• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for October 2021

GEORGE FRED WLLIAMS DHE PËRKUSHTIMI I TIJ PËR ÇËSHTJEN SHQIPTARE

October 25, 2021 by s p

KASTRIOT ALIAJ

Figura e George Fred Wlliamsit, ish. ambasadori i SHBA në Greqi e Mal të zi në vitet 1913-14, nuk është e pa njohur për ne shqiptarët, si amerikani më i përkushtuar për çështjen tonë. Ai u njoh me çështjen shqiptare dhe e përkrahu Shqipërinë, në periudhën më të zezë të historisë së saj në vitin 1913. Ishin vitet kur Shqipëria sapo kishte shpallur pamvarësinë,por që shovinistët grekë kishin ndërmarrë një operacion masakrash në Shqipërinë e Jugut. I thirrur nga miku dhe bashkëpuntori i tij Dankon në qytetin e Vlorës, ai pa me sytë e tij krimet ç’njerëzore, që kishin bërë grekët kundër popullsisë së pa mbrojtur shqiptare. Rreth 100 mijë gra, fëmijë dhe pleq të masakruar rrugëve të Vlorës,të ardhur nga krahinat e jugut të Shqipërisë. Këto krime të paimagjinueshme, e revoltuan dhe e drithëruan shpirtin njerëzor dhe demokrat të Ëlliamsit. Me t’u kthyer në Athinë ai mori takim me zyrtarët e lartë greke, njoftoj qeverinë e tij në SHBA dhe që nga ai moment, nuk e ndërpreu veprimtarinë e tij në mbrojtje të Shqipërisë. Ja si do të shprehej ai në mitingun e organizuar në Boston më 1915, për mbrojtjen e të drejtave të kombit shqiptar: ” Nuk vij të flas si mik i njerëzisë, por vij si mik dhe adhuronjës i rracës shqiptare, sepse e lashë Shqipërinë të mbytur në gjak për faj të Evropës”. Ishte dashuruar aq shumë me burrat e Shqipërisë, po aq sa dhe me ata që i kishin dhënë lirinë Amerikës. Ai protestoj për të gjitha padrejtësitë që i ishin bërë Shqipërisë,duke e konsideruar atë si vllau amerikan. Ishte aq i ngazëllyer për të ndihmuar çështjen shqiptare,sa që deklaronte se jam gati për lirinë dhe shpëtimin e Shqipërisë edhe me jetën time. I ngarkuar me cilësinë e vëzhguesit nga qeveria amerikane, në Komisjonin Ndërkombëtar për ndarjen e kufijve të Shqipërisë, Ëlliamsi ngriti zërin dhe protestoj ndaj planeve për coptimin e Shqipërisë, në të gjitha mbledhjet e ndryshme, në intervista, në gazetat greke, angleze e amerikane. Por qëndrimi i tij nuk i pëlqeu fuqive të mëdha të Evropës së atëherëshme,duke e akuzuar se kishte thyer rregullat protokollare, nga që i kishte tërhequr vrejtje qeverisë greke pa miratimin e qeverisë së tij. Por profesor G, F, Ëlliams, si një njeri i drejtë me karakter e dinjitet, dha dorheqjen nga kariera diplomatike, me fjalët e shkruara nga vetë ai si më poshtë:” Dukej si një detyrë njerëzore sheshazi për të shkyer maskën, që mbulonte diplomacinë evropiane dhe për të ekspozuar fytyrën e saj, të lyer me gjak patriotësh të një rrace të fortë me dëshira të zjarrta për liri ” .Ai ju përkushtua cështjes shqiptare duke qënë mik i adhuruar i presidentit Ëillson,për të sensibilizuar opinionin amerikan në mbrojtje të çështjes shqiptare, me motive fisnike tepër humane. Libri i tij ” Shqiptarët ” është një ekstrakt i historisë sonë të dhimbëshme, i botuar në vitin 1919. Më 7 Nëntor 1915 ai u rreshtua në mbrojtje të çështjes shqiptare,duke u shfaqur në krah të Fan Nolit, Kristo Dakos, e Prashqevi Qiriazit, ku lexoj edhe rezolutën për këtë qëllim. Qysh atëhere Ëlliamsi dhe ish. presidenti Ëillson, ishin për bashkimin e trojeve shqiptare, të mbështetur në kartën e Helsinkit dhe atë të Parisit për të drejtën e kombeve për vetvendosje. Në deklarimet e tyre, gjejmë shprehje që konfirmojnë qëndrimin e drejtë dhe të pakontestueshëm,duke i thënë Evropës se Shqipëria nuk mund të ndahet. Evropa e ka pranuar Shqipërine e pamvarur dhe nuk mund ta hedhë poshtë, por duhet ta mbështesë atë në kërkesat dhe të drejtat e saj. Ndërsa sot që ka kaluar më shumë se një shekull, politikanët shqiptarë duke mos qënë në unison me problemet aktuale të kohës së sotme, flasin nga llogoret e tyre pa përgjëgjësi dhe pa dhënë alternativa zgjidhje, duke i rënë njëri gozhdës dhe tjetri potkojit. Qysh atëhere para një shekulli është kundërshtuar modeli i një Shqipërie mbi një plan federativ,që do të përbënte kërcënim për planin e Ballkanit. Por atëhere është folur edhe për ndërtime hekurudhash,për përmirësimin e porteve,për marveshje tregëtare të përbashkëta me interes reciprok dhe jo për sundim e pushtim nga më të fortët. Ëlliams duke i ndjekur në front problemet e Shqipërisë në marrdhënie me fqinjët, u është kundërvënë deklaratave dashakeqëse për fyrjet që u bëheshin shqiptarëve, se ata janë egërsira. Për fat të keq shprehje të tilla dëgjojmë edhe sot, nga politikanë të vëndeve fqinj, të cilëve si kundërvënie do t’ju kujtonim fjalët e ish. këshilltarit amerikan Erikson, i cili thoshte:” Nuk ka popull më të dëshirueshëm dhe më të dashur në të gjithë Evropën se sa shqiptarët”. Por Ëlliamsi i njihte mirë shqiptarët dhe virtytet e tyre,që përbëjnë etnotipin e vecantë midis popujve të Ballkanit. E vërteta është ashtu sic shprehet edhe Ëlliamsi se ne zotërojmë elementët e forcës, burrërrinë, kurajon, të lidhura ngushtë këto me devotshmërinë më të butë dhe më të ligjëshme. Ai flet me superlativa për vizitën e Bajronit,që i bëri homazh kësaj rrace të fortë shqiptare,ashtu si dhe znj. e nderuar studiuese dhe mbrojtëse e shqiptarëve Edit Durham. Por Ëlliamsi nuk mund të linte pa ngritur lart trimërinë shqiptare, fjalën e dhënë të cilën e vlerëson më shumë se sa besimi tek popujt e qytetëruar. Besa ose fjala e nderit,është institucioni i shënjtë për ta,që vështirë se e gjen tek popujt e tjerë. Të gjithë këto elementë që përbëjnë etnotipin e shoqërisë shqiptare, janë të lidhura me ndjenjat e marrdhënieve njerëzore e paqësore. Sepse vetëm paqja siguria dhe fqinjësia e mirë, u siguron populjve të Ballkanit të drejtën e ekzistencës. E për të gjitha këto askush nuk mund të bëhet barrikadë,për ruajtjen dhe kultivimin e tyre,të ngritura e ruajtura me aq mund e sakrifica gjatë gjithë historisë. Detyra e politikës dhe institucioneve jashtë saj, është që këto ndjenja njerëzore që na karakterizojnë për të jetuar në paqe e harmoni, t’i bëjë pronë të brezave në vijimësi.

Filed Under: Opinion Tagged With: Kastriot Aliaj

Gjendja në viset shqiptare në prag të Luftës Ballkanike dhe qëndrimi i Fuqive të Mëdha

