Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for October 2015

Problemi i Luginës së Preshevës trajtohet në Departamentit Amerikan të Shtetit!

by

Washington, DC-8 Tetor 2015/
Në ditën e parë të vizitës zyrtare në SHBA, delegacioni i Luginës së Preshevës i kryesuar nga Kryetarët e Komunave të Preshevës dhe Bujanocit, z. Ragmi Mustafa dhe z. Nagip Arifi, pati një sërë takimesh të rëndësishme.  Temë kryesore e këtyre takimeve ka qenë çështja ende e pazgjidhur e shqiptarëve të Luginës së Preshevës.
Delegacioni i Luginës, në përbërje të së cilit përveç kryetarëve të komunave shqiptare ne Luginë janë edhe z. Faton Bislimi nga Liga Qytetare Shqiptaro-Amerikane me bashkëpunëtorët z. Xhevat Latifi, gazetar, dhe z. Sherif Sherifi, avokat, sot u prit në një takim të veçantë nga Drejtori i Byrosë për Evropën Qendrore dhe Lindore në Departamentin e Shtetit, z. Tom Yazdgerdi me bashkëpunëtorët e vet.
Ky takim në Departamentin e Shtetit shënon një kthesë historike për çështjen e Luginës së Preshevës, sepse e vendosë atë në agjendën e politikës së jashtme amerikane si pikë me rëndësi në Ballkan. Kryetari Mustafa dhe Kryetari Arifi shpalosën në mënyrë të argumentuar dhe faktike gjendjen e rendë me të cilën përballën shqiptarët në Luginë, duke përmendur dhe elaboruar çështjen e varfërisë dhe papunësisë së madhe, mungesën e zhvillimit ekonomik, mungesën e të drejtave dhe lirive bazike njerëzore (si atë të përdorimit të simboleve kombëtare, psh), diskriminimin etnik në punësim në institucionet shtetërore, etj. “Serbia tani po përdorë metoda moderne për të larguar sa më shumë shqiptarë nga Lugina,” ka thënë Mustafa. “Ne jemi të trajtuar si qytetarë të dorës së dyte,” ka shtuar Arifi, ndër të tjera.  Tutje, ata kanë elaboruar edhe problematiken me materialet shkollore të bllokuara në piken doganore tani e një muaj, si dhe kanë theksuar problematiken e standardeve të dyfishta që Serbia përdore ndaj shqiptareve në krahasim me minoritetet tjera në Serbi. Ndërkohë, aty u diskutua edhe për përballimin dinjitoz të krizës së refugjatëve sirianë nga ana e Komunës së Preshevës dhe asaj të Bujanocit.
Si kundërpërgjigje politike ndaj diskriminimit të vazhdueshëm shtetëror serb ndaj shqiptarëve në Luginë, delegacioni njoftoi z. Yazdgerdi me vendimin e asamblistëve shqiptarë të Luginës për themelimin e Asociacionit të Komunave me Shumicë Shqiptare në Serbi.
Nga ana e tij, z. Yazdgerdi ka shprehë përkrahjen e tij dhe të Departamentit Amerikan të Shtetit për qasjen serioze dhe racionale të lidershipit shqiptar në Luginë, si dhe ka ndarë më delegacionin shqetësimin për problematikën në Luginë. Z. Yazdgeri ka theksuar se krijimi i një asociacioni ne bashkërendon veprimet ndërmjet autoriteteve lokale ne Lugine në suaza të kompetencave të tyre është veprim i pranueshëm. Ai ka shpreh gatishmërinë e administratës amerikane për të vazhduar involvimin diplomatik dhe zhvillimor në Luginë dhe në rajon në përgjithësi. Ai ka falënderuar sinqerisht delegacionin për vizitën e tyre si dhe ka kërkuar që ky komunikim direkt më Washingtonin të vazhdohet edhe në të ardhmen.
Gjatë ditës, delegacioni për çështjen e Luginës, është pritur në takim edhe nga Ambasadorja e Shqipërisë në Washington, znj. Floreta Fader, me të cilën është diskutuar për problematikën shqiptare në Luginë.
Në ditët në vijim, delegacioni do të zhvillojë takime edhe në Kongresin e SHBA-ve, respektivisht me Komisionin Kongresional për të Drejtat e Njeriut “Tom Lantos”. Ky komision që ka  bashkudhëheqës nga dy kongresiste, një republikan dhe nje demokrat, mbanë emrin e përkrahësit më të madh të çështjes shqiptare në Kongresin e SHBA-ve, z. Tom Lantos. / XLPress.tv/
8 Tetor, 2015: Washington, DC

