Archives for June 2022

VATRA TELEGRAM URIMI PRESIDENTIT TË SHQIPËRISË Z.BAJRAM BEGAJ

June 5, 2022 by s p

I nderuar President i sapozgjedhur i Republikës së Shqipërisë z.Bajram Begaj

Federata Panshqiptare e Amerikës “VATRA” ju uron me rastin e zgjedhjes suaj në detyrën e lartë të Presidentit të Republikës së Shqipërisë dhe ju dëshiron suksese në përmbushjen e detyrës kushtetuese.

Federata Vatra shpreh bindjen se Ju si President do të ushtroni ndikim të fuqishëm në kryerjen e reformave në Shqipëri, balancën e pushteteve, forcimin e institucioneve kushtetuese dhe rrugëtimin europian të Shqipërisë.

Z. President, shërbimi me ndershmëri dhe përkushtimin ndaj Atdheut, Detyrës dhe Kombit, në mbrojtje të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, Sovranitetit Kombëtar e të drejtave të shqiptarëve brenda e jashtë Atdheut, do të jenë parime të shenjta në të mirën e zhvillimit të vendit dhe unitetit kombëtar.

Z. President Vatra do jetë kurdoherë një mbështetje e fortë e axhendës suaj Presidenciale për forcimin e marrëdhënieve me SHBA dhe thellimin e bashkëpunimit me diasporën shqiptare.

Zoti ju bekoftë në misionin tuaj.

Me respekt dhe nderim

Kryetari i VATRËS

Elmi Berisha

FAITH IN GOD and LOVE of the COUNTRY

June 4, 2022 by s p

A harrowing testimony of the Communist terror in Albania (1944-1991). The crucifying of the patriotic family of Ilia Dilo Sheperi and the resisting solid basis of Albanian patriotism.

(Translator’s note: In an exclusive interview for the Albanian-American newspaper DIELLI organ of the Panalbanian Federation of America VATRA (September 2021, Nr. 09) Eduard Margarit DILO describes in Albanian the tragic persecution of his entire family under the Communist regime in Albania, now in English for the benefit of those not familiar with the Albanian language. The details are shocking and their nature anti-human, bordering on barbarity with deadly results. (Prof. Sami Repishti PhD)

By: Sokol Paja

The history of the persistent persecution of the DILO family

The patriotic political position of my deceased grandparents, Ilia Dilo Sheperi and my grandmother Sava Rruci, of the Aristidh Rruci family, is now a well-known page of Albanian history. Although during the WWII years my family was one of the main supporters of the leaders of the freedom fighters, most of them former students of my grandfather, Ilia DILO Sheperi, and in spite of the fact that our house was among the first to be burned down by the Fascist occupiers, my family could not escape the rage and the cruel persecution of the gangs of Communist criminals who took over the government at the end of 1944.

With all due respect to truth and to documentation we can conclude that the punitive expeditions used by the Communist criminals to eliminate “the undesirables” for nearly 50 years could not exclude the family of Ilia Dilo Shdeperi from their genocidal punishment. Why? Because the DILO Sheperi family was a patriotic family that could not operate with the Serbo-Slavic dominated clique installed in power.

Here are some facts

When Enver Hoxha (leader of the Communist movement in Albania) was trying to form the General Staff of the National-Liberation Army (Communist) he wanted to arrange a meeting with Jani DILO (former officer of the King’s Army) in Tirana. After the General Staff was formed, he told Mr. Dilo: “We need a capable commander who is also fluent in several foreign languages to talk to foreign visitors, and I have thought of you as being the man.” “I would happily fight jointly with you,” Jani DILO responded, “but we cannot abandon the region of Kosova, presently under the Serbian yoke.”

This was the latest encounter with Jani DILO’s old high school classmate in Gjirokaster and Korçe, who was the lucky one to win the battle. “The ‘Mukja Agreement’ was violated even before the ink was dry, and it was denounced as ‘treason’ after the brutal intervention of the Yugoslav agents.

Thus, civil war began in Albania!

The price of this war was very heavy, not only for those who lost, but also for those who won. And, the victors were the enemies of the Albanian Nation.

The origins of the Communist vendetta

November 1944. The Government of Enver Hxha entered Tirana, capital of Albania. Qirako and Margarit DILO were called and told that their employments were terminated. They were working in different places, both in Tirana. Qiriako was chair of the Division of ‘Hipotheka’ registration of immobile properties at the Ministry of Finance; Margarit as chairman at the Office of Contruction in the Ministry of Public Work. Both technical civil service jobs with no relations to politics.

Educated with the principles of occidental philosophy, they resigned and left the offices where they were working. Forced to make a living for their families, they began to work in small commercial activities with success, and were happy to provide the means for 12 members of their families living with them in Tirana.

In March 1946, Qiriako and Margarit were called at the office for urbanization and were told to leave without delay and resettled in Sheperi with the entire family. The order was irrevocable. In the case of disobedience, they would be arrested. At the same time Koço DILO was serving in the Army, communication services in Tirana were transferred to the border guard units of Peshkopi. All members of their families went straight to the village of Sheper and found refuge in the only cabin that was saved from burning during the war.

To survive, they began to work as farmers. During the month of June 1946, Mihal and Margarit were appointed veterans in the District’s Office of Husbandry; Margarit, as an engineer in the Construction Enterprise of the District. With these appointments, the situation of their families was substantially improved. Encouraged, they began to reconstruct the burned sections of their buildings and members of the family in Sheper began living in satisfactory conditions for those times.

Communists sentence to death Jani DILO.

In 1947, the Communist Government made the list of the “enemies of the people” sentenced to death in absentia, and the name of Jani DILO was there (introduced as one of the leaders of Balli Kombetar, the Nationalist Organization). Officials of the State and of the Security Police exercised great pressure to convince our family to invite the emigrating Jani DILO to return to Albania. We answered that they had no contact with Jani DILO and that they were not aware of his whereabouts.

In October 1947, Margarit was arrested. After 40 days and nights of terrible torture, he was brought to the Court, a closed-in office, with closed doors in a room inside the Medieval Fortress of Gjirokaster. A military Kangaroo Court sentenced him to two years in jail for having sabotaged the elections of 1945, and damaged the “friendly” relations with Yugoslavia, as well an agent of the Anglo-American agencies etc.

He spent his two years in jail in the fortress of Gjirokaater as well as in the heavy work of irrigation in Maliq, Vloçisht of Korçe and Muzeqeja. His body weight was reduced from 85 kg the day of his arrest to 42 kg the day of release. I remember as a child the burn marks from a hot iron that torture had left on him, mainly on the arms and legs. In 1948 Qiriako was arrested and tortured for three days at the Police Station of Topove (Zagori).

The accusation for keeping unauthorized weapons, as well as the accusation for having hidden the gold of Aristidh Ruçi, failed because of the impossibility of finding a witness for the weapons. In the meantime, the Communist Security organs had hidden one piece in the cottage next to the house used for sheltering the milking cows of the Qiriako family, and that the gold was found to be in the house of political commissaire of the Office of Internal Security. Qiriako was released! In 1950, Margarit married my mother Viktori Xhamballo, sister to two fallen heroes Pano Xhamballos, imporftant figure of the National-Liberation Army (killed in Mirdite on September 1, 1944 under suspicious circumstances) and of Spiro Xhamballo, executed by the Nazis in the internment camp of Prishtina. When the news of the engagement became public, my mother was ordered to go to the Town Hall, where Mihal Bisha, former secretary of the Party Committee at that time, and the Public Prosecutor, Subi Bakiri, pressured her to reject the engagement. My mother refused. Then, the officials threatened that she would be punished together with all the members of the DILO family. “Mother Party” kept the promise by persecuting not only my mother but us too, her children.