October 25, 2021 by s p

Krijimi i komisionit qeverisës për reformat në viset shqiptare

Dr. Paulin Marku/

Në vitin 1912 situata në viset shqiptare paraqitej e vështirë. Arsyet ishin te ndryshme, si politike, ekonomike dhe gjeopolitike. Perandoria Osmane se bashku me kabinetin e qeverise xhonturke ishte vene ne lëvizje për te ndërmarrë disa reforma ne shuarjen e pakënaqësive dhe uljen e tensionit ne popullate. Trupat diplomatike italiane, kishin marrë njoftim nga ministri i Jashtëm i Italisë San Giuliano për gjendjen e rënduar në vilajetet shqiptare. Nëpërmjet telegramin të 12 shkurtit 1912, San Giuliano u kishte dërguar ambasadave të Londrës, Parisit, Petersburgut dhe legatave të Cetinës, Sofjes, Beogradit se situata në Shqipëri konsiderohet pak a shumë e pasigurte. Arsyet e ngritjes se Komisionit ishin për te pare nga afër gjendjen ne terren dhe për te qetësuar situatën si dhe për vendosjen e rendit dhe qetësisë. Qeveria miratoi ngritjen e një grupi pune për te analizuar gjendjen ne Rumeli, përfshirë viset shqiptare, te cilat shfaqnin trazira dhe rebelime te ndryshme. Kështu, ne shkurt te vitit 1912, Ministri i Brendshëm, Haxhi Adil beu udhëhoqi komisionin, se bashku me ekspert te fushave te ndryshme.Në telegramin e datës 12 prill 1912 diplomati italian, Labia-s pohonte se “komisioni gjithkund ku ka shkuar ka bërë të njëjtat premtime të cilat janë pritur shumë ftohtë nga ana e popullatës”, madje në ndonjë vend ka gjetur protesta kundër. Gjatë takimeve ministri, Haxhi Adil Beu iu premtoi shqiptarëve për fillimin e punimeve publike në: hekurudha; rrugë; ura; porte; bonifikime; reforma në taksa; reforma ligjore si hapjen e disa shkollave, etj… .Në një takim të Hasan Prishtinës me konsullin Austro-Hungarez në Selanik, i kishte shprehur se sundimi i ashpër xhonturk shfaqet kudo në viset shqiptare dhe nuk besonte që kjo qeveri do t’i vinte në jetë kërkesat e shqiptarëve, ndaj së shpejti do të shpërthejë një tjetër revoltë.Edhe diplomati shqiptarë Ismail Qemali e ndiqte me shumë kujdes lëvizjen shqiptare dhe udhëtimin e ministrit Haxhi Adil Beu. Në një takim që kishte zhvilluar me diplomatin italian Pompeo Aloisi, Ismail Qemali i kishte kërkuar ndihmë qeverisë së tij dhe ishte shprehur se nuk kam besim në reformat e ministrit të Brendshëm, përkundrazi revoltat kanë shpërthyer pas udhëtimit të këtij komisioni.Korrespondenti i gazetës “The Times”, James Bourchier pohonte se, shqiptaret kanë ngelur disa herë të zhgënjyer nga premtimet e qeverisë. Ata po veprojnë me të njëjtën mënyrë si vitet e tjera qe nëpërmjet kërcënimeve dhe presioneve te përfitojnë nga qeveria, pretendimet e tyre qe iu bëhen padrejtësisht.Shqiptarët në pranverë të vitit 1912 dhe reagimi i fqinjëve ballkanikRebelimet e armatosura sporadike i paraprinë lëvizjes kryengritëse që shpërtheu në Kosovë që duhej të përshkallëzohej edhe në viset tjera shqiptare siç ishte rënë dakord në mbledhjen e Taksimit. Në betejat e ashpra që u pasua në kryengritje kryesisht veçohet: forca të shumta ushtarake turke; mungesa në armatime e municione për shqiptarët; qëndrimi kundra i Fuqive të Mëdha ndaj kësaj kryengritjeje; aspiratat ekspansioniste të vendeve Ballkanike, Serbia, Mali i Zi dhe Greqia që prisnin momentin e përshtatshëm të përfitonin ndaj situatës së trazuar që po përjetonte Perandoria Osmane për t’iu sulur tokave shqiptare.Mali i Zi u distancua nga lëvizja kryengritëse në Kosovë dhe vëzhgonte situatën duke ndjekur me kujdes çdo veprim të krerëve të Malësisë së Madhe. Qeveria serbe manovronte e nëndheshme për te shtrire influencën dhe për te krijuar lidhjet ne interes te saj. Ajo nuk e informoi Cetinën për fillimin dhe zhvillimin e bisedimeve me Bullgarinë, te cilat u finalizuan me nënshkrimin e aleancës mes palesh. Afrimi i Beogradit me Cetinën nuk ishte i lehtë për shkak të ambicieve dhe epërsive që kishin ndaj njëra-tjetrës dhe i shfaqnin hapur synimet e tyre ekspansioniste territoriale. Por përpara agresionit nacionalist xhonturk u lidhën në Aleancë, të mbështetura në fshehtësi dhe nga Rusia për të përzënë turqit nga territoret evropiane dhe për të përfituar territore duke u zgjeruar në viset e banuara nga shqiptarët.Iniciativa e Serbisë, Bullgarisë, Greqisë dhe e Malit të Zi për formimin e Aleancës Ballkanike, me ndihmën aktive edhe të agjentëve diplomatikë rus, ishte kambanë alarmi për të ardhmen politike të perandorisë Osmane. Ndikimi i diplomacisë cariste, ndonëse nuk ishte për fillimin e luftës në atë moment, ajo e përkrahte nismën e lidhjes së aktit. Aleanca kishte objektiv kryesorë luftën kundër Perandorisë Osmane dhe ndarjen e zotërimit në Ballkan.Shqiptarët të gjendur para vështirësive të mëdha me disa faktor kundra, vështirësi të mëdha ekonomike, mungesë ne armatime e municione, faktori ndërkombëtare ishte kundër kryengritjeve te armatosura, përsëri nuk u dorëzuan dhe nuk hoqën dore ndaj kauzës së tyre ne interes te Shqipërisë. Ata ia arritën qëllimit duke fituar beteja të ndryshme në kryengritjen e Pranverës së 1912-ës, fatkeqësisht lëvizja nuk u shtri në të gjitha trojet shqiptare por u kushtëzuan në pjesën veri-lindore shqiptare. Pavarësisht të gjithave kjo kryengritje pati suksesin e saj për shkak të parashtrimit të kërkesave të kuvendit të Junikut që nënkuptonte jetësimin e autonomisë së Shqipërisë brenda katër vilajeteve. Këto ngjarje i dërguan një sinjal të fortë Perandorisë Osmane, Fuqive të Mëdha dhe shqetësuan shtetet Ballkanike. Po ashtu, u preokupua edhe Rusia e Franca. Vendet fqinjë ballkanike nuk pranonin asnjë kombinim politik të Portës së Lartë për aprovimin e parashtruar nga shqiptarët për autonomi e Shqipërisë.Qëndrimi i shqiptarëve ndaj marrëveshjes së gushtit 1912 dhe roli i Malit të ZiNë gusht të vitit 1912 qeveria e Stambollit pranoi 12 prej 14 kërkesave të shqiptarëve. Dy prej pikave të marrëveshjes që qeveria iu refuzoi shqiptarëve ishin: a) kthimi i armëve; b) nxjerrja e qeverive xhonturke para gjyqit. Diplomacia ruse nuk i mbështeste lëshimet e Stambollit, dhe i kërkoi Portës së Lartë kufizim të lëshimeve ndaj shqiptarëve dhe privilegjet të shtrihen edhe tek kombësitë e tjera. Kishte edhe disa prej krerëve si: Riza Beun, Bajram Currin, Isa Boletinin dhe Idris Seferin që nuk e pranuan marrëveshjen e pjesshme të gushtit të 1912-ës. Por me ndërmjetësimin pajtues të Hasan Prishtinës ata u binden të pranojnë marrëveshjen. Ftesa e Hasan Prishtinës për shpërndarjen e popullsisë u respektua nga kryengritësit në vilajetin e Kosovës dhe nga pjesa dërmuese e krerëve drejtues në vilajetin e Manastirit dhe të Janinës. Ndërsa krerë të zonave të vilajetit të Shkodrës, sidomos ata të Malësisë së Madhe dhe të Mirditës nuk e respektuan këtë vendim. Pasi përfundoi kryengritja në Kosovë dhe filluan bisedimet me Stambollin, në vilajetin e Shkodrës u tentua me çdo mënyrë që lëvizja të rindizet përsëri, falë edhe nxitjes së madhe të qarqeve malazeze. Interesi i Malit te Zi ishte qe Porta e Larte te kishte sa me shume përplasje brenda dhe jashtë Perandorisë. Ndaj, dhe kërkonte me çdo kusht për të masivizuar kryengritjen shqiptare.Këtë e pohonin edhe autoritet austro-hungareze që akuzonin Malin e Zi se prej gushtit të vitit 1912 e në vazhdim, ishte nxitësi vazhdueshëm i malësorëve katolikë. Raporti i konsullit austro-hungarez, Zambaur dërguar kontin Berchtold përshkruan gjendjen e katolikëve të Mbishkodrës dhe rrezikun e propagandës malazeze. Diplomati Zambaur pohonte: “zgjedha turke është bërë e papranueshme dhe shpresat e fundit janë të drejtuara tek Austro-Hungaria, dhe se njerëzit e mençur vazhdojnë të shpërfillin ndërhyrjen e Malit të Zi”. Ne vazhdim te raportit, ai pohonte propaganda malazeze shfaqej dukshëm në zonat e Malësisë së Madhe. Në fund të gushtit të vitit 1912, Nikolla kishte propozuar një takim të “niveleve të Larta” me përfaqësues të lëvizjes shqiptare. Por Ismail Qemali ishte i bindur se shpëtimi i Shqipërisë nuk mund të merrej me mend në një bashkim veprimesh me shtetet ballkanike, pasi diheshin planet e aleatëve Ballkanik lidhur me të ardhmen e Shqipërisë.Krajl Nikolla kërkoi të bashkëpunojë edhe me Preng Bib Dodën duke i bërë oferta personale dhe alternativë për të ardhmen e autonomisë së Shqipërisë, me kusht që Shkodra t’i bashkohej Malit të Zi. Kjo kërkesë ishte refuzuar kategorikisht nga princi i Mirditës, Preng Bib Doda. Ministri i Jashtëm i Italisë, San Giulianno dhe kolegu austriak Berchtold ndanin të njëjtin mendim për Shkodrën. Sipas tyre, Shkodra përfaqësonte një interes të madh për të gjithë shqiptarët, por ju rezultonte e vështirë që të mbrohet kundër mbështetjes së Rusisë në favor të Malit të Zi. Austro-Hungaria dhe Italia edhe pse rivale me njëra tjetrën, ato filluan që të lidhin objektivat e tyre më lëvizje shqiptare në interes të shtrirjes së influencës në Ballkan.Qëndrimi thuajse neutral që mbajti Mali i Zi ndaj Kryengritjes së shqiptarëve deri ne gusht 1912, ndryshoi qasje pas kësaj periudhe dhe vihet re se politika malazeze investohej për bashkëpunim me drejtues shqiptare dhe përpiqej t’i te nxiste malësorët ne rebelime kunder autoriteteve te Stambollit. Për shqiptaret ne këtë periudhe ishte e rëndësishme te gjendni arme e municione per bashkëkombësit po aq e rëndësishme ishte qe ti sillnin ne viset shqiptare. Mali i Zi ishte pik kyqe për futjen e armatimeve nëpërmjet territorit malazez. Ndaj, shpesh here, krerë te ndryshem shqiptare iu drejtuan për te marr leje për depërtimin e armeve nëpërmjet territorit malazez.Nga fundi i gushtit 1912, të nxitur dhe nga propaganda e qeverisë së Malit të Zi, krerë te ndryshëm shqiptare, kërkonin bashkëpunimin me shqiptarët e tjerë, duke synuar me çdo kusht që të rindezët kryengritja kundër Perandorisë Osmane. Ftesës se Hasan Prishtinës për shpërndarje të kryengritjes iu përgjigjën pozitivisht dhe e respektuan krerët drejtues të vilajetit të Kosovës, dhe nga pjesa dërrmuese e krerëve të vilajetit të Manastirit dhe Janinës. Por, kjo kërkesë e Hasan Prishtinës nuk u respektua nga drejtues të kryengritjes të vilajetit të Shkodrës, kryesisht u kundërshtua në Malësi të Madhe dhe në Mirditë. Gjendja ne këto krahina u përkeqësua dhe shpërthyen rebelimet të armatosura kundër-osmane. Ato u organizuan nga drejtuesit e Hotit, Grudës, Dukagjinit, Zadrimës, Kallmetit, Mirditës e të shumë zonave të tjera shqiptare. Krerët kryengritës kishin për qëllim që të largonin prej andej forcat ushtarake dhe nëpunësit osmanë.Shqiptaret përballë Aleancës Ballkanike dhe qëndrimi i Fuqive të MëdhaNdonëse nga njëra anë luftonin kundër forcave turke, nga ana tjetër kishin për qëllim mbrojtjen e tërësisë së territoreve shqiptare nga pushtuesit serb, malazez, grek e bullgar. Pra, shqiptaret gjendeshin përballë sfidave te mëdha dhe po rrezikonin shume, nga njëra ana synohej autonomia e Shqipërisë, ndërsa nga ana tjetër ruajtja dhe mbrojtja e territoreve shqiptare Rreziku ishte dhe me i madh sepse as Fuqitë e Mëdha nuk mbështesnin kryengritjet e shqiptareve dhe kishin deklaruar publikisht se mbështesnin ruajtjen e Status-Quosë.Ndërkohë qe dhe Serbia, Mali i Zi e Greqi, e kërcënonin hapur Portën e Lartë. Ato kërkonin me çdo kusht që të finalizonin me sukses objektivat e vjetra për copëtimin e trojeve shqiptare. Porta e Lartë e shihte shumë pranë rrezikun e aleatëve Ballkanik, të mbështetura në fshehtësi nga Rusia për të përzënë turqit nga territori Evropian.Austro-Hungaria dhe Rusia ishin të shqetësuara për situatën në Ballkan. Në një komunikim të datës 23 shtator 1912, ministri i Jashtëm Berchtold udhëzonte diplomatin e tij Von Giesl në Cetinë, se Vjena mbështeste ruajtjen e paqes në Perandorinë Osmane. Ministri Berchtold rekomandonte Gieslin që të veprojë ashtu siç ka vepruar kolegu i tij rus, që të flasë në mënyrë miqësore dhe me vendosmëri, si me Mbretin Nikolla ashtu edhe me qeverinë mbretërore në mbështetje të ruajtjes së qetësisë. Austro-Hungaria dhe Rusia nuk e përjashtuan mundësi e një ndërhyrje ushtarake për të mënjanuar konfliktet por frika se ky veprim mund t’i hidhte në luftë të drejt për drejtë, edhe pse të papërgatitura për një përballje të mundshme, bëri që ata të frenohen dhe të shohin për një zgjidhje tjetër. Kështu, në tetor të vitit 1912, Rusia bashkëpunoi me kundërshtaren e saj Austro-Hungarinë për të paralajmëruar vendet Ballkanike, në emër të Fuqive të Mëdha, se modifikimet që do t’i bëheshin integritetit territorial të Perandorisë Osmane nuk do të njiheshin. Dy Perandoritë u shprehen se ishte në interes të përbashkët dhe mbështesnin ruajtjen e Status-Quosë. Por aleatët ballkanik nuk e respektuan notën austro-ruse që i paralajmëronte të ruanin paqen dhe të respektonin status quo-në, dhe i shpallën luftë Perandorisë Osmane. Ne këto rrethana, më 6 tetor 1912, Mali i Zi nënshkroi një akt formal aleance me Serbinë, që pas pak ditësh vendet e Aleancës Ballkanike do të fillonin sulmet kundër armatës turke që ishte e dobësuar dhe e ndarë në dyshe. Armata e Lindjes vepronte në Trakë, ndërsa ajo e Perëndimit vepronte në viset shqiptare e maqedonase.Shpërthimi i Luftës Ballkanike dhe sfidat e shqiptarëve I pari që veproi ishte Mali i Zi, që me 8 tetor 1912, i mbështetur nga Aleanca Ballkanike, i shpalli luftë Perandorisë Osmane. Sipas Jasha Tomiç, malazezët nuk patën oficerë të mirë-përgatitur ashtu si shtetet e tjera, e as armë moderne të kohës e municione të mjaftueshme për luftë. Ushtarët malazez ishin më të paktë në numër në muajin tetor 1912 në krahasim me ata osman në Shkodër. Megjithatë, malazezët sulmuan të parët trupat osmane në kufi dhe zhvilluan betejave të ashpra duke arritur të pushtojnë fortesën e Tuzit dhe zbritën në drejtim të fushës së Shtojit e të Vrakës me pikësynim Shkodrën. Pak ditë më vonë, më 17 tetor 1912 Serbia e Bullgaria deklaruan pjesëmarrjen e tyre në luftë, dhe një ditë më pas koalicionit të shteteve ballkanike iu bashkuan edhe Greqia. Ushtritë ballkanike kapërcyen kufijtë e Perandorisë Osmane dhe korparmatat osmane të Selanikut, Manastirit, Shkupit dhe ato në Shkodër, Janinë, Strumë, Plevlje, Pejë dhe në Thesali, lëshuan terren dhe bënë rezistencë.Lufta Ballkanike i gjeti shqiptarët jashtë radhëve të frontit ballkanik, pa një marrëveshje me ta dhe në luftën të hapur kundër Perandorisë Osmane. Sulmi i aleatëve ballkanik për ndarjen e territoreve iu shkaktoi probleme të mëdha krerëve shqiptarë duke iu rrezikuar pushtimi apo e keqja më e vogël ishte aneksimi i tokave shqiptare. Drejtues shqiptarë me besime religjioze të ndryshme, ishin të bashkuar në një qëllim të vetëm, në interes të të ardhmes së Shqipërisë. Ata jo vetëm që mobilizoheshin për përballje të vazhdueshme me trupat e Perandorisë Osmane por u organizuan edhe kundër ushtrive të Aleancës Ballkanike. Komitetet shqiptare vijuan veprimtarinë brenda dhe jashtë vendi. Krerët shqiptar mbanin kontakte të vazhdueshme me bashkëkombësit në emigracion nga ku u formuan disa komitete, nëpër shtete të ndryshme për të ardhur në mbrojtje të tokave shqiptare. Paria shqiptare përpiqej të shfrytëzonte çdo rrethanë të krijuar gjatë Luftës Ballkanike dhe nga konfliktet e kundërshtitë midis Fuqive të Mëdha për të realizuar qëllimin e përbashkët të çështjes Kombëtare, atë të krijimit të Shtetit të pavarur shqiptarë. Ismail Qemali, si një politikan dhe diplomat vizionar, e kuptoi fort mire rrezikun qe i kanosej Shqipërisë, dhe e konsideronte te domosdoshme te bëheshin veprime sa me te shpejta, e te vendosnin për te mbrojtur çështjen shqiptare me fillimin e luftës ballkanike.Shqiptaret zhvilluan beteja dhe luftëra të ashpra shekullore në interes të Çështjes Kombëtare dhe shpeshherë u gjenden përballë sfidave te vështira, një nder përballjet më të vështira historike i përket vitit 1912. Pra, mund te veçohen, Porta e Larte ishte e tronditur nga sulmet qe po i bëheshin, lufta ballkanike qe kishte shpërthyer dhe vendet fqinje prisnin te përfitonin territore ne dem te tokave shqiptare, si dhe vështirësitë e shumta qe përballeshin Fuqitë e Mëdha. Por sidoqoftë, e drejta e një populli te shtypur triumfoi, dhe më 28 nëntor 1912 shpallën Pavarësinë e Shqipërisë. Ne kujtimet e tij, Ismail Qemali pohohet, “shqiptaret nuk gjeten mirëkuptimin ne rrethet qeveritare turke, dhe pati ardhur koha qe ne te marrim masa për shpëtimin tone”.

Filed Under: Politike Tagged With: Paulin Marku

POETI YNË KOMBËTAR AT GJERGJ FISHTA

October 25, 2021 by s p

          Nga Agim Xh. Dëshnica     

Description: Description: Gjergj Fishta

     Në Fishtë të Zadrimës, më 23 tetor 1871, u lind një djalë, i cili, i pagëzuar me emrin Zef, më vonë do të njihej, në botë si Gjergj Fishta, poet kombëtar i shqiptarëve.   Por në atdheun e vet, gjatë diktaturës  disa  nga  profesorët  e letërsisë  e njerëz të letrave, shërbëtorë të regjimit ne fuqi, morën përsipër  të përbaltnin  e të hidhnin poshtë veprën e tij madhore në shërbm të atdheut.  Në librin “Historia e Letërsisë Shqiptare -1983”, me kryeredaktor Dh. Shuteriqin, larg çdo vlerësimi letrar e artistik, u përdor fjalori politik, fyerja, shpifja,  e mohimi, me këtë përcaktim të mefshtë: “Përfaqësuesi kryesor i klerit  françeskan Gjergj Fishta, poet, publicist , pedagog,  politikan, drejtoi për një kohë të gjatë veprimtarinë kulturore e arsimore të këtij urdhëri. Për të interesat e kishës e të fesë qëndronin mbi interesat e atdheut e të popullit, gjë që ai e shpallte dhe e mbronte me tërë demagogjinë, por edhe me cinizëm dhe e kishte vënë në themel të punës si letrar. Vepra e tij kryesore, poema epike “Lahuta e Malësisë”, propagandonte antisllavizmin dhe vinte në plan të dytë luftën kundër sundimit osman. Ajo i ngrinte himnin françeskan patriarkalizmit e bajraktarizmit, obskurantizmit fetar e klerikalizmit, dhe spekullonte me ndjenjat patriotike, kur ishte fjala për të ngritur lart ngjarje dhe figura të historisë kombëtare të periudhës së Rilindjes sonë. Veprat e tjetra, si poema satirike “Gomari i Babatasit”, ku u sulmuan me tërbim laicizmi i shkollës dhe idetë demokratike, ishin karakteristikë e luftës së egër që bëri kleri katolik për të ruajtur e për të rritur ndikimin e tij në jetën mendore të vendit. Këtij arti përpiqej t’i shërbente një formë që i qëndronte pranë folklorit. Atë e shoqëronin shpesh proliksiteti, efektet e kërkuara, retorizmi, brutaliteti i shprehjes e i stilit gjer në banalitet, argumentet e tyre false, që orvateshin të imponoheshin me pahir, si dhe një qëndrim i theksuar konservator në lëmin e gjuhës. Fishta i mbaroi ditët si akademik i Italisë fashiste.” 

  Nuk do të mjaftonte ky qëndrim i paturpshëm ndaj Fishtës, as ndalimi barbar i librave të tij, por duhej të dëgjohej edhe zëri i një njeriu të huaj ndaj Shqipërisë me emrin Rexhep Qose. Në librin “Panteoni i rralluar” i vitit 1985, tashmë i vlefshëm vetëm për arkivë, ndofta edhe për kosh, ai shkruan pa iu dridhur dora: “Gjergj Fishta përkundër Naim Frashërit, ka shkruar për pjesën katolike të shqiptarëve, ka folur në emër të tyre dhe dy fjalë më të shpeshta të fjalorit të tij ishin feja dhe atdheu: gjithnjë përpara feja, mandej atdheu. Në zemrën e madhe të Naim Frashërit kishte vend për të gjithë shqiptarët dhe, më në fund, për gjithë njerëzit, kurse në zemrën e vogël të patër Gjergjit-për një pjesë të shqiptarëve, prandaj edhe për një pjesë të njerëzve. Veprat e tij sot shijohen më me vështirësi sesa atëherë kur ishin shkruar, qoftë edhe prej gegëve dhe, mund të besojmë, pas ca dekadash do të përkthehen si ato të De Radës….” 

  Po ashtu gabuan edhe ata, që shkruan se emri  i Gjergj Fishtës pas vitit 1944, u harrua. Përkundrazi, librat e tij mbaheshin si thesar në bibliotekat vetiake, kudo në Shqipëri. Leximi, apo përsëritja përmendësh në rrethe të ngushta, gjallonte më me zell. Edhe në rastet, kur në gazetën „Zëri i Popullit“ botoheshin shkrime zilare e fyese kundër poetit të madh, në shumicën e lexuesve ato zgjonin kundërshtimin e menjëhershëm, ashtu siç nuk miratohej edhe gjykimi qesharak i diktatorit E. Hoxha aty nga viti 1949, kur në një mbledhje të rëndomtë thoshte se “Fishta me satirat e tij nuk pi ujë përpara “Epopesë së Ballit Kombëtar” të Shefqet Musarajt.”(?!) 

                    Drita   e së vërtetës  nga autorë vendas e të huaj.  

  Në një kohë, kur Fan S. Noli nëpër ligjërata shprehej: “Fishta është i madh”, Faik Konica shtonte: “Fishta është jo vetëm poet i madh, por edhe intelektual i dorës së parë! Kot së koti përpiqen grekët e sotëm mbi veprën e Fishtës të kërkojnë në letërsinë e tyre një vepër më të plotë se “Lahuta” e Gjergj Fishtës”. Ndërkohë Lasgush Poradeci, do ta quante Fishtën me nderim: “Poeti ynë kombëtar! Shkëmbi i tokës dhe shkëmbi i shpirtit shqiptar!”  Dijetari i shquar Eqrem Çabej, teksa analizon romantizmin tonë, që lidhej me luftën për liri e pavarësi, ndërmjet Jeronim De Radës e Naimi Frashërit, rendit edhe Gjegj Fishtën për fuqinë e vet epike. Krahas tij, Engjëll Sedaj  theksonte se “krahasimi i poezisë epike të Fishtës me poezinë e Naimit bëhet jo vetëm në punimet e veçanta mbi Fishtën, por edhe në punimet e tjera të E. Çabejt, duke përqëndruar vëmendjen më tepër te këta dy poetë sesa në krahasimin ndërmjet Fishtës dhe poetëve të tjerë shqiptarë. Kështu, bie fjala, në punimin e tij, „Romantizmi“, ndonëse nuk shqyrton në veçanti Fishtën, por kryesisht De Radën dhe Naimin, ai e ka krahasuar Naimin dhe Fishtën, duke thënë se “ky epos (Istoria e Skëndërbeut) nuk u bë dot epos kombëtar, se këtë ua fali më vonë shqiptarëve Gjergj Fishta”. Aurel Plasari shkruante: “Gjysmëshekulli që ka kaluar prej vdekjes fizike të Fishtës, e ka vërtetuar jetëgjatësinë e veprës së tij letrare, me gjithë kushtet specifike të vështira në të cilat i është dashur asaj të gjallojë.”  Albanologu i njohur Fulvio Cordignano shkruante: “Pakkush kujtoj në letërsi të mbarë botës, ia del At Fishtës si poet satirik. Si i tillë, me një furi të çudishme, ai ther e pret aty ku djeg.” Ndërsa poeti italian me famë botërore Gabriele D’Annunzio thoshte:  “Patër Fishta njihet si poeti më popullor i shqiptarëve, si poeti më i përzemërt i këtij populli, si këtë kemi një të  madh tjetër: Rabindranat Tagora.” 

