Archives for November 2022

ALFABETI I GJUHËS SHQIPE – KONGRESI I MANASTIRIT

November 16, 2022 by s p

114-VJETORI I KONGRESIT TË MANASTIRIT

Shqipja e shkruar dokumentohet që nga shekulli XIV me alfabetin latin. Po këtë alfabet, të plotësuar me ndonjë shenjë greke, e përdorën edhe shkrimtarët arbëreshë. Duke qenë se greqishtja përdorej si gjuhë e kishës ortodokse, shqipja u shkrua edhe me shkronja greke. Nën trysninë e islamizmit dhe të pushtuesve osmanë, në shkrimin e shqipes, që nga fillimi i shekullit XVIII, u përdor edhe alfabeti turko-arab. Më të u shkruan krijimet letrare të bejtexhinjve.

Me fjalë të tjera, me alfabet latin janë shkruar dokumentet e para në gjuhën shqipe:

– Formula e pagëzimit, 1462; dhe

– Fjalorthi i Arnold fon Harfit, 1496)

. Dëshmia e parë me alfabet grek është “Ungjilli i Pashkëve” ose “Perikopeja e Ungjillit”, i shkruar në dialektin jugor të shqipes, në një fletë karte, të gjetur në një kodik të shekullit XIV.

Ka që thonë se ky shkrim i përket fundit të shekullit XV ose fillimit të shekullit XVI.

Libri i parë në gjuhën shqipe, “Meshari” i Gjon Buzukut i vitit 1555 dhe tekste të tjera të shekullit XVII dhe të gjysmës së parë të shekullit XVIII janë shkruar me alfabet latin,plotësuar me disa shkronja cirilike. Në shekullin XVIII autorët e letërsisë së bejtexhinjve përdorën alfabetin turko-arab.

Për shkrimin e shqipes, për të vënë në pah individualitetin e saj dhe të popullit shqiptar, u ndoq edhe një rrugë tjetër – ajo e krijimit të alfabeteve të veçanta. Nga shekulli XVIII, mbase edhe më parë, u krijuan disa alfabete të tilla. Orvatja më fatlume qe ajo e veprimtarit dhe e mësuesit të gjuhës shqipe Teodor Haxhifilipit (rreth vitit 1730-1805), i njohur me emrin Dhaskal Todri, shkrimi i të cilit pati njëfarë përhapjeje.

Në një frymë të re, thellësisht kombëtare, e shtroi dhe e zgjidhi çështjen e alfabetit të shqipes ideologu i parë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, mendimtari i shquar iluminist dhe veprimtari i shkollës shqipe Naum Veqilharxhi (Naum Bredhi, 1767-1846). Në vitet 1824 dhe 1825 ai e kishte nisur tashmë punën për një alfabet të tijin me 33 shkronja. Më 1844 ai shtypi një gjuhën shqipe një abetare prej tetë faqesh. Ky libër i vogël me titull “Fort i shkurtër e i përdorçim ëvetar shqip”, u shpërnda në mbarë Shqipërinë e jugut, nga Korça në Berat. Në vitin 1845, në një botim të dytë, kjo broshurë u zgjerua deri në 48 faqe, me titull ”Fare i ri abetor shqip për djelm nismëtore”.

Përpjekje të mëtejshme për caktimin e një alfabeti të përgjithshëm për gjuhën shqipe u bënë në vitet ’60 të shekullit XIX si dhe më pas, nga një grup atdhetarësh dhe veprimtarësh të shquar të Rilindjes Kombëtare, siç ishin: Kostandin Kristoforidhi (1872-1895) – lëvrues dhe studiues i dalluar i gjuhës shqipe; Pashko Vasa (1825-1892) – veprimtar i arsimit dhe i kulturës, poet dhe publicist patriot; Hasan Tahsini (1811-1881) – atdhetar i madh, filozof dhe mendimtar i shquar në fusha të ndryshme të diturisë; Jani Vreto (1822-1900) – atdhetar dhe mendimtar shquar; Sami Frashëri (1850-1904) – dijetar i madh, shkrimtar dhe publicist, rilindës i shquar, ideolog kryesor i Lëvizjes kombëtare shqiptare. Përpjekjet e tyre u kurorëzuan me sukses në kohën e Lidhjes së Prizrenit (1878).

Në fillim të vitit 1879 u pranua alfabeti i parashtruar nga Sami Frashëri (1850-1904), i bazuar në parimin “një tingull me një germë dhe një germë për një tingull”. Ky alfabet, i njohur me emrin “alfabeti i Stambollit”, u mbështet në alfabetin latin, duke u plotësuar me disa shkronja greke dhe me shkronja të tjera të veçanta. Me të u bënë shumë botime, u përhap gjerësisht dhe deri në fund të shekullit XIX ishte alfabeti kryesor i Rilindjes Kombëtare.

Nga fundi i shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX një përhapje jo të vogël pati edhe alfabeti i shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës, të cilin – me pak ndryshime – e përshtati edhe revista “Albania” e Faik Konicës (1875-1942), që botohej në Bruksel në vitet 1897-1902 dhe në Londër në vitet 1903-1909. Me shkrimet e saj, kjo revistë luajti një rol të rëndësishëm për zgjidhjen e alfabetit të përbashkët, të vendosur në Kongresin e Manastirit më 1908.

Kur numri i botimeve shqipe u shtua, ndërsa rrjeti i shtypjes së tyre u zgjerua, kushtet teknike dhe arsye të tjera bënë që të krijohen e të përdoren alfabete të ndryshme. Gjithnjë e më shumë u përdor alfabeti thjesht latin në variante të ndryshme, duke u plotësuar shkronjat e tij me diagrame (dyshkronjësha) ose me shenja diakritike (ç, ë). Numri i alfabeteve të përdorura në praktikën e botimeve erdhi duke u shtuar.

* * *

Shumë nacionalistë shqiptarë ushqyen besim te lëvizja e xhonturqve, e cila do të shpinte në revolucionin e korrikut të vitit 1908 dhe pas një viti, në përmbysjen e Sulltan Abdyl Hamidit II (1842-1918). Edhe shqiptarët luajtën një rol me rëndësi në revolucionin e xhonturqve, i cili e përshpejtoi fundin e kësaj periudhe të stagnimit të përgjithshëm, e që më 23.07.1908 i dha Perandorisë kushtetutë, ndërsa qytetarëve – kinse barazi. Por shpresat që shqiptarët kishin mbështetur te xhonturqit, u shuan shpejt. U bë e qartë se administrata e re ishte po aq centraliste sa edhe e vjetra, në mos dhe më shumë. Shqiptarët nuk do të bënin pjesë në atë valë nacionalizmi mbarëturk që po përhapej nëpër Evropë.

Veprimtari dhe publicisti i Rilindjes Dervish Hima (Ibrahim Naxhi, Ohër, 1875 – Tiranë, 1928) thoshte se “shqiptarët nuk janë tjetër veçse shqiptarë dhe nuk do ta ndjejnë veten të kënaqur veçse kur të jenë të lirë në një Shqipëri të lirë, si një pjesë e një konfederate shtetesh të pavarura ballkanike nën suzerenitetin e Sulltanit (Archives du Ministère des Affaires Etrangères de France, Shkodër, 26 gusht 1908, dhe Pinon 1909, f. 813).

Ndërsa shpresat për autonomi nuk po fuqizoheshin, shqiptarët arritën të përfitojnë nga reformat e xhonturqve dhe nga liberalizimi relativ në çështjet kulturore. Ngritën shkolla në gjuhën shqipe dhe themeluan gazeta në këtë gjuhë si dhe klube patriotike. Por, rrethi tragjik i shtypjes dhe i kryengritjeve të përgjakshme vazhdonte.

* * *

Po në këtë kohë, prej 14 deri më 22 nëntor 1908 u mblodh Kongresi i Manastirit, për të shqyrtuar në atë fazë disa çështje të rëndësishme të Lëvizjes Kombëtare, në radhë të parë për të zgjidhur çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe, njësimi i të cilit ishte bërë një problem i mprehtë politik, arsimor dhe kulturor dhe një kërkesë e ngutshme e Lëvizjes Kombëtare.

Për ta përmbushur këtë kërkesë, atdhetarët shqiptarë shpejtuan ta shfrytëzonin gjendjen e krijuar pas shpalljes së Kushtetutës në Perandorinë Osmane (23.07.1908).