Koço DILO is sentenced

In 1970, arrested in Fier Koço DILO, the younger son of Ilia DILO was accused of trying to escape from the country. He was tortured for 105 days secretly, and sentenced to 10 years in jail. He was sent to Spaçi forced labor camp in Mirdita. I want to stress that in every arrest or imprisonment done to our family, the Communist Government sequestered everything including the personal customs of everyday, all food found in the house, and daily family objects, as well as the dowery of unwed young ladies.

Eduard DILO: His young years!

One expression: a terrible experience that I wish no child in the world should go through!

In the year I was born, the collectivization of the village began. My father resolved to be a member of the agricultural collective because he was sick. Unable to do fieldwork, he did not oppose the forceful seizure of the land and of the few animals our family possessed. Immediately after that punitive measure the dictatorship took steps against my parents and his small children. The contingent of corn that the State gave to each member of the family was suspended; after that with the opening of bakeries, our purchase of the daily bread was forbidden. We were not allowed to own a milking cow or a goat.

Some leaders of the agricultural collective were selected by the Government and proved to be extremists, the same as those later on in our country. After graduating from high school, we “children of the enemies of the people” (this is the qualification used by the government and the Secret Police based on the instructions of our “mother party,” Margarit DILO) had been seeking shelter by some family friends in various towns. After an examination of my dossier, I found and have preserved the story of our persecution by the Secret Police of members of the DILO family. It’s here that I discovered the explanation of the several school expulsions during my high school years; thanks to the assistance of our many family friends I succeeded in graduating from high school. I started it in Fier, then in Tirana, Gjirokaster, and finished again in Fier. I would like to stress the affection of my schoolmates who surrounded me, the warmth and the care of the teachers who never treated me differently from others. This honest contingent of our society encouraged me to reveal the talent displayed by our DILO generation.

Yet, all doors of higher education were closed to us. My mother, with the high school diplomas of her highly achieved children, kept knocking on every possible door. She contacted friends of her brother holding high positions in the Government, but was unable to find an opening at the university for any of her children. For the sake of truth: I want to declare that from a meeting with a friend of her brother Pano, now a high official of the Party, she received an answer from the functionary’s wife, contained in a letter sent by the Party organization of the village in Zagori. There, the Dilo family was ordered to send all their children to the village, otherwise they would be sent to the mountainous village of Spaç, the same place where their uncle was suffering his punishment.

Fortunately, this piece of mail was erroneously delivered to the office of my cousin, a high official of the Party in Zagoria. Presently, this document is in our own possession together with many other “accusative” reports sent to places where some relatives were working and filling important party positions in Zagoria.

All over Albania there were honest people who cried the fate of their Fatherland, and independently of their participation in ruling the country, their consciences did not approve of the injustices committed to the population.

With the fall of Communism in Albania (1991) we were informed of the accusations that brought our suffering; we succeeded in finding and collecting “the characterizations,” a term used by the Party to identify “the enemies.”

Primitive vendetta: the disgraceful exhumation of the remnants of Ilia DILO Sheperi

1960! As a result of the exacerbation of “the class struggle” in Albania, a movement among the political emigrees was formed to overthrow the criminal bands ruling over the Albanian people. The reasons for the failure are now public knowledge. After the defeat, some emigrants began to cause problems for the Albanian embassies. The smart rulers of that country began to plan new persecutions for the family DILO. Why?

Because in their mentalities, these mediocrities began to think that in the case of a liberation day, our DILO family will revenge against them. The organs of the State Security pursuing the instructions of the highly placed functionaries accused our uncle Jani DILO of being one of the top organizers. They contacted members of our family and tried to convince them to persuade our uncle to return to Albania. For this, they arrested our uncle Koço DILO as a hostage accused of attempting to escape. The investigation officers began to prepare the public opinion that he would be executed. Our uncle Jani, a prominent figure in the State where he lived, sent a letter to Enver Hoxha, Mehmet Shehu, and a copy to his family where he clarified his political position and requested to cease the persecution of his family.

Pressure from the Political Police on our family and total Isolation

At this point my father passed away at the age of 62. The Party and the Secret Police prevented members of the family from accompanying the dead to the cemetery or to receive condolences from friends and neighbors alike. They also forbade the opening of the grave. Our family dug the grave, and the coffin was carried by them. Although a minor, I helped in digging and carrying the coffin on my shoulders. The insatiable cannibalism of those monstrosities (since I cannot call them “humans”) that were leaders of the Party and the State ruling over our country reached the point of exhumation of the remains of our grandfather, Ilia DILO Sheperi. Outraged, my uncle Qiriako DILO informed Enver Hoxha about this vandalism, reminding him that sacrilege against a deceased person is forbidden in every corner of the world. The “letter” reached the leader. He then sent the “letter” to the Central Committee of the Party for verification. For ten consecutive years, sons and daughters of Ilia DILO Sheperi dug the graves of their dead members and carried the coffins on their shoulders.

One detail for the young generation of Albanians: the daughter of Ilia DILO Sheperi, Viktori DILO, celebrated as “Teacher with Merits” had a long line of followers accompanying her coffin on its way to the village, with wreaths and flowers in abundance. In Sheperi, when we passed in front of the House of Culture with the coffin on our shoulders, the loudspeakers began transmitting the song “This is the sword that hangs over the heads of all enemies in the world.”

The formation of “the new man” with cannibalistic tendencies.

In the village of Nivan (Zagoria) Enrik Qiriako DILO was arrested by four criminal policemen- the Security Officer, the Policemen of the zone and two informers. All this in the presence of the victim’s mother, the old lady Ifi Hartito DILO, his sister and his brother. After having laid him down on the floor, the four began beating him up. While tied up tightly, he was mounted on the truck to be sent to the Section for the Internal Affairs (Secret Police). The policemen tore down his shirt and used it to tie the bloody hand wounds so that he could not dirty the truck. After two months spent in the dark cells constantly tortured (including the electroshocks) in the building of the Police Headquarters in Gjirokater, they threw him in the psychiatric hospital located in Elbasan.

The first days of democratic regime -the assassination and destruction of mother Kaliopi Dilo ‘s corpse at the entrance of the house

In 1991, our uncle Oresti DILO, M.D., was made part of a group of Albanian-American businessmen invited by the Albanian Government to report on Albania. He promised to the Albanian Government that he would invest good amounts of capital for his native Country. Upon return to the United States, he managed to send a group of specialists to Albania to coordinate the activities in investments. At that time, a secret hand in our Sheperi, known as “the black hand,” distributed propaganda leaflets stressing that if the communist government is overthrown, a wave of vendetta will succeed. In those lists of people was also the name of our old mother Kalopi DILO, who lived alone in the house of DILO.

One dark night, at the end of January 1991, a group of criminals executed the old lady at the entrance of her house. This execution, reminds us of the early days of barbarity performed with canes, gorging eyes, and cutting the throat with a sharp knife. In order to lose the traces, they threw acid on her head. Officials of the Police and the investigating officer, who was in charge of this experience to cover this never-before-seen crime, wanted to cover the crime by suggesting that her head was damaged by the biting of the house’s dogs. However, after the insistence of the villagers the Police were forced to arrest the accomplices. At the Court session held in Gjrokaster there was a tendency to be lenient with Communist criminals. Yet, under the pressure exercised by the audience the Court gave sentences from 2 to 14 years in jail for the members of the terrorist group.

The local press treated this crime as “Adolescence and Gold Fever”

It’s really sad! How can they be treated as adolescents as 40 and 25 years-olds? How could a treasury of gold in houses searched, perquisition, finally sequestered by Government police several times?