“E DERI ATËHERË…PO NA DUHET TË JEMI GJALLË LUM’ MIKU “

by

Nga Ramiz LUSHAJ/
 1. Në agun e Demokracisë poeti Jaho Margjeka ia dërgon Shtëpisë Botuese “Naim Frashëri” në Tiranë vëllimin e parë poetik “Nesër do të agojë”, prej së cilës në vitin 1990 i vjen përgjigjia: “Pasqyrim i ftohtë i realitetit”. Kur e pata lexuar atë letër Jaho më tha ato fjalë që s’i harroj asnjëherë: “Këta të Naim Frashërit sipas kësaj letre të çojnë në burg…” Po vet Koha e burgosur e me një kambë në varr po kërkonte Lirinë… Jaho nuk kishte astenjë poezi të vetme për lidershipin e partinë-shtet, për njeriun e ri të sistemit të huajtun nga stepat e Rusisë. Ekspertat e letërsisë politike të asaj kohe ia kishin gjuejt në shenjë. Jahon, njeri i mirë në gene e fytyrë e i lindur e rritur si poet i vërtetë, realisht nuk e ngrohte koha e atëherit, ai,“dimri i madh”, si e simbolizon shkrimtari klasik universal, Ismail Kadare.
Poeti Jaho Margjeka, megjithëse i lindur kah fund marsi i pranverës, prej vitesh pena e tij e ka një luftë të pambyllun me dimrin:“I ftohtë ky dimër, edhe pse pa borë. / Muret e zemrës hèje akulli ngrirë. / Minutat çalojnë, ditënata s’ka orë./ Rrëknyer shpirti në numbëtirë. / I pashpirtë ky dimër, edhe pse i butë./ Pa cicërima e zogj nën çati…/ …I pabesë ky dimër plak, i pabesë./ Tutje pëlcet e kërcet një gosti. / Gdhihet e ngryset njeriu i urtë, / Ftohur e ngrohur me frymën e tijë. (Poezia “Ky dimër”). Edhe kryetitullin ballinës së librit me tregime margjekiane ia ka vnue “Letra nga planeti i borës” (Tiranë, Morava, 2005, redaktor Besnik Mustafaj).
Jaho Margjeka, si qytetar dardan modern dhe në poezitë e tij margjekiane bashkëkohore, ndjen dhimbje prej vakive kur dimri i egër, i pabesë, i pa shpirtë i cegmë deri në akullnim shumanësh “shpirtfisnikët e urtë”. Si poet i palctë e i kocktë, me inde e vena poetike, me detyrë misionare prej vetëvetës e me fytyrë të pastër prej të vërtetës, prej metropolit shqiptar, nga selia e RTSH, i dhemb një pemë në vendlindjen e tij breg Valbonës, në Mollën e Kuqe. Ajo pemë është e vetme në arën e madhe e ngado t’i sillesh asaj i sheh tana anët e horizontit të Lugut të Malësisë së Gjakovës. Kit’ “pemë të poetit” e kam pa edhe në FB më 21 janar 2014 me një thanie shenjtërie: “Dimër. Edhe kjo pemë ndjen ftohtë”.
2.Fenomeni i heshtur letrar, Jaho Margjeka, ka botuar disa libra: vëllimet poetike margjekiane: Lojë në pasqyrë (1998), Ëndrra midis (2000), Edhe pak qiell për dashuri (2004), me tregime diamantore “Letra nga planeti i borës” (2005) e, diku fjalathotë, se e ka dorëshkrimor edhe një tjetër vëllim poetik “Pak dëborë e diell”, një monografi për kryetrimin luftëtar Ibish Osman Margjeka, stërgjyshi i tij, një vëllim me intervista përgjatë kohëpunës me kulmime si gazetar i mediave të shkruara e i Radio Tirana.
Mbi të gjitha poeti, prozatori e gazetari i njohur Jaho Margjeka është një njeri dinjitar i përkushtuar e ndihet krenar pa kufi për rrënjët e genet e vllaznisë e fisit të tij: … Jam bërë sa herë therorë miku im ! / Për këtë vehtes lavde s’i këndoj./ Në shkollën e qenërisë / S’u bëra dot kurrë nxënës i mirë,/ Pse e përmend s’po lavdërohem: është rrënja e fisit!/.
    Poeti Jaho Margjeka e ka kullën e lindjes aty ku Valbona bigohet me lumin Bushtrica, bash në Mollë të Kuqe të Bujanit, veç 240 metra lartësi mbidetare. Në arat e tij janë disa kodra të vogla me varre ilire apo si njihen në histori e arkeologji “Tumat e Bujanit”. Në afri gjendet qyteti i fortifikuar ilir i Rosujës, sot i populluem nga dy vllazni të të njëjtit trung, nga Margjekaj e Dozhlan. Dymijë vjet para Krishtit, biles nga shek. IV i kësaj periudhe historike u kthye në qëndra ma e randësishme zejtare-tregtare dhe administrative e krahinës. Në rrënoja të saj janë gjet monedha ilire të Shkodres, Durrësit, Apollonisë, etj. As dy km. Larg kullës së tij ngrihej dikur qyteti i madh antik ilir në rrafshinën e gjanë e të gjatë të Cerrnicës së sotme, me argjilën e së cilës u ngrit dhe digat ma të mëdha në Europë, ajo e hidrocentralit të Fierzës. Ipeshkvi, shkrimtari e etnografi Frang Bardhi, një nga katër “B”-të e Letërsisë së Vjetër Shqipe, e përmend në udhëpërshkrimet e tij të shek. XVII, ndërsa albanologu i shquar Milan Shuflaj rrënojat e kalasë të Dizdarit (Cerrnicë-Zomaj) i lidhnon me qytetin mesjetar të Sapës.