  Publicistë të ndryshëm  shqiptarë  me shkrimet e tyre kanë berë të ditur lexuesin e gjerë për të vërtetën e jetës e veprës së  Fishtës. Ndër ta janë shquar At Zef Plumi, Salih Kabashi,  Arben Marku, , Fritz Radovani, Pjetër Jaku e shumë të tjerë. Ndërkaq, disa nga profesorët e moshuar, me dijeni të pakta për jetën e veprën e poetit Gjergj Fishta, vijojnë të botojnë e të ribotojnë të ndrequra  studimet e viteve para ’90.  Ndërsa aty – këtu vihet re se disa, të ashtuquajtur prof.dr. botojnë veprat e Fishtës kundër çdo rregulli, duke dëmtuar dhunshëm me ndreqje kundërshkencore ëmbëlsinë e gjuhës dhe ritmin  e vargjeve  të arta të At Gjergj Fishtës, ose dikush tjetër, duke bredhur derë më derë, mbledh letra të mykura ndër vite, pa adresë dhe të përkthyera, pra, të sajuara, i boton me stërhollime për të zbehur dritën e veprës së Fishtës, apo të Nolit të nderuar. Këta tipa keqdashësh me frymëzim tymnaje, notonin  dikur pa shpresë përmes dallgësh në gjurmim të atdhetarëve të mërguar në çaste tragjedish. 

 Ndaj shkrimeve jashtëletrare, sot hedh dritën e së vërtetës  vetë poeti  me veprat e tij. Fishta ishte ndër të parët, që me vargjet e veta qortoi me vendosmëri veset e shoqërisë, apo, si poet i ndiesive atdhetare, u ngriti lavde mbrojtësve të atdheut. 

         Krijimtaria  e botuar e Fishtës

Poezinë e parë Fishta e botoi më 1900 në revistën “Albania” të Konicës. Gjatë gjithë jetës së vet ai u shfaq si poet epik e lirik dhe prozator. Në krijimtarinë e tij të gjithanëshme, përveç poemës epike, „Lahuta e Malsise“, rreshtohen veprat: „Kangë Popullore“, „Vierrsha t’përshpirtshme t’rikthyem”, „Pika voeset, „Anxat e Parnasit“, „Mrizi i Zanave“, „Vallja e Parrizit“, „Shën Françesku i Asizit“  „Gomari i Babatasit„ ,  „Dredhitë e Patukut dhe i Ligu për mend“, „Shna Ndou i Padues“, „Juda Makabe“, „Vllaznija“, „Odisea Ifigjenija n’Aulli“, „Shqyptari i qytetnuem“,  „Shën Luigji”, “Barijt e Betlemit“, „Mojsi Golemi i Dibrës e Deli Cena“, „Jerina ose mbretëresha e luleve“ e  të tjera. Në vëllimin „Mrizi  i  Zanave“, renditet  “Gonzage„  dhe poezia „Nji Lule Vjeshte“,  nga më të dhimbëshmet e më të bukurat  e letërsisë sonë.

Proza e rrjedhshme e Fishtës u shqua me shkrimet polemike – politike, filozofike, letrare dhe estetike në gazeta e revista, veçanërisht në të përmuajshmen  „Hylli i Dritës.“ 

Në vitet e diktaturës, kur ai ndalohej të përmendej në vendlindje, emri i tij i kishte kaluar kufijtë. Në enciklopeditë e botës dallohej me përcaktimin: „At Gjergj Fishta – Poet Kombëtar Shqiptar”, etj… 

             Fishta dhe “Lahuta e Malcis”

Gjatë kohës së diktaturës, sado disa guxuan të fyenin poetin e madh dhe dritën e veprës së tij ta mbulonin me mjegullën e shpifjes, rrezatimi i saj çante terrin: 

“Shkundu pluhnit pra, Shqypni!/ Ngrehe ballin si  mbretneshë!/ 

Pse me djelm, qi ngrof ti,/ Nuk mund t’quhesh, jo, robneshë!.” 

Vargje si këta në vetëdijen e rinisë, mbajtën gjallë ndjenjën e kombit dhe të lirisë, shpresën dhe besimin për shpëtim. Veprat e Fishtës në tërësi, janë thesar për gjuhën tonë. Sipas Maximilian Lambertz-it“vepra e Fishtës, është shtylla kurrizore e Kombit Shqiptar. Aq sa mund të kuptohet Greqia pa Homerin, Italia pa Danten, Gjermania pa Eposin e Nibelungëve, Anglia pa Shekspirin, aq mund të kuptohet edhe Shqipëria pa “Lahutën e Malsisë” të At Gj. Fishtës.” 

    Për At Gjergj Fishtën kanë shkruar Norbert Jokl,  pas tij Gustav Weigand, i cili, përveç punimeve të veçanta, do të përkthente në gjermanisht : “Lahuta e Malcis” von Gjergj Fishta, Balkan Archiv, Leipzig 1925), kurse Lambertz-i po në gjermanisht: “Die Laute des Hochlandes), Verlag R. Oldenbourg, Munchen, 1958. Në italisht, nga Papas Ignazio Parrino: “Il Liuto Della Montagna, Palermo 1968, 1970). Pas shembjes së diktaturës “Lahuta  e Malsisë”, u njoh  në anglisht e përkthyer nga Robert Elsie dhe Janice Mathie-Heck: “The Highland Lute”, London, New York, 2005).

             Fillimi e mbarimi i poemës “Lahuta e Malsisë”

    Fishta poemën e filloi më 1905 me titullin “Lahuta e Malcis”, me këngën  e parë “Cubat” dhe e përfundoi më 1937, me këngën  e tridhjetë “Konferenca e Londonit.”

Në shënimet e veta Fishta, kujton se njëherë gjatë kohës  së pushimeve verore ishte dërguar në katundin Rrapsh të Hotit për të zëvendësuar famullitarin Leonard Gojanin. Në atë vend të qetë u miqësua me një burrë të thyer në moshë, Marash Ucin nga Hoti. Mbrëmjet i kalonin  bashkë. Nga Marashi Fishta dëgjoi  rrëfime nga më të ndryshmet për luftimet e herëshme të malësorëve shqiptarë dhe malazesë, edhe për betejën e rreptë në Urën e Rrzhanicës, ku pati marrë pjesë Marashi vetë.  Fishta vijoi  ta botonte  e ribotonte poemën të zgjeruar më 1912, 1923, 1931 dhe 1933.  Përgatitësi i këtij studimi ruan qysh nga viti  1950,, një libër të vogël  i ribotuar në vitin 1923, me titullin  “Lahuta e Malcis”, vetëm me pesë këngët e para.  Në krye të librit lexohet shkurt, ky shënim nga botuesi:  “Me ket botim shuhen ato të përparshmet, edhe ndalohen të gjitha të drejtat e rishbotimit e të përkthimit.”  

  Lahuta e Malsisë me gjuhën  e pasur nga burimet e veriut, e ngritur në art nga Fishta, u paraqit e plotë në Shkodër në kremtimet  e njëzetepesë vjetorit të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. 

   Poema në vargje tetërrokësh, sado me ngjyrimet e një rapsodie kreshnikësh legjendarë, është  histori  në vargje e luftës për Lirinë e Pavarësinë e Shqipërisë, me heronj të vërtetë, si Ali Pashë Gucia, Dedë Gjo Luli, Oso  Kuka, Marash Uci etj. Befas, në çaste frymëzimi, poeti me sokëllima  kreshnikësh, i drejtohet Zanës së mirë, apo i shqetësuar – Orës së Malit.  Rimat, herë janë të puthura, herë të kryqëzuara. Këngët e krijuara në rini janë më të hovëshme, ndërsa në vijim, afër mbarimit, mendimtare, me shqetësime për fatin e atdheut në prag të lirisë, pas Luftës së Parë e konferencave ndërkombëtare. 

            Pjesë  nga  këngët e Lahutës

Gjatë analizës së krijimtarisë së autorëve të ndryshëm në letërsinë soc-realiste, zakonisht jepeshin citate apo shkurt vetëm disa pjesë. Meqë më lart u përmendën trajtime te zgjatura  armiqësore,  del  e nevojshme që prej kësaj kryevepre epike, me tridhjetë këngë, të zgjidhen të paktën pesë këngë qoftë edhe jo të plota. Atëherë lexuesi i mësuar ndryshe, do të befasohej e mahnitej me gjuhën e pastër shqip  të poetit atdhetar At Gjerg Fishta.  Shembuj shkrimesh në libra të tillë janë të shumtë, një prej tyre,  “Shkrimtarët shqiptarë”- 1942,  në dy vëllime duke filluar  nga Buzuku, ku shkrimtari  i njohur Karl Gurakuqi  paraqet  me imtësi  jetën e  Fishtës vargje  të shumta e të gjata, nga  poema “Lahuta e Malsisë”, nga  poezia lirike, dramat e nga proza.

       “LAHUTA E MALCIS”

           Këngë të zgjedhura.

           C u b a t


Ndihmò, Zot, si m’kè ndihmue! 
Pesëqind vjet kishin kalue 
Çëse të buk’rën ket’ Shqipni 
Turku e mbate në robnì, 
krejt tu’ e là t’mjerën në gjak,     

frymën tue ia xanun njak, 
e as tu’ e lanë, jo, dritë me pà: 
kurr’ të keqen pa ia dà: 
rrihe e mos e lèn me kjà: 
me iu dhimbtë, po, minit n’ murë,            

me iu dhimbtë gjarpnit nën gurë!             
Veç si ‘i dèm, vu n’lavër s’pari, 
qi, ka’ e vret zgjedha e kulari 
kah nuk bàn m’e thekë strumb’llari, 
s’ndigjon me tërhjekun m’pluer:                 

e tue dhanë kryq e tërthuer, 
tu’ i dhanë bulkut shum’ mërzì, 
me u vu s’ ryset për hullì 
e as me shoq ai pendë me shkue: 
kështu Shqiptarët, të cilt’ mësue

s’din’ me ndejë rob nën zgjedhë t’huej, 
pagë e t’dheta me i là kujë, 
por të lirë me shkue ata motin, 
veç mbi vedi tue njohtë Zotin,

………………

          Vranina

Vojti fjala te Çetina:

-Vallë! ç’po ban mi ShkjaVranina!

Vallë! ç‘po ban  Vranina m’Shkje?

rob tue xanë  e gjind tue pre,

tue pre gjind, tue xanë kajduka

qysh se duel njaj Oso Kuka! 

Oso Kuka, ’i  burrë shkodran, 

shoq në Shkodër, thonë, s‘ka lanë

për kah besa e kah trimënia,

qi zanatë i ka Shqipnia.

Kaleshan e sy-përgjakun,

mje m’sylah mustakun:

ushton mali, thonë, kur t’flasë,

dridhet  fusha kah t’vikasë,

e kah t’dredhë të rrebtë taga’n

thue se rr’feja shkrep për anë

kaq vringllim ai shkon  tu’ i dhanë!

……………………

           Marash Uci

Te nji mriz, te nji lejthí
kishin ndodhun tre barí
dy me dhen e nji me dhí,
njani plak e dy të rí:
Marash Uci e t’ bijtë e Calit:
dy djelm t’ lehtë si shpezt e malit.
Marash Uci i Uc Mehmetit,
anë e m’ anë i kisht’ rá detit
kishte pá pronët e Mbretit
çak prej Hotit tue xanë filli
dér ku piqet buka m’ dielli;
pse, sa kje Marashi i rí,
i pat dalë Mbretit n’ ushtrí
me armë n’ dorë, me zjarrm në gjí,
si qi doke asht n’Shqipní.
Burrë i fortë e trim si Zana,
armët i kjenë atij baba e nana:
babë tagani e nanë breshana,
vëllá e motër dý pistolet
dý gjarpnusha prej Stambollet.
Ky kje lypun edhè gjetun,
pat kenë thirrun edhè pëvetun
e n’ kushtrim e n’ gjýq t’ bajrakut,
e ndër pré marrë Karadakut;
e kudo qi i doli prîja
atý i dajti edhè trimnija.
Por, si kripit i rá bora,
e la kamba, e la dora,
edhè i shkrefi armët besnike:
njato armë qi n’kohë jetike
pa’n kenë ndera e Arbënísë kreshnike;
e na doli barí malit,
i shmrijak me t’ bijtë e Calit
prore Mashi djelmëve t’ Hotit
u kallxonte punët e motit,
punët e motit, punë trimënie:
si Shqiptari mbas lirie
e mbas besës e s’ bardhës Fé
bate dekën si me lé;
……………….

     Te kisha e Shinjonit 

Prendoi dielli, n’qiellë duel hana,
n’ Veleçik po pingron Zana:
Ehu! ju malet e Shqipnísë,
n’ t’ cilat strukë shqipja e lirísë
n’ t’ bardhat kohë qi kanë prendue
s’ lete anmik, jo, me iu afrue!
E din shpat e di’ edhe përrue,
e din landë e di’ edhe gúrë,
Shqiptarísë kryq e tërthuer,
se sa gjak atëbotë i anmikut
vojti rrëkajë prej t’ bardhë çelikut,
qi flakote n’ dorë t’ Shqiptarit
Porsi rrëfeja majes s’ Sharit.
A kish mujtë kurr n’ atë kohë t’ lume,
(Me lot gjakut sot t’ lotueme!)
veç nji troe t’ tokës Shqiptare
m’e rëmue dora grabitçare?
Sot m’e dá duen copa – copa,
e përse? Pse don Europa[
………………………

         Te ura e Rzhanicës 

Riza Pasha del n’ kalá,
I Madhi Zot, se shka me pá!
Fort ndjegull paska rá
N’ at Rrzhanicë, nën Podgoricë.
S’ ká me ngiatë e do t’ bjerë shí:  
Hazna e madhe për bulqí!
T’u ngjatët jeta! – i thotë Myftija
S’ ká rá ndjeglla kah Malcija,
Kah Rrzhanica e Podgorica;
Por âsht çue tymi i barotit,
Djelmt e Grudës e Lekët e Hotit
Kah luftojnë me Mal të Zí.

……………………………

       Dhunimi  i veprës së ishtës.

 Pas Luftës së Dytë, “Lahuta e Malcís”  dhe  krijimet e tjera të Gjergj Fishtës u ndaluan dhunshëm nga pushteti i ashtquajtur popullor, por ndërkohë u ribotuan në Romë më 1958, në Lubjanë, më 1990 dhe sërish në Romë më 1991. 

Pas përmbysjes së diktaurës, veprat e Fishtës dhe shkrimet përkujtimore botohen vazhdimisht. me titullin “Lahuta e Malsisë”. Studimet për Gjergj Fishtën, tashmë janë më të thella, shkencë e mirëfilltë, sepse lidhen  me vlerësimin  e vazhdueshëm e kujtimin e poetit tonë kombëtar. Studiuesit e brezit të ri, si Arben Marku, tashmë kanë shkuar më tej, duke caktuar vendin më të lartë, bie fjala, për poemën epike “Lahuta Malsisë” përballë  poemës “Kunora e Malsisë” të poetit malazes  Negoshi. Me “Lahutën e Malsisë”, poeti ynë tregon historinë e shqiptarëve, zgjon e jep kushtrimin për bashkimin e kombit pa dallim feje në luftën kundër pushtuesve të atdheut me ndihmën e Europës, ndërsa Negoshi kërkonte bashkimin e malazesve në një fe,  në  luftë kundër pueshtuesve turq me përkrahjen e Rusisë. Me krijimin e rrallë tridhjetëvjeçar “Lahuta e Malsisë”, Fishta i dha kombit shqiptar një histori të artë, ndërsa Europës, një mësim të qartë për çështjet e pazgjidhura kombëtare, si rrjedhojë e padrejtësive të kohëve. Ndaj ai meritoi titullin Poet Kombëtar”. Në veçanti Lahuta e Malsisë, i ngjan një simfonie klasike, ku në rrjedhën e ngjarjeve vargjet, rimat e ritmi, janë notat e saj. Herë të zymta, herë shprehje dhimbjeje, herë si mallkim dhe në çastet e ngadhnjimit, piskamë hareje e luftëtarëve. Mandej dëgjohen zëri i natyrës së bukur shqiptare dhe i zanave, jehona e bjeshkëve, gurgullimat e krojeve dhe e përrenjve, teksa rrëzohen tatëpjetë. Në brendi të kësaj poeme epike, gjejmë edhe vargje të rralla lirike për nga bukuria e kuptimi, kushtuar vajzës shqiptare, si këto: 

“Varza ka e varza s’ka,

porsi asht nji varz’ n’Janinë

kurrkund shoqen s’ia ke pa,

kah bje‘ diell e serotinë;

synin diell, ballin si hana,

ardhun shtatit si selvija

Efruazin e  quejti nana, 

augur t’mir me e pas Shqipnia.”

