Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for July 2016

KISHA ORTODOKSE “ AUTOQEFALE “ NE TIRANE – PALLAT I MEGALIIDHESE GREKE

by

Opinioin Nga IDAJET JAHAJ/

Dhe përurimi i Kishës Ortodokse “Autoqefale” në Tiranë u bë. Në fillim të qershorit të këtij viti. Janullatosi  tundi sytë dhe fenerët ngjyrë hiri e vdekjeje…   Vërtet. “Autoqefalia” jonë aty vdiq.  Në fasadat e brendëshme e të jashtme  të kësaj ngrehine vigane  zbardhin kryqet dhe kallinjtë  grekë, aq herë të skuqur me gjakun e pafajshëm shqiptar , të derdhur nga shovenët në jugun tonë , sidomos këta dy shekujt e fundit.Kisha greke u ngrit mu aty , pranë Ministrisë sonë të Mbrojtjes, si për ironi e përqeshje…Kisha-vigane, në qiell, ministria jonë (e Mbrojtjes !)-e vogël , e vogël. Nën hijen e saj. Dhe, siç  duket, nga frika  prej saj (Kishës), ministria jonë iku prej andej…

A ka më poshtërim e nënshtrim të një kombi ? Që është edhe më i lashtë se fqinji i tij jugor, i cili kërkon ta gllabërojë?

Ta tresë, ta gëlltisë ? Së pari duke i shkërmoqur gjuhën!

Dhe kryepatriarku i saj (  kishës greke) buzëqesh. Me aq fuqi sa i ka mbetur për buzëqeshje. Në krah të tij, ditën e përurimit të Kishës “sonë Ortodokse”, ishte edhe kryepatriarku serb, Irinej- sivëllai shoven  i jugorit.  Ai përsëriti deklaratën e Beogradit se “ Kosova është  djep i Serbisë “ ! E, në krah të tyre-edhe ministri i Jashtëm grek – Nikos Kostas. Të tre-me një buzëqeshje triovalëshe  në buzë e fytyrë. Me qeshje e përqeshje ! Përpara, në sfondin e ëndës së kaltër të tyre- u davaritej Naçertania e Megali-idhea e famshme, e skuqur aq shumë ,që prej  më se 200 vjetësh, me gjakun e shqiptarëve. U davaritej Shkumbini, si vijë ndarëse , “paqësore”, në mes.

Dhe  politikanët tanë i lëpijnë dorën J.llatosit. Ndërsa K/Ministri ynë paska thënë që “Le të thotë ç’ të dojë për Kosovën Irinej, populli  ynë do tallet me ‘të” ! Tolerancë evropiane është kjo ?  Ështe njëlloj sikur të lejosh  që afër gruas  të rrijë pushti e t’i  thuash kësaj (gruas) : ” Mos ki frikë!  Eshtë i urtë. S’ ngacmon !” (Më falni për krahasimin ).

Kisha greke aty, në zemër të Tiranës, si pykë e mulli bluarje.  Si tryelë që thërmon zemrën e kombit çdo ditë, javë e muaj…  Edhe meshat  J.llatosi i bën në greqisht, duke zbatuar amanetin e Sh.Kozmait të Etolisë se “gjuha shqipe është gjuhë shpellash, e prandaj duhet zëvendësuar !” Pastaj…, -një nga një hapat e piketat e Megaliidhesë, deri  në pushtimin e hapësirës shqiptare, siç bënë me Çamërinë në Jug. Të pushtojnë tokën e të spostojnë këtë popull nga vendi  i vet ! Ky është objektivi dhe imazhi i largët i planeve shovene, që thuren, qëndisen e financohen nga kjo Kishë greke, nga Fanari e Lobi grek, nga vetë shteti i tyre…

Tani J.llatosi u është futur politikanëve, duke u pagëzuar fëmijët e mundshëm. Duke u varur atyre kryqin grek në qafë. Shpëtoi nga ky akt  vetëm Kryeministri ynë, djalin e të cilit e pagëzoi hirësia e vërtetë- Papa i Romës. Të tjerët…

Dhe metastaza  J.llatos zgjatet e zgjatet. Çdo ditë, çdo muaj, çdo vit. Me bekimin e financimin e shkollave e kishave, varreve artificialë  grekë të ushtarëve pushtues gjatë luftës, me parrulla e thirrje greke në fshatrat e Jugut shqiptar, të busteve artificialë të “heronjve grekë” në këto zona, etj. etj. etj.

Synimi i kaltër i tyre- Shkumbini. Ndoshta edhe më lart, sepse hijenës së veriut i është thyer turiri  e tashmë  nga bombat e Natos  e  nuk e kapërcen dot vargmalin patriotik kosovar.

…Dhe varrin e tij J.llatosi do që ta ketë në Shqipëri, dhe zëvendësin e tij-grek ose filogrek. Më vonë, me siguri , edhe shenjtërimin e tij dhe bustin. Kështu, deliri shoven lëmon vijat e kaltra të flamurit  të tyre, me ëndërrën e madhe të gllabërimit e tjetërsimit të këtij populli. Me ëndën që edhe vetë shteti shqiptar, në sfondin e dekadave, ta heqë  KUQEZIUN  e të vendosë në krye vijakaltrin grek !

A do të ndodhë ky apokalips nën qiellin tonë ?

Noli po mbulohet me hirin e harresës.  Politikanët tanë po u përkulen J.llatosve të Jugut. Vetëm populli   ynë rënkon,rënkon…Edhe zërat e mekanizmat e shoqërisë civile- gjithashtu- të nemitura…

Pa inat, per 2 korrikun e shqiptareve

by

NGA REXHEP SHAHU/
Me 2 korrik 1990 u debua nga Shqiperia pjesa me vitale e shqiptareve. I deboi atdheu komunist qe i shfytyroi njerzit, i beri kavie, i ndeshkoi me uri, me mungese proteine, me kampe perqendrimi, me burgje, me mungese lirie, me mungese shprese, me vrasje endrrash.
Po te kishte mundesi informimi si sot dhe po te kishte anije mjaftueshem, mbase shumica e shqiptareve do te iknin nga atdheu qe nuk premtonte asgje pervec karikatures se njeriut te ri.
Ne atdhe mbeten njerez heroj per te mbijetuar.
Iku mbreti Zog prej atdheu ne prill 1939, por la nje popull patriot sepse kur vendi u pushtua nga Italia, shqiptaret renden drejt depove te armeve dhe kerkonin pushke per te luftuar kunder italianeve, edhe pse mbreti i tyre nuk u priu ne lufte qofte per te fituar e qofte per te humbur.
Kur ra diktatura e Enver Hoxhes, shqiptaret desh e braktisen atdheun te gjithe se diktatura ua kishte heqe palcen shqiptare, i kishte trajtue si njerez te rij, si Lejfene, nuk kishte ndertue shtepia per shqiptaret por bunkere per trillet e manite e diktatorit, ua kishte zhbe dinjitetin dhe arsyet per te qene krenare se jane shqiptare, ua kishte zhduke fene e zotin dhe fe kishte bere partine e zot diktatorin dhe parulla sunduese ishte Partia – Shqiperia. Pra diktatura atdhe na kishte bere partine, Shqiperi na kishte bere partine.
Po te ishin ne atdhe shqiptaret qe u debuan, nuk do te kishte shans asnje qeveri qe te terhiqte zvarre kete popull, sepse ata guximtaret vitale qe shaluan vdekjen, nuk do te mund te duronin asnje lloj qeverie qe t’ua fuste gishtat ne hunde njerzve dhe t’i terheqe zvarre duke i mashtruar, vjedhe e rjepe, duke ndjelle si lope.
Po te ishin ne atdhe shqiptaret qe i deboi e perzuri atdheu – burg, atdheu – kamp perqendrimi, atdheu – fabrike spiunesh, do te kerkonin pune, do te dridhnin e do te shembnin cdo qeveri dhe ne kete vend nuk do te instalohej mendesia ekzistuese qe pushteti eshte biznesi qe te sjell fitime me shume se cdo biznes tjeter i ligjshem a i paligjshem.
Me 2 korrik 1990 shqiptaret ne Kosove me aktin e kesaj dite bene referendumin qe i pohoi bashke, i pohoi shqiptare dhe nuk paten udhe apo shteg te zene ne udhetimin e tyre drejt lirise e pavaresise.
Me 2 korrik 1990 ne Kosove u be ajo qe mungon sot per shqiptaret – referendumi per bashkimin kombetar, referendum qe duhet te behet (le te mos vleje sot per sot) per te cele shtigjet e zena neser.
Me 2 dhe pas 2 korrikut 1990, bota rinjohu shqiptaret, te cilet fale vitalitetit te tyre, shpesh bejne qe qarqe te caktuara antishqiptare te mendojne se shqiptaret jane nje komb 100 milionesh, qe lumturojne miqte e trondisin armiqte.