    Jo fort larg nga Molla e Kuqe e poetit Jaho Margjeka, në kishën e Selimajve (Geghysen) në rrethina të kalasë të princit Leka Spani, është ngritë një nga shkollat ma të vjetra në historinë e arsimit shqiptar, krahas atyne në Stubëll (1584), Himarë (1627), Kurbin të Krujës (1632), Vuno e Palasë të Himarës (1632), Korçë (1637), etj. Në këtë shkollë mësohej shqip, aritmetikë, etj. dhe, sipas kritereve të asaj kohe, vlerësohej si shkollë e mesme. Aty kanë dhanë mësim edhe personalitete të shquara kombëtare shqiptare si Frang Bardhi (1638), Pjetër Bogdani (1651) e, ky i fundit, edhe tek shkolla bash tek kisha me kullë e Grisë.
     Valbona ujëkaltër e ndan kullën e kahershme të Jahos me tri kulla të historisë kombëtare shqiptare: Kulla e Mic Sokolit, Hero i Popullit, që i vuni gjoksin topit otoman; kulla e Sali Manit, e njoftun si “Kulla e Konferencës së Bujanit”, që firmosi për bashkimin e Kosovës me Shqipërinë; kulla e prijesit popullor të Lidhjes së Prizrenit, Binak Alia i Mulosmanëve, “njeriu universitet popullor i urtive”, ”gjykatë supreme popullore” në Shqipërinë e Veriut. Në mbi tre shekuj në këto tri kulla ishte selia e Bajrakut të fisit të Krasniqes, të fisit me histori e kulturë të Jaho Margjekës.
    Këto janë “rrënjët e fisit” krenari e Jaho Margjekës, të cilat, njëherash e pandamun, e kanë krenari të tyre edhe Jaho Margjekën, si njeri qytetar, si poet, prozator e gazetar, si figurë publike e letrave shqipe. Këto rrënjë i mbajnë fort e mirë degët e fjalëve në pemët poetike të tij, që e kanë brumue, lumnue e hijeshue palcë e kockë Jaho Margjekën si një fuqi poetike e kohës.
3.Jaho është poet e prozator me profilin e tij të mirënjohur, interpretues i talentuar i fjalës artistike, publicist me kontribute të vyera në media (ndër)kombëtare e lokale dhe në RTSH, i dhanun prej kryeherit edhe pas sporteve nga noti në Valbonë e deri tek futbolli në “Livadhin e Turkut”. Ai ka sakrifikuar jo pak në udhët e jetës së tij dinjitare, në udhën e tij si poet, prozator, publicist në shtegtimet e dijes nga shkolla e mesme në Kuçovë deri në Universitetin e Shkodrës, e mësues në Llugaj e me detyra profesionale në kulturë e media në qytetin e alpeve. I ka kapërcyer dy dekada jetë në Radio-Televizionin Shqiptar, pothuaj gjysmen e jetës, ku duket se pasionet e tij të mëdha për gazetarinë radiofonike e kanë gjetur vetëveten.
     Jaho Margjeka nëpër biseda s’lenë pa përmendur me mirënjohje ndihmen e atyre që e ndihmuan për të studiuar Gjuhë-Letërsi shqipe,e ndër ta Dritëro Agollin,..
    Poeti, gazetari e prozatori Jaho Margjeka në çdo hap e fjalë është vetëvetja, sikurse në ditët me diell edhe në ato me ngrica; sikur flet në Radio Tirana edhe në kafe me miq ose me kundërshtarë të vargut ose hapit; sikur shkruan një poezi, një tregim apo shkrim radiofonik, edhe kur flet në telefon celular apo kur ecë trupdrejtë e hapapeshë në dy rrugët e tij me blina: në vendlindje, nga Molla e Kuqe në qytetin alpin të Bajram Currit dhe tek puna në Tiranë, nga selia e RTSH tek banesa e vet në afri të Qytetit të Studentëve: Nuk po gjejë qetësi miku im! / Se shpirti im nuk qënka si i gjithkujt ! / Vehten s’e genjej se jam më i mirë / se të tjerët, po të tjerët qënkan më / të zgjuar, më hileqarë,…domethënë !/ Për këtë i penduar nuk jam miku im, / Se jam pjellë e tim’ eti e s’kam nga t’ia mbajë/.