      Fishta për Atdheun

Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë Fishta e priti me gëzim, por edhe me brengë, për shkak të Luftës Ballkanike e vendimeve të padrejta të Konferencës së  Londrës -1913. Një gjendje e tillë shpirtërore shprehet në poemën „Lahuta e Malsisë“ dhe në artikujt e botuar në revistën „Hylli i Dritës“, të themeluar prej tij në Shkodër më 1913.  Në  shkrimin  me  titull: “A jan t’zot shqiptarët me u mbajt shtet m’vedi?“, Fishta kritikon ashpër, nga një anë veprimet grabitqare të fqinjëve e nga ana tjetër qëndrimin e shteteve europiane kundër tërësisë tokësore, sidomos të Rusisë.  Ndërkohë ai argumenton  me fakte historike aftësinë e shqiptarëve për krijimin e drejtimin e shtetit të pavarur brenda kufijve etnikë. 

Një ngjarje e paharruar do të mbetet në histori dita 23 tetor 1913, kur Fishta ngriti Flamurin Kombëtar në Kishën e Gjuadollit dhe e lidhi me drita me Xhaminë e Fushës së Çelës. Ishte ky një veprim i guximshëm për bashkimin  e shqiptarëve me disa besime  fetare. Në vitet 1916-1917, nën pushtimin austriak, ai boton gazetën “Posta e Shqypnisë.“ Pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore, nga prilli i vitit 1919 dhe gjatë vitit 1920, Gjergj Fishta është sekretar i përgjithshëm i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris, për mbrojtjen e tërësisë tokësore të Shqipërisë. Në një nga ligjëratat e vitit 1919,  ai tha: „Pak i njohun dhe aq zi i gjykuem në Europë asht vendi ynë. I vjetër sa fosilet, sa stalaktitet e shpellave jehuese të maleve të veta vigane, dhe i lindun të thuesh prej vetë rranjëve të vjetra, ai asht sot zot autokton i pakundërshtueshëm i tokave të tij. Po qe se pernjimend parimi i autodeterminacionit asht marrë prej Konferencës së Paqes si karakter themelor për trajtimin e shteteve si dhe për përcaktimin e kufijve të tyne, e drejta e lypë që Shqipnia të qitet shtet më vete përbrenda kufijve të vet etnikë dhe gjeografik. Por çka, se simbas teorisë Vilsoniane për me mund nji popull me u sundue në vetëvete, përpos kombësisë duhet të mirret parasysh edhe ndërgjergjja e tij kombëtare. Tashti për në qoftëse si ndërgjegje kombëtare duhet të kuptohet ndjesija për liri, si edhe ai dëshir që mund të ketë nji popull për t’u zhvillue, gjithnji përbrenda qarkut të forcave të veta, unë them se edhe në këtë pikëpamje Konferenca duhet t’ia njohë Shqipnisë pamvarsinë si edhe sovranitetin e saj. E po thomëni, cili populll  në Ballkan ka ndjesi ma të thella për lirinë e vet sesa populli shqiptar?  Në rast se ata nuk na duan në nji shtet të vetëm, pasi thonë se shqiptarët qenkan Musliman, atëherë na Kristianët, do t’i shkrijmë kryqet tona dhe do t’i bajmë fishekë, me mbrojtë vllaznit tanë muslimanë shqiptarë”, Eshtë kjo një shprehje  e dalë nga shpirti i At Gjergj Fishtës, e cila tregon shumë për harmoninë fetare ndërmjet  shqiptarëve. Gjithashtu dëshmon, se përjetësisht ndërmjet krerëve të besimeve fetare në Shqipëri gjithnjë ka ekzistuar një harmoni e mrekullueshme fetare. Në vitin 1922 Fishta pritet në Uashington si personalitet i njohur i kulturës. Takohet e bisedon me sukses me senatorë republikanë për çështjen e kufijve  të Shqipërisë. 

I ftuar, më 1930, në  Nju  Jork, pranohet anëtar në Bashkimin Ndërkombëtar të  poetëve nga 60 vendet e botës. Fishta përfaqësoi Shqipërinë edhe në mbledhjet ndërkombëtare, më 1930 në Athinë, më 1932 në Stamboll e  Bukuresht. 

Me prozën e tij të shkëlqyer përshkroi udhëtimin për në Turqi, ndërsa lundrimin përmes dallgëve të oqeanit të trazuar  do ta rrëfente me një prozë plot humor,sipas ndryshimit të motit e gjendjes shpirtërore, duke iu lutur,  edhe shenjtorëve.

Nga leximi  me vëmendje i prozës së  Fishtës, vihet re se ajo rrjedh  po ashtu si poezia e tij. Poezia,  ashtu edhe proza e Fishtës, janë burime frymëzimi  për  poetët e shkrimtarët, madje për gjithë ata që duan  të flasin  bukur shqip.

       Veprimtaria e Fishtës në vitet 20 – 30

Në vitet 20, Fishta merr pjesë edhe në veprimtari politike. Në dhjetor të atij viti zgjidhet deputet i Shkodrës. Në prill 1921, në mbledhjen e parë të parlamentit shqiptar, zgjidhet nënkryetar. Po atë vit themelon Gjimnazin Françeskan në Shkodër. Në ngjarjet e Qershorit 1924, mban krahun e demokratëve. Mandej largohet nga atdheu dhe vendoset në Itali.  Atje, në vitet 1925 e 1926, krijon, boton e riboton pareshtur. Të atyre viteve janë  pjesa më e madhe e dramave, tragjedive, etj. I kthyer në atdhe, siç u tha më lart, përfundon më 1937 poemën epike „Lahuta e Malsisë“. 

Më 1939, Fishta është kandidat i çmimit Nobel, anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Arteve Italiane, ndërmjet poetëve, shkrimtarëve, kompozitorëve dhe shkencëtarëve me famë botërore. Aty nga fundi i jetës, më 1940, pa pritur Fishta do të deklaronte: “qysh nga kohët romake përgjatë rrjedhës së shekujve, pushtues të ndryshëm kaluen nëpër Shqipni, por asnjeni prej tyne nuk e nënshtroi dhe nuk e pushtoi dot shpirtin e shqiptarit.” Ky zë jehon fuqishëm edhe për profesorët, që rropaten e rrëmojnë më kot nëpër skutat e errëta të arkivave, të gjejnë ndonjë krisje në përmendoren e shenjtë të etërve atdhetarë katolikë me Fishtën në krye.  Tashmë letrat e sajuara nga këta profesore, askush nuk i beson.

       Po dokumentet ç’thonë për jetën e veprimtarinë e Fishtës?

At Gjergj  Fishta për fat të mirë mësimet e para i mori nga  mësuesi e poeti  Leonardo de Martini.  Shkollën e mesme  e kreu në Troshan të Shkodrës, kurse studimet e larta për teologji, filozofi e gjuhët e huaja, në institutet e seminaret françeskane në Sutjekë, Livno e Kreshevo të Bosnjës. Pas mbarimit të studimeve më 1894, u shugurua meshtar dhe u pranua në Urdhërin Françeskan. Në vitin 1899 së bashku me Abatin e Mirditës Preng Doçin, me romancierin e parë shqiptar Dom Ndoc Nikajn, At Pashko Babin etj., themelon në Shkodër shoqërinë letrare “Bashkimi.” Në vitin 1902, sapo qe caktuar drejtor i shkollës françeskane në Shkodër, vendosi shqipen në programin mësimor. Në vitin 1908 përfaqëson shoqërinë “Bashkimi” në Kongresin e Manastirit dhe drejton Komisionin e Alfabetit. Në mbarim  të Kongresit, Fishta  kreu një veprim fisnik, kur fjalën për njoftimin e vendimit ia dha Mit’hat Frashërit, aso kohe në moshë të re.

Dëshira e përkrahja e gjuhës shqipe nxiti drejtuesin e arsimit në Shkodër, Luigj Gurakuqin të themelonte më 3 gusht 1916 Komsinë letrare nën mbrojtjen e komandës ushtarake të kryesuar nga gjeneral Trollman, i ndikuar dhe nga Dr.R. Nahtigal, studiues i gjuhës sonë, më në zë në Europë si dhe nga Dr. Gjergj Pekmezi. Në Komsinë Letrare morën pjesë me punimet  e tyre,  përherë të vlefshme, At Gjergj Fishta, Dom Ndre Mjedja, Aleksandër Xhuvani, Sotir Peci e shumë të tjerë nga Veriu e Jugu. 

Si rrjedhojë e shtrembërimeve dashakeqe ndaj jetës e veprës së At Gjergj Fishtës ishin të paktë lexuesit e letërsisë, që kaluan çaste hutimi. Kritika shkencore e mirëfilltë e të gjitha kohëve bashkohet në një mendim se vepra e tij është kulm i ndritur, që u ngrit madhërisht për rreth dyzet vjet mbi hapësirën e letërsisë shqiptare në  shërbim të atdheut.

                Nderimet nga vendi e bota 

At Gjergj Fishta në historinë e Shqipërisë zë një vend me rëndësi si vazhduesi i Rilindjes sonë Kombëtare e shprehës i idealeve atdhetare dhe demokratike në gjysmën e parë të shekullit njëzetë. Krejt ndryshe  nga shkrimi në librin “Historia e Letërsisë Shqiptare” – 1983, Fishta njihej kudo, si poet, shkrimtar, dramaturg, kritik letrar, satirist, eseist, gjuhëtar, edukator, piktor, arkitekt, drejtues i lartë i fesë françeskane, publicist, politikan demokrat, etj. Më 1941 shkrimtari i shquar Karl Gurakuqi shkruante: “Fishta i la  nder gjithkund  emnit shqiptar. Jo vetëm bota shqiptare e naltoi edhe për së gjalli tue i dhanë titullin ”Poeti Kombëtar”, por edhe bota e jashtme, mbasi shijoi e çmoi frytin e pendës së tij, ia njofti vleftën dhe e nderoi me lëvdata, dekorata e tituj. Klubi “Gjuha Shqype” i dhuroi në vitin 1911 dy basoreljeve symbolike të punuem mjeshtërisht dhe nji kunorë argjendi; më 1917 qyteti i Beratit i dërgoi nji pendë ari, për kujtim të veprimit të tij letrar e politik. Perandoria Otomane i dha dekoratën Mearif kl.II (1912); Mbreti i Austro-Hungarisë e dekoroi me Ritterkreuz (1912); Papa Piu XI e nderoi me Medaljen e Meritimit (1925); Paria e përgjithëshme e Urdhnit françeskan me titullin “Lector Jubilatus”(1929): Greqia me dekoratën.“ Phenix” (1931), etj.„ Për Gjergj Fishtën kanë shkruar edhe në botën gjermane.

Pas vitit 1990, At Gjergj Fishta u dekorua me Urdhërin Nderi i Kombit.

Përkujtimi i tij me rastin e 100 – Vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë,  ishte  një nga vlerësimet  më të larta, që  mund t‘i bëhej një Poeti Kombëtar si At Gjergj Fishta. 

        Po ç’thotë Fishta me poezitë e veta?

Ashtu siç u tha për poemën „Lahuta  e Malsisë“, gjithashtu duhet t’u jepen lexuesve të rinj edhe disa nga poezitë apo tingëllimet e zgjedhura me ndjenja të përflakura atdhetarie.

NGA “MRIZI I ZANAVE” 

         Gjuha shqipe

Porsi kanga e zogut t’verës,
Qi vallzon n’blerim të prillit;
Porsi i ambli flladi i erës,
Qi lmon gjinjt e drandofillit:
Porsi vala e bregut t’detit,
Porsi gjâma e rrfés zhgjetare,
Porsi ushtima e nji termetit,
Njashtû â gjuha e jonë shqiptare.


Ah, po, â  e  ambël fjala e saj,
Porsi gjumi m’nji kerthí,
Porsi drita plot uzdajë,
Porsi gazi i pamashtrí;
Edhè ndihet tu kumbue,
Porsi fleta e Kerubimit,
Ka’ i bjen qiellvet tue fluturue
N’ t’ zjartat valle t’amëshimit.
Prá, mallkue njaj bir shqiptari,
Qi ketë gjuhë të Perëndísë,
Trashigim, qi na la i Pari,
Trashigim s’ia lên ai fmís;
Edhe atij iu thaftë, po, goja,
Qi e përbuzë kët’ gjuhë hyjnore;
Qi n’gjuhë t’ huej, kúr s’âsht nevoja,
Flet e t’ veten lên mbas dore. 


Në gjuhë shqype nanat tona
Shì prej djepit na kanë thânun,
Se âsht nji Zot, qi do ta dona:
Njatë, qi jetën na ka dhânun;
Edhe shqip na thanë se Zoti
Për shqiptarë Shqipnínë e fali,
se sá t’ enden stina e moti,
Do ta gzojnë kta djalë mbas djali.

Nëpër gjuhë shqipe bota mbarë
Ka me u njohtë se ç’fis ju kini,
Ka me u njohtë jú për shqiptarë:
Trima n’zà sikurse jini. 


Prandej, prá, n’e doni fisin,
Mali, bregu edhè Malësija
Prej njaj goje sot t’ brohorisin:
Me gjuhë t’ vetën: “Rrnoftë Shqipnia!” 


Shqipnia   

Edhè hâna do ta dije,
Edhè dielli do t’ ket’ pá,
Se për qark ksaj rrokullije,
Si Shqipnia ‘i vend nuk ká !
Fusha t’ gjâna e kodra t’ blera,
Zijes s’ mnershme larg kû âsht droja,
Me gaz t’ vet ktû i veshë Prendvera,
Si t’ Parrizit t’ larmet shtroja. 

Nën nji qiellë perherë t’ kullueme,
N’ rreze e n’ dritë pershkue unjí,
Bjeshkë e male të blerueme
Si vigâj shtiellen n’ ajrí.


Ke ato bjeshkë e ke ato male
Kroje t’ kjarta e t’ cemta gurra,
Tue rrëmbye n’për mriza hale,
Gurgullojn’ n’për rrâjë e curra.


Mbi ato male e bjeshkë kreshnike
Léjnë mandej ata djelm si Zâna,
Armët e t’ cilvet, p’rherë besnike,
Janë përmendë ndër fise t’ tana.


Atje léjnë, po Toskë e Gegë,
Si dý rreze n’ flakë t’ nji dielli:
Si dý rrfé, qi shkojnë tue djegë,
Kúr shkrepë rêja nalt prej qielli.


Ato male të madhnueshme,
Ato, po, kanë mûjtë me pá
Se sa forca e pafrigueshme
N’ turr t’ shqiptarit pît ka rá.


Dridhet toka e gjimon deti,
Ndezen malet flakë e shkndija,
Ka’ i frigueshëm, si tërmeti,
Atje rrmben kû e thrret Liria.


Lume e shé para atij ngelin,
Ia lshojnë udhën dete e male;
Mbretnitë fjalën s’ mund t’ ia shkelin,
Turrin ferri s’ mund t’ ia ndale.


Shkundu pluhnit, prá, Shqipní,
Ngrehe ballin si mbretneshë,
Pse me djelm, qi ngrofë ti n’ gjí,
Nuk mund t’ quhesh, jo, robneshë.

Po, edhè hâna do ta dije,
Edhè dielli do t’ két’ pá,
Se për qark ksaj rrokullie,
Si Shqipnia ‘i vend nuk ká!
Rrnosh e kjosh, prá, moj Shqipní,
Rrnosh e kjosh gjithmonë si vera,
E me dije e me Lirí. 

      I  dbuemi 

Lamtumir’, vendet e mija,

Qe, po zhduken dal’ngadalë;

Gjimon deti, ushton duhija,

Lkundet barka  val’ mbi valë;

Kah njaj diell, qi a tue flakue

Andej fill un’ tash do t’vete…

Lamtumir’, o dhe i bekue!

Lamtumir’ përsa t’jet jeta!

Nesër nadje kur mbi ne

Rrezja e diellit ka me ra,

Kush e din sa ujë e dhé 

Mue prej tejet kan me m’da?!

E por n’pyetsha retë mizore,

E por n’pyetsha zogjtë e detit

Se për ty, moj tokë arbnore,

S’ka me m’fol’ kush mue t’shkretit

Tjera fushë e tjera zalle

Kam me pa, e tjera dete:

Kam me ndie, po, tjera valle,

Tjera gjuh’ n’tjerë qytete;

Vendin t’em, por, s’kam me e pa

Ku kam le e jam burrnue;

Syt e mij edhe kan me kja,

Pa u gjet’ kush, qi me i ngushllue.

Pa kënd t’emin, po e’ nji Zotit,

Tue shtegtue për dhe të huej,

Kan’ me m’shkue mue ditt e motit

Sha e përbuzun prej gjithkuej.

Kam me pas’ shkretin’ për votër,

E për shtroj’ të ndeztën ranë.

Kam me pasë ulkojën motër,

Kam me pasë , ehu, tigrën nanë.

Nana e mbetne për s’të gjallit

Ka me m’kja, kushdi, ndo’ i ditë,

Der sa motra dekun mallit,

Kot ndo’ i her’ mue ka me m’pritë.

Ka me i njeh’, po, krushqit, e mjera,

Me i pru nanës n’shpi nji re:

Por i vllai, kushdi m’ at-hera

Ka me u kalbun për nën dhé!