Nismëtar i thirrjes së këtij kongresi kombëtar, që ka hyrë në histori si Kongresi i Manastirit, ishte klubi “Bashkimi” i Manastirit. Organizimi i kongresit të alfabetit u propagandua nga veprimtari politik, shkrimtari, publicisti dhe përkthyesi, i njohur edhe me pseudonimin Lumo Skëndo dhe Mali Kokojka – Mit’hat Frashëri (Janinë, 1880 – Nju-Jork, 1949) në revistën e tij “Liria”. Në një artikull të botuar në të, midis tjerash ai shkruan: “…ardhi një ditë e pëlqyer për istorinë tonë, që të nisim liruar’ e pa pengim të punojmë për mbrodhësin’ e lumturin’ e kombit tonë, jo me barut edhe me armë, po me kartë e pëndë, andaj kjo çështje e Abecesë lipsetë të jetë fillim, që pa atë nuk do mundim të arrijmë qëllimetë tona të lartëra për mbrodhësi të gjuhësë”.

Kongresi u mbajt në shtëpinë e veprimtarit të lëvizjes kombëtare, të lindur në Zavalan të Dangëllisë (rrethi i Përmetit) Fehim Zavalanit (1859-1935). Nën drejtimin e tij, pranë klubit “Bashkimi” të Manastirit, në vitin 1908 u formua një komitet i fshehtë që luftonte për autonominë e Shqipërisë. Fehim Zavalani ishte drejtuese i gazetës “Bashkimi i Kombit” që doli në Manastir në vitet 1909-1910. Në vitet 1911-1912 gazeta doli me emrin “Drita”, si organ i klubit “Bashkimi” të Manastirit.

Femi Zavalani qe ndër organizatorët kryesorë të thirrjes së Kongresit të Manastirit për njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Si kryetar i klubit “Bashkimi” të Manastirit, Fehim Zavalani bashkërendoi veprimtarinë e të gjitha klubeve shqiptare për mbrojtjen e alfabetit shqip, të kulturës dhe të të drejtave kombëtare të shqiptarëve kundër reaksionit xhonturk. Në Kongresin e Dibrës (1909), kundërshtoi përpjekjet e përkrahësve të xhonturqve për t’u imponuar shqiptarëve alfabetin arab.

Kongresi i Manastirit pra, u mbajt në shtëpinë e Fehim Zavalanit. Në Kongres morën pjesë 50 delegatë. Prej tyre, 32 delegatë ishin me të drejtë vote, ndërsa 18 delegatë, pa të drejtë vote. Delegatët vini nga të katër vilajetet e tokave shqiptare: i Shkodrës, i Janinës, i Manastirit dhe i Kosovës; delegatë të shoqërive, të klubeve dhe të organeve kombëtare të pjesës më të madhe të trevave shqiptare, si dhe të kolonive shqiptare në Stamboll, në Bukuresht, në Sofje, në Egjipt, në ShBA, midis tyre shkrimtarë e gazetarë, lëvrues të gjuhës dhe mësues të shqipes, veprimtarë të njohur të lëvizjes kulturore dhe politike kombëtare.

Për të studiuar çështjen e alfabetit dhe për të dalë me propozime, Kongresi zgjodhi një komision 11-anëtarësh, të përbërë nga përfaqësues të tre alfabeteve kryesore që ishin në përdorim.

Në komision bënin pjesë:

– Poeti, dramaturgu, prozatori, esteti, publicisti, kleriku i lartë dhe politikani Gjergj Fishta (1871-1940);

– Veprimtari i lëvizjes kombëtare dhe demokratike shqiptare, poeti e publicisti Luigj Gurakuqi (1879-1925);

– Botuesi i të përjavshmes shqiptaro-amerikane “Kombi” në Boston Sotir Peci (1873-1932);

– Veprimtari politik, shkrimtari, publicisti dhe përkthyesi Mit’hat Frashëri (1880-1949);

– Njëri ndër figurat udhëheqëse të lëvizjes kombëtare në Sofje Shahin Kolonja (1865-1919);

– Deputet i Elbasanit në Kongres ishte farmacisti Dhimitër Buda (Taqi Buda). Kongresin e mbështeti edhe financiarisht. Më vonë mbështeti financiarisht edhe Normalen e Elbasanit. Është baba i historianit Aleks Buda (Elbasan, 1911 – Tiranë 1993);

– Poeti klasik dhe veprimtari atdhetar Ndre Mjeda (1866-1937);

– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, publicisti, drejtuesi i shkollës së vashave në Korçë, Gjergj Qiriazi (1868-1912).

– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, organizator dhe drejtues i çetave të armatosura për pavarësi në vitet 1906-1908 – Bajo Topulli (Gjirokastër, 1868 – Sarandë, 1930).

– Veprimtari i lëvizjes kombëtare, publicist i cili iu përkushtua përhapjes së mësimit dhe shkrimit të gjuhës shqipe, si dhe ideve kombëtare në Bera – Nyzhet Vrioni (Nyz-het Vrioni, Berat, 1877 – Romë, 1920). Në Kongres mori pjesë së delegat i klubit “Bashkimi” të Beratit dhe u caktua anëtar i Komisionit të alfabetit;

– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, mësuesi i Shkollës së Vashave në Korçë, i cili lindi në Vithkuq të Korçës dhe u shpërngul në Manastir – Grigor Cilka (1875-1919). Gruaja e tij, Katerina Cilka ishte mësuese e shkollës së parë fillore për vajza në Korçë.

Ndër pjesëmarrësit e shquar ishin edhe:

– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare dhe i shkollës shqipe, publicisti Petro Nini Luarasi (Luaras i Kolonjës, 1865 – Ersekë, 1911). Për veprimtarinë patriotike, arsimore, shoqërore dhe propaganduese, u përndoq nga xhonturqit dhe Patrikana e Stambollit. Vdiq i helmuar prej tyre në Ersekë.

– Veprimtari i shkollës shqipe, studiuesi dhe publicisti nga Shkodra Mati Logoreci (1867-1941);

– Poeti dhe publicisti nga Shkodra Hilë Mosi (1885-1933);

– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, i shkollës shqipe dhe i shtypit shqiptar, i lindur në Vodicë të Kolonjës Thoma Avrami (1869-1943);

– Veprimtari i kulturës dhe i arsimit kombëtar, gjuhëtari Simon Shuteriqi (1883-1951), i lindur në Elbasan; (Familjes Shuteriqi i takon edhe shkrimtari dhe historiani i letërsisë Dhimitër Shuteriqi (1915-2003));

– Veprimtarja e Lëvizjes Kombëtare, gazetarja dhe publicistja Parashqevi Qiriazi (Manastir, 1880 – Tiranë, 1970) e cila punoi për emancipimin e femrës shqiptare;

Shënim: Familja patriote kolonjare Qiriazi ishte vendosur në fshatin Tërnovë të Manastirit. Sevasti Qiriazi (Dako) (1871-1949), Gjerasim Qiriazi (1858-1894), Gjergj Qiriazi dhe Parashqevi Qiriazi (1880-1970) janë motra e vëllezër. Qenë veprimtarë të Lëvizjes Kombëtare. Vepruan për arsimimin dhe për emancipimin e popullit shqiptar, sidomos të femrës shqiptare.

* * *

Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Mati Logoreci, Luigj Gurakuqi dhe Hilë Mosi vinin nga Shkodra. Shahin Kolonja dhe Petro Nini Luarasi – nga Kolonja. Thoma Avrami – nga Korça. Bajo Topulli dhe familja Qiriazi – nga Manastiri. Sotir Peci – nga Bostoni.

Kryetar i Kongresit u zgjodh Mit’hat Frashëri, biri i Abdyl Frashërit (1839-1892). Ai u caktua edhe në Komisionin e alfabetit. Komisioni njëmbëdhjetë anëtarësh kryesohej nga Gjergj Fishta. Komisioni kishte për detyrë të studionte çështjen e alfabetit dhe të dilte me propozime.

U arrit menjëherë mendimi i përbashkët që, pavarësisht nga alfabeti që do të përcaktohej, kryesorja të ruhej uniteti kombëtar. Këtë ide Gjergj Fishta e shprehu duke thënë: “…sado që jam dërguarë prej shoqërisë Bashkim, s’kam ardhurë për të mprojtur atë abece, po për të gjeturë një mënyrë që të bashkohemi të tërë”.

Tre alfabetet kryesore që u morën në shqyrtim qenë:

– alfabeti i “Agimit”, i shoqërisë letrare “Agimi” të Shkodrës, i propozuar nga Ndre Mjeda;

– alfabeti i Bashkimit, i shoqërisë letrare “Bashkimi” të Shkodrës, i hartuar nga poeti dhe kleriku, i lindur në Bulgër të Mirditës Preng Doçi (1846-1917); dhe

– alfabeti i Stambollit, i hartuar nga Sami Frashëri.

Kishte shqiptarë, kryesisht të jugut, të cilët parapëlqenin alfabetin tradicional të Stambollit. Shqiptarët e veriut ndërkaq, pëlqenin alfabetin e “Bashkimit” të Shkodrës, i cili ishte më praktik për botime, ngase nuk kishte shkronja jolatine.