NJË VIZITË TE DRITËROI

by

Nga Fuat Memelli/ Boston-MA/

Ndër vizitat e para që bëra sivjet në Tiranë, ishte ajo te shtëpia e Dritëro Agollit. Si gjithëmonë, Dritëroi e Sadia, të presin zemërhapur, prandaj aty të duket vetja si në shtëpinë tënde. Sa shumë miq e shokë, kanë pritur e përcjellë ata, njerëz të moshave e profesioneve të ndryshme: shkrimtarë, poetë, intelektualë, fshatarë, punëtorë, politikanë, etj! Familja e tyre nuk ka “qibër”,ndaj njerzit kanë dëshirë ta vizitojnë Dritëroin e Sadien, të shkëmbejnë ca fjalë me ta, të pinë një gotë raki, të bëjnë shaka, një fotografi… Sadia vuri përpara dy gota me raki, një për mua e një për Dritëroin. Atij ia kishte mbushur pak.- I bën dëm , thotë Sadia, prandaj e ka pakësuar mjaft. –E ka realizuar planin e rakisë Dritëroi, i them unë me shaka. –Jo e kam realizuar, por  e kam tejkaluar, thotë ai. -Paske lënë mustaqe dhe të shkokan, i them unë.- I lashë se kisha një puçër poshtë hundës dhe më besdiste. Thashë ta mbuloj puçrën me mustaqe dhe ashtu bëra. Thira edhe një berber që m’i regulloi ca dhe tani jam mustaqeli, thotë me shaka Dritëroi.

Ndër pyetjet e para që i bëra, ishte ajo për shëndetin.-Tani jam më mirë, tha Dritëroi, por para 9 mujash, thyeva këmbën dhe pata problem. Më kanë vendosur hekur. Kjo gjendje më bllokoi brenda.-Na ka bllokuar të dyve, ndërhyn Sadia, pasi unë ri gjithëmonë me të.-Po ndonjë ashensor, a mendohet të vihet te pallati juaj?-pyes unë. -Kohët e fundit është bërë një projekt dhe mund të vendoset. Janë disa familje që kanë kërkuar të bëhet. Ato mendohet edhe të pagujnë , pasi janë më mirë ekonomikisht.-Po shteti, a do kontribuojë?- pyes unë. –Shteti jo, nuk është ndier, thonë ata. Nuk është ndonjë investim i madh për shtetin, të kontribuonte për të vendosur një ashensor te shtëpia ku jeton shkrimtari ynë i shquar , që i ka dhënë a  shumë letërsisë shqipe.

-Po për ngritjen e shtëpisë tuaj muze, a ka ndonjë lajm të ri?- pyes unë.- Nuk ka ndonjë gjë të re, thonë ata. -Dritëroi nuk ka edhe ndonjë merak të madh për ndërtimin e saj, thotë Sadia. Ndërhyn pastaj Dritëroi. -Në botë shtëpitë muze zakonisht bëhen pas vdekjes së personit. Unë kam parë në Rusi shtëpi të tilla dhe ato janë ndërtuar pas vdekjes figurave të shquara. Ai ka edhe një mendim tjetër për shtëpitë muze.- Ato duhet të jenë të thjeshta, ashtu si ka jetuar populli ynë, ashtu siç ka jetuar personi që i kushtohet. Lezetin muzeu e ka te shtëpia e vjetër, por ajo nuk egziston. Shtëpinë tonë e mori shteti pas Çlirimit. Më pas aty u bënë ambiente për kooperativën dhe ajo u dëmtua. Në truallin tonë kanë ngritur shtëpi disa fshatarë kështu që kjo nuk realizohet. -Ne nuk mund t’ja prishim shtëpitë fshatarëve, thotë Sadia. Ajo që do bëhej te një godinë publike në Menkulas, ka mbetur në mes të rrugës.

Të  dy më folën pastaj për dokumentarin tim “Devolli-djepi që përkundi devollinjtë”.E kemi parë disa herë dhe na pëlqen shumë. Na pëlqejnë njerzit punëtorë të Devollit, këngët e vallet, natyra e bukur e tij.-Vjeshta ka një bukuri të rrallë në Devoll, thotë Dritëroi. Më pëlqejnë shumë sidomos gjethet e qershive në atë stinë. Marrin një ngjyrë të kuqëremtë, që nuk e kanë gjethet e pemëve të tjera.Veç të jesh në kohë mes tyre!

Kalova minuta të tëra te çifti Agolli, të cilat ikën pa u kuptuar. Me që s’do jem këtu në muajin tetor kur ai ka ditlindjen, i dhashë një dhuratë simbolike. Bera edhe nje foto e u largova, me dëshirën që kur të vij pas një viti në Shqipëri, t’i takoj përsëri.

Duke dalë nga shtëpia e tyure, mendoja. Sivjet më 13 tetor, Dritëroi ka 85 vjetorin e lindjes. Me përjashtim të Shoqatës “Devolli” që sivjet e ka shpallur “Vitin e Dritëroit” e organizoi edhe një veprimtari në fshatin e tij të lindjes, Menkulas, askush tjetër deri tani, nuk është kujtuar. Mbi të gjitha nuk është kujtuar shteti, Ministria jonë e Kulturës si dhe struktura të tjera. Kjo është është një ditlindje jubilare dhe duhet të përkujtohet, ashtu siç e meriton Dritëroi. Me veprën e tij të pavdekëshme, ai e ka thënë fjalën e vet, e ka ngritur “muzeun” e  kujtesës së tij. Me thjeshtësinë që e karakterizon, ai nuk kërkon temenara, pasi  “ngopet” me dashurinë e lexuesve dhe miqve të tij të shumtë, por shteti ynë ka obligime ndaj figurës dhe veprës së tij. “Rilindja” , e cila është në pushtet, ka edhe një obligim  më tepër ndaj tij, pasi Dritëroi ka vënë gurë themeli te Partia Socialiste.