E, njaj dhé-ehu! Kob prej qiellet!-

S’ka me ken’, jo, dheu i t’ Parëvet,

Ku ma bukur qielli kthjellet,

Ku ma ambël n’gjuh’ t’shqiptarvet

Para Hyut naltohet luta,

E ku besa asht e shejtnueshme,

E ku zemrat, s’dijn’ shka a tuta,

E ku bjeshk’t jan’ të madhnueshme.

Oh, ju bjeshk’t e Shqiptaris’, 

Ku ma mir’ shndrit’ dielli e hana,

E ku logu a i bujaris’

E ku rriten djelm si zana!

Un’ ju kurr s’kam me u harrue,

Kahdo t’m’jet gjykue me u endë:

Der’ sa t’muj me ligjrue,

Ju gjithmon’ kam me u përmendë!

E ato halë e qipariza 

Kam me i pas’ ndër mend gjithmonë,

E ato stane e njato mriza,

E ato berre e ato kumbonë…             

Por, oh, vaj! Malet e mija,

Qe, po zhduken dal’ngadalë;

Gjimon deti, ushton duhija,

Lkundet barka val’ mbi valë.

Lamtumir’, pra, bjeshkë e male!

E ju krepa edhe ju curra;

E ju breshta e ju gjeth halë;

E ju prroje edhe ju gurra!

Lamtumir’ ju mrrize e stana!

Lamtumir’ kumbona e  berre!

Lamtumir’, ju fusha t’gjana,

Ju livadhe, ende ju djerre!

Lamtumir’ ti, shpija e t’Parëvet,

Ku ma s’parit m’agoi drita

E ku strehë u dhaç’ shtegtarëve

Miqt e babës’ edhe ku i prita

Lamtumir’, carani m’votër,

Lamtumir’, ju arm’t e shkreta;

Lamtumir’ ti, nanë e motër,

Lamtumir’ për sa t’jet’ jeta!… 

            Surgite mortui! 

          (Çohuni të vdekun!)

Po; per Shqyptarë pleqnue e ka Europa,

Qi shi njatyne urë t’u rrijn per dhé,

Të cillët Kishat rrënue ua kanë me topa

E n’ djep foshnjet e njoma ua kàn pré:

Qi t’ ndertat vasha u kanë koritë përdhuni

E rrugash bamë i kanë me dekun ûni. 

 E mbas sotit Shqyptarët n’ gjuhë t’ huej do t’ flasin;

E  gjaksvet t’ vet do t’ bajn kta t’u ngjatët jeta?

Hajnat lapera zotëni do t’ thrrasin,

E t’pa rodit do t’ i apin pagë e t’ dheta;

Me armë shqyptare, n’ za gjithmonë e n’ namë,

Sogje Shqyptari shkjaut do t’ rrijë sod  m’ kamë

.     

  Ah vaj! Ah kob! A ka ma zi n’ ketë jetë?

A ka si i bahet kuj ma teper dhún?…

Ehu! Shka do t’ bajn, thue, tash Shqyptarët e shkretë:

Ata, qi m’ vedi pasë e kanë kanun:

Ata, qi n’ dej kanë gjak të Skanderbeut:

Qi sheklli mbajtë i ka per burra t’ dheut? 

–

Shka bajn Shqyptarët?… Hán’ fiq e kastraveca:         

E pijn mastikë, e qesin petlla n’ ujë;

E ngrehen rrugës e fryhen si gjeldeca;

E rrijn tue kqyrun udhës ushtarët e huej

Palè a kanë ksulen qyp a se kapelë,

A e ka uficiali kalin at’ a pélë.

 E armët e t’ Parvet shkojn kta tue kerkue,

Ndo ‘i karajfile t’ gjatë, a ndo ‘i tagan: –  

Por, jo, – mos drueni! – jo per me luftue

Me malazez të shkyem a me serbjan:

Por per me mujtë me xjerrun kund ndo ‘i grosh

Tue rrêjtë me to ndonji hingliz balosh.  

  Jo, po; Shqyptarët kanë sot të madh kujdes…

Njata, po thom, qi ndo‘i mirás e presin,

E druen se êmta a gjyshi vrik s’ u des:

Pse per Shqypni, qi krajlat po ua shesin,

S’ çajn kryet aspak, me sa çaj kryet un sot

Per shkarpa t’ vjetra, qi kam shkye kahmot.

Ahi! Turp e marre! Burra, lé e rritun

Me armë mizore n’ dorë, e qi fatosa

T’ Parët i kanë pasë, me ndejë kshtu sod t’ topitun

Si t’ dekunt n’ vorre, sod qi i mbrrika sosa

Së mjeres moj Shqypni edhe Shqyptarvet,

E u shueka Atdheu e u shueka ndera e t’ Parvet!  

 Ktu, ktu Shqyptarë!… A ndiet?… Ku u kam…Ku jéni?…

Mo’ lêni, burra!… M’ armë!… Mbaroi Kosova!…

Janina humbi!…e ndoshta, Tepeleni…

Shkoi Manastiri! Dibra edhe Gjakova!…

Vendet ma t’ mirat né na i mori shkjau,

E, shk’ asht ma zi, né vlla me vlla na dau!

Ah! M’ kambë, brè burra! Shka jini mshehun

Nder furka t’ gravet, si do rrole t’ kqija?…

Sod armët duen rrokë; taganat sod duen prehun;

Asht turp, per Zotin! Shurdhë me hupë Shqypnija.

Mo’ lêni, burra, bre! Kushtrim! Kushtrim!

A gjallë me ndérë, a dekun grue e trim!

Ku jé, Bibdoda, ti nji rrfé prej qielle?…

Jé derës bujare, e trim i drejtë ti jé!

Flamurin e Shqypnis, sod n’ ajr ti shtielle;

E grishi malet me qindrue p’r Atdhé.

Ku themra e jote per Atdhé të shklase,

Atje kryet t’onë, po, per Atdhé t’ humbase!

Mo’lé’Toptan, qi me shpatë t’ande binde

Nji shekull mbarë m ’at maje Taraboshi!

Prap shpaten njesh, e priju prap ti gjind’e,

– Ndejun n’voter s’ prarohet jo kondoshi…

Mblidh Toskë e Lapë, e sod per Shqyptari

Qindro, s ‘i herë qindrove me trimni.

M’ kambë Dedë Gjo’ Luli! Thonë se ‘i  t’ biri t’ shkinës

Lekët e Malcis sod t’ dhetat do t’ ia lajn

Se edhe do t’ vêjn kapicen e Cetinës:

A i mend, thue, ti, kaq marre do t’ a bâjn;

Ata sokolat t’u Lekët e Malcis,

Qi aq gjak kanë derdhun per Liri t’ Shqypnis?

Jo kurr! Jo kurr! Por mbi Deçiq ti xiri

Shka asht i Lekë, e thueju, se Shqypnija,

Aty kufin e ka, per ball me Viri,

E ké me pá ti atëherë, se rrokullija

Me u çue m’ e zhgulë andej, nuk mund t’ a hjekun;

Pse per Shqypni Malcorët janë msue me dekun.

Ah! M’ kambë, Shqyptarë! E mos t’ u lshojë, jo, zemra,

Po Perendija s’ ka me u lanë me u thye.

T’ u bijë nder mend, se fort ma e randë asht themra

E shkjaut kokëtrashë, se guri i vorrit m’ krye.

Urra! Po, djelm! Shqyptar kushdo ka lé,

N’ mos mujtë Shqyptar me mbetë, Shqyptar t’ hijë n’ dhé!

E n’ kjoftë se lypet prej s’ hyjnueshmes Mni,

Qi flije t’ bahet ndo ‘i Shqyptar m’ therore,

Qé, mue tek m’ kini, merrni e m’ bani fli

Per Shqyptari, me shue çdo mni mizore. –

Oh! Edhe pa mue Shqypnija kjoftë e rrnoftë

E nami i sajë per jetë u trashigoftë!

Po: Rrnoftë Shqypnija! E porsi krypa n’ Dri

E porsi krandja e that n’nji flakadâ,

U shoftë me arë, me farë me mal me vrri

Kushdo Shqyptar, qi s’brohoritë me zâ,

Kushdo Shqyptar, qi s’brohoritë me uzdajë

Oh! Rrnoftë Shqypnija! Rrnoftë Flamuri i Sa Fishta 

      Nga poezitë Gjuha Shqipe. Shqipnia, i Dëbuemi,  çdo shqiptar ndien në thellësi të zemrës embëlsinë e shqipes posi fllad pranvere, ndien  krenarinë për vendin  e të parëve.  Sidomos me poezinë atdhetare Gjuha Shqipe Fishta qendron në krye e të gjithë paraardhësëve. Papritur poeti atdhetar shfaqet krejt  ndryshe,  tek Surgite mortui!   Bëhet fjalë për fatin e atdheut  të rrezikuar  nga copëtimi,. Zëmërimi i poetit s’ka kufi. Sokëllin me sharrje therëse e mallkime kundër vendimeve të padrejta të diplomacisë Europiane nga një anë, edhe shqiptarëve me ndjenja  atdhetare, thuajse të shuara, nga ana tjetër. Poezia tronditëse, ngjan me një kullë baroti me frëngji e luftëtarë, në çaste tërmeti. Mandej lëshon kushtrimin e thirrjen e luftës  për  prijësit e gjallë,  për burrat e djemtë e rinj  apo për ata, që  nuk jetonin më.  Në fund Poeti Kombëtar, shpërthen me brohori   e besim për Shqipërinë e flamurin e  saj.

                    Porositë e fundit të Fishtës .   

  Sipas disa publicistëve shqiptarë dihet se shkrimtarët e njohur në botën e letrave, para largimit nga jeta kanë shprehur fjalët e fundit prekëse, testamente, këshilla, porosi… Pak para se të shuhej  në spitalin e Shkodrës, i ftohur  rëndë në thëllim  e borë, la këshilla e porosi për fretërit e rinj françeskanë. Në testamentin e tij  lexohen  këto fjalë: “Po vdes i kënaqun, sepse kam punue  për atdhe e fe.” Ndërkohë, sipas At Viktor Volajt, bashkëpunëtor i afërt i poetit  Gjergj Fishta, kishte përmendur nevojën për rishikimin e “Lahutës së Malcis” dhe përsëriti  fjalën: “ i kryqëzuemi” në latinisht. Pastaj kërkoi t’i pikturonin në murin përballë shtratit të tij skena nga “Gjyqi i fundit”. Ndërsa, një mik i poetit, përmend fjalët e fundit të Fishtës: “Jo për tjetër, por sepse po lë anmikun mbi trollin shqiptar, mue më vjen keq se kam me vdekë.”

Sipas kujtimeve të At Zef Pllumit, kur Fishtës iu kërkua që të refuzonte titullin e Akademikut nga sivëllezërit,  Fishta sipas një rregulli të caktuar duhej të mbante një varg konferencash nëpër institucione të ndryshme kulturore, ai u përgjigj se: “Un ndër konferencat do t’u përsëris italianëve pa ja dà se me të vërtetë Roma dikur e ka pasë namin e madh, por legjionet ilire dhe perandorët e mëdhaj ilirjanë ishin ata që kishin në dorë fatet e Romës. U bâj edhe nji premtim tjetër se përnji  ato konferenca do t’i kryej për gjashtë muaj, siç e don rregullorja, un menjiherë do të kërkoj me ardhë në Shqipnì.”

Poeti At Gjergj Fishta ndërroi jetë në mbarrim të vitit 1940. Nderimet  fundit u  kryhen në Kishën Françeskane të Gjuhadolit.  Morën pjesë  mijëra vetë nga  Shkodra. Erdhën edhe shumë telegrame, nga Prof. Eqrem Çabej, Zenel Prodani, Spiro Vinjau, Muharrem Bajraktari, Rexhep Mitrovica, Bahri Omari, Karl Gurakuqi, Frano Alkaj, Mihal Bellkameni, Lasgush Poradeci, Ernest Koliqi, Hafiz Murati etj. 

  Duke lexuar shkrimin e prof. N.Jorgaqit. kundër Fishtës e françeskanëve, na del para sysh jeta e vepra për atdhe e krijuesit të “Lahutës së Malsisë”  me të cilën iu drejtua tërë kombit shqiptar për bashkim  kundër pushtimit të huaj. Nga vepra e ndritur e Fishtës plot larmi tingujsh, dëgjohet gjuha shqipe “ porsi kanga e zogut t’verës.” 

C:\Users\Agim\Desktop\Mrizi Zanave.jpg
C:\Users\Agim\Desktop\Documents\Fan S. Noli poet e shkrimtaret tjere shqiptar - Copy\GjergjFishta.jpg
C:\Users\Agim\Desktop\Gj. Fishta.jpg
Description: normal_Gjergji_Canco,_Gjergj_Fishta,_Asdreni,_Lasgush_Poradeci,_Ernest_koliqieth

Kasëm Bajrami. Luigj Krasniqi, Kel Marubi, 

Gjergj Canco, Shuk Sheldia.        

Ulur: Lasgush Poradeci, at Gjergj Fishta, 

Asdreni, Ernst Koliqi.

               Viti 938

                                            – fund – 

Filed Under: LETERSI Tagged With: Agim Deshnica

HUNGARIAN FOREIGN POLICY AND WARS OF THE 1990S IN FORMER YUGOSLAVIA

October 25, 2021 by s p

Only limited attention has been paid in the international academic literature to Hungary’s foreign policy on the disintegration of and the wars in Yugoslavia — as Hungary did not play a crucial role in the wars—and the issue has not even been covered in the Hungarian literature in a comprehensive way. However, Hungary was also affected by the wars of the 1990s due to its geographical neighbourhood, the Hungarian minority living in Yugoslavia, and its NATO membership (since 1999). The present study aims to contribute to filling the literature gaps by providing an overview of Hungarian foreign policy toward Yugoslavia at that time, relying mainly on Hungarian sources. The study demonstrates the involvement of Hungary and summarises the activities of three Hungarian governments of the 1990s — the Antall government, the Horn government and the first Orbán government — in relation to the South Slavic wars and international peace missions, focusing on the most important events.

Prof. Dr.JózsefJUHÁSZ[1]

The foreign policy doctrine of the Antall government[2] elected in the first free elections held in Hungary in March and April 1990 had three priorities. Accordingly, it set three objectives pursued by the then and successive governments: the integration of Hungary into Euro-Atlantic institutions, improving relations with its neighbouring countries, and supporting Hungarian minorities outside Hungary.[3] One of the Hungarian minority communities beyond the border was the Hungarian minority living in Yugoslavia, consisting of more than 400,000 people.[4] Starting from these premises, the Antall government sought to improve relations with Yugoslavia and expected Yugoslavia to survive in some form (and, of course, to be democratised) up until summer 1991. It was considered the most likely and best-case scenario both for Hungary and for Hungarians living in Vojvodina. However, ideologically, the right-wing coalition government sympathised with the Democratic Opposition of Slovenia (DEMOS) and the Croatian Democratic Union (HDZ) that won the Slovenian and Croatian elections held in April and May 1990. The foreign policy duality — i.e. rational pragmatism and ideological bias — was discernible even before the Antall government took office, when GézaJeszenszky, the nominee for the post of Minister of Foreign Affairs, said (crying criticism coming from the opposition) at his hearing before Parliament that the new government expected to have ‘friendly’ relations with Croatia and Slovenia but only ‘fair’ relations with Serbia.[5] Making such distinction was not the best diplomatic statement, which, in addition, led to ill-judged moves in autumn 1990.

The Kalashnikov affair

The Serbian daily newspaper PolitikaEkspres reported on 10 January 1991 on secret arms sale from Hungary to Croatia, then Belgrade television showed Hungarian trucks laden with arms — as it was stated, with at least 36,000 Kalashnikov assault rifles and other weapons — crossing the border in October 1990.