Në kongres u shqyrtuan gjithashtu edhe dy alfabete të tjera: alfabeti grek, i përhapur për përdorim të shqipes nga lëvruesi dhe studiuesi i gjuhës shqipe, veprimtari i Rilindjes Kombëtare në fushën e arsimit dhe të kulturës Konstandin Kristoforidhi (1872-1895) dhe alfabeti arab, të cilin një numër i caktuar i myslimanëve, sidomos në Maqedoni dhe në Kosovë, vazhduan ta shohin si të vetmen zgjidhje edhe për një kohë të caktuar pas kongresit.

Një prej tyre që përkrahu alfabetin arab ishte edhe veprimtari i lëvizjes kombëtare, kleriku Rexhep Voka (Shipkovicë, Tetovë 1847 – Stamboll 1917). Ai u përfshi në lëvizjen për çlirim kombëtar dhe për mbrojtjen e trojeve etnike shqiptare, për mësimin e shqipes dhe për përhapjen e diturisë, si rrugë e emancipimit kombëtar të shqiptarëve. Në vitin 1903 ishte myfti i vilajetit të Manastirit. Përkrahu idenë e shkrimit të shqipes me alfabet arab, gjë që u kundërshtua nga veprimtarët e Rilindjes. Me këtë alfabet botoi dhe një abetare (“Elifbaja shqipe”, 1910) dhe një libër mësimi të shqipes dhe të normave të fesë islame (“Mendime”, 1911).

Pas disa ditësh të përshkuara me diskutime dhe duke marrë gjatë kësaj kohe edhe telegrame nga mbarë Shqipëria, me kërkesën që të vendosej njëri apo tjetri alfabet, Komisioni vendosi t’i pranojë variantet e modifikuara:

– të alfabetit të “Bashkimit”; dhe

– të alfabetit të Stambollit.

Tani, në shkolla dhe në botime mund të përdoreshin të dy alfabetet. Megjithëkëtë, pranimi nga të gjithë, i vendimit të Komisionit do të donte ende kohë. Pra, pas mjaft diskutimesh u krijua një alfabet i ri, i mbështetur i tëri në alfabetin latin, shkronjat e të cilit plotësoheshin me nëntë dyshkronjësha (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) dhe me dy shkronja me shenja diakritike (ç, ë). Në fund Komisioni dhe Kongresi vendosën që të lejohej përdorimi, si i alfabetit të Stambollit, që kishte një përhapje të gjerë ndër shqiptarë, ashtu edhe i alfabetit të ri. Dy alfabetet ndryshonin vetëm në shtatë shkronja.

Vendimet e kongresit që ishin kurorëzim i përpjekjeve të shumë brezave lëvruesish të shqipes për afrim e njësim, u mirëpritën nga rrethet kulturore shqiptare brenda dhe jashtë vendit dhe u vunë menjëherë në zbatim.

Brenda pak vitesh, alfabeti i shoqërisë letrare “Bashkimi” të Shkodrës i miratuar nga Kongresi i Manastirit, fitoi epërsi dhe u bë shpejt alfabeti i vetëm i shqipes. Njësimi i alfabetit ishte një hap i rëndësishëm për njësimin e drejtshkrimit dhe të gjuhës letrare shqipe.

Kongresi i Manastirit pati rëndësi të madhe jo vetëm për alfabetin dhe për gjuhën letrare kombëtare, për arsimin dhe për kulturën, por edhe për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në përgjithësi. Gjatë ditëve të kongresit u organizuan takime të veçanta dhe mbledhje të mbyllura me delegatët, ku u rrahën çështje të mprehta politike. Bisedimet e zhvilluara shërbyen për të afruar pikëpamjet, për të përcaktuar platformën politike të përbashkët të organizatave kombëtare dhe për të bashkërenduar më mirë veprimtarinë e tyre.

U hartua edhe një program kërkesash politike, kulturore dhe ekonomike prej 18 pikash, që iu dha deputetit të Korçës, Shahin Kolonjës (1865-1919), për ta paraqitur në emër të shqiptarëve – në parlamentin osman. Shahin Kolonja ishte një ndër figurat udhëheqëse të lëvizjes kombëtare në Sofje.

Kongresi i Manastirit e ngriti lëvizjen kombëtare në një shkallë më të lartë. Për të janë bërë botime të posaçme, si përmbledhja “Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit” (1972) dhe studimi “Kongresi i Manastirit” (2004) nga gjuhëtari Shaban Demiraj (Vlorë, 1920 – Tiranë, 2014) dhe nga historiani Kristaq Prifti (Berat, 1932 – 2017).

Përcaktimi i kombit shqiptar për alfabetin latin kishte për të një rëndësi politike të jashtëzakonshme. Një përcaktim i tillë ishte i natyrshëm. Kjo dëshmoi qartë se shqiptarët janë një popull evropian – pjesë e pandarë e qytetërimit perëndimor.

Kongresi i Manastirit i priu shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, gjë që ndodhi katër vjet më vonë.

Çështja e alfabetit qe një temë politike e diskutuar gjatë Rilindjes, e kështu do të mbetej edhe për disa vjet me radhë, përkatësisht deri në vitin 1908. Me vendimin për të mbështetur një zgjidhje kompromisi, Kongresi shtroi rrugën për një kalim shkallëzor nga alfabeti i Stambollit te alfabeti i tanishëm i shqipes, i bazuar në shkronja latine, si dhe arriti të mënjanojë mjaft polemika dhe kundërshtime në vitet e mëvonshme.

Ndonëse një gjuhë letrare, me një drejtshkrim përfundimtar për të gjithë leksikun u vendos jo më parë se në vitin 1972 në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe të mbajtur në Tiranë prej 20 deri më 25 nëntor 1972, vendimet e miratuara 64 vjet më herët në Kongresin e Manastirit, e lehtësuan mjaft formimin e disa normave gjuhësore në fushën e botimeve dhe ndihmuan në ecjen përpara të një letërsie shqiptare më të njësuar.

Vitet e fundit, shqiptarët rregullisht e kremtojnë përvjetorin e Kongresit të Manastirit. Por, ata nuk duhet të harrojnë se qyteti i alfabetit – Manastiri historik, i cili dikur ka qenë qytet i banuar kryesisht me shqiptarë, sot është zbrazur në përmasa frikësuese, saqë është bërë vështirë të jesh shqiptar në këtë qytet. Pushteti sllavo-maqedonas, që nga viti 1945 e këndej ka bërë çmos për t’i privuar shqiptarët e Manastirit nga arsimimi në gjuhën amtare, nga e drejta për t’u punësuar dhe për të ushtruar çfarëdo veprimtarie ekonomike. Ndaj tyre është ndjekur politika e gjenocidit dhe e aparteidit të heshtur. Të getoizuar, të margjinalizuar dhe të privuar nga çdo e drejtë kombëtare dhe njerëzore themelore, shqiptarët e Manastirit u detyruan t’i marrin rrugët e migrimit, përtej deteve dhe oqeaneve, deri në ShBA, Australi, Zelandë të Re dhe Kanada, për të mos u kthyer kurrë më.

Vitet e fundit, shqiptarët e festojnë rregullisht përvjetorin e alfabetit, duke harruar se ndërtesa ku u mbajt kongresi historik, është sulmuar nga persona të panjohur, madje jo një herë. Sulmuesit nuk duket të jenë vandalistë të rëndomtë. Qeveria sllavo-maqedonase në të cilën bën pjesë edhe faktori politik shqiptar, kurrë nuk arriti t’i zbulojë sulmuesit e shtëpisë së alfabetit.

Shqiptarët është mirë t’i shënojnë datat e rëndësishme të historisë së tyre, por pa i mitizuar ato. Shqiptarët nuk duhet ta mitizojnë, as hapjen e shkollës së parë shqipe në Korçë të themeluar më 1887 dhe as Kongresin e Manastirit që ndryshe quhet edhe Kongres i alfabetit.

Nga mesi i shekullit XIX, popuj të caktuar të gadishullit i hartuan projektet e veta kombëtare. Shqiptarët ndërkaq, të gjendur nën sundimin osman, ia dolën të botojnë jo më shumë se një abetare prej tetë faqesh – “Ëvetari” (1844) i Naum Veqilharxhit (1797-1846). Ky ishte një nga figurat më të hershme që iu përkushtua krijimit të një alfabeti të ri të shqipes e njëherazi një nga të parët që formuloi idealet dhe objektivat e lëvizjes kombëtare shqiptare që në hapat e parë të saj.