    Dy prindërit e tij, Salihi – baba engjëllor (që iku i nderuar nga kjo jetë) e Bora – nana hyjnore e tij, kanë për emër e mbiemër në gojën e kohës e në genet e brezave vetëm dy fjalë medalion: “njerëz të mirë”. Këta mirërritën gjashtë fëmijët. Dy iu banë poetë: Jaho që erdhi në Tiranë e Ismeti, që punoi në televizione si Shijak TV e gazeta si “Emigranti Shqiptar” gjersa shkoi emigrant politik e ekonomik në Francë, në vendin ku emigronin me seli e pushtetet e tyre edhe Ismail Qemali, edhe Ahmet Zogu.
     Se mos vetëm djemtë e Salih Ramës të Margjekajve, nipat e Ram Binakut të Mollës së Kuqe të Bujanit, shkruajnë poezi për kohnat e realitetet e tyre nga Prehistoria deri tek Rendi i ri Botëror. Edhe Populli ka ngrit kangë për Derën e Margjekajve, edhe për stërgjyshin e Jahos, për brezin e shtatë të tij, për Ibish Osmanin: Dirgjet Hamza per dugaj / Po i pervet do sheherjanè / As ma paté Ibish Osmané,../.
     Kah fillimi i shek. XIX, Ibish Osman Margjeka i Mollës së Kuqe vet i katërt, sëbashku me djalin e tij Daut Ibishin dhe me kushëririn e vet, Rexhë Mehmet Margjeka i Rosujës, ky i fundit, me nanën e tij-bijë Kosove, me armë brezit, ranë në tregun e Gjakovës. Këta e thyen urdhërin e Brahim Pashës për “mos me hy në shehrin e Gjakovës me armë…”. Bimbashi (majori) me zabitët (ushtarët, rojet) e tij iu dolën para në rrugë për me i çarmatos trimat e Margjekajve. Krisi pushka. N’atë përleshje u vra bimbashi me të tjerë, po mbeti shehit edhe Rexhë Mehmet Margjeka, se e kishin ba betimin: …S’ja jap turkit armët e babës / Pa ia djeg sarajet Pashës…/ Ibish Osman Margjeka, Rexhë Mehmet Margjeka, Daut Ibish Margjeka (pas vdekjes) janë shpallur “Nderi i Komunës” Bujan.
    Jaho Margjeka, si stërgjyshi i tij, Ibish Osman Margjeka. Askush, astenjiherë e në asnjë kohë, nuk ka me mujt me ia hjek armën e tij, pendën si poet, si prozator, si gazetar. Krijuesit nuk kanë shumë shpenzime për vete: një stilolaps e një letër, po japin shumë për kohën e të tjerët me krijimet e tyre dhe marrin pak prej tyre.
4.Ky emri Jaho e ka kuptimin në shqip: Jeto. E vërtetë Jaho jeton në poezi e për poezinë. Duket sikur të dy kanë lindur për njëri-tjetrin. Gurrat poetike të Jahos në mbi 30 vite krijimtari e kanë krijue tashma lumin e vet në detin e poezisë shqipe në shekuj. Është lumi poetik Margjeka, janë poezitë e tij margjekiane, janë tregimet e tij margjekiane.
Disa herë ka fitue edhe çmime (ndër)kombëtare e lokale me poezitë e tij, qyshse në vitet e rinisë studentore me çmim vjetor në revista “Nëntori” (1988). Në kit’ vargavijë stimujsh përveçon edhe Çmimi “Pjetër Budi” nga Forumi Shqiptar i Kulturës, Edukimit e Shkencës (2005). Është vlerësuar edhe Çmimin e parë “Konstandin Kristoforidhi” në Festivalin Mbarëkombëtare “Ditët poetike të verës”- Elbasan, 2006 dhe Çmimi i parë në Festivalin Mbarëkombëtar “Pranvera poetike durrsake”- Maj, 2013. Gjithashtu ka marrë çmime e mirënjohje edhe në veprimtari të tjera. Poezia e Jaho Margjekës është botuar gjithandej në hapësirat shqiptare në Ballkan por edhe më gjerë, edhe e përkthyer në anglisht në SHBA apo në rumanisht nga revista “Hemus” në Bukuresht, etj.
   Ky, Jaho ynë i sotëm, poeti i përjetshëm, ka ecë me vargun e hapin poetik si të gjithë poetët e piedestalit, prej atëherit kur në shkollë të mesme në Kuçovë botonte të parat cikle me poezi në “Zëri i Rinisë” (shkurt, 1981) apo në “Nëntori” (1988) kur ishte student i gjuhë-letërsisë shqipe në Shkodër, apo mësues në Llugaj të Lugut të Malësisë së Gjakovës, e në të gjitha kohët, është në kërkim të pranverës… Po, para së gjithash, sipas këndvështrimit tim, poeti margjekian lëshon kumtin e tij: “Na duhet të jemi gjallë lum’ miku!” I dashuruar në vetvehte s’qesh’ kurrë miku im, / Se pak kohë më lanë për të lakmuar vetvehten./ Po ta shkruaj / Në rrasë të gurit këtë kumt’ miku im ! / Nëse andej të bie udha ti gjegjen po ma kthen ! / Se në ditën e amshueme / njësoj të dy do të jemi, / E deri atëherë…/ Po na duhet të jemi gjallë lum’ miku !