In the house of Mother Kaliopi only 2.000 old leks (ca. $ 20) were found. One year later after the intervention of a government official in charge of “restoring justice,” the criminals were let go. Pursuing the instructions of the new law to move freely, most of what was left of the DILO family emigrated to different countries. Thirsty for education after so many years of denial of their schooling, in spite of the difficulties presented by the life of emigration, they did their best. They did the impossible to educate their children and to see them filling the university halls with success. Today, in the two continents of Europe and America, 11 (eleven) sons and daughters of this victimized family give their intellectual contribution. As for us, victims whose right to education was denied and left without higher education, contributing in the fields of their choice, talented people, are today proud that emigrating succeeded in achieving their goals through their young generations.

Message as an Offer for Reconciliation

I take advantage of the situation to relay my message to my Albanian people and the following generations. I look back and recall the advice of our deceased parents, uncles, aunts: times change sons and daughters, but you shall never lose sight: of our country to progress we need education, education, education and tolerance. Do not do to others what they did to you, because violence brings violence, and violence is the product of barbarity.

*****

(This essay was initially published in the newspaper DIELLI, dated September, 2021, vol. 112, No. 09. Issue N0. 2166-9139).

KONICA, SHPIRTI I DEMOKRACISË DHE “VATRA”

June 4, 2022 by s p

Anton Cefa/

Ndërgjegjja koniciane – baltë shqiptare e shpirtësuar në Evropë – aq e pasur në përmbajtjen e saj, duket se një ndër dimensionet kryesore pati demokracinë: demokracinë në ideal, demokracinë në formim, demokracinë në veprim. Prandaj, atdhedashës në zemër, liberal në shpirt dhe demokrat në bindje, siç qe, Konica e quajti veten të përgjegjshëm për të mëkuar e mbrujtur parimësinë dhe edukatën demokratike në shpirtin vatran dhe në atë shqiptar, në përgjithësi.

Përgjegjshmërinë për ta njëmendësuar shpirtin demokratik në ndërgjegjet shqiptare, ai e realizoi në dy rrugë: në punën e drejtpërdrejt në gjirin e “Vatrës”, dhe duke ndikuar në gjendjen në Shqipëri. Konstatimi i parë që bëjmë në këtë rrafsh është ky: “Vatra” u konceptua dhe funksionoi si organizatë thellësisht demokratike; ajo u formësua si shkollë e mësimit dhe e stërvitjes demokratike. Qe shpirti demokratik i udhëheqësve të saj, sidomos i Nolit dhe i Konicës, që frymëzoi jetën, tharmoi bëmat, jetësoi sukseset dhe skaliti historinë e saj aq të frytshme e pozitive për historinë tonë kombëtare.

Dy janë kushtet e karakterit demokratik të një organizme shoqërore: ligjëshmëria e miratuar demokratikisht dhe rigoroziteti i plotë i zbatimit të saj. Rregullorja dhe zbatimi i saj me përpikmëri kategorike në kohët e arta të jetës së “Vatrës” dhe, në njëfarë mase, edhe më vonë, përbëjnë dëshminë më të qartë e më të plotë të strukturës ndërtimore dhe të veprimtarisë demokratike të kësaj organizate. Në nyjën 73 të Kanunores dhe Rregullores së saj, thuhet: “Çdo njeri që pranon të jetë anëtar i Vatrës zotohet t’i bindet Kanunores dhe Rregullores pa nonjë bisedim”.

Për konkretizim të jetës demokratike të “Vatrës” mund të sjellim këtu ndonjë shembull nga organizimi i kuvendeve. Kuvendi ishte organi më i lartë vendim-marrës i Federatës. Në kuvend zgjidhesh komisioni qëndror që drejtonte veprimtarinë e “Vatrës” në hapësirën kohore mes dy kuvendeve. Kuvendet bëheshin çdo vit, zakonisht në muajin e korrikut, dhe zgjasnin disa ditë. Në kuvend mblidheshin delegatët e zgjedhur nga degët, simbas udhëzimeve strikte të kanunores. Mbledhja hapej nga kryetari i “Vatrës” dhe më pas zgjidhej drejtuesi i kuvendit (chairman-i), sekretari, kontrollorët dhe reporteri. Drejtuesi i kuvendit ishte i plotfuqishëm. Me interes për karakterin e funksionimit demokratik të kuvendit është fakti që në të merrte pjesë komisioni qëndror i “Vatrës”, por pa të drejtë vote, e cila i takonte vetëm delegatëve. Komisioni “munt të marrë pjesë në bisedimet vetëm për të dhënë shpjegime”, thuhet në nyjën 36, f. 8. Drejtues i kuvendit të vitit 1916 u zgjodh Kosta Isak dhe sekretar Ndreko Stavrua. Siç na e tregon Gurrazezi në “Historinë e Federatës”: “Në sesionin e katërt u ashpërsuan bisedimet dhe delegatët kërkuan daljen e zyrtarëve të Vatrës (d.m.th., të komisionit qëndror; sqarimi im, A.Ç.) dhe të Kristo Dakos jashtë nga kuvendi, q’ashtu të bisedojin në qetësi.” Kështu u nxorën jashtë kryetari dhe themeluesi i “Vatrës”, Fan Noli, bashkë me anëtarët e tjerë të komisionit qëndror dhe Kristo Dako, delegat i degës nr. 10, Southbridge, Mass. Në këtë kohë Noli dhe Dako kishin mosmarrëveshje me njëri-tjetrin për probleme të ndryshme, sidomos të orienntimit dhe veprimtarisë politike të “Vatrës” dhe Dako kishte ambicie për t’i zënë vendin Nolit. Ata u thirrën të bënin pjesë në mbledhje vetëm mbasi u krijua atmosfera e nevojshme për vazhdimin normal të punimeve. Në fund, kuvendi zgjodhi si kryetar Vatre Kolë Tromarën. Duke folë me admirim për funksionimin demokratik të kuvendeve, Gurrazezi ka shkruar në “Dielli” në v. 1974: “Ahere kish vërtet rregulla parlamentare në Vatrë”.

(E themi këtu, ndër thonjëza që në jetën e “Vatrës” herë pas here i kushtohej rëndësi edhe anës ceremoniale të veprimtarive. Mbas përfundimit të Kuvendit të v. 1917, i cili zgjati 12 ditë dhe u zhvillua në 19 sesione; “Komisioni i vjetër – siç na e tregon Gurrazezi, – i dorëzoi zyrat e Vatrës Komisionit të ri . . . Kur u bë cermonia e dorëzimit të zyrave kryetari i vjetër i dorëzoi Flamurin e Vatrës kryetarit të ri, dhe mbajti një Fjalë të shkurtër. Kryetari i ri u përgjigj kështu: ‘Z. Kryetar: Flamurin që më jipni sot në dorë përpara këtyre zotërinjve dhe shokëve të nderuar është i vetëmi që valon kryelartër dhe i patundur nga fortunat armike dhe nga rebeshi i Luftës Evropiane, i vetëmi dhe m’i shtrenjti Flamur i lirë mi të vetëmen fortesë kombëtare të çelniktë t’ Amerikës. Flamurët dhe fortesat e tjera kombëtare brenda dhe jashtë Shqipërisë kanë rënë dhe i kemi qarë njërën pas tjatrës pa ngushëllim. Po ky s’ka rënë dhe as që do të unjet kurrë sa kohë që rron një Shqipëtar në këtë Republikë të madhe, edhe Ky Flamur do t’i përmbledhë, do t’i organizojë dhe do t’i udhëheqë forcat kombëtare të arratisura në luftën e shenjtë për të çliruar dhen’ e stërgjyshërve. Lufta e këti Flamuri, e kësaj fortese dhe e ushtarëve trima të saj do të mos pushojnë gjer sa të ngulet shigurisht dhe të rrënjoset i paçkulur në Shqipëri Flamuri i Skendërbeut . . . ”. Shënojmë këtu që kryetari i vjetër qe Kolë Tromara, kryetari i ri që u zgjodh në këtë kuvend qe Fan Noli.).