Derisa shqiptarët përpiqeshin t’i kapërcenin pengesat që ua krijonin autoritetet e Portës së Lartë për të themeluar shkollë fillore me mësim në gjuhën amtare, në këtë periudhë, disa prej fqinjëve ballkanikë kishin themeluar universitete dhe institucione të tjera shkencore dhe arsimore.

Kroatët nuk janë popull ballkanik dhe nuk kanë qenë nën sundimin e Perandorisë Osmane, por të Austro-Hungarisë. Ky popull që kufizohet me Gadishullin Ballkanik, universitetin e vet e ka themeluar qysh në mbarim të shekullit XVII, përkatësisht më 23 shtator 1669.

Çdo popull, shkaqet e vonimit, duhet t’i kërkojë në radhë të parë në vetvete, e pastaj jashtë vetes.

Xhelal Zejneli

Vatra pranë shqiptarëve të Medvegjës

November 16, 2022 by s p

Kryetari i Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës “VATRA”, Elmi Berisha, gjatë ditës së mërkure ka qëndruar në Medvegjë, ku ka pasur një varg vizitash tek shqiptarët në Medvegjë. Berisha atje u prit nga biznesmeni shqiptarë që jeton në Itali, Muharrem Salihu.

Biznesmeni shqiptar e njoftoi kryetarin e Vatrës më shumë për ecurinë e punës në fabrikën e tij të çorapëve në Medvegjë.

Pas kësaj, vizita e Berishës vazhdoi edhe në shtëpinë e veprimtarit Xhem Xhema në fshatin Tupallë, duke vazhduar tutje në shkollën fillore “Zenel Hajdini” në fshatin Gjylekreshtë.

Vizitën njëditore, Berisha e përmbylli me një takim shumë të veçantë me deputetin e vetëm shqiptarë në parlamentin e Serbisë, Shaip Kamberi.

Në takim u fol për situatën aktuale në vend, sfidat që po përballen shqiptarët në Luginë e me vështirësitë që po ballafaqohen çdo ditë shqiptarët në atë vend.

Kreu i Vatrës shprehu vullnetin e tij për t’i ndihmuar bizneset në Medvegjë, ndërkaq Kamberi e falënderoi për vizitën që i bëri.

Në ketë vizitë i pranishëm ka qenë edhe Drejtori gjeneral i RrBDSh-së, Naim Dedushaj. Për më shumë gjatë kësaj vizite në Medvegjë do të shihni nesër në videon e realizuar gjatë gjithë ditës së sotme./arbresh.info/

DËSHMI HISTORIKE: SI E BOTUAM KORPUSIN ILLYRICUM SACRUM ME MBËSHTETJEN E PRESIDENTIT DR. IBRAHIM RUGOVA

November 16, 2022 by s p

(Pjesa e dytë)

Vepra Illyricum Sacrum, për opinionin perëndimor e ndërkombëtar, atë politik, kulturor, shkencor dhe intelektual, dëshmon në formë burimologjike-dokumenatre se tradita, kultura, feja, shtetësia dhe
elementet e tjera të jetës publike dhe shoqërore, ishin pjesë e pandarë e përditshmërisë sonë, në këto troje denbabaden. Me një vepër të tillë, të cilën nuk e kishin popujt e tjerë të Gadishullit
Ilirik, më vonë Ballkanik, jo vetëm demostrohej në mënyrë bindëse dhe argumentuese historia e pasur shumëshekullore, por dëshmohej një e vërtetë historike, të cilën e kishin bërë
publike studiuesit e huaj, e pikërisht ata të mbështetur nga Vatikani dhe Perëndimi disa shekuj më parë, e që sot ishte pothuajse domosdoshmëri t’iu rikujtohej disa politikanëve,
intelektualëve dhe shkencëtarëve shqipëtarë. Duke qenë një enciklopedi në vete, korpusi Illyricum Sacrum, do të shërbente për të gjithë, dhe në të gjitha fushat, si udhërrëfyesi më i saktë dhe më i drejtë, në debatet dhe diskutimet që do bëheshin për çështjet madhore kombëtare.