Qershor, 2015

 

FJALA E BUKUR SHQIP – NJË IKONË NË NEW YORK

by

Nga Xhevair LLESHI/*
 Meraku im më i madh ishte se do takoheshim në Prishtinë, do ishim përballë njëri-tjetrit për herë të parë, ndonëse unë pothuaj e njihja. Dhe së largu e dallova menjëherë: i gjatë, flokët kaçurrele, biond, një prej atyre që fati i ka shënjuar ndryshe. Dhe u përqafuam me sy. E qeshura e tij e konfirmoi që, pa kurrfarë frike, mund të ishim miq. Ai do të merrte çmimin «Shkrimtar i vitit». Kishte ardhur enkas. Dhe mua më dalin para syve skenat e ndërtuara prej tij, kudo që ka qenë e ka bërë emër, kudo ku ka krijuar dhe veprat e tij kanë ardhur me drithërimë për t’u futur si fllad te njerëzit. Tani, thotë jam me «leje» krijimtarie të përjetshme në New York. Vetëm krijoj. Dy romane në vit, përmbledhje me poezitë më të mira, ese pa fund, shënime rreth artit, vetëm shkruaj shqip në folenë time në New York. Jam me fat që shkruaj. 
Kisha njohur fizikisht Roland Gjozën, gati në një moshë. Nuk isha personazh i eseve të tij dhe nuk kisha menduar ndonjëherë se do të qe ai një personazh imi. Në New York, thotë, ka edhe të tjerë shkrimtar me emër, një prej tyre është edhe poeti Petraq Risto, kurse në Amerikë janë një plejadë shkrimtarësh. Dhe e përfshiu e qeshura. Krijova përshtypjen se ishte njeri i heshtur dhe se e shfaqte hapur që vuante prej brengës së krijimit. U kishte shpëtuar për mrekulli mjaft sfidave, porse i duhet të vizatojë tipa e karaktere në mënyrën më të bryllët dhe me gjetje të jashtëzakonshme. Koha, nesër, ato portrete artistësh, bashkëmoshatarësh dhe mjaft të tjerë ka për t’i ngritur në lartësi të epërme. Sepse thjesht fjalët shqip të Roland Gjozës gdhenden. 
Edhe po të isha në New York kam frikë se do ta shihja rrallë, pasi ai, po edhe unë, do të gjenim mundësinë vetëm për të shkruar. Këto vetëburgosje, tipike prej shkrimtarësh, do ta linin pa mëngjese, pa mbrëmje të ndezura e pse jo edhe shpirtërore. Dhe të mendosh që kudo nuk shitet libri shqip, veç majave. Edhe Roland Gjoza është një majë, ka stil të shkruari që është vetëm i tiji, i ëmbël, plot nerv, i ëndshëm, pa ndonjë frymë lodhjeje dhe ankthi, i menjëhershëm, herë-herë shpërthyes, i kredhur totalisht në subjektin e tij, në kërkimin e fjalës shqip që bënte majë me forcë, elegancën dhe magjinë e saj. Si askush tjetër. Ai, Rolandi, di të shkruajë. Është profesioni që e ka rrëmbyer dhe e mban fort, nuk e lëshon. Ky njeri duket se ka lindur nën këtë yll dhe i përket kësaj race. Deri në frymën e fundit. 
Jo, thotë, nuk jam pjesë e jetës publike. Domethënë nuk jam mbrëmjeve në televizion, as përditë në gazeta e revista, por çdo gjë që nxjerr nga shpirti dhe duart e mia, përveç romaneve, e hedh në rrjetet sociale, në facebook dhe atje më lexojnë, ndonjë gazetë i merr mendimet e mia dhe i publikon. Më lexojnë, e kuptoj, e ndiej, e provoj me një përjetim të thellë që më lexojnë. Dhe befas ndihem i plotësuar. Por, sigurisht kaq nuk mjafton, e di. E di dhe e ndiej. Libri si libër që nuk shkon deri te lexuesi, apo lexuesi që nuk i afrohet më librit, pasi i ka xhepat me pranga. Ndoshta dhe prandaj shfrytëzon facebook-un. Po, jam aktiv dhe nuk i përtohem asgjëje. Kam shumë, pafundësisht shumë për të thënë dhe kjo gjendje nuk më tensionon po edhe nuk më lë asnjëherë të qetë, më brengos, më dhuron batuta, më mban në krahë, më nxit, më kërkon e më cyt drejt një ndjenje që vjen vetiu dhe s’mendon fare se ku mund të jem e ç’mund të bëj, pastaj më pëshpërit me zë të ëmbël fjalë dashurie madje shoqëruar edhe me përqafime. Në këto intimitete bëhej më simpatik se kurrë. Ky njeri, krijova përshtypjen, ka shumë punë me veten, nuk i ndahet asgjë e vetja, që e ndjek (jo e përndjek!) kudo që të jetë. 
Jo, filmat dhe skenarët e televizionit, nuk janë më pjesë e krijimtarisë. Artistët tashmë janë personazhet e tij. Sigurisht ajo kohë krijuese do të mbahet mend gjatë dhe në shpirtin e Roland Gjozës përjetohen thellë, paralajmërojnë vepra të tjera, risjellin në skenën virtuale artistë të talentuar, pse jo edhe duke i marrë në mbrojtje. Roland Gjoza tundohet shpesh për të ngritur lart vlera të jashtëzakonshme, çaste vërtet të rrezikshme, duke përhitur ndodhi të mrekullueshme, gjuhën e rrallë poetike, një këndvështrim të ri ku cenohen tabu të paprekshme. Rolandi vijon të qëndrojë duke thelluar pikëvështrimin e tij estetik. Ai nuk ngutet kurrë, por vijon të shkruajë shpejt, të shkrijë talentin që ia ka dhuruar Zoti, duke e mbajtur kurdoherë buzën në gaz, në prehrin e dashurisë së grabitur, pas çdo rrethimi të brendshëm, që i prek natyrshëm vetëdijen, po kurrsesi nënvetëdijen, e cila mbretëron. Nënvetëdija komandon një shkrimtar, kështu duhet të jetë, kurse te Rolandi ajo mbretëron me tërë kapacitetin që ka. Lexojeni këtë shkrimtar dhe do ta kuptoni se këtu nuk ka asnjë presje zmadhim. Po ta vësh re hollë fytyra e tij me tipare të theksuara dhe që të bëjnë përshtypje, shpreh një pakënaqësi të këndshme që nuk e urdhëron dot pasi i buron vetvetiu, madje edhe një mërzi e çuditshme prej shkrimtari. Edhe sikur ta shohësh për herë parë me siguri do t’i japësh vetëm zhgunin e shkrimtarit, mendimtarinë e hollë të poetit. Sikur do të ketë një shpërthim, ashtu ngjan. Dhe në të vërtetë vullkani i tij shpërthen! 