Vincent W.J. van Gerven Oei visits Spac-Berfrois

by

The Unoffical View of Tirana/

Print

overview1-annotated
Entrance of Spaç Prison. Left the administrative building, further down the roofs of the prison buildings. Photo by Xheni Alushi, 2014

by Vincent W.J. van Gerven Oei

Sometimes one can feel disgust, revolt, despair. To be confronted with a situation that seems by any standard beyond reason, beyond purpose, where one looks into the toothless, rotting mouth of a political and economical system. This is an attempt to describe one of such situations.

Last year, during the Albanian Lapidar Survey, we made a detour to the site of the Spaç prison, one of the most notorious internment camps of the former communist regime, reserved for its political prisoners. Located in a remote valley in the Mirditë province, it was a work camp, meaning that the prisoners housed there were basically used as slave labor in the adjacent copper mines. It was a site in which many people perished under the most horrific conditions, pushed off from ledges inside the mines, shot, or simply dies from pure exhaustion.

According to information gathered by Cultural Heritage without Borders, Spaç prison was constructed based on the Stalinist gulag model, combining isolated imprisonment with forced labor in the mines, and had a maximum occupation of about 1400 prisoners, many of which were intellectuals – perhaps their eloquent testimonies have contributed to the fact that it is still remembered. In 1973, Spaç was the site of the first revolt against the Albanian communist regime, when for two days prisoners took control of the camp and hoisted the Albanian flag without the perfunctory communist star. The first flag of a new Albania was hoisted in Spaç. It is a question whether the state that later, in the early 1990s, adopted that flag is worthy of that heritage of resistance.

With fall of communism, the camp was closed, and fully abandoned in 1995. Ever since, none of the democratic governments has made an attempt to preserve the site, and many former political prisoners are still awaiting justice as their former communist persecutors, prison guards, torturers, and informers continue to live in freedom, sometimes even occupying high positions in the current political and juridical system. In the meantime all buildings have been stripped from their doors, windows, fixtures, and the copper wiring. Thus the last copper from Spaç left in the hands of thieves. The result is that all buildings of the former camp have fallen prey to the elements, slowly collapsing under the summer heat, rain showers, and inhospitable winters of the region.

entrance
The meeting room where family members could visit prisoners, separated by a wall, never longer than ten minutes. Left entrance is for family, the right one for prisoners. Photo by Marco Mazzi, 2014

On March 27, 2009, the National Restoration Council from the Ministry of Tourism, Culture, Youth and Sport approved the restoration and muzealization of Spaç prison, provided that funding would be found through third-party donors. Such funding has not been forthcoming since. Only recently there have been some concrete initiatives from civil society to turn the Spaç prison into a site of commemoration, to protect and preserve what is left and use the site as an important symbol of oppression of the communist regime. The Dialogues for Spaçproject by Cultural Heritage without Borders is an important example, as a thoughtful and intelligent way of bringing different approaches to cultural heritage and voices from civil society, including former political prisoners into dialogue. In 2015 this resulted in a report, which, suggesting the collaboration of the government, outlines a series of clear steps through which the site could take on a commemorative function, embedded within contemporary Albanian society.

In my previous post I had already alluded to the stories I had heard about the Spaç copper mine being reopened, and this week I decided to explore the truth of these rumors together with a colleague. From Reps, the road had clearly been fixed and at certain points broadened. Whereas last year we could not park close to the camp site, a new road had been constructed and we could drive up to the entrance. The rubble and weeds around the entrance building had been cleaned up (the good work of the newly founded Spaç Prison Museum Foundation, I learned later from Gjet, the caretaker) and we could inspect the lower buildings, where the prisoners had lived. These had been inaccessible before.

Beyond the remaining buildings, on a mountain slope where we could distinguish several of the entrances to the mines, we discerned white demarcations around a plot of land, and newly constructed infrastructure and buildings. Amidst the remains of watch towers, fences, the foundations of a bridge across a small stream linking the main buildings with the mining galleries: a light blue building, with a few people working around it. It was clear that a company was setting up a project to reopen and exploit the mines.

tetebarracks1
Closer view of the barracks the horizontal slab sticking out from the earth that can be discerned below the right edge of the building was supposedly part of the foundation of the bridge linking the residential part of the camp with the galleries. Photo by the author, 2015.

I took me some time to absorb the emotional shock I felt, which quickly turned to rage. To reopen mine galleries dug by the hands political prisoners, working in inhumane conditions; to build barracks on sites where prison buildings used to stand; to dump rubble and debris in a place where a commemorative plaque reads: “In this valley are buried without tears and without flowers hundreds of prisoners consumed by suffering and pain” – all of that is a monstrous crime. Just imagine someone opening a pig farm in Auschwitz.