Prof. dr. Musa AHMETI
Center for Albanian Studies
Budapest

Përpjekjet për një ribotim të korpusit tetë-vëllimësh Illyricum Sacrum nuk përfundojnë me dështimin e don F. Buliqit. Në vitin 2001, dr. J. Kolanoviq, drejtor i Arkivit Shtetëror Kroat dhe prof. dr. Sh. Sinani drejtor i Drejtorisë së Përgjithëshme të Arkivave Shqiptare, bisedojnë për një ribotim të mundshëm elektronik të Illyricum Sacrum-it. Përkundër dëshirave dhe idesë së shkëlqyer një gjë e tillë nuk arrihet. Pengesat kryesisht ishin të natyrës financiare dhe teknike. Pas disa përpjekjeve HDA arrin të skanojë të tërë korpusin Illyricum Sacrum, përkatësisht tetë vëllimet e para, [Skanimi ishte bërë në laboratorin profesional të HDA-së në Zagreb, por më vonë u vërejt se ishin bërë gabime dhe se kishte shumë mungesa faqesh në pothuajse të gjitha vëllimet, nëntë sa ishin gjithsejt], ndërsa vëllimin e nëntë atë me titull: “Accessiones et Correctiones all’Illyricum Sacrum del P. D. Farlati di P. G. Coleti,” e skanoi M. Ahmeti. [Një gjë e tillë nuk është shënuar në ribotimin fototipik të shkurtit 2005, të bërë nga shtëpia botuese Arbi ltd. Prishtinë].
Në këtë kohë, ribotohet korpusi tjetër me dokumente, me shumë rëndësi për mesjetën shqiptare, Milan von Sufflay, “Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia (Vindobonae: Typis Adolphi Holzhausen, 1913-1918, vëll. I-II. Ribotuar në vitin 2002 nga DPA dhe Ekskluzive, Tiranë-Prishtinë, nën përkujdesjen e dr. Musa Ahmetit), nga i cili ribotim, Musa Ahmetit i lindi ideja për një ribotim të mundshëm të Illyricum Sacrum-it, sikurse ndodhi edhe me Acta Albaniae…. I-II. Një ide e tillë i njoftohet S. Blakaj, me 12 dhjetor 2002, ku i dërgohet në formë të shkruar, një letër me të dhënat kryesore për veprën, mbi mundësinë e ribotimit fototipik, përmbajtjen e korpusit Illyricum Sacrum, gjendjen ekzistuese dhe rezultatet e përpjekjeve për ribotim elektronik të J. Kolanoviq dhe Sh. Sinanit. Letrën e dërguar S. Blakaj e sjellim në vazhdim:
“Shumë i nderuari z. Blakaj!
Pas bisedës së djeshme me telefon, ku biseduam edhe për mundësinë e ribotimit fototipik të veprës Illyricum Sacrum, ngjashëm me “Acta Albaniae… I e II” të Sufflay, sot po ju dërgoj disa nga të dhënat kryesore për veprën Illyricum Sacrum, rëndësinë e saj si burim historik për Ilirinë dhe ilirët, Ballkanin dhe popujt e Ballkanit që kanë jetuar e jetojnë këtu, dhe veçanërisht për shqiptarët, ngase ju nuk kishit shumë informacione për këtë vepër.
Vepra Illyricum Sacrum është shkruar nga Daniele Farlati dhe Jakob Koleti, por është filluar nga Filip Riçeputi, në vitin 1694. Gjithsejt ka tetë vëllime, format in folio, me rreth 5.600 faqe, duke llogaritur këtu edhe vëllimin e nëntë, që e ka botuar don F. Buliq në vitin 1910. Vëllimi i parë është botuar në vitin 1751 në Venedik dhe i fundit, vëllimi i tetë, në vitin 1819 po ashtu në Venedik. Vepra është në gjuhën latine. Ka ilustrime të ndryshme dhe disa harta të formateve të ndryshme. Shoqërohet me një indeks që është punuar me shumë kujdes nga autorët e veprës dhe mund të shërbejë si një enciklopedi e vogël orientuese, jo vetëm për veprën, por edhe për Ilirinë e lashtë në kuptimin e gjerë të fjalës, për të ardhur deri në mesin e shekullit të XVIII ose fillimin e shek. XIX.
Vepra trajton historinë kishtare, civile, politike, shoqërore, kulturore, sociale, shpirtërore… etj, të Ilirisë së lashtë nga antikiteti, deri në vitin 1819, kur botohet vëllimi i tetë. Historia kishtare trajtohet në mënyrë të veçantë, që nga koha e ungjilltarëve që kaluan në Iliri, psh. Palit, etj. Pastaj aty gjejmë të dhëna të sakta për kryeipeshkëvitë, ipeshkëvitë dhe dioqezat, historinë e tyre që nga krijimi, zhvillimi i tyre, shtrirja territoriale, pastaj emrat e kryeipeshkëve, ipeshkëve dhe prelatëve të tjerë kishtarë. Në mënyrë kronologjike, të argumentuara me dokumente, burime të sakta dhe literaturë, trajtohen ngjarje dhe fenomene të ndryshme me rëndësi të veçantë, psh., dyndja e sllavëve, por edhe gjendja e Ilirisë para dyndjes së sllavëve dhe pas dyndjes së sllavëve, [Letrat e papës Gregori Magno]. Historia e luftërave të shumta në Iliri që nga lashtësia, e ilirëve me romakët, avarët, sllavët, etj, pastaj me turqit dhe të tjerët, janë të trajtuara me një saktësi dhe korrektësi të çuditshme për kohën kur u shkrua vepra Illyricum Sacrum. Në vëllimin e shtatë, gjejmë tekstin e Kuvendit të Arbnit nga viti 1703, por edhe shumë letra të Skënderbeut me të tjerët dhe të tjerët më të, origjinali i të cilave nuk ekzisotn më. Pra në këtë vepër na janë ruajtur në formën më besnike dhe origjinale të mundshme. Trajtimi i gjendjes së popujve dhe shteteve të ndryshme përmes relacioneve të bëra nga relatorë të dërguar nga Vatikani, është një e veçantë tjetër, psh. relacioni i Marin Bicis, etj.
Në të gjitha vëllimet e veprës Illyricum Sacrum, gjejmë të dhëna për Ilirët dhe Ilirinë, për shqiptarët dhe Shqipërinë në kufijtë etnikë, për Dardaninë, etj. Me këtë dëshiroj të theksoj, se pohimet e disa historianëve dhe albanologëve, të cilët nuk e kanë shfrytëzuar dhe konsultuar këtë vepër, se për shqiptarët dhe ilirët ka të dhëna vetëm në vëllimet shtatë e tetë, është i pasaktë, tendencioz dhe shumë i gabuar. Një gjë të tillë e pohojnë ata që nuk e njohin gjuhën latine dhe greke si dhe ata që nuk janë në gjendje të shfrytëzojnë burimet origjinale dhe shkruajnë vepra historike duke kopjuar ose cituar të tjerët, përkatësisht, nuk e shënojnë fare se është citim i citimit, por lënë të kuptohet se ata kanë konsultuar dhe shfrytëzuar atë vepër ose atë autor, edhe pse një gjë e tillë nuk është fare e vërtetë.
Vepra Illyricum Sacrum sipas të gjitha gjasave është para zhdukjes përfundimtare, ngase me sa di unë, nuk ka më shumë se disa komplete në tërë bibliotekat e botës. Mund të ketë ndonjë vëllim, por komplete si tërsi janë të pakta. Zhdukja e saj, është një dëm i pakompensueshëm për historinë e ilirologjisë, albanologjisë, popullit shqiptar dhe popujve të tjerë të Ballkanit, ngase burimet që i gjemë aty, një pjesë e mirë e tyre, veçanërisht origjinalet, janë zhdukur dhe nuk gjendën më. Pra, i vetmi burim është kjo vepër, e cila edhe sot e kësaj dite është e patejkaluar për historinë tonë kombëtare, edhe pse, siç e ceka më lart, ajo nuk është shfrytëzuar pothuajse fare nga historianët tanë, as edhe kur është shkruar “Historia e Popullit shqiptar,” as në botimim e mëhershëm dhe as në këtë të fundit. Dëshiroj t’ju njoftoj se ka pasur disa përpjekje për ribotim, por ajo nuk është ribotuar asnjëherë deri me sot. Shkaqet e mosribotimit janë të shumta dhe të ndryshme. Kohëve të fundit, në vitin 2001, ishte një ide e cila edhe u zhvillua me mjaft sukses në fillim, për një ribotim të mundshëm elektronik, përkatësisht që e tërë vepra të hidhej në CD apo DVD dhe pastaj edhe në internet. Për këtë ide kanë biseduar dr. J. Kolanoviq dhe dr. Sh. Sinani. Çështja ka ngecur tashmë për disa shkaqe objektive. Nuk besoj se ajo do realizohet, përkundër dëshirës dhe këmbënguljes së dr. Kolanoviq e dr. Sinanit.
Unë kam parasysh se ky është një projekt shumë i shtrenjtë. Kërkon jo vetëm shumë shpenzime, por edhe kohë për përgatitjen e tij, dhe atë fillimisht, duhet të kontrollohet faqe për faqe skanimi i bërë nga HDA, për të tetë vëllimet, duke pasur origjinalin afër, gjë që është mjaft e vështirë, pastaj të shikohet mundësia e plotësimeve dhe përmirësimve, ngase skanimi nuk është edhe shumë cilësor. Në vazhdim duhet menduar të bëhet një studim hyrës, të cilin mund ta përgatis unë, ku do të trajtohet historiku i veprës, kushtet në të cilat është shkruar, mbështetësit kryesorë të saj, p.sh. papa Klementi i XI, Albani me origjinë shqiptare. Domosdo që duhet të ketë një ekip specialistësh të cilët do ndjekin hap pas hapi zhvillimet dhe përgatitjet për botim. Këtu mendoj se duhet të jenë ndër të tjerë, dr. Kolanoviq, dr. Sinani, prof. Stipçeviq dhe disa historianë të huaj, me të cilët duhet të bisedohet. Nëse ju do të jeni dakord me një ide të tillë, atëherë unë do të marr mendimin edhe të dr. Shaban Sinanit dhe të dr. Kolanoviqit për një projekt të tillë, për të shikuar mundësinë se çfarë mund të ofronin ata në gjithë këtë inisijativë, e cila mund të botohet me tre bashkëbotues, DPA, HDA dhe Ekskluzive. Shenimet për secilin vëllim veç e veç, numrin e faqeve, dimensionet dhe disa të dhëna për autorët e veprës po jua dërgoj me attach së bashku me disa ilustrime, përkatësisht frontespicet e katër vëllimeve, të parit, të katërtit dhe të shtatit e të tetit. Ju lutem, nëse duhen shënime dhe të dhëna plotësuese ose sqaruese për veprën, autorët apo ndonjë gjë tjetër, unë jam i gatshëm ta bëj një gjë të tillë.