* * *

Nënshtrimi ndaj ligjit të vendosur demokratikisht përjashton qëndrimet revolucionare. Në rregullore i është mëshuar një çështjeje të tillë. Aty thuhet, në nyjën 7: “Një njeri që beson në përmbysien e Guvernës Amerikane me mjete revolucionare, ose kriminale, ose të pakanunëshme në çdo mënyrë që qoftë, nuk pranohet si anëtar i Vatrës; dhe në qoftë se ka qenë pranuar nga lajthimi ose nga mosdija e një zyrtari, emëri i tij do të shuhet nga lista e anëtarëve.” Dhe në nyjën 8: “Një njeri që ka marrëdhënie me revolucionarë, që i përkrah këta me para ose me artikuj ose me konferenca ose me çdo mënyrë tjatër, nuk pranohet si anëtar i Vatrës edhe sikur vetë të jetë njeri i ndershëm e i urtë dhe faji i tij të jetë vetëm një faj moskuptimi. Në qoftë se një njeri i këtillë u-pranua më parë si anëtar i Vatrës, do të shuhet nga lista e anëtarëve.” Po kështu, në lidhje me gazetën “Dielli”, në nyjën 45 thuhet: “Fryma e gazetës do të jetë përparimtare, po antirevolucionare.”

Konsekuenca në parimet demokratike të organizimit shtetëror dhe shoqëror e ka karakterizuar jetën dhe veprimtarin e Konicës. Nëse Namik Resuli e pati quajtur atë “i pari toskë që trashëgoi mendësinë e një populli evropian”- siç e kemi përmendur më parë, Qerim Panariti, botuesi i veprës postume të Konicës: “Albania: The Rock Garden of Southeastern Europe and other Essays”, në Fjalën hyrëse: “Faik Konitza: One Man Crusader”, ka shkruar: “Konica qëndroi në Shqipëri gjatë gjashtë muajve të mbretërimit të Wilhelm Wiedi-it, … por refuzoi çdo pozitë qeveritare; megjithëse ai ishte udhëheqësi i parë i Shqipërisë dhe eksponenti më agresiv për një Shqipëri demokratike.” Më poshtë, Panariti na tregon se si Konica “duke diskutuar ndër kafene – në këto mjedise të përhershme politike ballkanase – u fliste shqiptarëve mbi të ardhmen e Shqipërisë, sipas metodës së bisedimit sokratik. . . . Kështu në një rast, ai shpenzoi dy orë duke shpjeguar formën angleze të qeverisjes parlamentare.” Megjithëse larg Shqipërisë, Konica dha një ndihmë vërtet të vlertë në vrullin më të fuqishëm të lëvizjes demokratike të vendit tonë, në vitet 1921-1924, duke mbështëtur me penë luftën e opozitës demokratike, të drejtuar nga Noli, Gurakuqi e Vinjau, kundër qarqeve çifligare-konservatore të kryesuar nga Zogu.

Gjatë këtyre viteve, “Dielli” qe ndaluar të hynte në Shqipëri, pikërisht për shkrimet e Konicës. Përmendim këtu diçiturën e një kartuni të Konicës, botuar në “Dielli”, më 2 qershor 1923, lidhur me zgjedhjet parlamentare – (thirrje që tingëllon aq aktuale edhe sot e kësaj dite, kur Shqipëria është bërë lojë e deputetëve ish-komunistë): “Popull! E ke në dorë shpëtimin t’ënt. Në të pëlqen të vuash nga uria, nga sëmundjet dhe të gjitha të ligat, dërgo në Parlament hajdutët dhe larot. Në dëshëron bukë, shëndet dhe prehje, dërgo në parlament njerës të mirë dhe të pastër”.

Për vrasjen flagrante të tribunit demokrat Avni Rustemi, Konica botoi disa artikuj, në njërin prej të cilëve shkroi: “Vdekja e Avni Rustemit, deputet i vrarë në kryeqytet brenda, nënë syt’ e gjykatores ushtëriake dhe të përfaqonjësve të huaj, shtie një dritë të shëmtuar mbi ndodhjen e punëve në Shqipëri.”

Por kur lëvizja demokratike hyri në rrugë të gabuar, mbas vrasjes së Avniut, ai i kritikoi dhe i denoncoi ashpër miqtë e shokët e tij. “Vatra – shkruan Gurrazezi – i dha përkrahjen asaj guverne (është fjala për qeverinë e dalë nga Lëvizja e Qershorit, shënimi im, A. Ç.) gjer në pikën e fundit, jo se e deshi aqë shumë, po vetëm për hatërin e Fan Nolit që e kryesonte, i cili kish qenë udhëheqësi i dashur i Vatrës. Vatra e këshilloj guvernën të bënte zgjedhje të përgjithëshme q’ashtu të quhesh ‘guvernë legale’ e zgjedhur nga populli, dhe jo revolucionare që hipi në fuqi me forcë . . . Këshilla e Vatrës ra në vesh të shurdhër . . .” Dhe më poshtë: “Vërtet Vatra i dha përkrahjen asaj guverne, po dhe organi i saj nuk ia kurseu kritikat kur e desh nevoja. Për shembull, kur u-muar vesh se në Tiranë po bëheshin lëvizje partish politike të ra nga njerëzit që shkaktuan gjakderdhjen e Qershorit, Dielli botoi një artikull të gjatë dhe të fortë kundra atyre njerësve, të shkruar nga kryetari i Vatrës Faik Konitza me titullin: “Komedia e partive, dhe reziku që qëllon në derë të theaters. Heqim për ribotim nga ay artikull këto radhë: ‘Nuk është nevojë të shikojmë shemblla në histori të shkruar, arrin të hedhim një sy në historin’ e sotme, për të kuptuar se Shtetet, si njeriu, lindin, riten dhe vdesin, – ca vdesin që në foshnjëri, nga sëmundjet ose nga aksidentet. Në qoftë se anarkia, e cila mbretëron që katër vjet e tëhu në Shqipëri, vazhdon dhe ca kohë, ahere optimisma s’ka vend dhe trembem se diç do të ngjasë. Le të kemi shpresë se të vetë-qojturve ‘udhëheqës’ do t’u vijnë menttë dhe punët do të shtrohen. Po në qoftë se e papritura ngjet, në qoftë se Shqipëria – fjalë fatale – vdes, ahere munt pa çpifje të shkruajmë këto fjalë në gur të varit të saj: ‘U-ngjall nga idealistët, U-ruajt nga rastet, U-vra nga politikanët”. (Ky artikull, fragmente të të cilit janë bërë proverbiale në kujtesën shqiptare, u botua në “Dielli” më 6 dhjetor 1924).

Luftën kundër krahut konservator e reaksionar të politikës shqiptare në këtë periudhë, ai e zhvilloi edhe në atdhe, kur Vatra nën drejtimin e tij, botoi gazetën “Shqipëtari i Amerikës” (1922-1924), e cila u përpoq të edukonte shqiptarët me principet dhe respektin e dashurinë për demokracinë amerikane dhe institucionet e saj.

Por edhe në qëndrimet e tij ndaj Lëvizjes Revolucionare të Qershorit, tek Konica u vërejtën lajthitje. Kur në ditët e para të fillimit të kësaj Lëvizjeje, Noli i dërgoi “Vatrës” telegramin: “Ushtëria Kombëtare merr masa për çarmatosjen e bashibuzukëve të Tiranës.”, botuar në “Dielli, më 3 qershor 1924, Konica si kryetar i “Vatrës” dhe editor i “Diellit”, i përgjigjet: “Lutemi bëni të njohur ushtërisë kombëtare simpathitë t’ona prej zemre për veprimin patriotik të saj”. Dhe po ashtu, kur nolistët u futën në Tiranë, Konica dërgoi telegramin: “Boston, 12 Qërshor 1924 – Vatra uron ushtërinë kombëtare dhe udhëheqësit civilë e ushtarakë të revolucijes shpëtimtare për suksesin e çkëlqyer…”

Gjithsesi, aq i ashpër dhe arrogant kur shfrynte kundër politikanëve konservatorë, aq tolerant qe në mbrojtjen e parimeve demokratike. Më 11 mars 1924, me rastin e atentatit kundër Zogut, ai i dërgoi këtij të fundit këtë telegram: “Mora vesh lajmin e të shtimunit për vrasjen tuaj. Ndonëse kundërshtar politik, gëzohem për së tepërmi që shpëtuat.”

Marrëdhëniet e Konicës me Zogun më vonë karakterizohen, gjithashtu, nga parimësia demokratike dhe interesat e atdheut. Kur erdhi për herë të dytë në Amerikë për të marrë drejtimin e “Vatrës”, në v. 1921, ai filloi një fushatë të egër kundër Zogut dhe klikës së tij, që mbas 1920-s kontrollonin plotësisht Shqipërinë. Por Konica, që u kishte sugjeruar atdhetarëve shqiptarë që ngritën flamunrin dhe shpallën pavarësinë “të mos krijojnë një shtet oriental”, “të mos ngrenë një Turqi të vogël në Shqipëri”, “të mos ngrenë një bina të re me qereste të vjetër”, e shihte me dhimbje të thellë në shpirt se “mbeturinat e Turqisë u kthyen në Shqipëri, u shtruan këmbëkryq në kolltuqe dhe filluan të çqeverisin Shqipërinë sikurse kishin qeverisur Turqinë më parë.”

Kur Zogu në vitin 1925 u bë president, Konica u vu në shërbim të tij. Motivacioni: Zogu na mundi ne dhe luftën tonë dhe, si rrjedhim, të vazhdojmë luftën kundër tij nuk ka kuptim dhe, ajo që është më e rëndësishme, nuk është për të mirën e vendit. Për këtë qëndrim, shumë atdhetarë demokratë, antizogistë e antimonarkistë e denoncuan. Panariti, duke iu qasur këtij problemi, ka shkruar: “Në mbrojtje të tij, njeriu mund të shtojë që ai kishte iluzionin se mund të ishte një faktor frenues i regjimit tiranik të Zogut. Fatkeqësisht, influenca e tij mbi Zogun qe relativisht asgjë. Por, kur u shpall Zogu mbret, ai edhe pse ishte në shërbin të tij dhe vazhdonte të përfaqësonte Shqipërinë në Amerikë, e shprehu haptas pakënaqësinë e tij.

Marrëdhëniet e tij me Zogun dhe vlerësimin e tij për monarkun, Konica i ka treguar në esenë: “Farewell to Zog’s Albania”, botuar nga Panariti në librin: “Albania: The Rock Garden of Southeastern Europe and Other Essays”. Me interes për problemin që po trajtojmë është biseda mes Konicës dhe Abdyrrahman Krosit, që shoqëroi motrat e Zogut gjatë vizitës në Amerikë, në v. 1938. Ndër të tjera, Konica i thotë: “I thuej mbretit që sido qofshin kritikat e mia për regjimin e tij, ato do të mbetën brenda për brenda rretheve shqiptare; jashtë tyre, unë do të mbroj regjimin me gjithë aftësitë e mia. Unë do të vazhdoj t’i shërbej mbretit me besnikëri dhe me vullnet, sepse unë e përfaqësoj atë dhe sepse ai është kryetari i shtetit shqiptar. Por personalisht, unë kam përbuzjen më të thellë për karakterin e tij.” Dhe më poshtë Konica i tregon bashkëbiseduesit arsyet e opinionit të tij ndaj Mbretit, duke e karakterizuar atë me epitetet më të ulëta; për të cilat nuk po zgjatemi; por po shtojmë këtu se për Konicën: “I gjithë mbretërimi i Zogut nuk qe asgjë tjetër përveç një karnival i gjatë me një fund tragjik”.

Dimensioni demokratik i ndërgjegjes së tij e çoi Konicën natyrshëm drejt antikomunizmit. Ai qe kundërshtar kategorik i komunistëve dhe e kuptoi që heret dëmin që do t’i sillnin ata vendit tonë, prandaj ai i denoncoi me forcë. Ai e pati të qartë gjithashtu që mbas kësaj doktrine mashtruese e antidemokratike fshiheshin ambiciet politike pansllaviste. Dhe një nga shkaqet që u prish për disa kohë me shokun e bashkëpunëtorin e tij të ngushtë, Fan S. Nolin, qenë edhe simpatitë e këtij të fundit për komunistët rusë dhe Rusinë e sovjetëve.

* * *

Ne e përkujtojmë sot, me rastin e 130-vjetorit të lindjes, me ndjenjë të thellë mirënjohjeje, jo vetëm për të mos e harruar, por më së tepërmi për t’u ndriçuar nga mendimi i tij, për t’u ngrohur në zjarrin e dashurisë së tij për Shqipërinë dhe shqiptarët dhe për t’u kalitur në vullnetin e bëmave të tij. Ai është e do të mbetet për një kohë të gjatë aktual me evropianizmin e tij luftarak. Ndërgjegjja shqiptare ka dhe do të ketë në të ardhmen nevojën e mësimeve të tij deri sa të shuhen nga ajo mbeturina mendësish aziatike dhe, përgjithësisht, lindore; derisa populli shqiptar të evropianizohet plotësisht dhe ta ndjejë veten të denjë e të merituar në gjirin e Evropës, prej së cilës pushtimi osman bëri çfarë i erdhi përdore për ta shkëputur, por nuk ia arriti.

“Shpirita” që ai i blatoi “Vatrës” dhe gjithë Shqipërisë do të jetë e pranishme gjithnjë në ndërgjegjen tonë; ajo do të na dritësojë kur ta lexojmë; do ta vlerësojmë kur të dritësohemi prej saj; dhe kur ta vlerësojmë do ta ndjejmë thellë, do ta vuajmë, ta duam dhe ta bëjmë tonën. Asnjë nuk do të mund të kuptojë vitytet dhe veset e shqiptarit pa e lexuar Konicën, asnjë nuk do të mund të depërtojë thellë në hiset e errëta e të ndiçuara të ndërgjegjes së shqiptarit dhe t’i kuptojë hallet e tij pa e lexuar Konicën, asnjë nuk mund të ketë vizion të qartë evropian për të ardhmen e Shqipërisë pa e lexuar dhe rilexuar Konicën.

Referencat:

Për t’iu shmangur referimeve të shumta, po jap vetëm botimet tek të cilat jam mbështetur për këtë studim:

1.“Kanunore dhe Regullore e Federatës Pan-shqiptare VATRA”. Shtypur në shtypshkronjë të VATRËS në Vjeshtë të Dytë 1926; rishtypur dhjetor 1954; shtator 1995.

2. Refat Xh. Gurrazezi: “Historia e Federatës Vatra”, botuar në “Dielli” nga dt. 29 mars 1972 deri më 28 nëntor 1975. E papërfunduar.

3. “Albania: The Rogk Garden of Southern Europe and Other essays by Faik Konitza”, Edited and Amplified by G. M. Panariti, 1957.

4.Federata Panshqiptare e Amerikës Vatra: “Faik Konitza 1876 – 1976”. Botuar në New York, 1976.

5. Prof. Dr. Jup Kastrati: “Faik Konica” (Monografi); Gjonlekaj Publishing Company, New York, 1995.

6. “The Albanian Struggle in the Old World and New”, compiled and written by members of The Federal Writers’ Project of The Works Progress Administration of Massachusetts. The Writer Inc. Publishers Boston – 1939.

7. Qerim Panariti: “Albumi II i Hirësisë Tij Peshkop Fan S. Noli dhe biografi kronollogjike”, Boston, Massachusetts, 1966.

8. “Faik Konitza – Selected Correspondence 1896-1942”, edited by Bejtullah Destani, published December 2000 by The Centre for Albanian Studies.

9. Agjencia e Publicitetit “Klik”: “Fletore për Konicën”.

Çfarë thotë Herodoti për Egjiptasit?

June 4, 2022 by s p

Astrit Lulushi/

Gjatë udhëtimit në Egjipt, Herodoti shkroi shumë mbi egjiptasit dhe zakonet e tyre:

“Përpara se Psametichu të bëhej mbret i Egjiptit, Egjiptianët besonin se ishin njerëzit më të vjetër në tokë. Por kur Psammetichu u bë mbret dhe dëshironte të zbulonte se cilët njerëz ishin më të vjetërit, ai gjeti se Frigjianët ishin më të vjetër.

Kudo tjetër, priftërinjtë i mbajnë flokët e tyre të gjata; në Egjipt, ata janë të rruar. Për të gjithë burrat e tjerë, rregulli në zinë për të vdekurit është që më të afërtit t’i rruajnë kokat, por pasi varrosin te vdekurin i lënë flokët dhe mjekrën të rriten. Egjiptianët janë të vetmit njerëz që mbajnë kafshët e tyre me vete në shtëpi. Ndërsa të gjithë të tjerët jetojnë me grurë dhe elb, është turpi më i madh për një egjiptian të jetojë kështu; ata bëjnë ushqim nga një bimë që prodhon kokrra më të mëdha se gruri, që disa i quajnë spelt.

Egjiptianët shkruajnë dhe llogarisin nga e djathta në të majtë; dhe përdorin dy lloje shkrimi; njëri quhet i shenjtë, tjetri demotik.

Egjiptianët ishin njerëzit e parë që llogaritën me vite dhe e bënë vitin të përbëhet nga dymbëdhjetë ndarje. Ata e zbuluan këtë nga yjet (kështu thanë ata). Duke llogaritur tridhjetë ditë për secilin nga dymbëdhjetë muajt, ata shtojnë pesë ditë në çdo vit dhe kështu rrethi i përfunduar i muajve është bërë në përputhje me kalendarin.

Ashtu si egjiptianët kanë një klimë të veçantë për veten e tyre dhe lumi i tyre është i ndryshëm në natyrë nga të gjithë lumenjtë e tjerë, po ashtu ata kanë vendosur zakone dhe ligje në pjesën më të madhe të kundërta me ato të pjesës tjetër të njerëzimit. Gratë blejnë e shesin, burrat rrinë në shtëpi dhe thurin; dhe ndërsa në thurje të gjithë të tjerët e shtyjnë pëlhurën lart, egjiptianët e shtyjnë atë poshtë. Burrat mbajnë mbulesë mbi kokat e tyre, gratë mbi supet e tyre.

Ata janë fetarë jashtë mase, më shumë se çdo popull tjetër; pinë nga gota bronzi, të cilat i pastrojnë çdo ditë; këtë e bëjnë jo disa, por të gjithë. Ata janë veçanërisht të kujdesshëm që gjithmonë të jenë të sapolarë; dhe praktikojnë rrethprerjen për hir të pastërtisë, sepse preferojnë të jenë më të pastër se sa më të shumë. Priftërinjtë e tyre rruajnë të gjithë trupin çdo dy ditë, në mënyrë që të mos i pushtojnë morrat ose ndonjë gjë tjetër e keqe, ndërsa kujdesen për perënditë.”

ANTON MAZREKU SHKRIMTAR I MBETUR NË RRUGË?

June 4, 2022 by s p

Reth krijimtarisë të tij letrare ne vëllimin “Fjala dhe heshtja”.

Nga Skifter Këlliçi.

Aty nga mesi i viteve ’50 të shekullit të kaluar, gjatë një takimi letrarësh, një poet, asokohe nga më më të mirët e realizmit socialist, u shpreh se Anton Mazreku, (1908-1969), i njohur deri atëherë dhe më pas nga i madh dhe i vogël për komentet aq emocionuse që u bënte ndeshjve të futbollit nga mikrofonët e Radio Tiranës, ishte “shkrimtar i mbetur në rrugë”.

Ende nuk kisha nisur studimet e larta për gjuhë letërsi dhe kjo shprehje më befasoi, sepse, veç komenteve të mësipërme në Radio dhe reportazheve po aq tërheqëse në faqet e gazetës “Sporti Popullor”, ndonëse këto këto më të pakta, gjë tjetër nuk kisha lexuar nga Anton Mazreku.

Madje, edhe kur disa vjet më pas u bëra gazetar sportiv dhe së bashku me Ismet Bellovën dhe me vetë Mazrekun krijuam nje “trio” origjinale komentatorësh radiofonikë të futbollit, ndonëse bisedoja jo rallë me të, kurrë nuk e pata pyetur për krijimtarinë e tij letrare, e nisur qysh më 1925, kur ishte djalosh 17- vjeçar dhe vazhduar, siç dëshmohet në shtypin e kohës, deri në vitin 1944, kur kishte mbushur 36 vjeç.

Kjo për arsyen e thjeshtë, sepse edhe unë, pasi kisha botuar deri në moshën 20- vjeçare dy tregime, për të cilat nuk ia vlen të zgjatem, sepse ishin skematike dhe të dobëta, për një kohë të gjatë hoqa dorë nga krijimtaria letrare, për t’iu kushtuar emisioneve artitstike në Radio Tirana dhe veçanërisht “Rubrikës sportive”.

Mirëpo, nga filimi i viteve ’70, po të shekullit të kaluar, kur zura të merresha me përgatitjen e librit “ Historia e futbollit’”, që do të botohej më pas, duke shfletuar në Bibliotekën Kombëtare koleksione të gazetave shqiptare, midis të cilave të gazetës “Sportit Shqiptar”, (1935-39), që kishte themeluar dhe drejtuar vetë Anton Mazreku, ndarë pa pritur nga jeta më 1969, hasa dhe në krijimtaënë e mirëfilltë të tij letrare, me skica, tregime, poezi, shënime kritike, shqipërime nga letërsia e huaj, madje, siç do vë në dukje më poshtë, të një niveli të lartë artistik. Dhe, duke qenë tashmë edhe vetë autor i disa veprave letrare, me përvojën e fituar, isha në gjendje të gjykoja mirë se Anton Mazreku, nëse deri atëherë ishte komentatori më i mirë sportiv i mikrofonit shqiptar, në të njejtën kohë, me krijimet e mësipërme letrare, dëshmonte se kishte qenë edhe ndër shkrimtarët dhe poetët tanë rinj më të talentuar të viteve 1930-40-të.

Me fjalë të tjera, në brezin e shkrimtarëve të rinj, të lindur në vitet e para të shekullit të kaluar, duke përjashtuar Sterjo Spassen, Nonda Bulkën dhe Migjenin, që ishin bërë të njohur përkatësisht me romanin “Pse”, (1934), përmbledhjen poetike “ Vargjet e lira” (1936) dhe I fundit me vëllimin satirik “Kur qesh dhe qan bilbili”, (1934), po në atë periudhë Anton Mazreku, me origjinë kosovare nga fshati Mazrekaj, ishte pa dyshim ndër shkrimtarët e rinj më të talentuar, i tillë si Dhimitër Shuteriqi, që deri më 1936, ende 21 vjeç, kishte botuar edhe dy vëllime me poezi dhe Petro Marko, që ishte njohur në shtypin e ditës me skica, poezi dhe shkrime të goditura publicistike. Por që të dy nuk kishin botuar deri atëherë tregime, siç kishte ndodhur me Anton Mazrekun.

