kartolina të shtypuna të Alterocca – Termi i Italisë. Rishtypë tash vonë në nji botim të nji artikulli të filologut Dr. Eqrem Çabej, në revisten “Knjiga o Balkani I” e Belgradit, me emertim “Zivot i običaji Arbanasa” (Jeta dhe doket e Shqiptarëve), me të cilën rishtypje ka ndriçue veshjen shqiptare me veshjen e grues shkodrane.
Si para tij asht edhe në botimet e permenduna të konsujve të Francës së Shkodres Heqvard e Degrand, të Inglizës Miss Edith Durham, të austriakut Theodor Ippen e të hungarezit Baron Dr. Franz Nopcsa. Me atë veshje të grues shkodrane madhshtore të artit punës dhe e pasun stolinash të mëndafshta e të arta, gratë e hueja Konsujsh e të tjera, e kanë pelqye të dalin në fotografi të Atelierit fotografik Marubi, dhe të zbukurojnë odat e pritjes kudo në vendet e tyne.
Sot, këtu në Shkoder, nuk shifet ma, asht ndrye në arkat e nusisë së plakave në Muze, pse edhe ajo kohë e artë e qytetit asht kthye në ate të thjeshtë të veshjes frenge, e pergjithshme në mbarë qytetin. Ka mbetë tash në veshjen e Maleve e të katundeve të ndrituna me ato stolina sermi në parzmat e tyne e qendisjet e tyne, nanë e bij, në të cilen, gjithnji ruhet ajo ngjyrë kuq e zi e Flamurit të Kombit, i perjetsuem në atë petk shajaku, në koret, kuq në pjesen e siperme e të fundit, dhe zi në mes të petkut.
Janë per t’ u kujtue per punen e artit të tyne të veshjes terzitë, mjeshtra Gjok Baba, Mati Tukja, Kolë Raboshta, Mati Ujka, Gjon Shahini e Zef Nikoll Gera, i qitun ky me puntorët në kartolina nga fotografi Marubi, me nja 40 puntorë zanatçi në dugajtë e tyne të qytetit per veshjet e grave dhe të burrave.
Në Pazarin e 2000 e sa dugajve per veshjet e Maleve e të katundeve në sokakun e veçantë, i quejtun i “Tallaganxhijëve”, ishin Filip e Jakë Beni, Shan Çefa, Gjon Curani, Kolë Bazhdari, Simon Kadarja, qi kje edhe poet nen pseudonimin Dimo Akasari, me vjerrshat e tija në të perkohshmen shqip “Albania” e vjetit 1897 e ma vonë.
Argjentarët per vathë e unaza, bylyzykë e stolina të parzmave të grave, çibukë, zinxhir sahatash, doreza armësh, kutija duhani e cingarishte me të tjera filigrane, si në qytet Tuk Jakova, Pjeter Logoreci, Kristo Jakova, Pjeter Bedeni, dhe në Pazar, në sokakun e quejtun i Kujxhijëve ishin: Cin Jakova, Gjon Cepi, Nush Cepi, Luigj Bedeni.
Mendova me ju dhanë nji pasqyrë sa ma besnike të veshjes shkodrane, tue pa të persëritun lanjen e saj mbasdore me Albumin e Artit Popullor të Shqipnisë, dhe e shemtueme në këte çfaqje Festivali Folklorik Kombtar në Gjinokaster të këtij vjeti 1978.
Me shpresë se interesimi i Juej, si drejtuer i Institutit të Folklorit, nuk do ta lejojë ma, të persëritet ma ajo paraqitje e veshjes së grues shkodrane në atë mënyrë të shemtueme,
me nderime ju pershndes,
Gjon Kamsi (firma d.v.)
Drejtuesi: Rruga Sumej, nr. 114
Shkoder
Shenim nga F. Radovani: Letra asht kopjue pa asnjë ndryshim nga origjinali.
Theksimi në fund asht ba nga ana ime.
Botohet nga FR, Melbourne, 2014.
Vazhdon Pjesa e V…

“…Një shportë sa Qielli – me Dashuri…”