Këtu në Zagreb, flitet me shumë simpati dhe respekt për “Acta Albaniae… I e II” të Sufflay, në gazetat e përditshme Vjesnik, Jutarnji List, Novi List, Veçernji List dhe në Hrvatsko Slovo, kishte disa shkrime për ribotimin. Edhe kolegët si në Universitet, HDA, ashtu edhe në HAZU e bibliotekë [SNK], më kanë uruar për punën e bërë. Bile kishte nga ata që nuk e besonin derisa nuk i panë me sytë e tyre vëllimet e botuara. Me këtë rast, dëshiroj t’ju kërkoj edhe disa komplete të cilat janë më se të domosdoshëm të sillen në Zagreb. Është biseduar për një promovim të mundshëm këtu, por, siç ju kam shkruar edhe më parë, presim mendimin tuaj.
Me shumë respekt, nga Zagrebi, Musai.”
[Kjo letër është shkruar më 12 dhjetor 2002, në Zagreb. Po e botojmë pa asnjë ndërhyrje, si dëshmi kohe për të saktësuar momentin e parë të idesë për ribotimin e korpusit Illyricum Sacrum. Është majft interesant letërkëmbimi që ne gjatë punës sonë kemi shfrytëzuar e konsultuar, për ribotimin e korpusit Illyricum Sacrum, që është i vëllimshëm dhe i bërë më shumë personalitete të shkencës, kulturës dhe politikës në disa gjuhë, që në një moment të caktuar mund të shërbejë si dëshmi historike për të gjitha sfidat, problemet, shqetësimet dhe peripecitë që janë kaluar për të arritur në rezultatin përfundimar, ribotimin e Illyricum Sacrum, në shkurt të vitit 2005. Me këtë rast, ne kemi zgjedhur vërtetë një numër jashtëzakonisht të vogël të letërkëmbimit, për të dëshmuar se janë bërë të gjitha përpjekjet e duhura që kjo vepër të jetë në duart e studiuesve dhe lexuesve, jo vetëm shqiptarë, por edhe të tjerë, edhe pse shqiptarët, veçanërisht disa historianë dhe mentorët e tyre, për shkak të mosnjohjes së gjuhës latine dhe greke, ribotimin e pritën me brengën se “do të kushtojë relativisht shtrenjtë” dhe se “do të dalë në shitje me një çmim që do të jetë i paarritshëm për shumicën e qytetarëve” duke treguar kështu diletantizëm, miopi dhe shkallë të ulët profesionalizmi].
Menjëherë pas marrjes së kësaj letre, S. Blakaj, reagon shumë pozitivisht, duke rënë dakord me idenë e ribotimit fototipik, por njëherësh kërkon edhe të dhëna plotësuese, si dhe mendimet e disa prej specialistëve kroatë rreth kësaj vepre dhe mundësisht një përllogaritje të përafërt të shpenzimeve të mundshme për një projekt të tillë.
Natyrisht, S. Blakaj, ishte dakord që të bisedohej edhe me DPA dhe HDA si bashkëbotues të mundshëm, ngase për një projekt të tillë kapital, vërtet duhej sfiduar jo vetëm koha, shpenzimet por edhe shumë pengesa, që në fillim nuk mund të parashikoheshin. Fillimisht dr. Sinani, mbështet një ide të ribotimit fototipik të tërë veprës, duke shprehur gatishmërinë e tij dhe të institucionit që ai drejton për ndihmë të pakursyer. Të njëjtën gjë e konfirmon edhe dr. Kolanoviq në emër të HDA. Në fillim të vitit 2003, dr. Sinani i bën një letër dr. Kolanoviq duke njoftuar, ndër të tjera edhe për gatishmërinë e DPA-së për ribotimin fototipik të Illyricum Sacrum.
Veprimet e para ishin bërë. Puna po ecte për së mbari. Herë pas herë kishte probleme por ato tejkaloheshin me kujdes. Gjatë tërë kohës, komunikohej me forma të ndryshme, telefon, letra dhe takime të shpeshta në Tiranë, Prishtinë, Zagreb, Romë dhe qytete të tjera. Në ndërkohë, kishim ide të reja. S. Blakaj, p.sh. propozon që të shikohej mundësia e botimit të tërë korrespodencës së autorëve të Illyricum Sacrum. Një gjë e tillë, për momentin ishte e pamundur, përkundër saktësmit të vendndodhjes së letërkëmbimit, ngaqe ai përbëhej nga disa vëllime voluminoze dhe ndodhej në shumë arkiva e biblioteka. Fizikisht një gjë e tillë nuk arrihej. Duke ndjekur nga afër mbarëvajtjen e të gjitha punëve, çfarëdoqofshin ato, S. Blakaj, i bën një letër ministrit të Arsimit, Shkencës dhe Kulturës të Kosovës, duke kërkuar mbështetje financiare. Letra është më shumë një promemorje, në të cilën saktësohen të dhënat më themelore për projektin dhe veprën. Një veprim i tillë ishte me rëndësi të madhe. Kyçja e institucioneve zyrtare shtetërore kosovare, kishte peshë të dyfishtë, ngase me anë të dokumentave dhe botimeve serioze, të vëllimshme dhe të njohura në botën shkencore e kultuore, tregohej para opinionit të huaj, politik, intelektual dhe shkencor, se shqiptarët, më shumë se njëherë, janë trajtuar nga studiues e specialistë të huaj, nga këndvështrime të ndryshme, duke treguar me argumenta dhe dëshmi të forta, vazhdimësinë e pandërprerë iliro-arbërore-shqiptare që nga lashtësia deri në ditët e sotme, dhe një gjë e tillë, hidhte poshtë pretendimet sllave se Kosova ishte “Serbi e vjetër.” Vetë pohimi i D. Farlatit se shën Mateu ishte në Dardani në kohën e ungjillizimit të dardanëve, pastaj emrat e ipeshkëve, shenjtorëve dhe martirëve dardanë, janë një argument i fortë, për të vazhduar me të tjerë, për të drejtën e pavarsisë dhe shtetësisë së Kosovës.
Vepra Illyricum Sacrum e shikuar nga ky aspekt, ishte dëshmia më bindëse, për opinionin perëndimor, atë politik, kulturor, shkencor dhe intelektual, se tradita, kultura, feja, shtetësia dhe elementet e tjera të jetës publike dhe shoqërore, ishin pjesë e pandarë e përditshmërisë sonë, në këto troje denbabaden. Me një vepër të tillë, të cilën nuk e kishin popujt e tjerë të gadishullit Ilirik, më vonë Ballkanik, jo vetëm demostrohej në mënyrë bindëse dhe argumentuese historia e pasur shumëshekullore, por dëshmohej një e vërtetë historike, të cilën e kishin bërë publike studiuesit e huaj, e pikërisht ata të mbështetur nga Vatikani dhe perëndimi disa shekuj më parë, e që sot ishte pothuajse domosdoshmëri t’iu rikujtohej disa politikanëve, intelektualëve dhe shkencëtarëve shqipëtarë. Duke qenë një enciklopedi në vete, korpusi Illyricum Sacrum, do të shërbente për të gjithë dhe në të gjitha fushat, si udhërrëfyesi më i saktë dhe më i drejtë në debatet dhe diskutimet që do bëheshin për çështjet madhore kombëtare.
Më lart, kemi cekur kërkesën e S. Blakaj për disa mendime të historianëve dhe specialistëve kroatë për veprën Illyricum Sacrum. Meqenëse shumë herë në letërkëmbime, në katalogje të ndryshme, por edhe në shtypin e ditës është cituar letra dhe mendimi i prof. A. Stipçeviqit, për Illyricum Sacrum, ne sjellim në vijim letrën së bashku me rekomandimin për Ministritë përkatëse të Tiranës dhe Prishtinës.
“Zagreb,19. XII. 2003
“Para disa ditesh më kishit dërguar një letër përmes e-mailit, por nuk munda t’ju përgjigjem menjeherë sepse po e përfundoja një liber timin që duhej me kohë t’ia dorëzoja botuesit. Por, ndërkohë u paraqit dr. Musa Ahmeti me telefon dhe më është lutur t’ju shkruaj një rekomandim të shkurtër që do t’u dërgohej ministrive gjegjëse në Prishtinë e Tiranë për një bashkëfinancim të botimit të veprës “Illyricum Sacrum.” Kisha përshtypjen se puna është e ngutshme dhe menjëherëë i hyra punës. Si shtojcë të letrës po ju dërgoj rekomandimin tim, po mbasi nuk e di e-mailin tuaj, rekomandimin po ia dërgoj Musës. Shpresoj që rekomandimi i dërguar do t’i shërbejë qëllimit të vet.
Vepra “Illyricum Sacrum” është një nga veprat më të rëndësishme që trajton historinë mesjetare dhe të kohës së re të Ballkanit përendimor, përfshirë këtu edhe Shqipërinë, dhe kjo është vlera e saj më e madhe. Në rekomandimin e dërguar posaçëm kam tërhequr vërejtjen që nismëtar i idesë për këtë vepër ishte papa Klementi XI, me origjinë shqiptare, nga Italia, i cili me të gjitha forcat e ka përkrahur këtë projekt. Pa të vështirë se do të realizohej një punë aq kolosale.