It is a crime precisely because it erases one of the worst crimes of Albanian history. It excavates history and dumps the dirt on the pile of corpses it left behind. This is not only the mistake of the company, even though it seems unlikely they are uninformed about whose graves they are stirring up. It is first of all a political scandal, a scandal, moreover, that has been long in the making: not a single prime minister has visited Spaç since the fall of communism. Not a single one. Where were you Fatos Nano? Where were you Sali Berisha? And where are you Edi Rama? Giving nice speeches in New York because you allowed your US “allies” to extend their counter-terrorism infrastructure onto Albanian soil? Where are you Minister of Energy Damian Gjiknuri? Signing more contracts for hydrocentrals in national parks? And where is the not-so-smart government councillor that will convince the Albanian public that placing important commemorative sites in the hands of a foreign mining company is a “reminder for us all not to repeat the past”?

tete2-annotated
Spaç copper mine site, with my annotations based on current construction activity. Image from Tete Mining website

The company that is currently reopening the mines in Spaç is called Tete Mining & Engineering Company, and has been present in Albania since the early 2000s. On their website they show a picture of Fatos Nano, a former protégé of Enver Hoxha’s widow Nexhmije Hoxha who after the fall of communism became prime minister several times over, attending a presentation about the Munella Copper Mine. Another picture shows the Spaç copper mine location. Tete Mining also operates a copper enrichment plant in Fushë-Arrëz, which I documented recently in July, and, as far as I understood from the inhabitants, causes serious environmental damage. In all three cases Tete operates under the Mineral Exploration and Production Agreement between Albania and Turkey.

fushe-arrez
Nothing to see here, just Tete Mining company polluting our drinking water. Photo by the author, 2015

Tete’s undated feasibility report on the Spaç mine allows one to wallow in undiluted irony while reading an exercise in censoring the monstrous origins of its infrastructure, presenting countless deaths in terms of economic categories such as profitability and “work carried out”:

The outcrop of Spac mineralization zone have been known since the beginning of 20thcentury. The exploration of Spaci sulfide outcrop started in 1954. Since beginning of exploration up to now a large volume of work have been carried out including prospecting channels, drillings, galleries etc.

The volume of the work carried out is as follows:

1. 70 channels with total volume 13633 m3

2. Shafts total 471 m

3. 26 exploration galleries and 3 mining galleries totalling 45,267 m (1954 until 1.1.1984)

4. Drill holes total 77,811 m (1954 until 1.1.1984)

5. 19 drill holes total 4,813 (1.1.1984 until 1.1.1987)

Allow me to add, again: that is 45 kilometers of tunnels “carried out” by means of primitive tools by prisoners living in inhumane circumstances, subject to torture and “accidental death.” The Tete website itself is even more degrading: “Albanian government invested in the mine for more than 81.000 meters of drilling, excavation of 140 m deep internal shaft and 12.000 meters of drifting during the communist regime.” Is this what the Ministry of Energy told them? That they “invested” in the mine during the “communist regime”? Well, if this is what investment means, a lot of the current government’s policies start to make a lot more sense. Investing in the economy means to rob a poor peasant from her fruits and vegetables because she cannot declare VAT. Investing in the economy means covering up at least one corruption scandal a day, simply because everyone is always already implicated and who cares from which party they are. Investing in the economy means buddying up with your so-called arch-enemy, because there is only one thing worse than integrity: missing out on those EU funds.

The work that has been undertaken by Tete, the construction of some barracks and the reinforcing of some of the galleries, is only the beginning. In fact, the photos we took are not that impressive, even. There are plans, however, to destroy some of the adjacent mountain (with the remains of fences and watch towers) and build an on-site processing plant. So even if the main Spaç prison site is saved, who will come there in a landscape dominated by a large copper processing plant, on a road where each turn another truck filled with ore comes around the corner? What would be the meaning of a few dilapidated barracks against the background of a massive industrial operation? Where would be the sense of profound isolation and helplessness that drove the communist regime to build the camp there in the first place? Reopening the mines is not only a crime against history. Apart from depriving future generations of an experience and warning of the lived reality of a totalitarian system and its infrastructure of terror, the destruction of the nature surrounding the camp will be a fait accompli.

After driving back to Tirana I flee into a bathroom and throw up.

That night I have a dream. The copper mine and factory are fully constructed, and dominate the background of the Spaç prison buildings. Workers move in and out of the mines, operate the machinery in the factory, slowly eating into the mountains. What rolls out of the factory are pallets stacked with copper bricks. Workers load up their wheelbarrows and cross a copper bridge to reach the camp site. Like a giant, scattered prosthesis, the now partially reconstructed walls, watch towers, and staircases gleam in the sun. Gold-reddish barbed wire encircles the premises. Spaç has become the largest lightning rod of Europe. Spaç has become the world’s largest telephone. A class of school children passes through the massive copper entrance gate. The teacher explains: “Spaç is like Amfortas’s wound. It can only be restored with the material that destroyed the lives of those who were imprisoned in it.”