September 5, 2014 by dgreca

Sjellim ne diten e lindjes nje Intervistë me poeten Iliriana Sulkuqi ( Kësulkuqja)/
Bisedoi Raimonda MOISIU/
Aty nga fundi i viteve ’70 , në një rreth miqësor, do të më jepej rasti për herë të parë, fizikisht , të takoj poeten dhe shkrimtaren Iliriana Sulkuqi. Ishte e veshur ushtarake e ndodhej mes nje grupi ushtarakësh me grada të larta si, Arif Hasko, Vehip Fejzulla,…por qe kjo vajzë simpatike e hijshme me uniformë,me flokët e gjata mbi supe, i kishte bërë ” zap” gjeneralët, duke ju recituar vargjet e saj poetike që sapo kishte krijuar. Ekspresiviteti i vargut të saj poetik, plot dashuri , ndjenjë e mirësi, më bëri që gjatë gjithë jetës sime ta ndiqja,këtë talent të lindur vetëm për poezi, në gazetën “Zëri i Rinisë”, Drita “, revista “Shqiptarja …”…si dhe në organe të tjera letrare të shtypit shqiptar.
Por bota është e vogël ! Ja ku unë përsëri takohem me këtë urtësi e mençuri, madhështi për nga krijimmtaria e saj, këtu në USA.Ajo nuk ndalet! Vargu dhe pena e saj krijuese vërshon vrullshëm ,kudo, në listat virtuale, shtypin shqiptar në Diasporë , Shqipëri ,Kosovë e kudo në botë! Meraku i vetëm i poetes , shkrimtares , është :Dhuro sa më shumë dashuri, tek të gjithë njerëzit pa dallim feje,race apo ideje!
Meraku i saj janë fëmijët e lindur në tokën e huaj, për brezin e ardhshëm shqiptar në Diasporë ,USA, e kudo ku ka komunitet shqiptar në botë dhe mesazhi që transmeton kjo poete , shkrimtare , nënë , gjyshe: Mësojuni fëmijëve gjuhën e Mëmëdheut , gjuhën shqipe ,trashëgoni të ta,traditën, zakonet e vlerat më të mira kombëtare dhe IDENTITETIN tonë KOMBËTAR!
Duke lexuar intervistën e Lili -t (Sa më pëlqen ta thërras me këtë emër!), ju do të befasoheni , nga forca dhe e vërteta e fjalës së saj, nga ” vrapimi” i saj për të krijuar, nga virtyti i mirësisë dhe i dashurisë (me plot bindje do ta quaja Binomi Poet-Njeri), që e karakterizon këtë perlë të letrave shqipe!
-Kam shumë kohë që kam dashur të realizoj një intervistë me ju. I jeni përgjigjur me heshtje. Përse ?
-Ke të drejtë Monda, kur thua se disi jam shmangur, por pa të keq. Intervista është portreti i dyfishtë, ose më saktë, një portret me dy personazhe. Prandaj, unë me “heshtjen” time kam patur dhe merakun, që të justifikoja “fjalën” time para jush dhe lexuesit. Duhet të flasësh kur diç ke për të thënë. Edhe kur pi një kafe me një shoqe apo shok duhet të shkëmbesh informacion, aq më tepër në një bashkëbisedim publik siç është intervista….
Pastaj, për të qenë e sinqertë, a do të të them të vërtetën e vërtetë që më dhemb në shpirt?
Të tilla intervista, me postime pyetjesh dhe me postime përgjigjesh, për mua janë hipokrizi. Vetëm se i bëjmë qejfin vetes dhe njera-tjetrës apo njeri – tjetrit. Por këto janë kushtet e sotme..
Tjetër, kujt i shërbejnë? I bëjmë për njeri -tjetrin? Kjo s’ka kuptim. I bëjmë për brezin pas nesh, d.m.th, për fëmijët tanë? Edhe kjo s’ka asnjë vlerë. Ku janë, ku i kemi? Ku kanë kohë ata të lexojnë “bëmat” tona… Ata, ende vrapojnë, sa nga një shtet në tjetrin, sa nga një “fshesë”, në tjetrën. Sa nga një shkollë në tjetrën… Harrojnë edhe gjuhën e mëmës, harrojnë edhe ata që i kanë lindur… Mirë, ata që kanë prindërit, gjyshër apo gjyshe pranë, diçka mësojnë … Po pastaj… çfarë do të lexojnë? Sa të rinj lexojnë gazetën shqiptare, këtu në Amerikë, sa të tjerë qoftë edhe në Shqipëri apo nëpër shtete të tjerë mërguar…? Ndoshta vetëm për ndonjë lajm mërgimi, punësimi, shkollimi, biznesi… dhe këtu mbaron gjuha. Fillon artikulimi i saj drejt mbijetesës, drejt së panjohurës, duke hedhur pas shpine të njohurat e trashëguara…
Ka edhe shumë arsye të tjera…
-Jeni një krijuese shumë prodhimtare, ç’mund të na thoni për botimet tuaja të fundit?
-Shkruaj. Pa shkruar nuk mund të rri. Por jo çdo gjë e shkruar ka vlerat e botimit. Këtu është “udhëkryqi” midis poetit dhe lexuesit. Krijimtaria është e poetit (shkrimtarit), sa nuk i janë venë kapakët librit dhe ISBN-ja e Shtëpisë Botuese. Pastaj bëhet pronë e lexuesit. Kështu ndodh edhe me ato krijime që hidhen për lexuesin në faqet e internetit. Pra, për botimet e mia le të flasë lexuesi im.
-Ju jeni një emër i dëgjuar. Ne ju lexojmë vazhdimisht, në shtypin shqiptar në Shqipëri e Diasporë, edhe pas ardhjes në SHBA. Çfarë ka sjellë në krijimtarinë tuaj ky ndryshim gjeografik?
-Njeriu në gjithë jetën ka vetëm një Atdhe, ose Mëmëdhe, që mua më duket më intime si fjalë. Njeriu mund të lëvizë në të gjithë kontinentet e rruzullit, mbase dhe në Hënë, por Atdheun nuk e tjetërson dot. Dhe kush thotë se “… m’u bë Atdhe i Dytë”, mashtron veten dhe atë që e lexon apo e dëgjon. Kam lexuar një mikun tim-poet, i ikur dhe ai jashtë Shqipërisë. Kur e pyetën nga je? U përgjigj: Nga vendi më i bukur në botë!” Sikur Dantja të kishte shkruar vetëm për Parajsën, nuk do të ishte e pavdekshme “Komedia Hyjnore”. Duhej dhe Ferri, që t’i jepte vlerë e kuptim. Dhe kjo ndjenjë e Mëmëdheut të mirë e të bukur nis nga Gjiri i Nënës, nga Vendlindja, porta, rrugicat e deri në bulevardet e qytetit, në malin e Krastës, në ujin e Shkumbinit, në… Pra, Atdheu është si Atomi në një Molekulë-jete. Edhe krijimtaria aty nis dhe… aty mbaron. Ardhja ime në SHBA, më ka pasuruar me ndjesitë pranë familjes, me aromën e dy nipërve dhe mbesës, aq të dashur e të domosdoshëm për mua… Pastaj dhe ngopjet e syrit me pamje të tjera. Të qenit këtu i ka dhenë vlera të tjera Dashurisë dhe Mallit, pa të cilat nuk punon dot “Shpirti i Poetit”.
-Ju kaluat një periudhë të gjatë në Greqi, me çfarë mbresash vjen Iliriana që andej dhe diçka rreth aktivititetit e krijimtarisë suaj atje.
-Greqia për poetin është thesar. E lakmuar në të gjitha kohët. Greqia ka statujat e Perëndive dhe shtatoret e filozofëve të lashtësisë, ka diellin, detin, gjelbërimin, ka rreth 2000 ishuj. Më i madhi është Kreta, ku edhe unë kam jetuar. Por unë nuk vajta turiste për t’u frymëzuar si Gëtja, apo Gorki… Unë isha emigrante, që doja të jetoja duke mbijetuar. Dhe, në këtë mbijetim, frymëzimi ishte i pranishëm.
Sa bukur e kemi ne fjalën “Frymëzim”! Ka në rrënjë fjalën “Frymë”, domethënë të zihet fryma. M’u zu edhe mua fryma në Kretë dhe shkruajta poezi e tregime, që nuk më pëlqejnë vetëm mua. Disa prej tyre, do t’ia rijap lexuesit edhe tek libri i ri që kam në proces botimi… Të jetosh në Kretën e Kanzanxaqit të madh, është fat, edhe kur je i pafat! Edhe pse punoja për bukën e gojës, një javë shkundje ullinjsh ia bëra hallall Kanzanxaqit. I vajta deri te varri, shumë larg nga vendqendrimi im, me një kurorë lulesh të freskëta, thuajse të gjitha ngjyrat e trëndafilave. Sa varr i thjeshtë. Vetëm një kryq dhe mbishkrimi, epitaf i lënë prej tij: “Sot dhe përgjithmonë…”. Sikur të kisha mundësi, do të kisha mbledhur lule malesh e fushash e do ta kisha thurrur vetë kurorën… Do t’i shkonte më shumë këtij varri…
-Ndryshimi midis dy mërgimeve
-Emëruesi ka të njëjtin emër-mërgim.
Numëruesi ndryshon si nata me ditën. Nëse në Greqi, edhe pse punova familiarisht për shumë kohë, edhe pse kisha miqësi me familje greke (të cilat i ruaj edhe sot), prapë racizmi dhe “fshesa e hekurt” e politikës greke janë të pashembullta në kohën e sotme, aq më tepër nga një shtet që pretendon se është fillesa e Botës dhe vetë kultura …
Ndërsa Amerika, tjetër gjë, edhe pse dua të iki një orë e më parë prej këndej… Ama, për këtë, nuk ma ka fajin Amerika, e cila më ka pajisur me të gjitha dokumentet legale dhe sigurimet sociale, që pas një jave të ardhjes këtu; që jam e lirë të lëviz ku të më çojë edhe ëndrra, që gati 120 kombe, të racave dhe të ngjyrave të ndryshme-punojnë së bashku dhe respektojnë njeri-tjetrin pa asnjë dallim…
– Poezia juaj është e arrirë dhe e vlerësuar nga kritikët . Çfarë mund t’ju ofroni krijuesve në përgjithësi nga përvoja juaj?
-Sot, dhe fjala “sot” mban gati dy dekada brenda, kritika e specializuar ka heshtur. Apo nuk qëndron më si “institucion”. Është zëvendësuar nga “mendimi i shokëve”. Kjo ka të mirën dhe të keqen e vetë. Mendimi shoqëror ka sinqeritetin dhe vërtetësinë brenda, por mund të ndodhë dhe e kundërta. Sot, brenda ditës, bëhesh poet, pa ditur se ç’është poezia. Ose dhe e kundërta, harrohesh po nuk “trokiti” kush në dyert e krijimtarisë tënde. Sa për përvojën? Nuk ka shkollë. Çdo krijues ka përvojën e vet, që ndryshon nga e tjetrit. Përvoja është si e ndjej unë jetën-botë, si e shoh unë botën-jetë,… si puna e numërave të syzave, dikush i ka 0, 75, dikush i ka, 2.5 dhe unë…(e kam treguar numrin në një poezi). Veç ka një të vërtetë të përbashkët: Të jemi të vërtetë në krijimtari. Poeti s’duhet të gënjejë kurrë… Poeti është si Profetët… (flas për ata që s’gënjejnë)…