Jam shumë i gëzuar që një vepër e tillë do të dalë në botim reprint, sepse botimi origjinal është aq i rrallë, sa që në Zagreb e kemi vetem në një komplet, kurse dëgjoj që në Shqipëri nuk ekziston asnjë komplet i kësaj vepre, pos disa vëllimeve të shpërndara. Vepra ka rëndësi, se aty janë përmbledhur dokumente që janë zhdukur pa gjurmë, të cilat janë të rëndësishme për historinë e popullit shqiptar.
Jam i bindur se botimi reprint i kësaj vepre do të gjejë të interesuar edhe në vendet e tjera, sepse shumë institute e biblioteka që janë themeluar në shekujt XIX e XX nuk kanë mundur ta sigurojnë këtë vepër e cila është një nga të mbërrimet kapitale historiografike në Evropën e atëhershme.
I juaji, Aleksandër Stipçeviq”
Ja edhe rekomandimi për ribotimin e Illyricum Sacrum që ishte përgaditur nga prof. A. Stipçeviqit, për të dy Minstritë e kulturës atë Tiranës dhe Prishtinës:
“Kur Klementi XI u bë papë i Romës, pikërisht me nxitjen e tij, filloi njëra ndër ndërmarrjet më kolosale historiografike në Evropën e atëhershme. Ky papë, në të vertetë, ishte me origjinë shqiptare dhe si djalë i ri, duke ditur për prejardhjen e vet, mblidhte lënden për një vepër që kishte menduar ta shkruante për prejardhjen dhe lashtësinë (Le Origini e le Antichita) të Ilirikut të lashtë. Ai e dinte që stërgjyshët e tij kishin ardhur nga Shqipëria në Italinë e mesme, kështu që interesimi i tij për të kaluarën e shqiptarëve ishte plotësisht i kuptueshëm. Më vonë, lëndën e mbledhur, kur është ulur në karrigën papnore, nuk ka mundur ta shfrytëzojë shkaku i punëve të shumta që është dashur t’i kryejë në postin papnor. Por, kur merr vesh se jezuiti Filipe Ricepputi ka ndërmend të shkruajë historinë kishtare të Ilirikut, e fton në Romë dhe ia jep të gjithë lëndën që e kishte mbledhur për veprën e vet të parealizuar. Pos kësaj e pajis me rekomandimet të cilat Ricceputit gjerësisht ia hapin dyert e arkivave e të bibliotekave jo vetëm të Romës po edhe të qyteteve të tjera italiane. E kur Ricceputi më 1720 niset për në “Ilirik,” gjegjësit në qytetet e brigjeve lindore të Adriatikut, papa ia paguan të gjitha shpenzimet e udhëtimit e të qëndrimit në Dalmaci e në Mal të Zi e Shqipëri. Riçeputi mbledh lëndë kolosale të shtypur e dorëshkrimesh dhe në Padovë fillon rregullimi dhe përgatitja e saj për shtyp. Nuk ia del, por punën e tij e vazhdon Daniele Farlati, e mbas tij edhe Jacopo Coleti. Gjithsej janë shtypur tetë vëllime të mëdha të kësaj vepre nga viti 1751 deri më 1819. Posaçërisht është e rëndësishme të theksohet që autorët e kësaj vepre kolosale sjellin tekste integrale të përshkruara nga dorëshkrime kodeksesh nga të cilët, mbasi është kryer puna, shumica janë zhdukur. Pikërisht për këtë kjo vepër edhe sot ka rëndësi të dorës së parë si burim i të dhënave për historinë mesjetare të Ballkanit perëndimor, prandaj është fort e rëndësishme që historianët e tashëm ta kenë në dorë këtë vepër e cila është bërë raritet i vërtetë bibliografik. Prandaj mendoj që botimi reprint i kësaj vepre është i një rëndësie të madhe për të gjithë ata që merren me të kaluarën e të gjitha vendeve që tash ndodhen në hapësirat e Ilirikut antik, dhe atë jo vetëm për historinë kishtare, siç mund të mendohet mbi bazën e titullit të veprës, por edhe për historinë politike, kulturore e tjetër të këtyre popujve.
Prof. dr. Aleksandër Stipçeviq, në Zagreb, 18. XII. 2003.”
Me kalimin e kohës, mbështetja, veçanërisht ajo e intelektualëve, shtohej nga shumë institucione kulturore të mbarë Evropës, duke shprehur kënaqësinë për një impenjim të tillë. Shumica ishin të impresionuar, ngase kishin parasysh vlerat e jashtëzakonshme të vepërs, ndërsa në anën tjetër edhe vështirësitë e shumta që atë [korpusin Illyricum Sacrum] ta shfrytëzonin dhe konsultonin për shkak të raritetit të saj nëpër biblioteka dhe arkiva. Në anën tjetër, kishte edhe persona të atillë që ishin skeptikë dhe mosbesues se tërë ky projekt do të përfundonte me sukses. Këtu duhen veçuar, posaçërisht kolegët historianë dhe albanologë shqiptarë, por edhe disa të “ashtuquajtur” intelektualë, të cilët, në vend që të ishin mbështetësit kryesorë, bënin të kundërtën, duke shkruar kundër kësaj kryevepre dhe duke treguar naivitet dhe mosnjohje të veprës, të cilën kishte raste që e kishin cituar, në “studimet e tyre” pa e pasur kurrë në duar!
Kur një popull dhe komb drejtohet nga një intelektual dhe personalitet që për tërë jetën është marrë me studime, krijime dhe shkrime, ai mund të kuptojë më mirë se askush vlerën dhe rëndësinë që vepra të tilla kapitale kanë për memorien dhe kulturën kombëtare, i tillë ishte dr. Ibrahim Rugova, presidenti i Kosovës. Duke qenë i vetëdijshëm për një gjë të tillë, S. Blakaj, pasi kishte biseduar më parë me z. Sali Cacaj, i dërgon një letër dr. Ibrahim Rugovës, në të cilën i kërkon mbështetje jo vetëm financiare, por edhe zyrtare dhe institucionale.
Përgjigjia ishte e menjëherëshme, duke mbështetur projektin pa asnjë rezervë. Për fat të keq, një gjë e tillë, nuk ndodhi me institucionet e Tiranës. Institucionet më kompetente u njoftuan në rrugë zyrtare, por edhe tjetër, për projektin, idenë dhe ribotimin fototipik-anastatik. Janë të shumta përpjekjet e bëra që korpusi Illyricum Sacrum, të gjendej edhe në bibliotekat dhe arkivat e Shqipërisë. Pos letrave dhe letër-promemorjeve, prof. Shaban Sinani, më shumë se një herë, në shtypin e ditës bën thirrje publike për mbështetje dhe përkrahje për një projekt të tillë të rëndësishëm. Pothuajse në çdo hap, u ndeshëm me murin e heshtjes. Në vazhdim sjellim dy letra të drejtuara në dy adresat më kompetente të Shtetit shqiptar, përkatësisht titullarëve përkatës, të cilët ishin të obliguar të kujdesen për kulturën kombëtare, historinë, albanologjinë dhe shkencën në përgjithësi. Letrat i sjellim pa asnjë ndërhyrje:
“Tiranë, më 04.05.2004
Lënda: Botimi i “Illyricum Sacrum”
Z. Namik Dokle, Zëvendëskryeministër
Këshilli i Ministrave
I nderuari z. Zëvendëskryeministër,
Ju kërkoj ndjesë për shqetësimin e përsëritur me anë të kësaj letre. Dëshiroj t’Ju informoj se përgatitja e botimit “Illyricum Sacrum“ tashmë ka përfunduar dhe “ARBI ltd“, botues me qendër në Prishtinë, është në përfundim të lidhjes së kontratës me shtypshkronjën në Slloveni.
Sikurse Ju kam shkruar, duke qenë se kostoja e këtij botimi është mjaft e madhe, botuesi do të porosisë vetëm tirazhin e parapaguar, ose të kërkuar me marrëveshje. Ky është një botim për biblioteka dhe institucione dhe jo për t’u shitur në treg për individë.
Gjatë ditës së djeshme kam pasur një takim me don David Xhuxhën (Drejtor i Seksionit Shqip të Radio Vatikanit) dhe Skënder Blakajn (drejtor i ARBI ltd“. Bashkëbiseduesit u shprehën se shtypshkronja nuk i pret. Për këtë arsye kërkova një takim me ministrin Klosi, por ai po nisej për një udhëtim jashtë shtetit. U zhvillua një takim informues me këshilltarin e z. Klosi.
“Illyricum Sacrum” është në nëntë vëllime dhe botimi i parë i saj, nismë e Papa Klementit të 11-të, ka zgjatur afër 200 vjet. “Illyricum Sacrum” është me përmasat e një arkivi më vete, që praktikisht vetëm ribotimi fototipik mund ta shpëtojë nga zhdukja. Në Shqipëri gjenden vetëm dy ose tre vëllime. Përveç institucioneve të Kroacisë, të cilat, sikurse më njoftuan bashkëbiseduesit, janë të gatshëm të marrin ekskluzivitetin e gjithë tirazhit, për këtë botim kanë kontribuar si mundësues edhe Presidenti i Kosovës dhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës të Kosovës.