Madje, duke gjykuar pas kaq dekadash, kam mendimin se pas tregimeve të Ernest Koliqit dhe Migjenit, që bëjnë pjesë në fondin e artë të letërsisë shqiptare, tregimet e Mazrekut dëshmojnë se po të vazhdonte krijimtarinë letrare, ai do të bëhej nga prozatorët e shquar shqiptarë.

Të njejtin vlerësim do të bëja edhe për krijimtarinë poetike dhe përkthimet e tij në prozë dhe poezi nga letërsia klasike italiane, gjermane dhe franceze, që i hasim jo rallë në shtypin e asaj periudhe.

Le ta dëshmojmë këtë me disa shembuj. Po e nis nga proza. “Hajdutët” është një tregim I botuar në gazetën “ Zëri i Korçës” më 1927, kur Mazreku 19-vjeçar, ndiqte Liceun francez të Korçës. Mbase ky tregim është bazuar në ndonjë kronikë të shtypit të asaj kohe, sepse ngjarjet zhvillohen në një natë vere të vitit 1913, në Bullgari, kur sapo kishte mbaruar Lufta Ballkanike.

Eshtë mesnatë e errët dhe përmes pyllit të dendur një makinë po i afrohet qytetit. Autori përshkruan me vërtetësi artistike gjendjen e trazuar shpirtërore të udhëtarëve, që pas pak do të sulmohen, grabiten dhe vriten nga një bandë hajdutësh.

“ Fytyrat e udhëtarëve,- shkruan Mazreku,- janë të zbehta, të hequra, jo nga lodhja, po nga frika… Gazi, qeshja dhe gëzimi janë strukur vetëm në shpellat e hapta të kujtimit. Por prapë kanë një shpresë, një shpresë të vogël, shpresën e një shpëtimi të çuditshëm. Në pyll asgjë nuk pipëtin, asgjë nuk dëgjohet, përveç një zhurme të lehtë që japin gjethet e pemëve të lëmuara nga një erë përkëdhelëse”.

“Kështu desin burrat” është një tregim, përsëri me temë historike, por shqiptare, botuar në gazetën “Demokracia”, më 1933, kur Mazreku kishte mbushur tashmë 25 vjetët. Në qëndër të tij janë vajza fshatare, midis të cilave Kyrana, që kanë vajtur në fushë, për të korrur grurin. Befas sulmohen nga kalorës turq, që kërkojnë t’i rrëmbejnë. Por aty ia behin edhe trima shqiptarë, të prirë nga Vladi, i fejuari i Kyranës. Zhvillohen luftime të ashpra. Vriten turq, të tjerët zmbrapsen me panik. Por plagoset rëndë Vladi. Kyrana ia merr nga dora flamurin kuqezi dhe më të mbulon trupin e të fejurit, tashmë pa jetë.

“ Ishte ende herët, qiellës vezullojshin hyjtë përmallshëm, mas nji kodre zhdukej i mbrami kind i hanës. Prej maleve të largëta e prej valëve të pronit, që gurgullonte, tuj u pshtjellue nëpër ca rranjë e gropa, derdhej gjithkah nji fresk i kandshëm. Vetëm natyra me at pagjë plot andje grishte me u ndrye në vetvedi”.

Me të tilla penelata të mirakandshme dhe fjalor të pasur Mazreku përshkruan në këtë tregim agimin e atij mëngjesi, kur vajzat po drejtohen kah grunishta për ta korrë, pa e marrë me mend se që pas do kohe do të sulmoheshin nga turqit.

Të bën përshypje një dukuri krejt origjinale e këtij shkrimtari. Në krijimtarinë e tij, qoftë letrare, a publicitike, ai ka shkruar në të dy dialektet , gegërishte dhe toskërishte. Madje, në mënyrë të përsosur. Gegërishten e kishte gjuhë të veten, sepse, siç përmeda më sipër, kishte babain nga Kosova, nënën, (motra e atdhetarit të njohur Luigj Gurakuqi), nga Shkodra, vetë ishte rritur në këtë qytet, por vite të rinisë i kishte kaluar në Korçë, ku, siç përmenda më sipër, kishte kryer Liceun Francez dhe më pas e kishte lidhur jetën me një vajzë korçare.

Ja përse edhe toskërishtja e tij është aq e rrjedhshme, thuajse e njejtë me gjuhën e sotme standard, ndonsëe e shkruar më shumë se 70 vjet më parë. Madje, për mendimin tim, më tërheqëse se gegërishtja, që mbart jo rrallë nuanca të theksuara të nëndialektit shkodran, siç dëshmohet në fragmentin e mësipërm, kur shkruan hyjtë për yjet, qiella, për qiellin, mas për mbas , mara për mbara, pagjë për paqe…

Kështu, pas gjuhëtarit dhe atdhetarit të shquar, Kostandin Kristoforidhi, (të kujtojmë vetëm “Gjahun e malësorëve”), Anton Mazreku është i dyti shkrimtar që ka përdorur në krijimtarinë e tij të dy dialektet.

Por të kthehemi përëri te proza letrare e Anton Mazrekut. Më 1937, kur tashmë ishte 29 vjeç, ai botonte në gazetën “Shkolla Kombëtare””, këtë radhë një përrallë, me titull “Gjuha e kafshëve”. Dhe përsëri në një toskërishte të rjedhshme, mbi të gjitha, me dialog të zhdërvjelltë dhe të natyrshëm, siç e dëshmon dhe ky fragment me ngjyrime korçarçe:

“ -Jo, s’është kjo. Xheç ke, por m’a fsheh. Pse jemi kaq miq ahere. N’është ndonjë gjë që nuk duhet ta mësojnë të tjerët, mua mund të m’a thuash, se unë s’ia tregoj asnjeriu tjetër..

-E po më plase, de. Ja, më në funt do t’a them…

Të ndalemi sado pak te krijimtaria poetike e Mazrekut. Po me aq siguri, si në prozë, ndonëse nuk ishte vetëm 17 vjeç, (1925), kur ende nuk kishte shkuar për të ndjekur studimet në Liceun Korçës, ai ka shkruar poemën “Djali dhe nana”, të botuar më 1938 , siç dëshmon vetë në faqet e “Sportit Shqiptar”, ku krijonte hapësira të mëdha, që të botoheshin fragmente nga vepra të famshme të letërsisë së së huaj, por dhe të autorëve të rinj shqëiptarë. Poema ka në qendër një djalosh që pa pasur nevojë, merr rrugët e mërgimit. Dhe pa kaluar shumë kohë, harron atdheun. Më pas kthehet i penduar në qytetin e lindjes dhe mbushet plot hidhërim, kur gjen të vdekur nënën, që aq shumë përgjërohej për të.

Poema përshkohet nga një frymë sentimentale, por dëshmon për dhuntitë poetike të Mazrekut, ende shumë i ri, siç shihet në këto vargje:

“Nuk m’mba fusha, nuk m’mba mali, /T’shkret’ e t’vogël ti m’ke lanë, /Ah, i mjeri unë djali, /Nuk kam nanë, jam nat’ pa hanë…/…Mbi çdo vend ku xen dielli, /Ku ka jetë e njerëz ka, /Mbi dhe ku shkëlqen prilli, /Po mbi nan’ kurkund nuk ka”.