– Keni qenë ushtarake në Shqipëri, kur filloi poezia të trokasë në shpirtin tuaj? Çfarë ndikimi ka patur në krijimtari jeta ushtarake?
-Kam qenë me fat që kam qenë ushtarake. Këto fjalë do të thoshja edhe po të kisha një profesion tjetër. Por të qenit ushtarake më ka dhënë një “Botë” tjetër që nuk e kanë pasur të tjerët. Privimet që më ka krijuar jeta ushtarake (për femrën janë më të mëdha) kanë bërë që unë sot jam Iliriana, siç jam! Si mund të isha nuk e di. Letërsia botërore ka shumë shembuj të poetëve ushtarakë, ku model është Lermontovi, por dhe unë kam pasur shokë e shoqe në ushtri që mund të quhemi “Familja e Poetëve me Uniformë” si:, Lirim Deda, Ibrahim Gani, Thanas (Nase) Jani Julia Naçi (Gjika), Lida Rrapo (Grazhdani), Merita Caci, Sotir Lashova, Nevruz Shehu, Kujtim Halili (i ndjeri), Bashkim Çepele, Hysni Milloshi, Thanas Tane, Apostol Duka, Roland Musta, Bashkim Kozeli, Fuat Çeliku, Fluturak Germenji, Mina Qirici, Afrim Himaj, Luan Malaj, Bardhyl Gosnishti, Kasem Saliasi, Riza Lahi, Kujtim Boriçi, Milianov Kallupi, Fation Pajo, Thanas Mustaqi, ….
-Ju keni një revistë për fëmijë të titulluar “Kësulkuqja”. Ç’mund të na tregoni për të?
-“Kësulkuqja” ime ka një ndryshim. Erdhi me mua në SHBA, fle me mua në “ninulla fëmijësh”, zgjohet me “vogëlushët” e gjyshe Ilirianës… Është “Kësulëkuqja”, tashti “Pelegrine” nëpër botë…
Ndoshta do të “trokasë” edhe te “Bota e gruas shqiptare”. Aty, ka shumë nëna dhe gjyshe. “Ajo” do t’i lutej që kur të shkruajnë për të rritur, mos harrojnë të shkruajnë e t’i “postojnë” vjershat, tregimet, përrallat për fëmijët. Apo jo, “teta” Drenusha? Edhe ju “tetat” dhe gjyshet e tjera…
– Reportazhet janë po aq të bukur si edhe poezia. Cila është gjinia juaj më e preferuar?
-Reportazhi është gjini e publicistikës, ku shprehesh lirshëm. Reportazhi ka ngjarjen, mendimin e mençur, personazhet, mjedisin ku veprohet… Pra, është një gjini që ngjason më tepër me tregimin. Poezia është “e shenjtë”. Një krahasim: Në një vazo lulesh është vazoja, dheu, plehu, krimbat e dheut, pika e ujit, rrezja e diellit, rrënjët e lules, trupi i lules, gjethet e lules,… dhe çelja e lules, që është vetë lulja. Qoftë lule-thane, lule-pjeshke apo bajame, lule-ftoi apo manushaqe,… (nuk them për trëndafilin, se ai të josh dhe me gjembat) për mua, ajo është poezia. Dhe këtë dua më tepër!
– Kush janë rrënjët e origjinës së Ilirianës?
-Devolli dhe Elbasani, ose anasjelltas.
-Po citoj diçka, nxjerrë nga parathënia e vëllimit tuaj: “(F) Shihemi në sy”:
“…Të udhëtosh në jetën e kësaj femre (një jetë që do ta lakmonin shumëkush prej shkrimtarëve për ta pasur subjekt të prozës së tyre, e kësaj shoqe-madheje, e kësaj gjyshe-fëmije, e kësaj ëndërr-zgjimi dhe bukuri-plage, e kësaj mall-pritjeje, është njësoj si të shkosh përtej, sikur të hysh brenda mrekullisë dhe të ndodhesh si hy mes hyjnive. Nga ai shtat i bukur vajze, para të cilit turpërohej edhe fustani me vellon e nusërisë, tashmë ka mbetur një trup që thua se tallet përditë e për çast me gravitetin dhe, kur ia do puna, mund të fluturojë si hareja më e natyrshme ose mund të peshojë sa gjithë tragjeditë e kësaj bote. Vazhdimisht në lëvizje… së bashku me sinqeritetin e fjalës së saj. Ku i merr energjitë?!…Me këtë pyetje të befasishme ti ke trokitur pikërisht në portën e përtejshmërisë, atje, tek mrekullia…”. Pra, Ilirianë,cilat janë lëvizjet e tua më mbresëlënëse. A kanë ndikuar në krijimtarinë tënde? Diçka për udhëtimin tuaj nëTeksas, ku ju ishit ftuar para disa ditëve… Dhe vërtetë, ku i gjeni energjitë tuaja…?
-Që kur “mora këmbët” siç thonë, nuk ecja por vrapoja..(nuk lija dy gurë bashkë). Dalëngadalë fillova të “vrapoja” me këmbë, me mendje, me zemër… Më vonë, jeta ushtarake e bëri “profesion” vrapimin. Por nuk është kjo e gjitha, në të gjitha stinët e jetës njeriu gjen llojet e “vrapimit”, duke bërë stafetë me veten dhe me fëmijët, me miqtë e shokët… Është “vrapim” i pashpallur, i padukur, por shumë i domosdoshëm. Jeta për njeriun është e duhet të jetë lëvizje. Për poetin lëvizja është më tepër se lëvizje. As dy vjet plot (1786-1788) nuk iu deshën gjeniut-Gëte, që të ikte nga Vajmari, drejt Italisë dhe shkruajti veprat aq të bukura “Elegji Romane” dhe “Epigramet Veneciane”. Ndryshon mjedisi, ndryshon dhe njeriu. Unë nuk kam shkruar “Elegji” e “Epigrame”, por disa poezi, mbresa, tregime etj. I kam shkruar pikërisht nga jetimet e përjetimet e lëvizjeve të mia. Poezia dhe proza ime nuk janë thjesht fantazi, por një realitet i prekshëm dhe i ndjeshëm, sigurisht, i ngritur në art, aq sa ka arritur pena ime ta bëjë.
Jam munduar që lëvizjet e mia, qoftë të detyruara apo spontane-të jenë deduktive, prej nga kanë dalë mesazhet që i kam dhënë nëpërmjet krijimeve…
Nëse, kur isha e vogël, nuk lija “dy gurë bashkë”, tani, lëvizja ka tjetër kuptim. Sot dëshiroj dhe përpiqem që jo vetëm “dy gurë”, por të gjithë “gurët” e çmuar, t’i bëj bashkë…
Po ndalem pak , tek udhëtimi, prej të cilit sapo jam kthyer – Teksas (Dallas), reportazhin për të cilin e kam titulluar. “Kësulkuqja në Botën e çudirave…”.
Pa dashur të sjell detajet dhe përshtypjet e plota, doja të theksoja diçka specifike për këtë udhëtim, pasi kjo bisedë është kryesisht në kuadrin e forumit “Bota e Gruas Shqiptare”. Pikërisht e veçanta qëndron tek personazhi kryesor i këtij reportazhi, e cila u bë shkak i realizimit të njërës prej ëndrrave të mia të para shumë viteve dhe që nuk e mendoja se do ta realizoja ndonjëherë, kaq befas dhe kaq mrekullisht.
Znj. Media Vraniqi dhe vajza e saj Vanesa, të cilat i takova në Nju Jork në Qershorin e kaluar, në promovimin e librit tonë të përbashkët “Nënës”. Aty lindi idea dhe dëshira e një ftese udhëtimi, sidomos nga Vanesa, e cila më përkëdhelte me fjalën e dashur, siç më thërrasin binjakët e vajzës, gjyshe. Ky udhëtim, u realizua në shtator! Kur të lexoni reportazhin do e kuptoni pse flet “Kësulkuqja” për botën e çudirave, por këtu ka vend ajo, realja, bota e madhe e Prizrenases së Teksasit, e cila më ka mahnitur me forcën dhe energjinë, me pjekurinë dhe zemërgjerësinë, me ngrohtësinë motrore dhe bujarinë.
E tillë është Media e tillë dhe e bija dhe jo vetëm ajo, por edhe fëmijët e tjerë si yje, Vepra dhe Vendimi si dhe bashkëshorti i denjë i saj, z.Mustafë, patritot i mirënjohur në qarqet e gjera shqiptare.
Ja pra, e dashur, Mondë, çfarë mrekullie dhe pasurie shpirtërore të japin lëvizjet, sidomos, kur ato shkojnë në drejtim të dashurisë njerëzore… Edhe բse nuk ke fuqi, merr energji edhe për vite të tjera jete.
-Çasti më i vështirë…
-Nuk e di a do të kem të tjera, për t’i krahasuar me ato që kanë shkuar dhe që mundohem t’i harroj.
-Po më i lumtur?…
-Është në arkivën e shpirtit tim dhe nuk mund ta rrëfej. Kam frikë nga lumturitë..
-Cila është dashuria më e madhe për Ilirianën?…
-Vetë Dashuria, kur ajo është e tillë.
-Po urrejtja?
-Thuhet se po nuk di të urresh, nuk di as të dashurosh. Unë nuk jam plotësisht dakort me këtë përcaktim…
– A ka në jetën tënde ndonjë ngjarje që ia shihni apo ndjeni gjurmët ende?-
-Sigurisht që ka, ashtu si tek të gjithë. Mundohem të mos m’i shohë as gjysma tjetër e vetes. Megjithatë: -Dita e dasmës (pa dasmë); një piano e lënë gati në kulmin e karrierës sime dhe një kitarë e thyer, për të mos i rënë më kurrë…, thinjat, që si në legjendë, m’u shfaqën brenda 12 orëve; çasti, kur ndahesha me fëmijët në aeroportin e Rinasit, në drejtim të një klinike të huaj për kurim. Befas, veshi më zuri fjalët:”… gjynah, e shkreta, nuk e di që s’ka për t’u kthyer më…”
-Çfar të kënaq më shumë?
-Kur luaj me fëmijët; kur ma pëlqejnë atë që kam gatuar; kur shkruaj një poezi që ende më pëlqen, pas dhjetë herëve të lexuar; kur flas dhe marr mesazhe nga miq që më duan dhe më respektojnë. U jam borxh gjithë jetën, të gjithëve.
-Çfarë të shqetëson?
-Largësia me njerëzit, sidomos me krijuesit, sidomos me poetët, si me ata që janë në Shqipëri, në vendlindjen time, ashtu edhe ata që janë këtu, në Amerikë, apo nëpër shtete e kontinente të tjerë…
-Cilët autorë të ndjekin në muzë…