About the Author:

Vincent-WJ-Van-Gerven-Oei-2-web-1500-213x2001-11

Vincent W.J. van Gerven Oei is a philologist, director of project bureau for the arts and humanities The Department of Eagles, and runs multilingual publishing house Uitgeverij. For Berfrois he writes a regular series on the state and concept of Albania, where he lives and works most of the time.(Berfrois.com)

Sindroma ballkanike e të qenit krenar më simbolikën e humbjes

by

Shkruan: Enver Bytyçi /Prej mbrëmë e sot gjithë ditën nuk kanë pushuar boritë e thirrjeve për të qenë krenarë me humbjen e mbrëmshme në stadiumin e futbollit Elbasan Arena. Të qenit krenar për atë humbje po imponohet nga kreu i qeverisë dhe gjithë makina propagandistike e tij, saqë ende vijon me zë e figurë të propagandohen intervistat për fitore që janë bërë ditën e djeshme para dite. E gjithë kjo skenë bëhet me qëllim që shqiptarët të harrojnë se humbën tri pikët e arta në ndeshjen e mbrëmshme me Serbinë dhe “të ndjehen krenarë” për sjelljen korrekte në kushtet e masave të shtetrrethmit policor. Të qenit krenar është një ndjesi njerëzore individuale, familjare ose kolektive. Por në botën e qytetëruar të qenit krenar nuk ka lidhje me simbolikat, aq më pak ka me humbjet. Vetëm te ne shqiptarët dhe popujt e tjerë ballkanas krenaria imponohet kryesisht për shkaqe politike e madje për simbolikën e humbjes. Të qenit krenar në botën reale lidhet me një rezultat konkret, me një shpikje shkencore që i shërben njerëzimit, me një vperimtari të caktuar politike, intelektuale, humanitare që gjithashtu i shërben njerëzimit, lidhet gjithashtu me realizimin e fitores të së mirës ndaj të keqes, e ngritjes së virtytit mbi vesin, e vlerës kundër antivlerës. Shkurt gjithçka që arrihet në të mirë e në dobi të njerëzve e bën njeriun krenar. Njeriu ndjehet krenar dhe i qetë në shpirt edhe kur bën një vepër të vogël bamirësie, ndërkohë që ndjehet I frustruar dhe i stresuar kur bën fjalë me dikë. Të qenit krenar është një ndjesi e cila vjen tek njeriu si indicator i një ngjarje ose bëmave të tij. Normalisht janë krenarë njerëzit që arrijnë diçka në jetë, që dallohen për shpikje, për shkencë, për vepra madhore në shërbim të njerëzimit ose të kombit. Krenar ndjehesh edhe kur mbyll një proces me sukses, kur njeriu arrin një rezultat të dukshëm, të prekshëm, të kapshëm. Në shoqëritë tradicionale krenaria lidhet gjithashtu me karakterin që shfaq njeriu përmes kategorive të tilla, si ndershmëria, mbajtja e fjalës së dhënë, mikpritja, humanizmi në trajtimin e të dobtëve. Ne shqiptarët ndjehemi krenarë me Nënë Terezën, me Ibrahim Rugovën, me rilindasit, me patriotë të shumtë që kanë dhënë pasurinë dhe jetën e tyre për interesat e Shqipërisë. Ndjehemi krenarë me heroin tonë kombëtar, Skënderbeun, për shkak të disa fitoreve të tij kundër pushtuesve osmanë dhe mbrojtjes që ai i bëri qytetërimit perendimor, të cilit pretendojmë t’i përkasim dhe ne. Krenaria është virtyt, ndërsa mendjemadhësia dhe euforia janë vese. Krenarinë dhe mendjemadhësinë e euforinë i ndan vetëm një qime, një vijë shumë e hollë, e cila nuk është vështirë të kapërcehet aq më tepër kur kësaj i ndihmon shteti, politika, qeveria, kryeministri, ministrat, strukturat e lidhura me to, e për më tepër përçuesja e krenarisë virtuale, media e korruptuar dhe e manipuluar. Gjithë kjo sallatë krenarie ndodhi në këto tri ditët e fundit, megjithëse njerëzit janë të zhgënjyer e të dëshpruar. Propaganda krenariste vazhdon të pompojë ushqimin e të qenit krenar me humbjen e ndeshjes së mbrëmshme. Po pse ndodh kështu? Sepse ne ende jemi një shoqëri në formim e sipër. Në vend të humanizmit dhe kërkesës për të qenë konkretë dhe për të parë thelbësoren, jemi mësuar, madje sikur nuk ndjehemi rehat nëse dikush nuk na miklon të ndryshojmë statusin e kërkesës për sukses, si çelësin e ndjesisë së të qenit krenar. Në vend të suksesit individual dhe kolektiv, në vend të golave që