Po citoj edhe vargje shkëputur nga poema tjetër “Dy lott e dy lule”, botuar 16 vjet më vonë, më 1941 në revistën “Shkëndija”, kur Mazreku, tanimë prozator dhe poet, kishte arritur përvojë më të madhe letrare:

“ Medet! Ajo dritore prej kah t’ambël e t’madhnuedhëm e hidhshe ti vështrimin, /N’për t’blertat fusha e kodra edhe prej kahe, /E si prej nji gurre t’pranveruer agimit, /Shpërndahej drita e syve t’tu, tash ajo rri mbyllun…”.

Talentin e vet letrar Anton Mazreku e tregoi edhe në fushën e shqipërimeve nga frengjishtja dhe italishtja . Më 1930, kur nuk ishte vëtëm 22 vjeç, përktheu dhe botoi romanin “Nikoleta dhe Dina” të shkrimtarit Xhorxh Sim; dhe pas disa shqipërimeve të tjera në prozë e dramaturgji , u mor edhe me shqipërime poetike, ku bien në pah vjersha të autorëve të njohur Hygo, Ronsar, Shenie, Hajne, Leopardi, Trilusa etj.

Në artikullin e tij studimor “Anton Mazreku për gjuhën dhe letërsinë shqipë”, (“Sporti Shqiptar”, 21 gusht 1992), pr. dr. Jup Kastrati, midis të tjerash, ndalet te poezia “Lorelei”, shqipëruar nga Mazreku dhe botuar në revistën “Shkëndija” , (janar-shkurt 1942), dhe bën krahasimin e kësaj poezie, përkthyer përsëri nga Arshi Pipa në revistën “Fryma”, ( korrik- gusht 1944) dhe pastaj nga Lasgush Poradeci, në një vëllim poetik, botuar nga Ndërmarrja e Botimeve, (1957).

“ Për mendimin tim,- thekson Kastrati,- shqipërimi i Anton Mazrekut i kësaj poezie të famshme në letërsinë klasike gjermane, është më i bukur dhe më i kapshëm. Ja disa vargje të kësaj poezie me përkthimin e Anton Mazrekut:

“Më e bukura virgjëreshë, /Krenare lart atje rri./ Ka rrobën si mbretëreshë, /

kreh leshërat si flori, /I kreh me gribën e artë, /

Dhe këngës për bukuri, /Ia thotë me zë të lartë, /Të fortë, melodi”.

Së fundi, Mazreku dëshmoi prirje edhe në fushën e kritikës letrare. Për këtë, mjafton të përmendim artikullin “Arsimi kombëtar humbi katër bij të çmueshëm brenda këtyre dy muejve”, ku ndalet dhe në vdekjen e parakohshme të Migjenit, (revista”“Shkolla Kombëtare”, dhjetor 1938 ).

”Në çastet e mbrame të jetës së tij të shkurtë,- shkruan Mazreku,-do të ketë dashtë e ndoshta do të ketë mujtë me shkrue kryeveprën e tij, por “deka ia ngrini ato duer porsi florini e kanga e mbrame e Migjenit u mbyll në vorr bashkë me te”.

Po si shpjegohet që pas vendosjes së regjimit komunist, më 29 nëntor të vitit 1944, shkrimtarin, publicisti dhe shqipëruesi Anton Mazreku reshti së shkruari dhe emri i tij u pa vetëm në reportazhe të gazetës “Sporti Popullor”, dhe zëri tij deri sa u shua, u dëgjua vetën në radiokronikat sportive nga stadiumet tona?

Në parathënien e librit me titullin kuptimplotë “Fjala dhe heshtja”, pr. dr. Adelina Mazreku, bija e autorit, krijimtarinë letrare të të cilit po trajtojmë, ndër të tjera nënvizon: “Anton Mazreku nuk është një fenomen unikal i tkurrjes intelektusle, ai është vetëm një përfaqësues i atij brezi intelektualësh që i përkasin “Botës së moçme” të Cvajgut. Ata, për t’iu përshtatur me dinjitet “Botës së Re”, pemës së tyre që lulëzonte shumëdegëshe, i krasitën, ndonëse me dhëmbje, shumicën e degëve, për të lejuar të mbijetonte vetëm filizi “më i padëmshëm”, por që edhe ai lulëzoi bukur dhe dha frutet e tij, pikërisht se qe pjesë e atij trungu, edhepse me degë të cungura”.

Siç shihet, ashtu si poeti ynë i madh, Lasgush Poradeci, edhe Anton Mazreku ndërpreu përfundimisht krijmtarinë e tij letrare, madje edhe në fushën e shqipërimeve. Dhe kur ishte vetëm 36 vjeç, kur kishte shumë për të thënë, dhe sigurisht më mirë dhe më hijshëm në këto fusha. Arsyeja: Me sa duket, ndonëse në vitet e para të vendosjes së regjimit komunist edhe pse pati disa funksione sportive, nuk u pajtua me këtë regjim, që për ironi të fatit, u drejtua për dekada nga diktatori Enver Hoxha, për 8 vjet, (1923-1931), shok klase me të në Liceun e Korçës, nga sa duket, nuk u pajtua edhe me parimet e realizmit socialist në letërsi dhe arte. Pra, Mazreku “krasiti degët letrare” dhe mbajti atë më të padëmshmen, degën e gazetarisë sportive. Dhe, megjithatë, shpata e kuqe një ditë ra dhe mbi të.

Më 1966, në peridhën e të ashtuqujturit revolucionarizim i jetës dhe ashpërsimit absurd të luftës së klasave, si intelektual i mendësive “të brezit të vjetër”, ai pa pritur u nxor në pension të parakohshëm, me sa duket edhe sepse kishte qenë në periudhën zogiste kryeredaktor i një gazete, sidoqë sportive, (ndonëse kjo nuk iu tha hapur, ) dhe që, për më tepër, kritikonte hapur “klasat e nalta që nuk interesoheshin për zhvilimin e sportit” .

I mbyllur ne vetvete, pa pritur, tre vjet më pa u ndan ga jeta nga një hemoragji cerebrale.

E çuditshme!… Enver Hoxha, që në raste të tilla dërgonte telegrame ngushullimi edhe për ndonjë fshatar patriot që kishte njohur gjatë luftës, që siç përmenda më sipër, nuk “ u kujtua” ta bënte këtë për shokun e ngushtë të rinisë, figurë kaq të madhe në fushën e sporteve… Po kështu edhe Ramiz Alia, ministër i Arsimit në vitet 1955-58, që e kishte njohur Anton Mazrekun nga afër.

Me vëllimin dinjitoz “ Fjala dhe heshtja”, botuar pas vdekjes së tij më 2008, krahas ndihmesës së tij si publicist në sfera të ndryshme, sidomos të sportit, para lexuesit shqiptar shpaloset edhe profili i tij i harruar, ai i shkrimtarit, i cili, për mëkatet e pafalshme të autorëve të periudhës komuniste dhe të atyretë sotëm të historisë së letësisë shqiptare dhe të autorëve të zërit të tij në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, (2009), mbetet padrejtësisht i injoruar.

Ndaj, atij poeti të “socrealizmit” , siç e përmend në fillm të këtij punimi, që dikur shprehej se Mazreku ishte “shkrimtar i mbetur në rrugë”, unë, me kaq sa përcolla shkurtimisht në këtë punim kushtuar krjimtarisë së tij, i përgjigjem: “Jo, Mazreku është shkrimtar që për bindjet e tij, me ardhjen e komunistëve në fuqi, iu shmang me ndërgjegje rrugës letrare, por, gjithsesi, edhe me aq sa shkroi në vitet 1925-44, mbetet në kuptimin e plotë të fjalës krijues i talentuar”.