-Janë shumë jashtë dhe brenda vendit tim, shkrimtarë e poetë, të ikur dhe në jetë, por të përjetshëm… Për hir të respektit të veprës së tyre po përmend disa: Çehov, Cvajg, Remark, Simonov, Anna Ahmatova, Bërns, Alen Boskie, Pavlo Neruda (e veçoj), Pol Elyar, Agolli, Reshpja, …
-Cilën ëndërr nuk keni realizuar
-Aty ku mbaron ëndrra mbaron dhe jeta. Pas ëndrrës vrapon njeriu dhe nuk e zë dot kurrë…
-Po atë që nuk doni ta kujtoni?
-Ëndrrën e vrarë, ëndrrën e mashtruar, ëndrrën e fjetur… Por edhe pse nuk do ato janë brenda trurit, brenda kujtesës së jetës dhe njeriu gdhihet me ‘to, fle për t’u gdhirë përsëri… Njeriu ka vetëm kujtesë, nuk ka harresë…
-Po atë që nuk doni ta prekni?
-Dhimbjen. Dhimbjen as nuk e ftojmë, as nuk e përzejmë dot. Ajo vjen e paftuar është bashkëudhëtare e pashmangshme me jetën e secilit… Puna është mos i biem në gjunjë e të na mbysë loti. Nuk jam dakord me shprehjen: “Nga dhimbje të mëdha dalin vepra të mëdha”. Mos paçim kurrë vepra të tilla dhe nuk ia uroj asnjë krijuesi të tilla vepra…
-“Sikur të isha djalë!” Këtë libër të Haki Stërmillit sikur ta afronim në vite dhe shkrimtari t’ju kishte Juve “personazhin” kryesor, do e pranonit?
-Kam një kujtim të bukur, si ushtarake. Marshoja me studentët mbi një javë, me ata marshimet e gjata. Një natë e kaluam te Kasollja, në Prodan, ku ka jetuar Haki Stërmilli dhe ka shkruar romanin “Sikur të isha djalë!” Na ndrinin urat e zjarrit. Aty një kolegu im më tha: “Iliriana sikur të ishe ti, personazh i romanit të Stërmillit, do të doje të ishe “djalë”? “Nuk do ta ndërroja, mbase jam më mirë kështu?!”-fola, pa u shpjeguar. Ndoshta do të isha e para, që në atë kasolle, të meditoja për romanin e H. Stërmillit, por ndjehesha e sigurtë në gjininë time. E doja veten, siç më kishte lindur nëna, e doja nënën dhe doja t’i ngjaja…
Pra, kam rënë në “mirëkuptim” me veten për të qenë “personazhi” femër, në të gjitha etapat e jetës. Dhe nuk do e ndërroja.. Kulmi, apo qendra e jetës së një femre është “të qenurit Nënë”. Edhe pse kohët e kanë shtypur më tepër femrën, përsëri ajo ka qenë dhe është në rolin e vetë më të patjetërsueshëm. Le të flasin mençuria e popujve dhe gjenitë më mirë: “Nëna, ju e keni në dorë shpëtimin e botës!” thotë Tolstoi. (Le të bëj edhe unë, detyrën time për këtë!). ” Zoti nuk mund të jetë gjithkund prandaj bëri nënat”… (le të jem edhe unë një krijesë për të bërë “punët e Zotit”). “Grua do të thotë udhëheqëse shpirtërore!” (le të jem dhe unë sadopak e tillë!)… “Një nënë fal kurdoherë, për këtë ka ardhur në botë”- thotë Aleksandër Dyma. (Le të bëj dhe unë aktin e faljes, për të qenë më të mirë e më të dashur njerëzit).”Për gruan dhe tokën le kokën” – thotë poeti ynë Dritëro Agolli, duke e shenjtëruar rolin e gruas… (Le të jem dhe unë një varg i asaj poezie)… “Për nënë dua të kisha një shqiptare”-shkruan anëtaria e Akademisë Franceze, shkrimtaria Marguerite Yorcenar. (Nuk ka koment kjo thënie!) Dhe le ta mbyll me një thënie të kandidates për presidente të SHBA-ve, Hillary Klinton: “Të drejtat e gruas janë të drejtat e njeriut!”… Ç’mund të them unë më shumë?! Ja pse nuk e ndërroj të qenit grua!
-Keni shumë miq këndej e andej kontinentit, të hershëm e të rinj, cili është sekreti i këtyre lidhjeve të qëndrueshme?
-Nuk ka asnjë “sekret”. Është Dashuria, më universalja fjalë e bukur, pa motivin e së cilës nuk mund të bëjmë as edhe një hap, nuk mund të kapërdijmë as edhe një kafshatë bukë, apo një gllënkë ujë. Që të duash të tjerët apo të të duan-është më e thjeshta që mund të bëjmë, pa paguar as një cent. Ta duam njëri-tjetrin, me të mirat dhe me të metat (gabimet) njerëzore; të njohim, pranojmë dhe të respektojmë vlerat e njëri-tjetrit. T’i “fshijmë” lotin, pa e pyetur “pse qan” dhe, kur ka nevojë për dikë , ta kuptojmë pa na e thënë dhe në çast t’i ndodhemi pranë (edhe duke qenë larg), me një fjalë , me …ç’mund të jetë më e duhur sipas mundësisë. Dhe, kjo ka rëndësi , asnjëherë të mos ia përmendësh (ka një shprehje populli, nga më të vyerat: “Kur e jep njëra dorë, nuk duhet ta dijë dora tjetër”); t’i kuptosh dhe të të besojnë se, kur ke kohë i merr (apo të marrin), në telefon edhe disa herë në ditë. Kur nuk mundesh ti apo ata (ato), nuk duhet të dyshohet tek dashuria, miqësia… Kur heshtja vonon, shqetësimi nuk është dyshim për dashurinë, por për gjendjen shëndetësore apo probleme të tjera…
Kur erdha këtu, në Amerikë (detyruar nga detyra prej gjysheje), qaja me vete në çdo sekondë të njëzetekatërorëshit. Telefoni rrinte non-stop në veshin tim (në orët, kur latantët-binjakë të vajzës, më shumë flinin se ishin zgjuar), në drejtim të të gjitha hapësirave që mbulonte shpirti im, nga shtëpiza e vendlindjes, deri nëpër shtete e kontinente ku ishte i fluturuar…
Sot, nuk kam mundësi ta mbaj telefonin në vesh. Ma rrëmbejnë vogëlushët e “rritur”. Por, edhe pse nuk mund të jem në “linjë” me ‘ta jetoj më shumë se kurrë pranë tyre. Mendoja se do t’i humbja miqtë e jetës sime. Ndoshta do të mendonin se më “rrëmbeu” Amerika… Gabova. Më njihnin më mirë ata mua se unë veten time. Çdo ditë dhe në çdo orë të saj, më marrin në telefon, më dërgojnë një mesazh, më postojnë libra të sapo dalë në librari, apo pa dalë ende në “treg”. Pra, më japin motivin e shenjtë të të jetuarit, edhe pse në largësi humbëtire…
-A ka emra të përveçëm?
-Të gjithë kanë emrat e tyre të përveçëm. Janë shumë t’i përmend. Janë nga të gjitha fushat, poetë , shkrimtarë, gazetarë, këngëtarë, piktorë e aktorë, ushtarakë, mësues(mesuesit e mi dhe të fëmijëve që nga fillorja…), shoqet dhe shokët e mi, që nga klasa e parë fillore, të tjerë nga jeta në ushtri…,komshinj…; shumë e shumë të tjerë në Shkup, Tetovë, Strugë, Kumanovë, Kërçovë, Gostivar.., në Prishtinë, Gjakovë, Prizren, Vushtri, …Ulqin… Secili (secila) ka emrin në kujtesën e zemrës sime…
-Ju kanë kushtuar poezi miq poetë, të cilët i kanë postuar në forume apo botuar nëpër organe të ndryshme të shtypit… Po citoj vargje nga disa prej tyre…