Kur hyn në të thella gati i çahet balli. Tregimet e tij, poezitë, romanet, novelat, esetë e mahnitshme, japin vlerë dhe ngrenë lart personazhin e tij të këndshëm. Kushdo mund ta njoh aty veten, duke vlerësuar një përgjithësim të mrekullueshëm. Rrallëkush mund ta përjetojë një vlerë të tillë. Në krijimtarinë e tij nuk gjen një lajthitje (edhe sikur të jetë presje!). S’është fjala se ka shumë dëborë, mendime të holla, dashuri të njëmendët, të kthjellët, të ngrohtë e të thjeshtë, duke shprehur gjithmonë një sinqeritet të rrallë. Si rrallë kush prej racës së shkrimtarëve e poetëve Landi luan me planin e dytë, si në film, ku shprehja e dashurisë kthehet në një domethënie të madhe, nuk krijon asnjëherë rënie të lirë, pa u fshehur kurrë thellësive të nënvetëdijes, aty ku rubini i shpirtit gatuan vlera të pallogaritshme. A ka këtu ndonjë vlerë të jashtëzakonshme? A është një gjë e vështirë për t’u përballuar? A fshihet ndonjë element i dytë, i padukshëm? A bëjnë majë nyjat dramatike të jetës së përditshme, mjerimi i llahtarshëm i popullit, rrudhosja hyjnore e hallit të brendshëm shpirtëror? A rritet ajsbergu i tij i vetëdijes qytetare? A ka skru­pulozitet në fijet e holla të asaj që end? A është aq lakonik sa duhet? Apo bën elipsin e zakonshëm, ritualin e jetës ndryshe? A ka ndonjë teknikë të përveçuar e të rilin­dur? A vuloset gjithçka prej temperamentit të tij, të karakterit aq këmbëngulës, apo shfaqet vetëm thelbi i një kulture të shquar që, megjithatë, mbetet thelbi i tij i pashmangshëm? Mijëra pyetje të përmbytin…
Liria e krijuesit dhe liria krijuese, këto janë dy majat e një mali të lartë të çdo shkrimtari të vërtetë. Heroi pozitiv apo negativ, mbretërimi ideologjik, politika amatoreske dhe e shthurur, ngjarjet e mëdha që krijojnë terrenin e duhur, talenti i madh, paradokset e ububushme, njerëzorja, thjeshtësia, pjekuria artistike, seksualiteti i magjishëm, bukuria fizike dhe shpirtërore, ligësia, raportet intime, lidhjet dashurore dhe mrekullitë që e bëjnë shpirtin të thukët, kriminaliteti dhe egërsia që e shoqëron… Kjo pronë madhështore (paraja është gjithnjë jashtë kësaj legjende!) nuk prapset kurrë para se të shfaqet, s’ngutet asnjëherë veç që vjen plot zell për të dalë në krye. Nënvetëdija e tij kthehet vetiu në një laborator të madh e të fuqishëm, duke paralajmëruar, si në rastin e Zogjtë e Hiçkokut me esetë e magjishme, me të cilat nuk i ikën askujt, as nuk fshihet dhe as mëkaton. S’ka tek Roland Gjoza gjendje absurdi, që tek e fundit nuk se do të ishte jashtë psikologjisë së artistit të vërtetë, as edhe vetëmjaftueshmëri, por kërkesë për të përcaktuar masën e domosdoshme. Kjo krijimtari është një strukturë e pastër personaliteti, plot ngrohtësi dhe tërheqje. Magneti krijues i Rolandit bëhet shpesh mahnitës, duke perceptuar lartësi të pakapshme, pa hyrë kurrë në gropa të thella, pa notuar në këneta, në llum. Pena e tij shndrit prej figurës, nuk shkapetet në vështrime të ngurta e nuk mbetet rob i shkëmbinjve të thepisur, por që vijon të ngjitet rrugëve të vështira e të pjerrëta pa bërë kurrë Sizifin artistik, nuk e kërkon me stërmundim dhe as me mundim të zakonshëm një gjetje të çfarëdoshme e të mistershme, duke u kujdesur për një inter­pretim krejt njerëzor të tiparit, pa frustrimin e njohur estetik, kurdoherë i pëlqyer e gjithëherët i qartë, pa fraktura dramatike në plojën e mahnitshme të krijimit. Dhe këtë mundësi ia krijon talenti i madh, që i bëjnë pastaj librat e tij buzëhollë, emocionues, plot zhdërvjelltësi të skajshme, tërë energji dhe që bie në sy në çdo rast. 
Roland Gjoza, i adhuruar prej meje po edhe prej shumë e shumë lexuesve të tjerë, hyn në detajet e jetës jo prej nostalgjisë, po prej nevojës bindëse, duke sjellë kurdoherë mesazhe të fuqishme dhe vlera të ndritshme estetike. Po të hyja në botën e tij (që shpaloset me kthjelltësi bindëse në veprat e botuara gjithandej!) do të vlerësoja pa pikën e dyshimit energjinë e tij të pashtershme. Një fuqi e lartë shpërthyese! Por gjithnjë njerëzor, i afërt, një i mun­guar që kthehet pas shumë kohësh (edhe pse ka qenë aty, pranë teje në të gjitha format!) që troket me një dhimbje të madhe në familjen tonë të përbashkët, që di ta shkundë kohën e tij duke ndërhyrë jo me njohjen e dikurshme në botën shqiptare, për të vizatuar me një ndjenjë të ngrohtë e me një gjuhë të figurshme si askush, pa u leqendisur për famë e madhështi, por ama i vetëdijshëm që ka qenë dhe mbetet i munguar për shtrirjen e gjerë të leximit. Tek popujt e vegjël për këtë kujdeset vetëm qeveria dhe shteti si ekzistencë infrastrukture! Ja, kjo është! 
Talentin ia ka falur Zoti i madh, arratinë ia ka dashur vetëdija brenda guaskës së pavetëdijes… E në këto përsiatje mirëfilli ai adhurohet. Përjetë qofsh i tillë, Landi, me shpirtin llagar! Ç’është kjo ndjenjë dashurie që shfaqet kaq papritur? A bën përpjekje për t’i zgjuar ndjenjat e thella te personazhet e tij, që vërtetësisht janë botë e nëndheshme e shkrimtarit, gjak i tretur në dejet e tokës dhe në fijet e holla të shpirtit ku ai bën një filigran llahtarisht të hijshëm? Po nuhatja mistike ku rri fshehur? A e rrëmon thellësirën e shpirtit? A e shfaq me bujë plleshmërinë energjike e plot shpërthim, duke u mbështetur në një qetësi të etur? A është e mundur të shfaqej ndryshe dashuria e tij për njeriun? Një talent i thukët, që pa u frikësuar mund ta quash Sfinks enigmatik, i pamposhtur dhe i mbrojtur nga yjet e tij, së pari nga ylli i shkrimtarit. Sepse ti e lexon dhe mbetesh rob i tij. Zbret si një Urillá i kredhur mes bubullimave plot vetëtima dhe ulet në tokë me një xiglim të veçantë…  
E ndiej se një ditë do t’i afrohem dhe do t’i them se kam shkruar një roman të ri: Viti 381. Atë vit kur midis Tomorit, Devollit dhe Vjosës ra baltë e nuk ra shi dhe njerëzit, bagëtitë, pemët, lyshtra e sipërme e tokës u mbulua me baltën e qiellit; edhe shkëmbinjtë, edhe fushat, brinjat, por jo shpirti. Shpirtrat u ngjitën në qiell dhe si engjëjt e llahtarisur për atë gjamë mbrojtën një qytet të paktën, një kështjellë, për ta strehuar aty të mirën. Dhe pak më vonë aty do të vinte Pulcheria, t’i vinte emrin e ri. Ai, jam i sigurt, do ta pranojë dhe thjesht do të thotë se s’mund t’i shkruante dot historitë e vjetra. Dhe unë mbetem bosh, duke dashur të depërtoj në mendimin e tij që ndërhyn menjëherë, duke më thënë se kjo e shqetëson, megjithatë. Nuk do ta kuptoja dot, sepse ai ndien të nevojshme të thellohet në të dukshmen e zakonshme dhe aty, pikërisht aty, fijet e padukshme krijojnë një gjallëri të mrekullueshme. Janë padukshmëria e asaj që e zotëron bukur dhe me art të madh. Edhe kur e zakonshmja të zë sytë, ai hyn në kthina e labirinte të vetvetishme për të ngritur lart produktin e mirëfilltë letrar. I kërkova që të flisnim njëherë tjetër, pse jo, por Landit i pëlqen t’i rrëmojë skutat e shpirtit, dhe gjithmonë të shikon me një mëdyshje të mënjanuar. Për të romantika e jetës përbën një fill poetik, një njeri të dytë, tjetër, të fshehur, plot begati në pjesën e të mirës njerëzore që jepet e s’të diktohet, i pamposhtur, enigmatik, ngadhënjyes dhe që as këtë nuk e fsheh dot. Ai kurrë nuk mbyllet  në vetvete, jo si dukje dhe i kredhur në shkrimin e tij, por si kthjelltësi shpirtërore. Mund të  mos i thuash gjë, mund të mos ia ngresh  lart vlerën e asaj që ke lexuar, por përbrenda të gërryen mendimi për ta kumtuar diku tjetër dhe thua me vete se s’mund t’i mbaj përbrenda kaq shumë kohë ato që i duhen thënë një tjetri, i cili ka qenë me ty gjatë gjithë leximit? 