            The public disclosure of the arms deliveries created a domestic political storm in Hungary, deteriorated the country’s international appraisal and provoked strong objection from Belgrade. The opposition — the Socialist Party, the Alliance of Free Democrats, and the Fidesz — criticised the government for being nationalist, dilettante and irresponsible and required parliamentary scrutiny,[6] the Western press criticised the Hungarian government,[7] and the literature on the break-up of Yugoslavia also covers the affair, mostly taking a relatively critical tone.[8]

            Budapest first denied the arms deliveries to Croatia, then attempted to trivialise and to present them as a non-political business deal (this argument was also unfortunate, as it suggested that Hungary was willing to sell weapons for money to any countries in a neighbouring conflict region). According to official explanations given on the affair after the first reflexive denials, a state-owned company, ‘Technika’ (TKV) authorized to sell weapons, indeed transited and supplied, under an order from a third country, small arms — ten thousand old Kalashnikov assault rifles from the stockpiles of the disbanded Worker’s Militia (the militia organisation of the former communist party of Hungary) — to the company ‘Astra’ in Zagreb in October 1990. The deal was legal in accordance with normal conditions for international arms trade, and it could not be considered as major arms delivery due to the nature and quantity of the arms supplied. Further, the Hungarian government acknowledged that the arms had been bought by Croatia but continued to declare the deal as a matter of strict business and as being insignificant.[9]

            Belgrade was not of the same opinion, and not only Serbian politicians and communist generals of the YPA (Yugoslav People’s Army),who regarded what happened in Croatia as counter-revolution[10], but also the federal government led by Ante Marković, Croatian reformist politician, who was a darling of the West (even though the affair was not discussed on Marković’s visit to Budapest in December 1990[11]). As a result, statements of objections were addressed to the Hungarian government, such as the diplomatic note of the federal government of Yugoslavia from 4 February, in which it appreciated the recognition made by the Hungarian government in its declaration made on 2 February and the steps taken to investigate the matter but underlined that the arms supply infringed international law and warned against interference in internal affairs of Yugoslavia.[12]

            The data on the size of arms consignment is contradictory. The then Minister of Foreign Affairs, GézaJeszenszky, wrote a decade and a half later about ten thousand assault rifles, essentially reiterating the number of arms declared by the government in early February 1991. As he writes in his study aiming at presenting JózsefAntall’s political portrait: ‘In September 1990, Hungary received a request from the Croatian government to sell thirty thousand machine guns for the police force of Zagreb. The request was not discussed at the government level, but JózsefAntall, Minister of Defence Lajos Für and I were of the opinion that refusal would have scuttled our plans for settling the tensions between the two nations dating back to 1848 and re-establishing the close friendship between the Croatian and Hungarian nations that had been living in a common state for eight hundred years. The quantity and quality of those arms ruled out any possibility that they could facilitate an armed conflict, and their significance could primarily be of a psychological nature to the new Croatian government with democratic legitimacy that was conducting a political debate with Belgrade. Then the Hungarian parties treated the deal merely as a commercial matter. In accordance with legislation, a relevant inter-ministerial committee approved the request, along with other arms trade agreements. However, after the first consignment of ten thousand rifles had been delivered in October, Minister of Defence of Yugoslavia, Veljko Kadijević, sent a trenchant letter to his Hungarian counterpart, stating that the federal government did not authorize any weapons sales to Zagreb and demanding an explanation for what had happened. The Ministry of Defence of Hungary then stopped the further delivery of any types of arms to Yugoslavia.’[13]

            The description given by GézaJeszenszky is more or less in agreement with Hungarian sources. The then Minister of Defence, Lajos Für, described what had happened as GézaJeszenszky did, and the investigation mounted against the managing director of TKV, Tibor Miklós, in 1999 was also based on this data. Lajos Für goes into the subject in depth in his book outlining the last days of the Warsaw Pact. As he writes, the Croatians first raised the issue of their intention to buy weapons on the visit of State Secretary for Foreign Affairs ImreSzokai to Zagreb in September 1990, and, with high-level political endorsement (Prime Minister JózsefAntall’s verbal approval and the decision taken by the National Security Council), the relevant committee authorized the sale of forty thousand Kalashnikov-type rifles and ammunition (180 pieces of ammunition per rifle) on 10 October. Ten thousand assault rifles and 1.8 million pieces of ammunition were delivered until the Belgrade statement of harsh objection (that prompted the suspension of arms deliveries) was received on 30 October.[14] At the trial of Tibor Miklós, the Hungarian Public Prosecutors’ Office also alleged that TKV had indeed delivered ten thousand assault rifles and ammunition amounting to USD 1,892,000 (namely at an approximate unit price of USD 190).[15]

            Other sources, however, suggest much larger scale of arms delivery. The then Croatian Minister of Defence, Martin Špegelj, stated that Hungary had delivered 24,000 Kalashnikov machine pistols, 2100 machine guns, 400 RPG-7 anti-tank weapons, 40 Strela-2 air defence missile launchers and their related ammunition worth USD 11 million, which had made Hungary one of the main sources of weapon imports for Croatia before 1991.[16] These amounts of weapons are closer to those alleged by Belgrade, but very different from those mentioned in the defence raised by the Hungarian government, as well as to ErnőRaffay’s claims. ErnőRaffay, State Secretary of Defence in the Antall government, claimed, reflecting on the loss of the alleged chance of territorial revision (e.g. by creating an anti-Serbian Hungarian-Croatian alliance) in the 1990s, without providing concrete numbers, that the Hungarian government supplied ‘good-quality weapons and many million pieces of ammunition’ to Croatia in 1990.[17]If this data is true, it refutes the recurrent argument advanced by the Hungarian government to the effect that ‘the quantity and qualiti of the arms [sold to Croatia] ruled out any possibility that they could facilitate an armed conflict’ (see citation from Jeszenszky above). It is patently obvious what Kadijević’s opinion was on the matter. The export of Kalashnikov-type rifles was the main argument brought forward by Federal Secretary of People’s Defence of Yugoslavia (Minister of Defence) demonstrating that ‘Hungary played a double game. It in general publicly supported the unity of Yugoslavia but in reality supported the policy of destruction of Yugoslavia, including the illegal arming of the secessionist Croatia and Slovenia.’[18]

            But the delaying the disclosure of the Kalashnikov affair was part of the political games played in Belgrade. It was obviously not by chance that the disclosure of an arms delivery in October — of which Belgrade had already had knowledge in October — was postponed to January, and the question also arises as to why specifically the Hungarian arms deliveries of arms imports from various sources received so much publicity. For at that time Veljko Kadijević and President of Serbia Slobodan Milošević sought to achieve significant progress in the disarmament of the so-called paramilitary forces (new republican armies that were being raised). The federal presidency of Yugoslavia ordered weapons collection on 9 January, exactly at the time when the world was watching and cared about the preparations for the first Gulf War, and the Soviet Armed Forces were heading into Lithuania to ‘bring order to the country’. It seemed to be a good moment for Belgrade to attempt to reverse the process in the spirit of the rather die-hard order given by the Yugoslav People’s Army on 24 January (calling for protecting Yugoslavia and socialism against ‘subversive activities’ of the West, most of which were taking place via Hungary).

            Nevertheless, irrespective of the political games in Belgrade and the actual scale of the deliveries, it can be concluded that the arms deal was wrong-headed. The only positive that resulted from the affair was the fact that it improved the image of Hungary in the eyes of the people of Croatia. The Hungarian administration misjudged the political risks and acted very imprudently. The arms export was contrary to the then strategy of the Hungarian government on Yugoslavia: as mentioned above, Budapest expected up until summer 1991 Yugoslavia to survive in some form. Moreover, the arms had been exported behind the back of the central government of Yugoslavia nine months before the war broke out — and there is not a single government in the world that would tolerate arms delivery to its country without its knowledge.[19]

            At the same time, the importance and role of the Hungarian export of arms in the outbreak of the war should also not be overstated. The deliveries of Kalashnikov-type rifles only represented a minor part of the total imports of arms to Croatia, and the Antall government (or the subsequent governments) did not make the same mistake again. Hungary respected the relevant United Nations (UN) resolutions, including the Resolution adopted by the UN Security Council on 25 September 1991 imposing general arms embargo. The Kalashnikov affair did not irreparably damage relations between Hungary and Serbia. After Hungary acknowledged the arms deliveries, expressed its regret and confirmed that it did not wish to interfere in internal affairs of other countries, the conflict ceased by spring. The whole affair was rather due to the inexperience and uncertainty of the new Hungarian government composed of political novices than due to ‘Hungary’s participation, knowingly and intentionally,’ in the break-up of Yugoslavia as early as in 1990.

Challenges posed by the wars of 1991-1995 for Hungary

The wars of 1991-1995 posed security policy risk and had an economic cost for Hungary, while Hungarians living in Yugoslavia were directly affected by the wars. Although Hungary was, in fact, in no immediate danger of drifting to war (as opposed to the situation with regard to the air war in 1999), several airspace violations and border incidents took place and occurred. There were several incidents in which the aircrafts of the Air Force of the YPA started their attack manoeuvres against Croatia and opening fire at targets on the other side of the border in the airspace over Hungary, and, moreover, a Yugoslav MIG-21 dropped cluster bombs on the outskirts of Barcs, a village along the Croatian border, on 27 October 1991, but minor Croatian units also crossed the Hungarian border from time to time to get behind their enemies. Around fifty thousand refugees fled to the country, the large majority, but not all of them were Hungarians. Several person from the Hungarian minority fell victim to the wars as well.[20] Economic losses due to the weakening of bilateral economic relations, adverse effects on transit traffic, hesitation among certain foreign investors and compliance with sanctions imposed by the UN could be estimated at USD three billion.[21]

However, the Kalashnikov affairs initially made it difficult for the Hungarian government to react to the events, as the negative media resonance of the arms deliveries made Hungary’s policy toward Yugoslavia passive. Finally, Hungarian foreign policy adopted a cautious and Western-oriented attitude. However, the fact that the Hungarian attitude toward the countries of South-Eastern Europe was definitely ambivalent in the years after the regime change also played a part in its cautious and reasonable position. Budapest was indeed interested in developing relations with countries in this region, while it sought to openly distance itself from the Balkans or South-East Europe. Since Hungary wished to be integrated into Euro-Atlantic institutions, i.e. to become a NATO and European Union member, as soon as possible, it thus wanted to show itself as stable and westernised (as being part of Central Europe with close links with the West) and did not want the West to regard it as a country belonging to a least-developed conflict region. Hungary’s policy toward the Balkan region was characterised by this duality in the 1990s. For example, Hungary, as well as Slovenia and Croatia, initially refused to become a member of the Southeast European Cooperative Initiative (SECI, the first international umbrella organisation established in 1996 for dealing with the consequences of the wars) and became a member state of the SECI only at the USA’s express request.

It was not easy to bring together its different South Slavic relations. It required Hungary to reconcile its foreign policy toward Croatia and Bosnia and Herzegovina with its relations with Serbia and to take the different interests of the three groups of Hungarians living in Yugoslavia (Hungarians living in Slovenia, Croatia and Serbia, i.e.Voivodina) into account. Since Hungarians living in Vojvodina (80% of Hungarians living in Yugoslavia) only sympathised with democratisation endeavours and did not support the efforts to break up Yugoslavia, as they were concerned that after the break-up — which actually occurred shortly afterwards — they would be trapped in the nationalist Serbia.[22]

The ambivalent and lukewarm attitude of Hungary is underlined by the fact that the Hungarian mission to the UN received hardly any instructions on the South Slavic crisis from Budapest in 1992 and 1993, when Hungary was a non-permanent member of the United Nations Security Council. Ambassador André Erdős, Head of Mission, recalled that the mission had almost been completely left to itself with regard to taking a position on matters relating to the South Slavic crisis. As he writes: ‘But Budapest simply failed to realise the significance and outstanding opportunities of the Hungarian membership of the UNSC at a time of crisis, the South Slavic crisis, and, with hindsight, it can be said that although the mission endeavoured to inform the people back home as fully as possible about what was going on in the UNSC, the relationship between the centre in Budapest and the Hungarian mission to the UN in New York was, with a few rare exceptions, one-sided. Given the geopolitical situation, history, geography and historical background of Hungary, besides international meetings, consultations and speeches related to the matter at other levels, it should have reaped further benefits from the unique situation that offered opportunities, due to our entitlement as a member of the body, for greater involvement in operational decisions, namely to present our national position, make proposals and, if necessary, rectifications in the UNSC. […] The awareness of the Hungarian political elite and the Ministry of Foreign Affairs should therefore have been raised as regards the opportunity afforded to Hungarian foreign policy by the UN. Many hardly knew anything about the activity. A sentence from a telegram sent from a colleague of mine working in another station of major importance in Europe to me towards the end of our two-year membership in the UNSC — which provides that they had no idea what we were doing in the UNSC in New York — came as a shock to our UN mission.’[23]

However, the cautious and Western-oriented attitude meant neither inactivity nor neutrality. This is illustrated by what Prime Minister JózsefAntall said in an interview with the Austrian Der Standard on 3 July 1991 (namely that he advocated the sovereignty and the right of the republics to self-determination, and the confederation of Yugoslavia) or by the declaration of the Hungarian and Polish Prime Ministers issued in October 1991, following the termination of the moratorium created by the Brioni Agreement on postponing the declaration of independence of Slovenia and Croatia by three months (in which the Prime Ministers agreed that there was aggression against Croatia, which must have been curbed by deploying international peacekeeping force).[24] What this means is that Budapest already took the ‘Slovenian-Croatian’ and ‘German’ view — that the conflict not to be considered as an civil war but a fight of aggressors and victims, where the Serbs (and the Yugoslav People’s Army with orthodox communist views) were the aggressors — in international disputes relating to the wars in early summer 1991. This was also its interpretation on the Bosnian war that broke out in April 1992.

Hungary thus adopted and applied international sanctions imposed against the Federal Republic of Yugoslavia constructed by the republics of Serbia and Montenegro. It also respected the economic embargo introduced by the UNSC on 29 May 1992 and allowed on 30 October 1992 NATO’s AWACS aircrafts (unarmed aircrafts for airspace surveillance) to patrol in the airspace over Hungary for the purposes of monitoring compliance of the UNSC ban on flights over Bosnia. However, it refrained from providing Slovenia, Croatia and Bosnia and Herzegovina with any assistance capable of being regarded as military beyond diplomatic support provided in international fora, contributing to humanitarian assistance (e.g. reception of refugees), and building bilateral relations. This starting point can be judged as right. Since military assistance, in addition to the fact it would not have been of great help to Croatia and Bosnia, would have put Hungary and the Hungarian community living in Voivodina in imminent danger and would not have been consistent with the then policy of Western powers (regardless of disputes between them).

In addition, Budapest made substantial efforts, again rightly, to ‘have left the door open’ for Belgrade. Each Hungarian government had the wisdom to adopt a pragmatic attitude towards the Milošević government, if only because of Hungarians living in Vojvodina appearing in a hostage situation. Therefore, Hungary only to the internationally compulsory limit minimized inter-state contacts and economic ties and counterbalanced this by ensuring for Serbia important transit to the West via Hungary and maintaining civil relations (in this spirit, small-scale border-traffic smuggling was also tolerated).

Hungarian foreign policy also aligned itself with the position of Germany and the Slovenian and Croatian expectations at the time of the secession of states, in 1991 and 1992. Hungary therefore recognised the independence of Slovenia and Croatia a day after the member states of the European Community did so, on 16 January 1992, and of Bosnia and Herzegovina on 9 April.[25] However, in line with the common position of the international community in this regard, it did not show willingness to recognise the secession of any territory within the republics (Republic of Serbian Krajina, Republika Srpska, Croatian Republic of Herzeg-Bosnia, and secession declaration of Kosovo in September 1991). It did not show willingness either to recognise the claim of the Federal Republic of Yugoslavia proclaimed on 27 April 1992 to be the exclusive successor of Tito’s former Socialist Federal Republic of Yugoslavia. Budapest had therefore maintained diplomatic relations with Belgrade, but at a low level, and the relations were only elevated to ambassador level after the Dayton Agreement that put an end to the war in Bosnia, after 15 August 1996 (but its relations with Serbia were temporarily decreased again to chargé d’affaires level due to the NATO bombing campaign in 1999).

However, the wars in Yugoslavia between 1991 and 1999 (i. e. including the NATO bombing of Serbia in 1999) not only presented challenges, burdens and disadvantages but also brought indirect benefits in political terms for Hungary. The growth of the importance of Hungary was significant in the eyes of the Western powers due to the wars. The peaceful regime change in Hungary took on particular importance to provide a model for other countries, and the West needed reliable partners in the neighbourhood of the conflict region to be able to stabilise the area rapidly and in a cost-effective way. Hungary managed to meet this expectations after 1991.

Hungary’s participation in NATO’s air war against Serbia of 1999

The Kosovo crisis renewed in 1998 created new challenges for Hungary. Milošević’s‘resolution’ to the Albanian-Serbian conflict, the re-initiation of ethnic cleansing resembling the Bosnian war was not acceptable to, inter alia, Hungary, even if taking into account the fact that the Kosovo Liberation Army (UÇK), the Albanian separatist organisation using terrorist means, had directly ignited the Serbian-Albanian war of 1998-1999 with its secessionist insurgency. Milošević’s response was not acceptable, either in terms of the common political values upheld by the Hungarian state or loyalty considered to be very important as a new NATO ally (Hungary joined the North Atlantic Treaty Organisation on 12 March 1999) or the endangerment of Hungarians living in Vojvodina.

            However, these theoretical starting points sparked internal political debates and lively discourses among intellectuals, despite the fact that the Hungarian political elite, opinion-shaping intellectuals and the general public almost fully accepted them. Since these starting points could not give clear and practical answers to the questions as to how the international community and NATO should have responded to the actions of the Milošević government and which responses Hungary could support. Which responses could be effective in stopping the ethnic cleansing but otherwise were in line with international law? How far could NATO go, without a mandate from the UN Security Council, in coercing a sovereign state that was authoritarian and built its minority policy on repression but unquestionably protected its internationally recognised borders? Whether the aims (border changes) of and means (the semi-terrorist guerrilla warfare of the shadowy UÇK, and its war-related actions included the intimidation of the Serb population, the killings of ‘collaborationist Albanians’, and the clear provocation of the Serbian authorities in anticipation of NATO action) frequently used by Albanians who indeed were in need of protection from the humanitarian point of view and in terms of human and minority rights were acceptable? What other interests motivated the NATO intervention, apart from the legitimate objectives of easing and localising the Serbian-Albanian conflict? In addition to issues of principle relating to the effect of the air war on the future of the international order, as well as to debates on the involvement of Hungary, the question as to whether it was realistic to create a link between the NATO intervention and Hungarian aspects, such as the issues of the autonomy of Hungarians living in Voivodina or of aiming at the role of ‘base-state’ in reconstruction programmes, also provoked a rich debate.[26]

            In these circumstances, the air war put Hungary in a difficult situation, which was not a belligerent but was indirectly involved in the war as a NATO member and by permitting the use of its airspace and aviation infrastructure. Since Hungary was the only member state of NATO that was bordered by and had large national minority living in the Federal Republic of Yugoslavia under attack. Involvement going beyond political and logistical support would therefore have been risky for Hungary.