Kësulëkuqes
s’ka plakje për ty, mikja ime e fëmijërisë
mpleksur tërë jetën me ëndrra pyjesh
me panja e bredha e dhelpra që fshihen
e të ndjekin tinëzisht nëpër lirishtat e botës…
… (Kolec Traboini – Boston)
Urim, Ilirianës
Sot është e Diel, 9. 9. 2007.
E Diel ka qenë edhe para
gjysmë shekulli e ca…
E diel do të jetë edhe pas
gjysmë shekulli e ca…
Në gjithë Ditë Lindjet e Tua!…
Dhe Dielli do të ketë diell…
Dhe deti do te ketë dallgë…
Dhe mali do të ketë erë…
Dhe fëmijët do të dijnë të qeshin…
Dhe nënat do të kenë mall…
Dhe Njeriu do të ketë emër…
Si Poezia jote.

(Nase Jani…. Athinë)

Ilirianës, në vend të portretit

Një fluturz e bukur
Më çiku nën vetull.

Më qeshi si kukull
Dhe më foli heshtur…

…

Një dritëz universi
Nën vetull më çiku
Aizbergët m’i ndezi
Vullkanet m’i fiku
(Demir Gjergji -Tiranë)
Kthjellët…
-poetes I.Sulkuqi-
E tejdukshme krejt:
Me kocka të holla zogu…-
Lot borziloku.
(Qazim Shemaj -Tiranë)

Si të kam njohur dikur..
-poeteshës Iliriana Sulkuqi-
Si të kam njohur dikur…
Je dhe sot
Një princeshë e pagjumë
Që të bukurës,
Bukurisht i flet
Jo më kot.
(Fation Pajo – Çikago)

…Si e keni ndjerë veten kur i keni lexuar…?

-Si në ëndërr. Mrekullisht mirë. Pse, a nuk do të ndjehej çdokush kështu? Kjo më bën të besoj se do të jetoj për t’i larë këto borxhe … Se nuk ka jetë tjetër. Këtu lahemi dhe lyhemi. Lyhemi dhe lahemi. Paguajmë ose na paguajnë. Askush nuk ikën nga kjo botë pa larë borxhet e bukur dhe të shëmtuar… Faleminderit, shpirtërisht, miqve të mi poetë për dhuratën kaq humane, siç është Kushtimi Poetik.
-Janë shprehur për ju “… Do të kërkoja që Sulkuqi dhe të tjerë poetë në mërgim të vendosen në antologjitë që botohen nga shteti dhe në librat e shkollës dhe të përmenden sidomos autorët që jetojnë në mërgim që kanë pasuri shpirtërore e vlera shumë më tepër se disa që jetojnë këtu dhe ende me miq zenë vend nëpër libra shkollore. A është e mundur që poezitë e këtyre të jenë edhe pikë referimi për ato dhjetëra universitete shqiptare ku studiohet për letërsinë shqipe?
-Shteti sillet indiferent ndaj njeriut. Si për shumë pjesë të jetës, që nuk i siguron dot normalitetin (drita, ujë, rrugë, spitale, paisje spitalore, shkolla, antingujimin, punësimin, etj. etj.) edhe për letërsinë dhe mbarëvajtjen e saj. Kush ta përzgjedhë të bukurën dhe letërsinë me vlerë? Më tepër harrohet, apo nuk njihet vlera dhe hyjnë nëpër antologji ata që duken, që “kapin nga xhaketa”, apo lenë xhaketën me gjithë xhepa. Janë bërë disa Antologji nga botues, me “të përzgjedhurit” e tyre. Tekstet shkollorë, që nga gjimnazet e deri në universitete, mbajnë brenda më tepër “letërsi hatëri”. Kjo është një e keqe e madhe, që s’dihet kur do të ndreqet në të mirë të përfaqësimit të letërsisë shqiptare dhe të pasurimit të kulturës shqiptare.

-Ç’mendime keni për femrën krijuese dhe intelektuale në Diasporë?
-Është gjë e mirë që Femra të ketë organizmat e veta të bashkimit, ku të dalin vlerat e femrës deri tek virtyti. Por nuk e konceptoj dot emërtimin “krijuese femra e meshkuj” Unë mund të bëj një libër duke i dhënë poezisë “gjininë” mashkullore. Siç mund të bëjë dhe një poet në gjininë tonë. Në Greqi është “Mali i Shenjtë” me manastire, kisha, priftërinj e murgjër. Venë vizitorë nga gjithë bota, por vetëm meshkujt. Thuhet se vetëm Shën Mëria ka shkelur në atë Mal. Pse? “Unë duke lexuar “Krishti u ngjall përsëri” të Kanzanxaqit, kam shkuar në atë Mal të Shenjtë. Për Shpirtërat s’ka doganë dhe policë-ndalimi… Shpirti poetik nuk njeh gjini.
-Ka shumë shoqata shkrimtarësh si në SHBA, apo në vende të tjerë të Europës, ku jetojnë krijues shqiptarë, si ju duken këto bashkime?
-Letërsia bëhet vetëm, është punë individuale, por ka nevojë edhe për “tavolina” shokësh e miqsh… Konti i letërsisë ruse Leon Tolstoi mblidhte shkrimtarët e kohës, që nga Turgenievi e deri tek Çehovi që ishte më i ri dhe lexonin tregimet, apo fragmente romanesh nga njëri-tjetri. “Ja kështu shkruhet tregimi!”- thoshte Turgenievi për novelat e Çehovit. E harronte gjeninë e vetë mjeshtri i letrave, se duhej harruar. Këtë rol duhet të luajnë edhe “tavolinat”, shoqatat, apo Klubet e shkrimtarëve të ikur nga Shqipëria. Më pëlqen kjo fjala “Klub” si Klubi “Petëf ” ( kam pasur fatin të marr pjesë në një mbrëmje poetike. Recitova “Atdhe”të Petëf-it, shqip dhe hungarisht, duke i rënë edhe pianos, me një pjesë nga Shophen. Kjo ka ndodhur më 1989, një natë para operacionit, në Budapest), apo ata të Parisit etj. Jam njohur me veprimtarinë e Klubit të Shkrimtarëve “Drita” në Athinë, që ka edhe një Revistë Letrare me emrin “Pelegrin”, ku bashkon krijues të ikur nga Shqipëria, kudo qofshin ata. Bën Antologji e organizon konkurse me krijues edhe jashtë Greqisë… Vetë liria e të shkruarit i jep edhe liri gjeografike poetit apo shkrimtarit. Siç ka ky Klub anëtarë deri këtu në Amerikë edhe bashkimet e tjera të poetëve mund të kapërcejnë “kufijtë”… Pra, çdonjëri mund të bëjë zgjedhjen e vetë, ku ndjehet më mirë, larg fallciteteve letrare e mendjemadhësive vulgare… “Shokët (shoqet) i zgjedh, motrën e vëllanë nuk e zgjedh dot.”, thotë mençuria popullore…
-Ju jeni anëtare e Forumit Bota e Gruas Shqiptare, forum të cilit ju i keni dhuruar shumë si me krijimtari ashtu edhe me komunikim që në ditën e anëtarësimit. Ç’mendim keni për këtë Forum dhe a keni ndonjë sugjerim për organizimin apo pasqyrimin e krijimtarisë në blogun revistë të tij?
-Faleminderit që çmoni kontributin tim modest në këtë forum special.Them modest se nuk kam dhënë shumë. Por ajo që ka më shumë rëndësi është fakti se pavarësisht nga kontributet individuale në këtë forum, si në krijimtari apo komunikime të ndryshme, diskutime dhe përshëndetje, kjo bashkësi e jona ka një të vërtetë të madhe. Një miqësi dhe një harmoni që na jep frymëzim dhe motivim, na qetëson dhe na jep forca. Një bashkësi intelektuale dhe krijuese. Një bashkësi nënash dhe motrash që gjejnë veten dhe ripërtërihen nga komunikimi dhe mbështetja shpirtërore. Një oaz qetësie dhe besimi reciprok. Ne që jemi të shpërndara nëpër skajet e globit gjejmë këtu njëra-tjetrën, ndajmë hallet e shqetësimet, mbështesim, frymëzojmë e frymëzohemi dhe krijojmë. Mësojmë për njëra-tjetrën, rritemi e piqemi shpirtërisht dhe artistikisht. Fakti i realizimit të librit “Nënës”, përmes një grupimi të tillë specifik, flet më shumë se sa mund të flasë Kësulkuqja!
Por, megjithëse krijuesja e këtij forumi, të cilën e adhuroj, për organizimin, fantazinë kreative, për inteligjencën, shkathtësinë dhe dashamirësinë, Merita Bajraktari McCormack dhe ju moderatoret, Monda, Aida , meritoni fjalët më të mira e të sinqerta dhe përkedhelje mbas shpatullave, për punën e madhe që keni bërë e bëni, si me grupin, si me revistën letrare në internet, mendoj se ka vend për një sugjerim,meqe jam edhe pak “më e moshuar” në vite dhe krijimtari.Mendoj se duhet t’i hapet vend një rubrike për fëmijët shqiptarë në emigracion.
-Çfarë po shkruan Iliriana?
-Mendoj tregime e shkruaj poezi… Kështu ndodh me krijuesit. Dhe kur mendon dhe shkruan nga ato gjinitë e mëdha, si novela apo romani, poezia të shfaqet befas.

– Si një poeteshë me përvojë, ç’farë mesazhi kini për talentet e rinj, për inkurajimin e tyre në zhanrin e poezisë?
-Veç një gjë i them vetes që ta dëgjojnë dhe të rinjtë. Gjithë jetën e mendoj veten “Letrare e Re”. Njeriu nuk është si e mendon veten, por si e mendojnë dhe e vlerësojnë të tjerët…
-Sa citova me lart, profesioni i juaj është ushtarake. Një pyetje paksa delikate: Si ju duken përpjekjet e politikës ndërkombëtare, asaj shqiptare e kosovare e në Diasporë për çështjen e Kosovës e në përgjithësi për çështjen kombëtare shqiptare?
-Të qenit ushtarake nuk ka ndonjë të veçantë për këtë pyetje, se ushtria tashti ka dalë nga “kornizat” për “Mbrojtjen e Atdheut”. Atdheu sot (për ne) “mbrohet” më tepër nga politika ndërkombëtare dhe strukturat ndërkombëtare. Sa aktive janë ato sot s’kanë qenë kurrë në historinë e të qenit Shqipëri apo Komb Shqiptar. Edhe lëvizja e emigrantëve, nëpër shtetet e Europës dhe SHBA, kanë bërë që “Bota” të na e dijë emrin, pastaj të na kushtojë vëmendje më të madhe. Intelektualët shqiptarë nëpër botë dhe veças njerëzit e letrave, të artit e të kulturës, janë bërë “ndërgjegja” e kombit… Shoqatat, veprimtaritë, kanë shërbyer për njohjen dhe integrimin tonë aty ku na shpuri “fati”. Sa për politikën dhe diplomacinë? Ajo është e kontrolluar, e udhëzuar, e rekomanduar dhe shpesh e vonuar… Kur hapet ndonjë “dritare” duhet shfrytëzuar. Po e humbe? E humbe. Kosova sot është “Emër i përvetshëm” në politikën botërore dhe në njohjen qytetare. Pastaj vjen dhe Shqipëria… I vaftë mbarë Kosovës, në Fitoren e Pavarsisë se i ka munguar në shekuj dhe e ka ushqyer me gjak “Pemën e lirisë”! I vaftë mbarë dhe Shqipërisë! Asgjë nuk mund të parashikohet. Se, më tepër ndodh e pamundura sesa e mundura. Kështu ndodh, duam apo s’duam ne…
-A do kthehet Iliriana ndonjë ditë në Atdhe!
-Unë s’jam e ikur nga Atdheu. Aty kam njerëz, kam shokë e shoqe, kam fëmijërinë, rininë, jetën… Kam nënën mbi të gjitha dhe varrin e babait… kam Atdheun, me një fjalë. “Atdheu fillon nga zemra”, shkruante para disa vjetësh një poet tepelenas. I jap të drejtë Poetit. Dhe trupërisht vete në Atdhe, dua të vete dhe do të vete…
-Si një njeri i letrave shqipe, cili është mesazhi i juaj, për krijuesit në Diasporë, në veçanti për femrën krijuese, për ruajtjen e vlerave dhe identitetit kombëtar?
-Femra lind njeriun, por kur lind dhe poezinë apo bën letërsi, është dy herë krijuese… Dhe kur është jashtë vendlindjes, është krijuese më e dashur e më e dhembshur. Vlerat kombëtare ruhen duke krijuar dhe ruhen duke ruajtur simbolet e jetës e të kombit. Tre janë simbolet, sipas meje: Emri-Shqipëri, Flamuri-kuq e zi, Gjuha-shqipe. Ruajtja më e madhe dhe më me vlerë është gjuha shqipe. Të mos e harrojmë vetë, t’jua mësojmë fëmijëve, nipërve e mbesave. Ky është shërbimi më i madh që i bëjmë familjes, fisit, historisë së kombit…
Ju faleminderit dhe Suksese ne krijimtarine Tuaj!

Medet, s’ke një shtatore Mithat Bej Frasheri!

September 5, 2014 by dgreca

Ne 65 vjetorin e ndarjes nga jeta/
Nga Reshat Kripa/
3 tetor 1949. Në hotelin “Leksington” të New Yorkut, pushonte së rrahuri zemra juaj, i paharruari Mit’hat Bej Frashëri, Aposulli i shqiptarizmës. Në gjashtëdhjetepesë vjetorin e ndarjes tuaj nga jeta, unë kam një brengë. Do të kisha dashur që ky përvjetor të përkujtohej në atdheun tuaj, për të cilin sakrifikuat gjithçka, ashtu siç e meritonte figura juaj e shkëlqyer. Do të kisha dashur që zyrtarët shqiptarë të kishin ngritur një komision të posaçëm për ceremoninë e kësaj përkujtimoreje dhe jo ta ngrinin për shtatëdhjetë vjetorin e robërimit të atdheut. Do të kisha dashur që faqet e medias së shkruar dhe asaj vizive të ishin mbushur me shkrime dhe pamje të aktivitetit tuaj atdhetar, letrar dhe politik, por edhe këto janë të mbushura me hymnizimin e ditës së robërisë apo me intervista me shkaktarët e kësaj katastrofe që kaloi vendi ynë. Do të doja që akademikët dhe historianët të organizonin konferenca shkencore për ju dhe kontributin tuaj, por edhe këta i ka mbuluar heshtja. Mbi të gjitha do të doja që eshtrat tuaja të shenjta të preheshin në truallin ku keni lindur. Tre vjet më parë, me rastin e 100 vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë, u premtua se ato do të silleshin në atdhe por, çuditërisht, ky premtim mbeti vetëm në letër. Duket sikur politika shqiptare është e orientuar vetëm majtas. Përse? Askush nuk përgjigjet.
Në këtyo çaste më dalin parasysh vargjet e pavdekshme të xhaxhait tuaj, Naimit, dhe më duket sikur ato janë shkruar posaçërisht për ju:

Kur më shihni që jam tretur,
Mos pandehni se kam vdekur,
Jam i gjallë e jam në jetë,
Jam në dritë të vërtetë!

Ju nuk keni vdekur i madhi Mit’hat Frashëri, vigan i historisë shqiptare! Megjithëse një pjesë e politikës shqiptare vazhdon t’ju konsiderojë si “armik” apo “reaksionar” dhe një pjesë tjetër preferon t’ju kalojë në heshtje, ju, si një kollos i kësaj toke, jeni ngritur mbi të gjitha figurat e epokës në të cilën jetuat. Kjo vlen edhe për ditët tona. Ju jeni lartësuar si një Promete, ndërsa ata do të zhyten në llumin që kanë përgatitur vetë, sepse ju jeni fitimtari, sepse fituan idealet tuaja të larta dhe sot Shqipëria po mundohet të ndërtojë atë që ju ëndërruat.

Një popull nuk rron dot pa ideal, pa një shtytkë, pa një qëllim që e bën të eci, të punojë, të përpiqet dhe të përparojë, Pa një fuqi morale, pa një pikë drejt së cilës duhet të rendin së bashku, njerëzit dhe popujt vdiren dhe shuhen…”

Kështu shkruanit ju vite më parë. Shkruanit pasi kishit luftuar vetë për një ideal. Ne e ndjejmë ende zërin tënd të ngrohtë E kemi ndjerë shumë shpejt, vite më parë, në Kongresin e Manastirit, ku ishe kryetar i tij. E kemi ndjerë në vitet e shpalljes së pavarësisë si Ministër i Punëve Botore ku zëri yt ishte dominues mbi të tjerët dhe ku nuk pranoje të bëje kompromis me idealet., E kemi ndjerë gjatë qeverisjes së princ Vidit si Ministër i Postave dhe Punëve Botore, E kemi ndjerë si Ministër pa portofol në qeverinë e Durrësit të kryesuar nga Turhan Pasha (1919), E kemi ndjerë si përfaqësues i organizatës “Vatra” në Konferencën e Paqes në Paris më 1920 E kemi ndjerë në vitet e Republikës si ambassador i Shqipërisë në Athinë deri në vitin 1926 dhe mbretërisë shqiptare ku zëri yt ishte violina e parë e politikës. Por në një shkallë më të lartë e kemi ndjerë në vitet e pushtimit nazi-fashist, kur që në ditët e para të tij ishe ti dhe shokët e tu ata që do të hartonin programin e asaj lëvizje të madhe nacionaliste, që më vonë do të merrte emrin “Balli Kombëtar”. Ti ishe me të vërtetë Balli i këtij kombi. E kemi ndjerë gjithashtu në vitin 1949 kur themeloje në SHBA Komitetin Kombëtar “Shqipëria e Lirë”, që do të luftonte për vite të tëra për rivendosjen e demokracisë në vendin tonë.
Por ajo që do të linte gjurmë në jetën tuaj, si në asnjë rast më parë ose më prapa, do të ishte testamenti që ju i linit trashëgiminë tuaj të çmuar atdheut të shtrenjtë. Më 4 mars 1929, pranë Gjykatës së Shkallës së Parë të Tiranës ju bëtë testamentin sipas të cilit:

“1. Çdo pasuri të tundshme dhe të patundshme, libra. mobilje. karta, plaçka e të tjera, i lë për krijimin e një “Instituti Albanologjik”që të jetë një qendër e studimeve shqiptare, të mbrojë, të zhvillojë, të qendërsojë dhe të udhëheqë studimet që i përkasin Shqipërisë dhe shqiptarëve.
2. Dua që nga biblioteka ime private të mos shkëputet asgjë. Të gjitha librat të rrinë bashkë.
3. Gjithë sa më kanë mbetur nga im atë dhe nga ungjërit dhe që sot formojnë muzeun tim
familjar, dëshëroj që të ruhen prapë në formë të një muzeu të vogël bnrenda në institute.”

Më poshtë vijojnë edhe nëntë pika të tjera. Ky është vetmohimi juaj, i nderuar Mit’hat Bej. Dhe nuk mund të ishte ndryshe. Ju vazhduat në vazhdën e atit tuaj të nderuar që, vite më parë kishte bërë të njejtën gjë. Dëgjoni si thotë kënga popullore për të:

“Abdyl prishe pasurinë, vajte në Berlin,
Hyre te Bismarku brenda për një bisedim.”

Çfarë i kërkoi ati yt Bismarkut? Këtë na e thotë kënga:

“ S’jemi grekër, as bullgarë. as nga Mali Zi,
Jemi vetëm shqipëtarë dhe duam liri.”

Lirinë e atrdheut kërkonte ati juaj që shkriu pasurinë e tij personale për të. Zhvillimin e këtij atdheu kërkonit ju me testamentin tuaj, duke dhuruar gjithë pasurinë tuaj.
Por a u plotësua amaneti juaj? Rreth 40.000 vepra të bibliotekës “Lumo Skëndo” sot ndodhen në bibliotekën kombëtare. A nuk do të ishte në nderin e saj që, për hir të vetëm kësaj, kjo të quhej “Biblioteka Lumo Skëndo”? Megjithatë një gjë e tillë nuk është realizuar. Ruhen veprat e dhuruara prej tij per emri i dhuruesit është lënë në harresë. A do të vijë vallë dita që kjo padrejtësi të zgjidhet/ Unë nuk e di.
Ja edhe një amanet tjetër juaji i parealizuar:

“Do të doja që varri im të jetë në një cep të kopshtit , në të majtë duke hyrë nga porta e rrugës. Mbi këtë varr dua një copë gur të madh dhe një qiparis. Më duket sikur do të jem ruajtësi i institutit, sikur do të marr edhe unë një pjesë pasjetore në gjallërimin e tij.”

Kush do ta realizojë amanetin e këtij dishepulli? Natyrisht që, në një shtet normal, kjo do të ishte detyra e shtetit shqiptar për të cilin ai sakrifikoi gjithçka, deri në fund të jetës së tij. Por, siç e kam theksuar edhe më lart, një pjesë e shtetit shqiptar e ka shpallur armik, ndërsa pjesa tjetër kërkon ta kalojë në harresë. A duhen lënë të prehen në dhe të huaj eshtrat tuaja? Megjithse ai shtet ju mirëpriti dhe ju dha një vend të merituar për t’u prehur, eshtrat tuaja ende nuk e kanë gjetur prehjen. Ato duan të pushojnë në atdheun mëmë.
Sot në Shqipëri ekzistojnë dy parti politike që e quajnë veten pasardhëse të organizatës nacionaliste të krijuar nga ju. Çfarë bëjnë ato për sjelljen e eshtrave tuaja në atdhe? Partia “Lëvizja e Legalitetit”, një parti tjetër nacionaliste, ia arriti të sillte në Shqipëri eshtrat e liderit ta saj, naltmadhnisë Zogu i Parë, madje të ngrinte edhe një shtatore të tij në kryeqytet dhe bëri shumë mire. Nderoi Mbretin por nderoi edhe veten e saj. Po ju, si ka mundësi që nuk keni mundur të realizoni këtë detyrë të shenjtë? Të njejtën pyetje do të doja t’i bëja edhe shoqatës që mban emrin “Lumo Skëndo”. Po mundët përgjigjuni.
Mos vallë ju pengojnë mjetet finaciare? Ky do të ishte arsyetimi më i papranueshëm. Bëjuni thirrje biznesmenëve të djathtë, bëjini thirrje diasporës shqiptare, bëjuni thirrje qytetarëve të djathhtë dhe do të shihni se si do t’iu përgjigjen. Para dy vjetësh, një miku im, ish i burgosur politikë, ngriti problemin e rikthimit të eshtrave të udhëheqësit të nacionalizmit shqiptar në atdhe. Ai premtoi se shpenzimet mund t’i garantonte vetë. Nuk u realizua pasi, për fat të keq, shpresonim se një gjë të tillë do ta realizonte shteti.
Do të doja të ishit në çdo qytet të Shqipërisë. Do të doja t’ju shikoja nëpër libra dhe
gazeta, nëpër radio dhe televizione Do të doja që emrin tuaj ta mbanin institucionet më të rëndësishme të vendit. Do të doja ta shikoja emrin tënd në shkollat, në bulevardet dhe sheshet e qyteteve. Do të doja ta shikoja përmendoren tuaj në sheshin kryesor të kryeqytetit. Por këto janë vetëm dëshira të miat. A do të realizohen vallë?
Sillini eshtrat e Prometeut të Shqipërisë në atdhe! Vendosini ato në kopshtin e Institutit të Albanologjisë, ashtu siç e ka lënë amanet, ose pranë eshtrave të atit dhe xhaxhait të tij, në kodrat e liqenit artificial. Në rast se Bashkia e kryeqytetit do t’iu pengojë, gjë që unë nuk e besoj, atëherë vendisini brenda varrit ku prehen eshtrat e të atit. Le të prehen së bashku eshtrat e dy burrave të shquar të kombit shqiptar.
Para syve më dalin tre vargje nga soneti i shkëlqyer që miku im dhe adhuruesi juaj, Uran Kostreci jua ka kushtuar juve, i nderuari Mit’hat:
I Ajkës Kombit, prijs, o Lumo, o burrë,
Që nga të kuqtë u shave, t’hodhën gurë,
Ti, ngel profet, medet, s’ke një shtatore!