Po. Më duhet të them hapur se prozën apo poezinë e Roland Gjozës nuk e kisha shijuar kaq thellë sa tani, në vitet kur do t’më duhej të botoja pjesë të veprës së tij. Kam mbetur pa frymë. Si tek askush tjetër. Një prozë e mrekullueshme. Gjen aty një dramacitet të rrallë, të thellë, një psikologji që të rrëmben e të magjeps, që të ngulitet në mendje, të tërheq në një botë ku mbretëron fjala shqip, e bukur, e magjishme, e freskët, e tjetërsuar në një laborator krijues të tharmë. Mos harroni ka vite që kjo fjalë e mrekullueshme shqipe gatuhet në mes të New York-ut, ku gëlojnë miliona dhe shpirti shqiptar është aty, duke kumtuar lavdishëm se veprës do t’ia ndieni krismën kur ai të mos jetë, sepse dikur ata që qeverisin, do të kujtohen për shpirtin e një populli të vogël. Njerëzit e krijuar nga Roland Gjoza, të zakonshëm apo të jashtëzakonshëm, jetojnë një epokë me ty, s’kanë të hanë e ndoshta s’kanë as ç’të veshin, ashtu si shumëkush realisht në këtë jetën tonë të përditshme, që dashurojnë po aq vrullshëm dhe vrasin po me atë padridhshmëri qerpiku si dhe shumë të tjerë, që vjedhin dhe shkojnë drejt të papriturës me besnikërinë e kujtdo që nuk shohin dot përtej hundës së tyre, që shkojnë në mort, që kujtojnë të vdekurin, që shëtisin krahë për krahë me gratë e famshme duke e tretur vështrimin larg, që i ruhen qëndrimit të fshehur, ulin sytë dhe meditojnë… Mendimi është thelbi i veprës së Roland Gjozës. Personazhet e tij mendojnë. Po, kjo e vërtetë tronditëse e mban gjallë prozën dhe poezinë e tij, që përcillet natyrshëm dhe ngrohtë. Mendimi i shprehur nuk mund të denatyrohet tani e tej. Është thjesht e pamundur edhe pse jemi gjuhë dhe vend i vogël. E gjej të nevojshme të bërtas fort, përmes kësaj fjale që shkruaj: Dhëntë Zoti që ky njeri të shkruajë, të shkruajë, të shkruajë… Energjia e tij mos shteroftë kurrë. 
Po ku qëndron thelbi i asaj që peshon kundër fatit? Them se kjo ka të bëjë edhe me fatin e çdo shkrimtari shqiptar. Se veprën letrare nuk e merr asnjëherë në duar agjenti letrar. Se në vendin e tij të origjinës, në gjuhën e tij të mëmës nuk ka botues, se edhe ata që hiqen si të tillë merren me një tregti të vogël sa për t’u mbajtur gjallë me libra, se ushqejnë iluzionin e botimit të librave, se nxitin ata që shkarrashkruajnë, duke treguar sheshit se ne, duke qenë sa një fshat apo qytet, dimë t’i bëjmë të gjitha dhe për atë, produktin e vërtetë letrar, askush nuk mendon, as qeveria, as shteti, as ekonomia, as vetë ai që shkruan. Se shëmtia e rrallë fshihet pas çdo skute ku ka shtypshkronjë dhe ku për pak lekë mund të shtypësh romane, novela, përmbledhje me poezi, poema të mëdha që shkojnë edhe mijëra faqe, se letërsia, miqtë e mi, duke mos pasur «bursë» s’ka pengesë që nuk i kapërcen. Dhe ligji askënd nuk e ndalon, por ja që ngre lart brengën e shkrimtarit, të Landit e të shumë të tjerëve. Prandaj dhe leximi ka humbur. A duhet ta sitë apo ta shoshitë dikush letërsinë? E pra, këtë e bën «bursa» letrare, kritika. Por kritikët kanë vdekur. Lërini këto, thotë Landi, duke mos e humbur buzëqeshjen e tij magjepsëse, lërini të shkruajnë e të jetojnë. Edhe ata përjetojnë magjinë e tyre. Nesër as shkarrashkrimi i tyre, as edhe nami e nishani s’do të ketë mbetur. Sigurisht. Vepra letrare nuk humbet kurrë, ndonëse do t’i jetë dashur të jetojë e tronditur. A humbi letërsia e Rilindjes sonë Kombëtare? Kurrë. Edhe më lart do ngrihet. Pastaj një qeveri serioze i vjen në ndihmë letërsisë, si kërkesë utilitare e mbrojtjes së ekzistencës kombëtare, e mbron, e nxit, e ble dhe ua jep njerëzve, por jo të tregohet aq surrogato sa të monopolizojë blerje me Partneritet Publik Privat  (PPP). S’funksonon kështu. Përndryshe bursa e vlerave, sido që e pa ngritur nga shteti, është gjallë. Unë këtë e shoh edhe këtu ku jetoj, në këtë univers vlerash të larta, për të fituar një jetë tjetër me dimensione të mëdha edhe për gjuhën time shqipe… 
Roland Gjoza gdhend gjuhën shqipe në New York, në folezën e tij, stukon dramën njerëzore, u jep njerëzve të tij pamje të menduar, i largon me plot bindje nga apatia dhe mërzia e malultë, krijon portretet e tij të veçantë e që nuk ngjajnë me askënd, që nuk struken, as vetmohen me pahir, që i rrallojnë daljet publike të tronditura me trandjen se mos e përcjellin frikën tek të tjerët. Ai Padyshim është kurdoherë i gatshëm për t’i dhënë përgjigje flakë për flakë asaj që i zbulon dashuria e madhe edhe pa dalë ende në dritën e diellit mjerimi i llahtarshëm që përmbyt kudo Shqipërinë e tij. «Si s’u bëmë dot një herë! More, një herë të vetme! Diktatura mjaftoi vetëm të na hapte sytë si popull me anë të shkollimit, sado anadollak që dukej. Ëndrra është shuar tani. Shpresën e mbajnë dhëmbët e çatajtë e politikës që kanë pushtet…» E mua këtej kjo më dhemb shumë. Sepse dua që veprat e shkrimtarëve tanë të njohur, plot karaktere e dramë, të përpiqemi t’i shpëtojmë duke dhënë një mundësi për botimin e tyre. A do ta arrijmë dot? Rolandi qesh me një hir që ia përmbyt tiparet. Dhe s’ndodh gjë. Fjala ime nuk pati jehonë. E megjithatë ai pret. Sidoqoftë, unë do të jem bashkë me të, për t’u dhënë jehonë fjalëve të bryllëta që i gdhend atje në New York-un e largët dhe të mbuluar me dashuri… 
Të nderoj shumë, miku im, ikonë e fjalës së bukur shqip.
*Ne Foto: Roland Gjoza