            Budapest already expressed its support for NATO’s intention to prepare for a military action against Yugoslavia in October 1998, when the option of external military intervention in the Kosovo conflict was first raised seriously. The Parliament decided, by an overwhelming majority, on 14 October to allow the unlimited free use of airspace over Hungary by NATO; although Prime Minister Viktor Orbán later claimed that there had been no area populated by Hungarians among the ground targets of planned airstrikes back then. However, the threat of a military confrontation was averted in October 1998 thanks to the Holbrooke-Milošević Agreement, and it seemed that a political solution would be found to the Kosovo crisis. The Hungarian administration confirmed its support to the mediation and conciliation attempts of the International Contact Group (representatives of the USA, Russia, Germany, France, England and Italy), such as the Rambouillet conference. But the attempts to find a political solution failed. The Hungarian government therefore reaffirmed its solidarity with NATO on the day of the initiation of NATO’s bombing campaign, 24 March 1999 (but it limited its involvement, i.e. specified that Hungary would not be involved in fighting activities and Hungarian soldiers would not enter the territory of Yugoslavia). The Parliament also reaffirmed its former decision of October concerning the unlimited use of airspace and airports by NATO by a further resolution on 24 March.[27] The practical involvement of Hungary in NATO action was based on that policy, namely it authorised NATO to use its air infrastructure and was engaged in the political and economic isolation of Serbia[28] (it temporarily withheld a Russian-Belarusian aid shipment on 11 and 12 April and acceded to the Regulation adopted by the European Union on 23 April imposing an oil embargo and the Regulation on exit bans of Serb leaders) but did not directly participate in bombing.

            However, the result expected by NATO within weeks, i.e.Milošević’s retreat, was yet to come, and, moreover, the mass displacement of the Albanian population was commenced in Kosovo. It prompted questions about the need to widen the scope of intervention by intensifying air attacks and/or ground intervention. Hungarian Prime Minister Viktor Orbán supported the decisions taken in the 1999 NATO Summit held in Washington DC on 23-25 April, then the Hungarian government agreed that NATO aircrafts would also carry out combat missions from Hungarian airports. Thus, 24 American F-18 Hornet fighter-bombers used one of the bases of the Hungarian Air Force (Taszár Air Base) and 20 KC-135 Stratotankers, military aerial refuelling aircrafts, used Terminal 1 at Ferihegy Airport (now Ferenc Liszt Airport) as a base from early May. Hungary therefore was not only a logistical and fly-over zone but was also used as a base for air attacks in the last weeks of the bombing campaign. It also emerged from discussions on ground military intervention and media speculation that NATO was likely to use the territory of Hungary in case of a possible intervention, and the Hungarian government would not have had the luxury to refuse the NATO request (the Hungarian government supported the intensification of air attacks precisely in order to avoid ground intervention).[29] The situation was very similar to that in April 1941, when the force of Nazi Germany had marched through, inter alia, Hungary (before the intervention of the Hungarian army) to attack Yugoslavia.

            The imminent risk of Hungary’s drift to war differentiated public opinion and political forces. The majority of public continued to support NATO action but was opposed to ground intervention,[30] the largest opposition party, the Hungarian Socialist Party (MSZP), put forward the possibility of the revision of the parliamentary authorisation granted in March, i.e. of the withdrawal of the authorisation for the unlimited use of airspace and airports, and an intellectual peace initiative, Movement for the Peace of the Balkan, was also established. The events of the next few weeks made further disputes meaningless. The Belgrade leadership back-pedalled by early June, the issue of ground intervention and the risk of Hungary’s drift to war thus fell off the agenda.

            Dilemmas concerning the air war also included the issue of Voivodina. Several, especially right-wing politicians indicated that needed the acceptance of the so-called “threefold autonomy concept”: restauration of the provincial autonomy, establisment of the cultural self-government for whole Hungarian population and regional autonomy of the North Backa (region in Voivodina with Hungarian majority). The far-right Hungarian Justice and Life Party (MIÉP) actually wanted to put the issue of border changes on the agenda.[31]However, linking the issues of Kosovo and Voivodina was not realistic, and none of the Hungarian parties joined the extremist platform of MIÉP.

            The last act in Hungarian reactions to the war in Kosovo was the reception of the declaration of independence (on 17 February 2008).[32] The Gyurcsány government[33] had already adopted the position of the Western powers at the time of the Kosovo status talks led by MarttiAhtisaari that the future of Kosovo could not be based on either ‘permanent temporariness’, i.e. the permanent maintenance of international presence, or solutions unacceptable for Albanians making up the overwhelming majority of the local population (i.e. the reintegration of Kosovo into Serbia despite the fall of the Milošević regime in October 2000). Budapest also considered likely that the Western powers would recognise the independence of Kosovo. Therefore, Hungary also had to make its position on this matter and its interests clear. A general consideration and a specific aspect were elements of the Hungarian position. One was that Hungary had an interest in the stability and consolidation — to lay the foundations of its capacity to develop — of the region as a whole from a security, neighbourhood, foreign trade policy perspective and in terms of investment; and the other consideration was that the recognition by Hungary would not lead to atrocities against Hungarians living in Vojvodina. Hungary’s position — that Kosovo should have been recognised, as deciding status issues was essential to achieve lasting stability in the region, while Hungary did not want to openly call for secession or be among the first states to recognise the independence of Kosovo — was based on these considerations. Furthermore, Budapest explicitly sought to make gestures towards Serbia, i.e. to link the recognition of Kosovo with the importance of protection of the Serbian minority and the intensive support of Serbia’s European integration ambitions, in order to overcome the conflict to be expected with Belgrade. Indeed, recognition by Hungary did not lead to the significant and lasting worsening of bilateral relationship between Hungary and Serbia, and Hungarian Minister of Foreign Affairs Kinga Göncz’s visit to Belgrade in September 2008 put an end to the differences over the issue.

            Although there was consensus among the parliamentary parties on the policy of ‘deferred recognition’, they did not agree on the timing of recognition. The initial position of the government on the choice on timing was that Hungary should have expressed its recognition with the European Union or a little later. It became apparent, however, after 17 February that the recognition process was slower and more diffuse than it had been previously assumed, and there would be no common EU position. A domestic political conflict, the so-called social policy referendum on doctor visit fees and tuition fees, attracted public attention in Hungary in early March. The Hungarian government finally announced the recognition of the independence of Kosovo on 19 March, jointly with Croatia and Bulgaria, waiting for the undisturbed conducting of the celebratory events in Voivodina relating to the Hungarian national holiday of 15 March, and was the eighteenth member state of the European Union to do so.[34]

Hungary’s involvement in peacekeeping and initial reconstruction programmes

Within its means and capabilities, Hungary participated in international missions in Kosovo and Bosnia and Herzegovina after December 1995 and June 1999. It, as a donor state of the peace process in Bosnia, became a member of the Peace Implementation Council monitoring the implementation of the Dayton Agreement and later of the International Steering Group formed to monitor the independence process of Kosovo and the observance of the obligations contained in the Ahtisaari Plan. An important commitment was its contribution to military peacekeeping. Hungary did not participate in the mission of the United Nations Protection Force (UNPROFOR, 1992-1995), as it would not have been advisable for Hungary as a neighbouring country in wartime and was not requested by the UN. However, it has participated in the missions of the Implementation Force (IFOR, 1995-1996) in Bosnia and Herzegovina, which was replaced by the Stabilisation Force (SFOR, 1996-2004), of the European Union Force (EUFOR, since 2004) and of the national security forces (Kosovo Force, KFOR) from the outset.[35]

            Hungary provided logistical support for the free passage and, later, supplying of peacekeepers, which meant that it allowed the use of the airspace over Hungary, ensured free movement on road and rail, and made the airbase in Taszár available to US forces until the end of the SFOR mission in 2004. Another important part of the Hungarian contribution was the Hungarian Engineer Contingent deployed in Okučani (1996-2002, initially peaking at 462 people), which participated primarily in the reconstruction of transport infrastructure (bridges, roads and railways). This unit raised the remains of the Old Bridge of Mostar destroyed by the Croatian Defence Council (HVO) on 9 November 1993 from the riverbed of Neretva in September-November 1997. A rifle company is currently serving with the EUFOR Multinational Battalion (MNBN) in Bosnia and Herzegovina. The most important Hungarian contribution to KFOR was the Hungarian Guard and Security Battalion deployed in Priština (1999-2005, initially peaking at 324 people), and its main mission was the surveillance of the KFOR Headquarters. A contingent comprised two companies is currently serving with the KFOR Tactical Reserve Battalion (KTRBN).[36]

            Hungary could not participate in economic reconstruction by providing substantial donor assistance due to its limited resources but endeavoured to contribute to political reorganisation as a member of the Stability Pact for South-Eastern Europe established in 1999. It included the so-called Szeged Process (conferences and courses to accelerate the process of democratisation, the development of municipal self-governments and the strengthening of the role of the Serbian opposition), and several Hungarian diplomats recognised as experts on the region (who had gained experience e.g. as ambassadors in the region) played a significant part in international mediation and advisory councils.[37] Overall, apart from the initial refusal of the SECI membership, Hungary made a positive contribution to post-war consolidation and has sought to develop bilateral relations with each state of the region since 2000.[38]

Summary

The consequences of the wars in Yugoslavia were two-fold for Hungary. On the one hand, the wars posed security policy risk, caused economic losses, directly affected Hungarians living in Yugoslavia, and, all the more, Hungary indirectly became belligerent by giving support to NATO’s air war against Serbia in 1999. These challenges and burdens were counterbalanced by the fact that the country became more important to the West, as the Western powers needed a reliable partner in the neighbourhood of the conflict region.

            In general, Hungarian foreign policy adopted a cautious and Western-oriented attitude in relation to its reactions to the crisis in Tito’s Yugoslavia and to the subsequent wars. However, it also took mistaken steps, such as the arms delivery to Croatia in October 1990 (the so-called Kalashnikov affair). Moreover, some right-wing nationalist politicians brought up the matter of revision of Serbian-Hungarian border again. However, apart from some examples of ‘fishing in troubled waters’, Hungary behaved in a responsible manner and proved to be a cooperative partner in crisis management and peacekeeping missions.

            The broadly cautious attitude did not mean its inactivity and neutrality. Hungary took the ‘Slovenian-Croatian’ and ‘German’ view relating to the crisis by early summer 1991 and regarded Germany as a beacon throughout the period of war. In this regard, although there were differences in foreign policy between the governments of the 1990s, but they shared the same strategic priorities. In this spirit, Hungary provided diplomatic support to Slovenia, Croatia and Bosnia and Herzegovina in international fora, supported NATO’s intervention of 1999 by allowing the use of the airspace over Hungary and its airports, and applied international political and economic sanctions against the Federal Republic of Yugoslavia. At the same time, Hungary adopted a pragmatic attitude towards the Milošević government and sought to maintain –  within the limits of the international sanctions – an ‘open-door policy’ towards Serbia and the best relations with it.


[1]Professor of Institute of History at the EötvösLoránd University, Budapest, Hungary.

[2]    Mostly the Right was in power in Hungary during the wars in Yugoslavia. The coalition, led by Chairman of MDF JózsefAntall (and by PéterBoross in the last half-year owing to the death of JózsefAntall), governing between 1990 and 1994 was comprised of the Hungarian Democratic Forum (MDF), the Christian Democratic People’s Party (KDNP) and the Independent Smallholders, Agrarian Workers and Civic Party (FKgP, the latter only until 1991). The Hungarian Civic Alliance (Fidesz), the FkgP and the MDF formed the coalition, led by Chairman of Fidesz Viktor Orbán, governing between 1998 and 2002. The centre-left coalition of the Hungarian Socialist Party (MSZP) and the liberal Alliance of Free Democrats (SZDSZ) led by Chairman of MSZP Gyula Horn was in power between the two right-wing governments, from 1994 to 1998. There were differences in foreign South-Slavic policy between the three governments, but they shared the same strategic priorities. The Ministers of Foreign Affairs were GézaJeszenszky (1990-1994), László Kovács (1994-1998), and JánosMartonyi (1998-2002).

[3]       The new foreign policy doctrine of Hungary was comprehensively outlined relatively late. As a matter of fact, the first attempt in this direction was the External Relations Strategy adopted in 2008, although the above-mentioned principles had been included, from the outset, in some form in certain government programmes and several parliamentary resolutions, inter alia, in Parliamentary Resolution 11/1993 on basic principles on the security policy of the Republic of Hungary (https://mkogy.jogtar.hu/jogszabaly?docid=993H0011.OGY) and Parliamentary Resolution 94/1998 on basic principles on the security and defence policy of the Republic of Hungary (https://mkogy.jogtar.hu/jogszabaly?docid=998H0094.OGY, accessed 11 November 2019).

[4]       According to the population census in 1991, 427,000 Hungarians lived in Yugoslavia, accounting for 1.9% of the total population. The overwhelming majority of Hungarians lived in Vojvodina (339,000 people, accounting to 79% of Hungarians living in Yugoslavia), where they represented 16.9% of the population of the province.

[5]    Szilágyi I., A magyarkülpolitikaés a délszlávtérség 1990 után (The Hungarian Foreign Policy and the Southern Slav Region after 1990), KülügyiSzemle, III/1-2 (2004), 4-26, 4.

[6]    On domestic political reactions see Lenkei G., A Kalasnyikov-ügy (The Kalashnikov Affair), in Gerő A. (ed.), Skandalum. Magyar közéletibotrányok 1843-1991 (Scandal: Hungarian Public Scandals, 1843-1991), Budapest, 1993, 234-250.

[7]       On international reactions see “A fegyvereladásvisszhangjakülföldön” (Foreign Media Reactions to Sale of Arms), Magyar Hírlap(Budapest), 1991. II. 8, 4-5. (A selection of comments on the arms deal in the West’s media.)

[8]    Ch. Bennett, Yugoslavia’s Bloody Collapse: Causes, Course and Consequences, London, 1995, 144; S. L. Woodward, Balkan Tragedy: Chaos and Dissolution After the Cold War, Washington, 1995, 219, 479; L. Silber and A. Little, Jugoszláviahalála(Yugoslavia: Death of a Nation), Budapest, 1996, 150. The arms deal is also mentioned in the memoirs of the two Ministers of Defence (of Yugoslavia and Croatia) concerned; Veljko Kadijević negatively (Moje viđenjeraspada. Vojska bez države, Beograd, 1993, 14, https://www.scribd.com/document/60133441/Veljko-Kadijevic-Moje-Vidjenje-Raspada, accessed May 2016) but Martin Špegelj positively write about it, stressing that it was the first significant arms procurement by Croatia (Sećanjavojnika. Zagreb, 2001, 104., https://www.scribd.com/document/37201893/Martin-Spegelj-Sjecanja-Vojnika, accessed May 2016).

[9]       On the most important statements of the government and the Ministry of Foreign Affairs made in relation to the affair in January and February 1991 see Magyar KülpolitikaiÉvkönyv 1991 (Hungarian Foreign Affairs Yearbook, 1991), Budapest, 1991, 141-143. Tamás Katona, State Secretary for Foreign Affairs, personally visited Belgrade on 11 February to ‘repair the damage’. (The series of Hungarian Foreign Affairs Yearbooks is available at https://library.hungaricana.hu/hu/collection/magyar_kulugyminiszterium_kiadvanyai_magyar_kulpolitikai_evkonyv/.)

[10]    The top military leaders of the YPA and the Ministry of Defence were of different ethnicities on the eve of the Yugoslav crisis (Bennett, Yugoslavia’s Bloody Collapse, 131-132; M. Hadžić, JNA: JugoslovenskaNarodnaAgonija, Beograd, 2004, 107, 240). The Minister of Defence, Veljko Kadijević, came from a mixed Serbian-Croatian marriage, the Deputy Minister of  Defence, StaneBrovet was a Slovene, the Chief of the General Staff, BlagojeAdžić was a Bosnian Serb. The Commanders of the Air Force and Air Defence, Anton Tus (to May 1991 – from September 1991 the first Chief of the General Staff of the Croatian Armed Forces) and ZvonkoJurjević were Croats. They were members of the League of Communists of Yugoslavia and their views were motivated more by their ideological commitment rather than their ethnicity.

[11]    The supplies of arms were terminated to the objection raised by Yugoslavia at the end of October (see below), and the scandal seemed to fade away. Although Veljko Kadijević, Federal Secretary of People’s Defence of Yugoslavia (Minister of Defence), did not reply in the following weeks to any invitations to meetings received from Lajos Für (the Hungarian Minister of Defence also initiated meetings with the Ministers of Defence of other neighbouring states), the arms supply had not entailed any other political consequences until its disclosure, at least according to Hungarian sources. Ante Marković did also not make any reference to the affair on his visit to Budapest (on the evaluation of his visit see ‘Közlemény Ante Markovićjugoszlávszövetségikormányfő 1990. december 6-i látogatásáról [Communication on the visit of Prime Minister of Yugoslavia Ante Marković on 6 December 1990]’, Magyar KülpolitikaiÉvkönyv 1990, 340-341).

[12]    “Bekérették a belgrádimagyarkövettanácsost” (Hungarian Deputy Chief of Mission to Yugoslavia Summoned), Magyar Hírlap (Budapest), 1991. II. 8, 3.