duhej të shënonim, ne kërkojmë standardin e të qenit krenar ideologjik, virtual, me atë që nuk e shohim, nuk e prekim, nuk e shijojmë, por vetëm e dëgjojmë. Shkurt në vend të përceptimit real, ne na mjafton ndijimi që na përcjell përmes të vetmes shqisë, veshëve, dikush nga jashtë, qoftë ky kryeministri apo e gjithë politika bashkë, kjo ska rëndësi më. Ndodh kjo, sepse ne jemi mësuar që krenarinë të na e imponojnë, jo ta ndjejmë, të na e japin aq sa duan të tjerët, jo ta shohim me sytë tanë, ta prekim me duart tona, ta shijojmë me shpirtin tonë. A nuk na e servirën Haxhi Qamilin për 50 vite si symbol të krenarisë, ndërkohë që na çuan drejt urrejtjes për emblemat shqiptare të dijes dhe dritës për shqiptarët, si Gjergj Fishta, Faik Konica, Mit’hat Frashëri e të tjerë?! A nuk na e servirën dhe vazhdojnë të na e servirin ende sot si simbol të krenarisë një luftë të ashtuquajtur antifashiste, me qëllim që të mos shihnim e të mos shohim produktin e asaj lufte, diktaturën?! Krenar je, nuk bëhesh. Ata që bëhen krenarë pa arësye, pa rezultate konkrete, pa një sukses të dukshëm, ata quhen krenaristë. Por në këtë rajonin tonë dhe sidomos te “miqtë tanë” të vjetër e të rinj, te serbët, ekziston dhe një lloj krenarie kolektive e përjetuar me shekuj për humbjet e pësuara. Prej 28 qershorit 1389, sidomos në dy – tre shekujt e fundit kur në skenën e etnologjisë ideologjike serbe u shfaq studiuesi Vuk Karaxhiç, Serbia dhe serbët përjetojnë sindromin e krenarisë për humbjen e Betejës së Fushë-Kosovës. Them e përjetojnë, por në fakt ata e vuajnë këtë sindromë, sepse krenaria e humbjes së asaj beteje ka krijuar tri kategori virtuale, të cilat I është imponuar në emër të kombit të gjithë popullsisë serbe, brenda e jashtë kufijve shtetërorë të Serbisë. Këto kategori lidhen me viktimizimin serb nga të tjerët, symbol i të cilit është Car Llazari, ish-komandanti serb i aleancës ballkanike në Betejën e Fushë-Kosovës. Kjo shërben si paralajmërim për unitet midis serbëve, ndryshe në çdo kohë ata mund të bëhen viktimë e një apo disa armiqve virtualë, pamjet e të cilëve lëvizin si në ekranet e televizionee të sotme shqiptare, të cilët me intervista bajate të parandeshjes duan të ushqejnë një krenari virtuale te shqiptarët. Kategoria tjetër lidhet me heroizmin e Millosh Kopiliçit, (Obiliçit, sipas serbëve), i cili për hakmarrje vrau Sulltanin, mbasi ky I fundit arriti ta fitojë betejën. Me këtë simbol Serbia realizoi për së paku deri më sot mitin e heroit dhe deomozdonë për hakmarrje. Dhe kategotia e tretë lidhej me tradhëtinë e Brankoviçit, i cili në legjendë thuhet se u largua nga lufta dhe më pas u bë vassal i osmanëve. Me mitin e “tradhëtisë” së Brankoviçit politika dhe institucionet e tjera shoqërore, shkencore e shpirtërore të Serbisë krijuan unitetin e kombit serb. Duke i përdorur të tri këto kategori të rreme në harmoni me njëra tjetrën Serbia arriti që të sundojë së paku për gati 150 vite në rajon. Ndërsa krenaristët tanë shqiptarë të gjitha shpikjet virtuale për krenarinë i përdorin në shërbim të politikës ditore. Qytetaria u gjet si shpikja e radhës për të shuar dhimbjen dhe larguar zhgënjimin e dëshprimin e humbjes së ndeshjes me Serbinë. Ndërkaq e vërteta është krejt tjetër. Futbolli luhet për një qëllim të caktuar. Objektivi kryesor është fitorja dhe përfaqësimi sa më i lartë në hierarkinë futbollistike europiane e botërore. Fitorja do e përligjte çdo ndjenjë krenarie. Nuk e përligj krenarinë një shpikje bajate, e padukshme virtual, që as hahet e as preket nga dora e nga shpirti I njerëzve. Prandaj nuk do të doja të bëja pjesë në kategorinë e krenaristëve për shkak të qytetarisë, por për shkak të fitores. Qytetari serioz dhe me dinjitet fyhet nëse dikush përpiqet ta bëjë qytetar Brenda natës, pasi kjo do të nënkuptonte se deri dje, pra para se të vinte Rindja në pushtet paskemi qenë një shpellarë, siç artikulojnë krenaristët kundër jokrenaristëve.