Tribuni i demokracisë Pjetër Arbnori

by

Fjalë e mbajtur në mbledhjen përkujtimore për Pjetër Arbnorin në tubimin e organizuar nga “Vatra” më 9  shtator 2006

 Nga Anton CEFA*/

Ndoshta më i afërmi ndër shokët e tij të fëmijërisë dhe të rinisë kam qenë unë. Rrethanat e jetës i ndajnë dhe i largojnë njerëzit, por zemrat e shokëve e të miqve nuk njohin ndarje.

Vdekja e tij e parakohshme dhe e papritur më tronditi aq shumë sa që nuk qeshë në gjendje të merrja penën. E pra, unë kisha shkruar për të dhe kisha aq shumë për të thënë. E kisha detyrim, e ndjeja si peng, por edhe si çlirim shpirtëror nga dhimbja; megjithëse e dija që nuk do të shpëtoja nga ajo dhe nuk e ndjej se po përligjem e po qetësohem me këtë Fjalë në këtë tubim të bukur përkujtimor që po organizon “Vatra”. Ai  ishte mik i “Vatrës”, i historisë dhe bëmave të saj të shkëlqyeshme; dhe në një vizitë që i bëri “Vatrës”, pati deklaruar: “Në ‘Vatër’ e ndjej veten më ngrohtë se kudo”. Dhe ‘Vatra’ e priti dhe e përcolli me dashurinë, dashamirësinë dhe nderin që pritet një mik i shtrenjtë.

U rritëm bashkë. I kishim shtëpitë jo më shumë se 100 hapa larg njëri-tjetrit. Nga dera e oborrit e shtëpisë sime, përtej rrugës dhe dy gardheve, e shihja atë kur dilte në kopshtin e “Shtëpisë së mbetur përgjysmë”, siç e ka titulluar ai romanin kushtuar viteve të fëmijërisë dhe të rinisë.

Pjetri erdhi në lagjën tonë, në vitin 1942, shtatëvjeçar. Kishim një diferencë fare të vogël moshe, vetëm 5 muaj. E kujtoj që në fëmijëri me atë natyrë të qetë që e ka karakterizuar gjithnjë – refleks i një flegme pjekurie dhe maturie të hershme, që ndrydhte në çdo rast impulset e mospajtimit dhe kundërshtimit deri në protestë ndaj së keqes, në çfarëdo ngjyre që të shfaqej ajo dhe prej çfarëdo drejtimi që vinte.

U nisshim për shkollë, mbasi zgjoheshim shumë heret, porsa dilte drita, nga zhurma e mitralozave që lajmëronin Shkodrën se në periferi të qytetit, pas varrezës së Rmajeve- shumë afër lagjes sonë, u pushkatuan edhe një grup “reaksionarësh”, mbi të cilët rëndonte një faj shumë i madh: ata e donin Shqipërinë ndryshe nga komunistët, që po ia bënin fli politikës sllave dhe paçavureve marksiste-leniniste. Për gjithë qytetin, e edhe për ne fëmijët, në atë kohë unë e Pjetri kishim shkelur në të 12-in e në të 13-in vit të jetës, bëhej objekt i përgjithshëm diskutimi ngjarja e përgjakshme. Shqiptoheshin emrat, flitesh për rrethanat e jetës dhe viheshin në dukje meritat e secilit prej martirëve.

Dy shkollat e mesme të qytetit, pedagogjikja dhe gjimnazi, që zhvillonin mësimet në të njëjtën ndërtesë, qenë bërë qendër e rezistencës së rinisë shkollore kundër komunizmit. Për ta mposhtur këtë rezistencë, qeveria pati sjellë si nxënës konviktorë kryesisht nga Jugu i vendit ish-partizanë a djem të tyre, që i kishim ndër klasa, por që ishin 4-5 vjet më të mëdhenj nga ne. I mbaj ndër mend si sot mbledhjet e tendosura nervash, që organizonin ata me britma çjerrëse e kërcënime, që përfundonin në oborr të shkollës me rrahje. Këta “revolucionarë të çartur” i sulmonin të rinjtë që përjashtoheshin herë pas here nga shkolla dhe i rrihnin kafshërisht. Ky kontigjent, i çmendur politikisht dhe i çoroditur moralisht, mbas mbarimit të shkollës dërgohej për të studiuar jashtë shteti, në vendet e Evropës Lindore, kryesisht në Bashkimin Sovjetik. Mbas përfundimit të studimeve këta elementë u bënë kuadro të atij regjimi kriminal, që sundoi për 50 vite. Edhe sot e kësaj dite, mjerisht, pa i vrarë ndërgjegjja fare për çfarë i bënë popullit dhe   atdheut, shetisin në rrugët e kryeqytetit, kryenaltë për bëmat e tyre të fëlliqura.

Në këto rrethana u formuam me një urrejtje të ligjshme kundër komunistëve. Kur u ndamë, unë u emërova mësues në rrethin e Matit, (ai, një vit më vonë, në Dukagjin), i dhashë një poezi prej dy sonetesh, që ia kisha kushtuar atij sikurse edhe ndonjë shoku tjetër. Titulli qe: “Kah galeritë e ardhmenisë arbnore”, që ai e ndryshoi: aty për aty: “Kah katakombet e ardhmenisë arbnore”, si për ta parandjerë zezonën që do t’i ndodhte atdheut. Dhe shkroi: “Questo e il mio dramma che pianger’ mi fa”. (Kjo është drama ime që më bën të qajë). Me shumë poezi të tjera u dogjën edhe sonetet e katakombeve. Mbaj ndër mend vetëm strofën e parë dhe disa rreshta të shkëputur:

 

“Ndër sytë e tu, gjurmues t’ mendimit pashë

Shqetinë e vlagshtë për botën e praksueme

Shqetinë qi thekshem shpirtin t’ vrau e n’ fashë

Zemrën s’ta la jo kurr n’ ndiesi t’harbueme.”

Pjetri në atë kohë shkruante poezi satirike. Kishte një talent të rrallë. Letrat e tij derdheshin në një harmoni të çuditshme satire. Koha i zhduku të gjitha.

*   *   *

 Arbnori na ka lënë një pasuri të madhe shpirtërore në disa fusha: rrugën teorike dhe praktikën e politikës së tij për ndërtimin e demokracisë, veprën letrare, të cilësuar si “koherencë shembullore njerëzore dhe artistike” të jetës së tij dhe, mbi të gjitha, plarformën e përpjekjeve në rrethana të jashtëzakonshme jo vetëm për të mos iu nënshtruar, jo vetëm për t’i dalë përballë, por edhe për ta mposhtur të keqen, poshtërsinë, të shëmtuarën, ferrin e diktaturës, atë që ai e ka quajtur “Lufta për të mbetur njeri”, luftë në të cilën pati shumë luftëtarë të shquar dhe Arbnori qe një nga më të shquarit. Kështu e ka quajtur ai ditarin e tij sekret të mbajtur në vitet e gjata të burgut, sipas një kodi të veçantë, për dëshifrimin e të cilit ai vazhdonte të punonte para se ta tradhëtonte vdekja.

“Në mënyrë të ndërgjegjshme – ka shkruar ai në librin e tij ‘Martirët e rinj në Shqipëri’ – iu futa një rruge që më çoi në një burgim të gjatë. “Të mbetesh njeri – vijon ai më poshtë – nuk është ndonjë trimëri e madhe, por është detyrë. Megjithatë nuk ka qenë e lehtë të luftoja për të ndërtuar një strehë pa lënë tjetrin në shi; të siguroja një kafshatë bukë pa ia hequr tjetrit kafshatën nga goja, të përpiqesha të shkollohesha pa e lënë shokun në errësirë, të rropatesha në pranga për të ndriçuar robërinë time pa ia rënduar jetën shokut që kisha pranë. Në kushte tepër të vështira e quaj arritje që kam shpëtuar pa u turpëruar dhe kam mundësi t’i shikoj shokët, miqtë dhe armiqtë drejt në sy.”

*   *   *

Mendoj se është me vlerë të them shkurt, vetëm dy fjalë për “tabanin” e edukatës familjare ku u rrit Pjetri, meqë nuk e di a ka folë kush për këtë. I ati, Filip Toma, oficer i xhandarmërisë shqiptare, i njohur për tri “pa” – i pakorruptuar, papërkrahës, pa shtëpi”, u vra duke luftuar trimërisht kundër komunistëve në v. 1942, mbasi pati luftuar edhe me 7 prill kundër pushtimit Italian. Me 5 prill të v. 1939, ai i vuri në dorë të birit katërvjeçar, Pjetrit,  nagantin dhe e ndihmoi të tërhiqte këmbëzën, sepse kishte lindur trashëgimtari i Mbretërisë Shqiptare. Gjithsesi, ky njeri me tri “pa”, i pati lënë të birit një bibliotekë të pasur.

E ëma, Gjystina a Dyta, siç e thërrisnim në lagje, një nënë më stoike e më të përcaktuar në detyrën e saj si prind nuk kam njohur, ndikoi shumë në edukimin e të birit. Pjetri kujton disa parime të kësaj nëne, që shkëlqente nga dinjiteti për rezistencën e treguar ndaj reprezaljeve të regjimit komunist, dhe që ai u përpoq t’i ndiqte:

Të mbështetem në besimin tek Zoti.

Të ruaj krenarinë e familjes.

T’i shtrohem punës me zell e këmbëngulje.

Të mos i ankohem njeriut për hallet e mia.

Të mos turpërohem moralisht.

Të mos prek gjënë e botës.

Të mos tradhëtoj as miq as të huaj.

Të mos bëhem shërbëtor i askujt.

Të mos e humbas humorin as në kushte të vështira.

Pa u shitur trim të jem qëndrestar.

*   *   *

Për qëndrimet politike të Arbnorit mbas rënies së diktaturës nuk do të flas. Janë të njohura prej të gjithëve: I ekuilibruar në atë kaos çekuilibrimi të përgjithshëm të politikës shqiptare gjatë këtyre viteve të tranzicionit; i përmbajtur e gjakftohtë përballë të ndërsyerve të shfrenuar; i vendosur pa kompromisin më të vogël në luftën e tij për demokraci dhe procese integruese ndaj strukturave evropiane dhe evroatlantike, me shpresë e besim të plotë në një të ardhme më të mirë për Shqipërinë.

Ai i qëndroi besnik politikës dhe partisë ku aderoi që në fillim, por politika e braktisi, siç kishte braktisur edhe demokratë të tjerë të vërtetë për t’i zëvendësuar me “katovicas”, mjeshtër të kualifikuar për ta penguar dhe për ta çoroditur demokracinë.    E merrja shumë rrallë në telefon. Nuk doja ta trazoja, por e ndiqja hap për hap jetën e tij përmes njerëzve të familjes sime dhe shokëve. Disa ditë mbasi u dhanë rezultatet e zgjedhjeve, s’u durova më dhe i merakosur, i telefonova. Me një zë si të huaj, m’u përgjigj: “Flitet për një emërim në ambasadën në Vatikan, por deri tani asnjë njoftim zyrtar nuk kam; por vazhdoj të punoj në kuadër të Institutit “Alqide de Gasperi” (një institut që merrej me studime politike, të cilin e drejtonte ai vetë) dhe, si gjithmonë, vazhdoj të shkruaj.”

Thonë që “ishte i lodhur”. Vërtet, por po të ishte atje në Bruksel për të përfaqësuar Shqipërinë, zëri i tij do të dëgjohej më shumë se zëri i çdo tjetri. Vërtet, Evropa që e kishte futur në “Fjalorin ndërkombëtar të biografive” “për kontributin e shquar për të mbetur njeri”; në “Fjalorin e biografive ndërkombëtare” “për nder të kontributit të tij të shquar për të drejtat e njeriut”; Evropa që i kishte dhënë “Çertifikatë merite shpallur në të gjithë botën” “për shërbim të shquar, i cili dhe është shënuar në vëllimin XXVI”, në “Fjalorin e biografive ndërkombëtare”; Evropa që i kishte dhënë “Çertifikatën për njohje të arritjeve të shquara, të cilat janë regjistruar në botimin XIII ‘cilët janë intelektualët ndërkombëtarë”, dhe  titullin  e Asamblesë Parlamentare të Vendeve Frëngjishtfolëse ‘Oficer i madh i Urdhërit të Plejadës”,  etj.; Evropa do ta kishte pranuar dhe nderuar më parë se cilindo, siç e pati pranuar dhe nderuar, kur Arbnori firmosi për pranimin e Shqipërisë në Këshillin e saj. Arbnori kishte një ideal të lartë për demokracinë. Ndoshta ai qe ndër të paktët që iu futën politikës, duke e kuptuar esencën e saj dhe, ndoshta, qe ai që e kuptonte atë më mirë se të tjerët. Një ndikim të dukshëm, siç duket, ushtroi tek ai përkthimi i “Historisë së Anglisë” të Andrea Maurois, përkthim që e bëri nën nxitjen e juristit të shquar, që e kaloi një pjesë të mirë të jetës në burgun e Burrelit, Engjëll Çobës, i cili i pati thënë “Mund të mësosh prej tij – është fjala për librin e Historinë së Anglisë –  më tepër se nga çdo libër tjetër që qarkullon në Burgun e Burrelit”. Për bindjet e tij për demokracinë, Pjetri ka shkruar: “Nëse popujt e tjerë nuk mund të ndjekin pikë për pikë këtë shembull, Historia e Anglisë duhet t’i mësojë njërës palë ta heqin mendjen nga ‘revanshi me çdo kusht’ dhe palës tjetër se do të jenë fitimtarë për një kohë të gjatë po të jenë tolerantë dhe të bëjnë kompromise të arsyeshme duke përsosur çdo ditë demokracinë.”

*   *   *

Vepra e tij letrare me vlera të mëdha njohëse, artistike e edukative është mjaft e vëllimshme dhe nuk është botuar ende plotësisht. Janë botuar nga viti 1992 deri në v. 2000: romanet “Mugujt e Mesjetës”, “E bardha dhe e zeza”; “Shtëpia e mbetur përgjysmë”, “Vorbulla”, “Brajtoni, një vetëtimë e largët”; novelat “Kur dyndën vikingët”, “Bukuroshja me hijen”, “E panjohura – Vdekja e ‘Gebelsit”. Ka botuar gjithashtu; studimin historik “Nga jeta në burgjet komuniste”, epistolarin “Letër nga burgu”, një përmbledhje intervistash “Lufta për të mbetur njeri”; “Pjetër Arbnori – shkrimtar, politikan, njeri”; një përmbledhje kujtimesh, fjalimesh dhe artikujsh publicistikë “Martirët e rinj në Shqipëri”; në gjermanisht, kujtime mbi priftin gjerman dom Alfons Tracki “Unë kam mbijetuar dhe kam shkruar”, përkthimet: “Historia e Anglisë” e Andrea Moruas dhe “Ngritja e rënia e Rajhut të Tretë”, përkthyer nga frëngjishtja..

Nuk është vendi këtu të bëjmë analizë për vlerat letrare të këtyre veprave, por kam dëshirë të tërheq vëmendjen për tri gjëra.

Së pari, Arbnori bën pjesë në treshen e shkëlqyeshme të lëtersisë së zhvilluar në burgje: krahas Trebeshinës së zjarreve të skëterrës dhe Zhitit të yjeve të qiellit. Së bashku edhe me disa emra të tjerë, kjo letërsi mbetet t’u zbulohet lexuesve, sepse ngërthen në gjirin e saj vlera të pakrahasueshme artistike, njohëse dhe edukative. Në parathënien e monografisë “Pjetër Arbnori-shkrimtar” të studiuesit të huaj, Giuseppe Gradilone, Lazër Stani ka shkruar “Shkrimtari Pjetër Arbnori bën pjesë ndër ata krijues shqiptarë, që duke jetuar në kushte të jashtëzakonshme, nuk bënë asnjë lloj kompromisi me skemën zyrtare të realizmit socialist dhe krijuan atë letërsi shqipe që mund të kategorizohet si “letërsia tjetër”.

Studimi kritik fatkeqësisht sot mungon. Lavdërohen deri në neveritje vepra që në vend të letërsisë kanë byk e krunde; por që kanë antivlera të jashtëzakonshme çedukuese, sidomos për brezin e ri, në fushën e kuptimit të artit të fjalës dhe realizimit të mjeshtërisë artistike, shpesh edhe në fushën e moralit qytetar.

Së dyti, Arbnori shkroi në kohën e mungesës së lirisë gjatë viteve të diktaturës, që qenë vite të rënduara nga robëria diktatoriale, jo vetëm për Pjetrin dhe shokët e tij të burgosur politikë, por për gjithë popullin tonë. Mungesën e lirisë e vuajtëm të gjithë ne që ishim të ndërgjegjshëm për atë që po ndodhte nën atë regjim antikombëtar e antipopullor krimi. Dëshira më e parë e më humane për njeriun – liria – e çoi Arbnorin drejt letërsisë si nevojë shpirtërore krijuese, si qëllim, si mjet dhe si ndihmesë për ta realizuar atë për vete, për popullin dhe për atdheun e tij.

Arbnori kishte krijuar në vetëdijen e tij një hapësirë me të gjerë konceptuale për lirinë. Ai ka shkruar: “Për intelektualin, dhe jo vetëm për intelektualin, jeta është përpjekje për të zgjeruar çdo ditë kufijtë e lirisë, për të hapur çdo ditë dritaret e kontaktit me botën, me realitetin kur s’mund t’i thyesh kufijtë që të rrethojnë. Ka edhe një mënyrë tjetër për të hyrë në botën e lirisë që është e mundimshme por më efikase: zgjërimi i lirisë në veten tënde, në mendjen dhe në shpirtin tënd. Kjo bëhet me anën e punës serioze intelektuale, me anë të mendimit, diskutimit dhe shkrimit.” Këtë dukuri të lartë shpirtërore, Gradilone e ka cilësuar si “fitorja e mundimshme, e pikërisht për këtë e vlertë, e lirisë së brendshme, ku ndien nevojën e meditimeve të shpirtrave të mëdhej, si Shën Agostini e Severino Boecio.” 1).
Së treti, në një intervistë, që më ka dhënë mua si editor i „Diellit“, Pjetri ka thënë: “Në politikë shpejt njerëzit harrohen. Përpiqem që njerëzit mos të më kujtojnë për keq. Në letërsi, një pjesë e njerëzve kujtohen më gjatë. Dëshiroj që brezat e ardhshëm, nëse do të më qëllojnë që të më kujtojnë, të mos thonë se i kam gënjyer, mashtruar ose kam shkruar me mllef.”.

Mbasi të kalojë kjo periudhë e stërzgjatur krize shpirtërore, mbasi të shërohet kjo klimë e sëmurë e kulturës sonë dhe mbasi në vendin tonë të triumfojë demokracia e vërtetë, që dëshironte, shpresonte dhe për të cilën punoi Arbnori, do të krijohen kushtet e leximit dhe të studimit të veprës letrare të tij dhe breznitë e reja do të reflektojnë dhe do të kuptojnë se kush e tha të vërtetën për çka u bë në atdheun tonë gjatë viteve të diktaturës, Arbnorët, Trebeshinat e Zhitët, apo vanadaku i pafund i penave të realizmit socialist, sado të fuqishme të kenë qenë ato në fushën e mjeshtërisë artistike.

Populli ynë duhet të krenohet që nxori, në një nga periudhat më të vështira të historisë së tij, historisë së turpshme të luftës së vëllezërve shqiptarë ndërmjet vetit për hir të një ideologjie edhe më të turpshme a për hir të një kolltuku të përgjakshëm diktatorial, një personalitet të tillë si Arbnori. Lufta për rrëzimin e komunizmit dhe për ndërtimin e demokracisë lindi në Evropë udhëheqës politikë e shpirtërorë të mëdhenj: në Poloni, një Lek Valezë; në Çekosllovaki një Vaklav Havel dhe në Shqipëri një Pjetër Arbnor.

Me vdekjen e parakohshme të Rugovës dhe të Arbnorit, Kosova e Shqipëria humbën – në një kohë që kishin shumë nevojë për ta – dy personalitete të shquara, të çmuara prej popullit të tyre dhe të vlerësuara nga Evropa dhe mbarë bota: Gandistin e Madh Ibrahim Rugova dhe Disidentin Tribun të Demokracisë Pjetër Arbnori; por ata do të përjetojnë pavdekësinë e tyre në vetëdijen kombëtare dhe do të jenë të pranishëm, për të gjitha breznitë shqiptare, në panteonin e personaliteteve të ndritura që ka nxjerrë kombi ynë.

1). Boethius, Anicius Manilius Severinus (480-525), filozof dhe burrë shteti romak, veprat filozofike të të cilit ndikuan fuqimisht në zhvillimin e mendimit mesjetar. Në burg, duke pritur ta ekzekutonin, shkroi veprën “Ngushëllimi i filozofisë”.

*(Ribotim me rastin e 10-vjetorit te vdekjes, 8. VII. 2016)