[13]  Jeszenszky G., AntallJózsef, a külpolitikus (JózsefAntall and Foreign Policy), Valóság, 12/46 (2003), 57-75. 59.

[14]  Für L., A VarsóiSzerződésvégnapjai, magyarszemmel(The Last Days of the Warsaw Pact as Seen from Hungary), Budapest, 2003, 272-273, 276-279.

[15]    “Kalasnyikov-ügy: jogerősenvége” (Kalashnikov Affair: Finally Closed), Népszabadság (Budapest), 2003. II. 5, 5. Tibor Miklós was accused of embezzlement of USD 985,000 pre-paid by the Croatians for the third — non-delivered — consignment. He was eventually acquitted in 2003 on the basis that the offshore companies of Astra were unidentifiable, the management of Technika had therefore acted legally when putting this money into the capital of TKV. The Croatian party had brought the action, reducing the positive impact of the arms deal on the appraisal of Hungary in the eyes of the Croatians in the early 1990s.

[16]    “A Kalasnyikov-ügyelsőkézből” (First-Hand Information about Kalashnikov Affair), Népszabadság (Budapest), 1995. IX. 28, 5. (Interview conducted by Đ. Zelmanović with M. Špegelj.)

[17]  “The historic process started in 1989 and lasted until the early 2000s created at least half a dozen serious historic opportunities for any Hungarian government, namely the Antall, Horn or Orbán government, to intervene either by diplomatic means or through use of military force (since Hungary had an army back then, in the 1990s). I firmly state that Hungary, in alliance with Croatia, could have regained the Hungarian territories that had been detached and added to Serbia. […] I can now tell you with hindsight that I took part in the so-calledKalashnikov affair. We supplied Croatia with good-quality weapons and many million pieces of ammunition in 1990, thus supporting the Croatian war of independence against Greater Serbia.” Drucza A., Harmadik Trianon előtt (Heading Towards a Third Trianon), Nagy Magyarország, 1/2009, (interview with ErnőRaffay), http://tortenelemportal.hu/2009/08/harmadik-trianon-elott/ (accessed September 2019).

[18]    “Mađarska je igraladvoličnuulogu. Javno, uglavnom, podržavala je jedinstvoJugoslavije, a stvarnopodržavalapolitikurazbijanjaJugoslavijeuključujućiiilegalnonaoružavanjevojskisecesionističkihrepublikaHrvatskeiSlovenije.”Kadijević, Vojska bez države, 14 (pdf version). BorisavJović, Serbian member (and chairman in 1990-1991) of the SFRJ Presidency, had a similar opinion. In his view, Hungary was a tool in the hands of the United States against Yugoslavia. „Jednojavnopricajuidrugotajnoradei to ne samo SAD, negoiNemačkaiMađarska,  prekokojih SAD ostvarujepolitikurazbijanjaJugoslavijeradisvojihideoloskihistrategijskihinteresa.” B. Jović, Poslednjihdani SFRJ: izvodiizdnevnika, Beograd, 1995, 229.

[19]    It was also mentioned as Croatia’s argument — and the Hungarian party also argued — that the arms delivery could not be considered as illegal import of arms from Croatia’s point of view. Since the legislation of Yugoslavia in force at that time permitted for the republics to import a certain quantity of arms under some specific circumstances, e.g. when federal authorities were unable to fulfil the so-called ‘legitimate’ needs of the federal socialist republics (Špegelj: Sećanjavojnika, 104 [pdf version]). The federal, Serbian and Croatian governments conducted a fierce debate on it. However, it does not justify Hungary’s position, as it was not for the Hungarian government, or any other foreign government, to decide a purely internal dispute of Yugoslavia.

[20]  AngélaSzabó’s book contains data of 64 Hungarian officers and soldiers of the YPA and AFY, who died between 1991 and 1999 (Szabó A., Holtszezon /Dead season/, Novi Sad, 2005). There are only estimates about other losses (civilian victims, Hungarian soldiers of the Croatian armed forces).

[21]  The most comprehensive study of the wars between 1991 and 1995 in Hungarian literature: Juhász J., Magyar I., TálasP. and Valki L., Kinek a békéje? Háborúésbéke a volt Jugoszláviában(Whose Peace? War and Peace in the former Yugoslavia), Budapest, 2003. On Hungarian aspects see in particular: 43-44.

[22]    Szilágyi I., A magyarkülpolitikaés a délszlávtérség 1990 után, 8.

[23]  Erdős A., Adalékok a magyardiplomáciatörténetéhez a rendszerváltozáskorában (Data about the History of Hungarian Diplomacy in the Era of Regime Change), KülügyiSzemle, VIII/1 (2009), 186-211, 194.

[24]    Joint declaration of the Prime Ministers of Hungary and Poland on 8 October 1991, Magyar KülpolitikaiÉvkönyv 1991, 331. Hungarian Prime Minister JózsefAntall argued in the interview with the Der Standard (as the Népszabadság newspaper reported in an article entitled ‘Antall: A Vajdaságügye is megoldásravár [Antall: “The matter of Voivodina still remains unresolved”]’ on 4 July 1991) that the status of Voivodina should also have been reviewed, as it had been added to the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes, and not to Serbia, under the Treaty of Trianon in 1920. The statement could be interpreted as a proposal for the restoration of the autonomy of Voivodina but also as calling in question the territorial belonging of the province. His ambiguous claim might have had the object of testing the waters in relation to the possible opportunities opened by the break-up of Yugoslavia. However, there was no response to his statement from the West. Including the issue of Voivodine on the agenda was not compatible with the state recognition policy of the Western powers after the break-up of socialist federations. Since, on the ground of the legal interpretation of the so-called Badinter Commission, the right of secession was only accepted and recognised for territorial units with republic status of the Soviet, Yugoslav and Czechoslovak federation members to keep disintegration under control.

[25]    Hungarian-Macedonian diplomatic relations were only established on 29 August 1994 due to name dispute between Macedonia and Greece. Hungary took a neutral position on the naming dispute. It took note of the use of the name ‘FYROM (Former Yugoslav Republic of Macedonia)’ but used the name ‘Republic of Macedonia’ in bilateral context. Diplomatic relations with the country were also established using this name (Magyar KülpolitikaiÉvkönyv 1994, 116.

[26]    For further details on Hungarian dilemmas concerning the NATO intervention, see Juhász J., Magyar I., TálasP. and Valki L., Koszovó. Egyválságanatómiája(Kosovo: Anatomy of a Conflict), Budapest, 2000, 296-300, 330-333.

[27]    Parliamentary Resolution 59/1998 (15 October) on the contribution of the Republic of Hungary to NATO action aimed at resolving the Kosovo crisis (https://mkogy.jogtar.hu/jogszabaly?docid=998H0059.OGY); Parliamentary Resolution 20/1999 (24 March) passed as an amendment of Parliamentary Resolution 59/1998 (October 15) on the contribution of the Republic of Hungary to NATO action aimed at resolving the Kosovo crisis (https://mkogy.jogtar.hu/jogszabaly?docid=999H0020.OGY, accessed October 2019).

[28]    Like many other states, Hungary also distinguished between Serbia and Montenegro. The political leadership in Podgorica actually took a neutral position on the matter of the Kosovo war escalated into a tripartite (Serbian-Albanian-NATO) conflict, therefore, while most international sanctions were officially aimed at the Federal Republic of Yugoslavia as a whole, the international community sought to apply real pressure solely on Serbia. Hungary also followed this approach.

[29]    According to preliminary plans, entry into Kosovo from Albania, its nearest neighbouring country, was preferred, but intrusion from Bosnia, Bulgaria or Hungary was also considered (Juhász et al., Koszovó, 346-349).

[30]    According to the surveys carried out by the Medián (one of the leading public opinion research institute in Hungary) on 23-26 April, 54% of the Hungarian population supported the NATO intervention. However, only 34% of the population agreed that ground attack should have been initiated in the event that such air attacks had proved ineffective, and only 11% agreed that Hungarian troops should have participated in the intervention. ‘Tartósbizonytalanságérzet (Long-Lasting Sense of Insecurity)’, HVG (Budapest), 1999. V. 1, 22.

[31]    Chairman and parliamentary group leader of MIÉP IstvánCsurka required to delineate the new Hungarian-Serbian border along the Sombor-Srbobran-Kikinda line (Origo, 2 June 1999, https://www.origo.hu/itthon/19990602amiep.html, accessed October 2019).

[32]    Hungarian foreign policy did not encounter any difficulty in recognising the independence of Montenegro. Since the State Union of Serbia and Montenegro (2003-2006), reconstituted from the Federal Republic of Yugoslavia, was partitioned by amicable agreement and under a scenario accepted by Serbia, Hungary could establish and develop relations in parallel with both republics. This is reflected by the fact that Hungary already opened a representative office – but not yet an embassy, just as a satellite office of the Hungarian Embassy in Belgrade accredited to the Stae Union – in Podgorica on 17 November 2005.

[33]    In 2008 Hungary was again led by the centre-left coalition government of the Hungarian Socialist Party and the Alliance of Free Democrats under Prime Minister Ferenc Gyurcsány.

[34]    An in-depth overview of the processes leading to the recognition of the independence of Kosovo by Hungary is provided in L. Márkusz, Hungarian View on the Independence of Kosovo, in K. Csaplár-Degovics (ed.), These were hard times for Skanderbeg, but he had an ally, the Hungarian Hunyadi. Episodes in Albanian-Hungarian Historical Contacts, Budapest, 2019, 231-254.

[35]    The most important relevant parliamentary resolutions authorising participation are the following: Parliamentary Resolution 114/1995 (12 December) on the participation of the restricted Hungarian Engineer Contingent serving under forces ensuring the implementation of a peaceful solution to the South Slavic crisis (IFOR), (https://mkogy.jogtar.hu/jogszabaly?docid=995H0114.OGY). Parliamentary Resolution 55/1999 (16 June) on the participation of the Hungarian contingent serving under international forces participating in peacekeeping in Kosovo (KFOR), https://mkogy.jogtar.hu/jogszabaly?docid=999H0055.OGY (accessed October 2019).

[36]    On the history of the mission of the Hungarian Defence Forces (MH) in the Western Balkans see Kiss Z. L., Magyarok a békefenntartásban(Hungarians in Peacekeeping), Budapest, 2011, 106-124. On the current Hungarian participation see the relevant pages of the EUFOR and KFOR websites: http://www.euforbih.org/eufor/index.php/eufor-elements/multinational-battalion, https://jfcnaples.nato.int/kfor/about-us/units/ktm, accessed October 2019).

[37]    Former Ambassador to Bosnia and Herzegovina Kálmán Kocsis (former head of the Hungarian civil intelligence, Information Office) led the international monitoring commission of the creation of OSA-OBA BiH (intelligence-security agency of Bosnia and Herzegovina) in 2003-2004. Former Ambassador to Federal Repulic of Yugoslavia JózsefPandur was a member of the EU working group, led by Miroslav Lajčák, set up to mediate in the matter of the independence of Montenegro in 2006 and was Political Chief Advisor to international High Representative for Bosnia and Herzegovina (also Miroslav Lajčák) in 2007-2009. The current Head of the Office of the High Representative in Banja Luka is also a Hungarian diplomat, Marianne Berecz.

[38]  As this study is related to the views and activities of the Hungarian diplomacy and Government on the Yugoslav crisis, it primarily leans on Hungarian sources and publications. (Also, these materials are less known internationally.) Of course the Yugoslav crisis does have great literature. Besides the ones already cited, for example: S. Mesić, KakosmosrušiliJugoslaviju, Zagreb, 1992; L. J. Cohen, Broken Bonds: Yugoslavia’s Disintegration and Balkan Politics in Transition. Boulder, 1995²; S. Avramov, Postherojski rat ZapadaprotivJugoslavije, Beograd, 1997; J. Gow, Triumph of the Lack of Will: International Diplomacy and the Yugoslav War, London, 1997; NATO Aggression Against the Federal Republic of Yugoslavia. Documents Part One, Two, Belgrade, 1999; J. Guskova: Istorijajugoslovenskekrize 1990-2000, I-II. Beograd, 2003; S. P. Ramet, Thinking about Yugoslavia: Scholarly Debates about the Yugoslav Breakup and the Wars in Bosnia and Kosovo, Cambridge, 2005; D. N. Gibbs, First Do No Harm: Humanitarian Intervention and the Destruction of Yugoslavia, Nashville, 2009; R. M. Hayden, From Yugoslavia to the Western Balkans. Studies of a European Disunion 1991-2011, Leiden, 2013.

Filed Under: Histori Tagged With: Prof. Dr.JózsefJUHÁSZ

Promovohet Libri i Autores Shqiptare në Kolegjin e Harvardit, SHBA

October 25, 2021 by s p

24 Tetor 2021 – Libri ‘Barrë dhe Bekim’ i autores shqiptare me bazë në Zvicër, Shqipe Sylejmani, u promovua për herë të parë në SHBA në Kolegjin e Harvardit pranë komunitetit shqiptaro-amerikan.Në një ngjarje dy-orëshe, autorja filloi promovimin e librit të saj para komunitetit prezent me lexime të shkëputura nga novela ‘Barrë dhe Bekim’, të cilat u shoqëruan me pika muzikore shqiptare nën interpretimin e jashtazkonshëm të këngëtares Arjeta Zuta. “Këtë promovim libri ia kushtoj gjyshit tim, i cili ndrroi jetë vetëm një ditë më parë, mirëpo që inspiroi këtë vepër dhe vazhdon të jetojë mes rreshtash të këtij libri dhe në mendjet e lexuesve,” u shpreh zj. Sylejmani teksa filloi ngjarja prmovuese.Shqipe Sylejmani lindi në 1988 në Prishtinë, Kosovë, mirëpo jeton në Zvicër prej moshës 4 vjeçare. Studioi gazetarinë dhe komunikimin në Cyrih ku më pas punoi si gazetare në Zvicër dhe Nju Jork. Që prej 2018-ës, është përfshirë në promovime kulturore si dhe është presidente e asociacionit “Kulturwerkstatt: Techno”. Në librin e saj të parë, novelën ‘Barrë dhe Bekim’, ajo shiqon mbrapa në përvojën e saj të migrimit dhe udhëtimet në vendin amë. “Eventi ishte tejet mbresëlënës. Mendoj që studentet dhe të ftuarit përfituan nga eventi dhe eksperiencat që Shqipja ndau me ne. Promovimi i librit ishte po aq unik sa dhe libri.” tha Gred Braho, Kryetar i Asociasionit të Studentëve Shqiptar në Harvard. Ngjarja u mbështet nga Shoqata e Studentëve Shqiptarë të Kolegjit Harvard, e cila ka për qëllim të bashkojë studentët me origjinë shqiptare dhe studentët e interesuar për kulturën shqiptare, historinë dhe çështjet bashkëkohore. Në një bashkëbisedim përcjellës, pjesëmarrësit ndanë mendimet dhe pikëpamjet e tyre mbi çështjet dhe vlerat shqiptare, sfidat e identiteteve paralele, si dhe identifikimin kombëtar. Ndër tjera, Sokol Lushllari nga organizata MAAS BESA tha se është e rëndësishme për të që të ruaj kulturën dhe traditën shqiptare, dhe se duke qenë prezent në ngjarjen promovuese të librit ai dhe të tjerët po ndihmojnë të ruajnë dhe promovojnë atë.

Filed Under: LETERSI Tagged With: Shqipe Sulejmani

  • « Previous Page
  • 1
  • …
  • 10
  • 11
  • 12
  • 13
  • 14
  • …
  • 55
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • Kontributi shumëdimensional i Klerit Katolik dhe i Elitave Shqiptare në Pavarësinë e Shqipërisë 
  • Takimi i përvitshëm i Malësorëve të New Yorkut – Mbrëmje fondmbledhëse për Shoqatën “Malësia e Madhe”
  • Edi Rama, Belinda Balluku, SPAK, kur drejtësia troket, pushteti zbulohet!
  • “Strategjia Trump, ShBA më e fortë, Interesat Amerikane mbi gjithçka”
  • Pse leku shqiptar duket i fortë ndërsa ekonomia ndihet e dobët
  • IMAM ISA HOXHA (1918–2001), NJË JETË NË SHËRBIM TË FESË, DIJES, KULTURËS DHE ÇËSHTJES KOMBËTARE SHQIPTARE
  • UGSH ndan çmimet vjetore për gazetarët shqiptarë dhe për fituesit e konkursit “Vangjush Gambeta”
  • Fjala përshëndetëse e kryetarit të Federatës Vatra Dr. Elmi Berisha për Akademinë e Shkencave të Shqipërisë në Seancën Akademike kushtuar 100 vjetorit të lindjes së Peter Priftit
  • Shqipëria u bë pjesë e Lidhjes së Kombeve (17 dhjetor 1920)
  • NJЁ SURPRIZЁ XHENTЁLMENЁSH E GJON MILIT   
  • Format jo standarde të pullave në Filatelinë Shqiptare
  • Avokati i kujt?
  • MËSIMI I GJUHËS SHQIPE SI MJET PËR FORMIMIN E VETEDIJES KOMBËTARE TE SHQIPTARËT  
  • MES KULTURES DHE HIJEVE TE ANTIKULTURES
  • Historia dhe braktisja e Kullës së Elez Murrës – Një apel për të shpëtuar trashëgiminë historike

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT