Ese nga Xhevair Lleshi/
Po ta kishe shtëpinë te Vangjel Dollani në Kala me siguri do ta mbaje frymën te Porta e madhe, pastaj te porta e dytë që është si tunel dhe je brenda në sheshin e madh. Aty mund të ngjitesh sipër, mund të hysh tek topat e mëdhenj, mund të endesh sipër bashkë me rojat e vjetër të pavdekshëm, mund të vëzhgosh sa të ngopesh gjithë fushën që të përpin, të sogjetosh Biftën dhe kalanë e saj, të ngopesh me Shëndëlliun, Lisin e Beçit, lagjen e poshtme, hapjen e gjerë të Osumit, grykën e Velabishtit dhe Shpiragun. Aty ndien se kënaqësia jote ka krahë të tjerë. Në sheshin e madh e kupton menjëherë se manastiret, kishat dhe shtëpitë janë bërë një trup i vetëm dhe dëshira jote bëhet gati e padurueshme, pasi kërkon rrugicat, shtëpitë e mëdha, dritaret e njëjta dhe që herë i mbajnë sytë hapur dhe herë të tjera mbyllur. Aty të vijnë në mendje thirrjet e nënave, sa te njëra portë tek tjetra, sa te njëri çardak te tjetri, të përhumbura në punët e tyre të dorës, terezitur në qafë dhe në prehër. Muhabeti bëhej edhe më i kripur kur puna vijonte në duar. Çudi e madhe, asnjë grua nuk shihje në Kala pa punët e dorës: në sofatet e portave ku mblidheshin dhe i bën gjyqin «botës», merrnin në gojë të tjerët dhe si i mbaronin gjithë kumtet, ngriheshin dhe futeshin në shtëpi. E kishin pirë kafenë aty ku shtronin shkorsat e leshta, aty ku hidhnin edhe ndonjë qilim të vogël gjunjëve, të mirëpritura e buzagaz. Pa këtë dukje s’mund ta përfytyrosh Kalanë. Po ky model zbriste edhe poshtë në qytet, herë duke u futur nga portat e fshehta anësore nga perëndimi e lindja, herë duke dalë në bash të vendit tek Porta e Madhe. Aty fillonte tjetër jetë. Dhe patjetër, sapo largoheshe pak, do të ktheje kokën pas, sepse menjëherë të dukej se po i ikje magjisë që të mbante mbërthyer me zor…
Mirë se erdhët në Kala! Ky është urim që nuk shkruhet në asnjë vend, por ty të puth në ballë një aromë tjetër, më e këndshme se gjithë mjedisi që të mban mbërthyer. Kjo është aroma e veçantë që kanë nënat kalaresha dhe një lloj kënaje e hedhur flokëve që dukeshin ndryshe, krejt ndryshe sa hiqnin gati me tërbim shamitë e bardha, ose shamitë e zeza. Ato nuk qenë kurrë të pranishme aty te Porta e Madhe, por ty të bëhej se aty ishin, të përqafonin e të dhuronin aromën e shtëpive, të trëndafilëve, dorëzonjave, hindërshasë, borzilokut që «vinte shpesh pas faqes», të thërrimeve që i ruanin për pëllumbat, të cilët merrnin karafilat dhe i mbillnin shtëpi më shtëpi. Në një prej këtyre dy ditëve e gjeta Vangjel Dollanin me Kostandin Bojaxhiun. I pari besnik i Kalasë dhe i dyti i fshehur pas emrit të saj dhe duke u marrë vetëm me gjuhët e huaja. Kur merrnin përpjetë Kalanë ata murmurinin vargjet e Virgjini Miles apo të Hyrie Saraçit dhe prisnin pak përballë shtëpisë së Kolovanëve, më tej vinin duart mbi gjunjë përballë rrugicës së Picinanëve, në krye të Mangalemit, për ta parë rrugën e thepisur, Përroin që zgjatej herë si Holek dhe herë si Atik, hidhnin sytë nga «Lëmi i Shamatasë», lëshonin një urim të bukur dhe ngadalë-ngadalë (ngëc-ngëc) gjendeshin te Porta e Madhe. Aty prisnin turistët, të cilët asnjëherë s’i kanë munguar Kalasë, herë të ardhur kokrra-kokrra më këmbë, të djersitur por mjaft të gëzuar dhe të tjerë zbrisnin në sheshin e jashtëm, aty ku këputeshin rrugët për në Shëndëlli, Burdullias, Delibegë, Urë, Qytet dhe Kala. Ky ishte një tjetër sinjal që merrje: ishe edhe jashtë qytetit, edhe brenda tij. Aty fillonte mbretëria e bezgës dhe e Ullinjve që përhapeshin shekullorë në gjithë hapësirën e kodrave. Mbi të gjitha bënte majë Bifta e famshme, ato kohë e trazuar nga repartet ushtarake. Por kësaj radhe në vizitën time me mua ishte Jorgji Doksani, përkthyesi i famshëm i Dostojevskit, Çehovit, Tolstoit, Shollohovit, Pasternakut… Kësaj radhe s’do të merremi me letërsinë, por me Kalanë. Te Vllaherna e bukur dhe e mbushur me veprat e artit e ka pasur shtëpinë, sepse sa mbaroi shkollën e mesme, fluturoi në Moskë dhe si ujët e pakët e mbajtën në Universitetin e sapoçelur në Tiranë. Dhe ai mbeti në Tiranë. Çdo ditë perëndie në gojën e tij është qyteti i Beratit, të cilit i është edhe si Qytetar Nderi, ashtu si i takon edhe gjithë vendit ky Mjeshtër. Mirëmëngjesi profesor! Dhe ai buzëqesh. I hapur. Shpirt njeriu, i kthjellët, i qeshur. Dhe ja tek jemi ulur në pjesën më të bukur dhe më eprane të qytetit: kompleksi i portave hyrëse. Aty s’mund të hysh me makinë. Aty je i mirëseardhur vetëm në këmbë. Presim biletat hyrës, se në Kala s’mund të hysh pa paguar. (Në Venecia gjatë prillit të këtij viti, në vizitën e fundit, nuk mund të hyje pa paguar në dhjetëra vende, por ama të hyje me autobus duheshin paguar 423 euro!) Dhe venedikasit e vjetër që rrinin në Durrës e në Shkodër, në Rodon e në Vlorë, shpesh këputeshin e vinin sa në Berat sa në Bylis dhe kërkonin. Vazhdimisht kërkonin. Por Pierr Battifol-i frëng thotë se kërkonin ca emra të vjetër për hazinenë më të madhe të Perandorisë Bizantine, të fshehur diku në gji të këtij «mali». Ndoshta, kur thuhet mal, mbahet parasysh jo kodra e Kalasë, por i vërteti, Tomori i magjishëm, që i dërgon erërat e tij të përqafohen në Kala me ato të detit e të Shpiragut. Ja, e sheh, thotë profesor Jorgji. Lexoje mbishkrimin, emrin e ndërtuesit dhe vitin. Mihal II Engjëll Komneni. Sundimtari i Mesjetës. Zot i vendit. Historiografët e përshkruajnë njeri të drejtë dhe jo aq të fuqishëm, sepse ka qenë i pakët dhe shëndetlig. Se ne, vëllaçko trimat i përfytyrojmë si lis me dega, trupmëdhenj, me zemrën në shkëmb, me forcë Herkuli dhe ashtu mbetet përjetë i fiksuar në kujtesën tonë operante, saqë me atë gjuhë flasim dhe me atë gjuhë ua përcjellim brezave më tej. Të fshehtat Kalasë ia di vetëm Nikolla Ikonomi dhe Myslim Hotova, ish-drejtori i muzeumeve. Nikolla ndreqte repetitorin e antenave televizive, sepse po të prishej kjo Berati mbetej pa sinjal. Jo Kalaja, kuptohet, por Berati i mbyllur në gropë. Të nesërmen ziente te sheshi, po edhe te «Lëmi i Shamatasë». Apo jo, profesor. Jorgjit i ka hipur një nur i përveçuar. Mirëmëngjesi Gaqi! Paske ardhur? Sikur ma zuri veshi mbrëmë. Nuk e dija saktë se do vija të të gjeja, të sillja pak karafil për aromë jastëku! Mos more, pse paske akoma? Si jo! Ajo nuk harrohet kurrë. Ja tek dalim tek e fshehta e parë e madhe e Portës së Kalasë. Ky mister ka mbetur në gojët e njerëzve, i pashkruar dhe i pakuptueshëm. Ma thuaj troç se ç’qenkej fara e karafilit. Bën sfidë kudo. Të zë gjumi kur e do, të vjen erë e mirë goja, bëhesh si më i bukur, tjetërsohesh. Hidhja ujit në gjymin e vogël dhe laji sytë me të mëngjeseve. Le ta kishe këmishën me arna, s’kishte rëndësi, por ama e finjosur, e larë mirë, e hekurosur dhe e spërkatur me aromë karafili dhe e ruajtur si palë trëndafili, atëherë do ta kuptoje menjëherë se kishe ardhur në Kalanë e Beratit. E pra, këtu të prisnin me farë karafili, të nderonin. Mos ishte ajo aroma kur hyra në fillim dhe mu te Porta e Madhe të puthte në ballë? Dhe kjo aromë s’ka humbur. Mund ta provokosh veten dhe të futesh te shtëpia e parë, te Vangjel Dollani, ose tek i vëllai, Luçi. Djem të mbarë. Profesori ndien se i dridhet shpirti nga malli. Qenkej mall i tjetërfartë ky i vendlindjes dhe të shfaroste me gjithsej, të bënte të bije në gjunjë dhe të luteshe për diçka të shenjtë… Se shenjtëri më vete qenkej Porta e Kalasë!
Profesori do, e kërkon me ngulm të bëjë guidën. Ja, këtu ku jemi. Si e rindërtoi Portën dhe gjithë kompleksin e saj, muret rrethuese, muret e Akropolit, hapsanën e madhe me shufra hekuri atje pranë Tabies, një nga pikat më të larta, në një rrafsh me Xhaminë e Kuqe, ashtu e kërrusur, pasi gjysma e minaresë i ka mbetur rrugës mbi shpinë, duke parë e llahtarisur muret e larta, mjaft të larta, të Akropolit. Xhamia ku faleshin ushtarët, që hidhte e priste sinjale me Xhaminë e Bardhë, xhamia e zotërinjve, në anën tjetër e Kalasë. Ne dilnim te pragu, mbanim sehir këngën dhe sa hap e mbyll sytë, u vidheshim syve të prindërve, i shkonim brinjas Katedrales së Onufrit, si quhet sot, dhe këtu mblidheshim, te porta: herë bënim roje, herë çukitnim si pëllumbat, herë na bënin shoqëri laraskat dhe pastaj rrinim pezull si skifterët! Ajo kohë sigurisht që ka vdekur, po për të mbetej e gjallë. Si rrallë kund në botë. Unë, miku im, do të zbuloj edhe një thesar tjetër: trëndelinën. E di ç’bëri Mihali i Dytë këtu? I mbushi themelet e mureve me trëndelinë. Ja, vëri re dhe eja pranë meje. Mbaj frymën. Tani merr frymë pranë gurëve. E ndien? Ende, pas qindra vjetësh vjen kjo erë e mrekullueshme, një magji më vete. Ai ndoshta solli këtu një mit nga të parët e tij që jetonin larg, por ama këtu mbeti. E ke parë që kur hedhin themelet e reja të shtëpive njerëzit vënë një dorë trëndelinë? Të mbyt aroma e saj përjetësisht. Trëndelinë Shëndëllie dhe Shpiragu, trëndelinë mali dhe fushe. Ah, ç’kënaqësi! E rrallë! Ndërsa tani, në kohët e reja, ka ndryshuar shumëçka mirëpo, më thoshte Pinguli, miku im që ndërton, se pa u dukur ai kudo që është i bën ritet një më një, ta dish. Kjo do të thotë se, edhe pse jemi në kohë të tjera, përsëri nuk është keq ta vëmë një dorë trëndelinë. Po pse? Pse ndodh kjo? Ç’punë ka trëndelina me rrojtjen e kohëgjatësisë së mureve! Sekretin e thotë Ana Komnena në historinë e Bizantit dhe kuptohet edhe të Beratit, si pjesë me emër e Perandorisë, atëherë kur quhej Pulcheriopolis! Pulkeria e famshme i vuri emrin e saj Belgradit shqiptar që do të vinte më vonë. Dhe ajo vinte erë trëndelinë! Si të gjitha femrat e asaj kohe. Por ku e ku t’u hedhësh themeleve, që atëherë në të gjitha muret e Kalasë së lashtë mbijnë çdo pranverë trëndelinat. Sa rrojtkan këto farëra? Pa fund. Ja, pra, a nuk është ky një mister? Koçi Bojaxhiu, kampioni për erërat e nuhatjeve që rrinte-rrinte në Qereshnik dhe klasifikonte lulet shumëllojëshe që i duheshin Vangjel Dollanit për herbariume. Por ata nuk e njohin historinë me trëndelinë! Dhe kështu nuk njohin shenjtërinë e Portës së Madhe…
Po e treta? Ti nuk e beson. Por Mihal Engjëlli i Dytë i Portës, ai emri i gdhendur aty, ndonëse truppakët e shëndetlig, qe një gjahtar i madh, i palëkundur në vendimet e tij. E thoshte një fjalë dhe betohej për të. Vinte përsëri dhe ulej në një gur, duke përvijuar një buzëqeshje të sinqertë. Ç’buzëqeshje! Dinte t’i bënte për vete njerëzit. Dukej se i jepte buzëqeshje gjithë Kalasë dhe Pulcheriopolisit, shoqëruar me një shprehje të përmbajtur, po edhe me egërsi e brishtësi delikate prej zonjash të modës së lartë, një mister i shenjtë dhe hir tokësor!… E dinte se do të bënte një kurban. Dhe çfarë zgjodhi? Dhelprën. Një dhelpër? Po, shoqëruar me një fshehje dhe joshje të mistershme, gjersa të shfaqet madhështia. Kurrë s’ka ndodhur që ujku apo çakalli, rrëqebulli apo ariu të vihen me trup e gjak në dheun e themelit! Po edhe dhelpra, kunadhja etj.? As ato. Po shembullin e dha Mihali II Engjëll Komneni. Ai e kapi vet dhelprën me çark, një çark i argjendtë, diku në pyllin me lisa mbi Goricë, që fillonte mbi Sheshin e Dosave dhe mbaronte në dyert e Tozharit e të Terpanit. Ia bëri ceremoninë ja, këtu, te Porta e Madhe. E shqeu me dorë dhe kokën nuk ia preku. Pse? Ashtu e dinte ritin ai! Dhe e vuri në themel. Kjo kështjellë nuk mund të merret kurrë me dhelpëri. Portat do t’i hapë çdo mëngjes pa feksur drita, do të mbyllet vonë në mbrëmje, do të mbahen ndezur gjithë natën fenerët dhe pishtarët. Gjithë Kalaja dhe gjithë rrugët e rrugicat e qytetit. Drita të shkëlqejë, siç ia kërkon emri Pulcheria. E puthi dhelprën në ballë, ia mbylli sytë dhe e la përjetësisht në themelet e Portës, që ngrihet mbi gurët ciklopikë të Ilirisë. Kështu do të mund të rronte më gjatë, madje pa fund. Në buzët e tij me afsh të zjarrtë. Një herë sa njëmijë herë ai ndjente mekjen e frymës. Duhej të përfitonte enigmën e shenjtërisë, ashtu siç e e këshillonte një zë i fshehtë. Themelet prej gjaku dhe eshtrash dhelpre do ta ruanin përjetësisht të paprekshme. Kur hyri komandanti austrohungarez për herë të parë gjatë Luftës së Parë Botërore, u tha të afërmve të tij me anë të një letre se kishte ardhur aty për një gjë të rrallë, se, siç e dinte ai, aty kishte libra të shenjtë të vjetër. I kam parë në shkrimet e gazetave të Vjenës, ku thuhej edhe për kurbanin e dhelprës! Dhe kjo ka qenë e saktë. Ndonëse ia donte shpirti t’i vinte nën zotërim, kujdestarët e kishave në Kala e kishin ruajtur betimin dhe librat e shenjtë nuk u gjetën kurrë, vetëm kur Aleks Buda, një lexues me nam i kronikave dhe dosjeve vjeneze, do t’i shtinte në dorë falë faljes dhe përkujdesjes së një burri kalari me emrin Nasi Papapavli. Po kjo është histori tjetër… Edhe një shenjtëri tjetër.
Profesori merr frymë thellë. Qëndron pezull në një përhumbjeje tronditëse habia. Vallëzon e bindur për suksesin e jashtëzakonshëm era. Në lojën e instinkteve ngrihet njeriu. Një pritje ëndërrimtare kjo, e mbushur me shpresë, ndonëse sytë të shohin dy gurë të kreut hequr, dhera hedhur nga lartësitë e anëve, dy shembje masive në perëndim e lindje, daljet që të detyrojnë të mbash hundët me duar… Pse, pse kështu? Ku vajti zjarri shkrumbues i dashurisë? Ku u fsheh era që zbret nga malet dhe pyjet? Ç’tërbim fshihet pas fjalës? Një ngazëllim trullosës krejt i veçantë. E vërteta do të përplaset gjëmshëm përtokë dhe këtë e dinë të gjithë. Sepse atje ngrihet madhërishëm e kaluara e thellë bashkë me zërat që vijnë pëlleshëm nga nëndheu… Aty është kufiri i parë i trëndelinave, aty ruhen farërat e karafilave, aty lëkundet magjishëm maja e barit…
A mund të ngriheshim dhe të merrnim rrugët e Kalasë? Pse jo? Ai e quajti të pam¬baruar punën dhe kishte plot për të thënë. Nga porta e parë në portën e dytë. Aty mund të futen katër kalorës njëherësh. Dhe gjithë ushtria rreshtohej në sheshin e madh, përanash manastirit të mbetur pa krye. Aty përmblidhen të gjitha dijet e botës dhe pastaj e kupton se të vjen dëshira për të folur. Dhe harron gjithçka tjetër, si për të treguar se asgjë s’ka mbaruar. Ka të fshehta të tjera, sigurisht. Dhe njëra prej tyre është muzika. Ai, Mihali i Dytë e mbante në gojë Johan Kukuzelin. E gjeti lirën dhe e gdhendi në gur. Lira binte vetë netëve dhe përkundte ëndrrat e vashave duke ujitur lulet e llojllojshme aty në penxheret me hiret e tyre të ndriçuara në profil prej dritës së mekur aq provokuese! Aty kërcehej në dritën e qirinjve dhe vallet i ktheheshin me fytyrë Tomorit! Po mbrëmjeve nën dritën e hënës? Kanë qenë kohë të arta ato, kur pushtuesi nuk e dinte që ishte i tillë, kur vendësi jetonte pa e ditur e pa e kuptuar nga kush vinte. Traditë e mbërthyer dorë më dorë. Dhe Ana Komnena betohet për muzikën e Kukuzelit dhe punën e bukur të shqiptarëve. Dukej sikur ato kohë nuk ekzistonte urrejtja.
Profesori i dinte të gjitha.
Mihali i Dytë Engjëll Komneni, kur Berati i përkiste Despotatit të Epirit, që e komandonin Komnenët, e donte pikturën dhe e zbuloi atë te mjeshtrit dhe artizanatet. Vetë nuk ua ktheu kurrizin, por sikur ta dinte se aty do të lindte një piktor i madh, më i madh se të gjitha kohët, një piktor i jashtëzakonshëm që do t’i bënte epokë Shqipërisë dhe do t’i bëhej legjendë ikonografisë. Ikona mbante edhe Mihali i Dytë. Ndoshta lutej për shëndetin e tij të munguar. Piktura dhe ikonat të mbajnë gjallë thotë Puzanova dhe këtë ta dëshmon edhe Jorgji Doksani.
Mihali i Dytë Engjëll Komneni u bë keq kur perandori bizantin u ul dhe pa portretin në ikonë. U ligështua edhe zoti i Pulcheriopolisit, si atëherë kur erdhi dhe u fal aty mbreti serb Stefan Dushani, që deshi të gdhendte shkronjat cirilike në portën e Kalasë. Por nuk e lanë dhe i thanë se aty në themele kishte reptilë që buronin vetvetiu. Dhe iku nga sytë këmbët serbi, që u trembej reptilëve edhe po t’ia zije ngoje! Punë besimi, ndoshta, se edhe perandori bizantin që erdhi përkrah Mihal Engjëllit u shty më tej si të blasfemohej. Buzëqeshja e mekur u përdrodh në buzë si një pamundësi e egër. Dhembja mund të nxirrej jashtë bashkë me misteret e pafundme të kësaj porte që nuk u shemb më kurrë as nga tërmetet e fuqishme, as nga bombardimet, as nga dhuna e egër e pafuqisë njerëzore. Se s’ka më të dhunshme sesa mungesa e fuqisë! Dhe ra sëmurë. Mihali i Dytë u kujdes për perandorin, sepse e dinte që Pulcheriopolisin e mbrojti edhe kur anzhuinët u zgjatën me ushtri nga Durrësi deri në Kostur. E mbajti edhe shprehjen e çuditshme në buzë, rrethuar me një besnikëri të sojme për vete edhe atëherë kur vdiq.
Ceremonia u bë në Akropol por korteu doli dhe hyri sërish në Portën e Madhe, duke lënë pas një kod të fshehtë sa qe gjallë dhe bash për këtë ai nuk vdes! Cili është ky kod? Buzëqeshja e fshehur nga sytë e të tjerëve, sapo e sheh në sy teksa hyn aty. Shihet vetëm njëherë të vetme. Mërmërima e zërit që sjell era vjen tek ti: Për qiell e perëndi, ja, më në fund unë po vij aty. Dhe drita, edhe kur dielli mungon, bie mbi fytyrën e bukur që fsheh buzëqeshjen e mistershme.