Unë mendoj se parapagimi ose premtimi me marrëveshje i blerjes së 50 kompleteve të kësaj kolane 9-vëllimshe, që do të hyjë për herë të parë tërërsisht në Shqipëri, nuk është ndonjë barrë e pambajtshme për buxhetin e shtetit. Nuk e fsheh se duke insistuar në këtë çështje dua të mbroj edhe interesat e institucionit që drejtoj. Ideja e botimit të “Illyricum Sacrum“ është propozuar për herë të parë nga Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të Shqipërisë. Për sigurimin e origjinalit-matricë kemi konsumuar të gjitha lidhjet tona ndërinstitucionale me partnerë të huaj në Itali, Vatikan, Kroaci, Mal të Zi e gjetkë. Një pjesë e skanimeve janë bërë me tarifa favorizuese, duke qenë emri i DPA të Shqipërisë porositës. Mirëpo të gjitha këto janë kontribute intelektuale dhe me një peshë fare modeste financiare. Pra, “ARBI ltd”, duke konstatuar koston e përgjithshme të botimit, nëse asnjë institucion nga Shqipëria nuk do të porosisë një tirazh prej botimit, nuk do të respektojë premtimin e kohës së fillimit të punës, që Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të jetë bashkëbotuese e veprës.
Botimi i “Illyricum Sacrum” do të na mundësonte që menjëherëë të propozojmë regjistrimin e saj në programin “Memoire du Monde” dhe për këtë unë i kam hedhur disa hapa paraprakë. Mirëpo një propozim i tillë nuk mund të formalizohet me Unesco-n pa e pasur të plotë botimin në bibliotekë.
Së fundmi, thjesht për të theksuar dobinë praktike të kësaj nisme, dëshiroj t’Ju kujtoj se historianë të shquar të Shqipërisë, ndër të cilët Ak. Kristo Frashëri, për të këshilluar një dokument nga “Illyricum Sacrum“, janë detyruar të marrin rrugën dhe të shkojnë në Bibliotekën e Shkodrës, ku ruhet e vetmja kopje e vëllimit të katërt!
Bashkëngjitur po Ju dërgoj një kopje të fletë-palosjes së përgatitur nga “ARBI ltd“ për të informuar mundësuesit e botimit për rëndësinë e tij.
Me falënderime paraprake, me stimë dhe konsideratë të lartë,
Shaban Sinani, Drejtor i Përgjithshëm.”
Në vazhdim është letra e dytë, [ose më saktë, letër-promemorja] e adresuar për ministrin e Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, i cili personalisht, është njoftuar më shumë se njëherë për tërë projektin, ndërsa këshilltarët dhe bashkëpunëtorët e minsitrit, poashtu janë njoftuar disa herë, në takime të veçanta. Edhe kjo letër është dërguar nga Tirana, përkatësisht nga dr. Sinani, i cili ishte i angazhuar që nga fillimi drejtpërdrejtë në projekt, dhe madje fillimisht ishte menduar edhe si bashkëbotues, siç vërehet edhe nga letra në vazhdim:
“Tiranë, më 16.05.2004
Lënda: Për mbështetjen e botimit të kolanës “Illyricum Sacrum”
z. Blendi Klosi, Ministër
Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve
C: z. Namik Dokle
Zëvendëskryeministër
I nderuari z. Ministër,
Drejtoria e Përgjithëshme e Arkivave të Shqipërisë (DPA) ka disa vite që punon, me partnerë të brendshëm e të jashtëm, shtetërorë e joshtetërorë, për të përgatitur një ribotim fototipk të kolanës “Illyricum Sacrum,” një monument i dokumentalistikës për botën iliro-shqiptare prej krishtërimit të hershëm deri në mesjetë.
“Illyricum Sacrum” është një vepër nëntëvëllimshe, e përgatitur kryesisht nga Daniele Farlati (për këtë arsye e njohur kryesisht me emrin e tij), por e paraprirë modestisht dhe e përfunduar në përputhje me qëllimin nga bashkëpunëtorë të tij. Ideja dhe propozimi i ribotimit të “Illyricum Sacrum” ka qenë e DPA. Duke mos pasur funksionalisht buxhet për botime (të paktën deri tani), DPA ka dhënë ndihmën e vet duke autorizuar kërkimet në emrin e vet në institucionet shtetërore jashtë vendit, duke siguruar tarifa lehtësuese shërbimi në kuadër të marrëveshjeve dypalëshe. Në tërësinë e tyre, duke pasur parasysh koston mjaft të lartë të rishtypjes, këto janë shpenzime të vogla dhe nuk bëjnë të mundur që DPA të paraqitet si bashkëbotuese e veprës, aq më pak që shtetit shqiptar t’i sigurohet një tirazh i merituar.
Nisur nga rrethanat e mësipërme, ne i kemi propozuar Zëvendëskryeministrit që të shihet mundësia e marrjes së përgjegjësisë së shtetit shqiptar në formën e kontributit në buxhetin e botimit, për të siguruar: 1. Një tirazh relativ për nevojat e bibliotekave më të mëdha të vendit dhe për nevoja të larta të protokollit shtetëror; 2. Një institucion i shtetit shqiptar, i cili ka dhënë deri tash një kontribut intelektual për përgatitjen e botimit, paraqitet si bashkëbotues (DPA), ku mund të ketë edhe emra të tjerë entesh të tillë, të disa shteteve duke përfshirë ente privatë, që janë të gatshëm të përballojnë koston. (…) Jo vetëm dokumentet e mbledhuara, por dhe veprat e botuara, dijetarët shqiptarë thuajse nuk i njohin integralisht ose, më saktë, nuk kanë njohur ndonjëherë integralisht. Kjo jo vetëm për faktin se nuk i kanë pasur asnjëherë në duar të 9 vëllimet (madje për vëllimin e 9-të pakkush e di se ekziston), por edhe për faktin tjetër, që “Illyricum-i” historik shtrihej prej Triestes në Artë dhe deri në thellësi të Ballkanit. Në botimin “Albanica” I-II, 1998, Tiranë, jepen të dhëna të sakta se çfarë vëllimesh të “Illyricum Sacrum” ruhen në bibliotekat shqipatre (gjithësej 3-4 vëllime). Për ilustrim të faktit që studiuesit shqiptarë as informacionin nuk e kanë të plotë, për këtë korpus le të citojmë një shënim nga bibliografia serioze “Albanica”, botuar në Tiranë me 1998, në të cilën përmenden vetëm tre vëllime të “Illyricum Sacrum.” “Vëllimi i dytë është i dëmtuar. I mungojnë fleta e titullit dhe 16 faqe. 350 faqet e para janë të dëmtuara.” Çfarë kërkohet? Kërkohet mbështetje financiare nga ana e MKRS, në kufij të arsyeshëm relativë, duke llogaritur që, sipas parashikimit, kostoja e një serie të plotë të 9 vëllimeve.
Në kushtet kur Ministria e Kulturës e Kroacisë mund të blejë rreth 300 kopje të serisë së plotë dhe Ministria e Kulturës e Kosovës 100 kopje, do të ishte e arsyeshme që, përmes MKRS, pala shqiptare të parablinte së paku 100 kopje. Kontributi si subjekt mbështetës do të siguronte të drejtën e tirazhit falas, përpjestimisht me shumën e vënë në dispozicion. Po ashtu, një institucion shqiptar (DPA) do të paraqitej si bashkëbotues në ballinë. Shuma që do të mundësonte këtë, sipas përllogaritjes së entit botues që negocion me shtypshkronjën, është jo më pak se 50 mijë euro.
Me besim në bashkëpunimin tuaj dhe me gatishmërinë për të siguruar lidhje të drejtpërdrejta të MKRS me entin privat botues “Arbi ltd”, që mban peshën kryesore buxhetore për gjithë këtë inciativë,
Dhe me respekt
Shaban Sinani, Drejtor i Përgjithshëm.”
Është e pashpjegueshme heshtja deri në mospërfillje e institucioneve shqiptare, aq më parë, kur dihet publikisht se në asnjë bibliotekë apo arkiv shqiptarë, nuk ruhet një komplet me të gjitha vëllimet e korpusit Illyricum Sacrum. Me këtë rast, duke botuar vetëm këto dy letra, ne në mënyrë të hapur hedhim poshtë disa pohime se institucionet shqiptare kompetente të kulturës, nuk kanë qenë të njoftuara në rrugë zyrtare, edhepse, një gjë e tillë është bërë publikisht, më shumë se një herë. Sipas të gjitha gjasave, studjuesit, shkencëtarët, historianët dhe albanologët shqiptarë do të jenë të detyruar që edhe në të ardhmen të udhëtojnë jashtë Shqipërisë, [ose të presin në radhë për të pasur në duar një komplet të falur për BK të Tiranës nga ana e botuesit], për të konsultuar këtë vepër e cila është e patejkaluar edhe sot e kësaj dite për shumë fusha të albanologjisë dhe historisë, përkundër faktit se është shkruar para më shumë se 250 vitesh.

Presidentja Osmani takoi ambasadorin amerikan Jeffrey Hovenier dhe përfaqësues të ambasadave të Shteteve të Bashkuara në rajon

November 15, 2022 by s p

Presidentja e Republikës së Kosovës, Vjosa Osmani, ka pritur në takim pune ambasadorin amerikan në Kosovë, Jeffrey Hovenier dhe përfaqësues të ambasadave të Shteteve të Bashkuara në vendet e rajonit. Në fokus të takimit ishte partneriteti me Shtetet e Bashkuara, rëndësia e forcimit të bashkëpunimit ekonomik dhe në fushën e energjisë, bashkëpunimi rajonal, si dhe zhvillimet e fundit në vend, rajon dhe më gjerë.

Në lidhje me zhvillimet e fundit, Presidentja Osmani ka theksuar se institucionet tona mbeten plotësisht të angazhuara për të kontribuar në mënyrë aktive për paqe dhe siguri të qëndrueshme në vend dhe rajon, në bashkëpunim dhe koordinim me partnerët tanë ndërkombëtar.
Presidentja Osmani ka nënvizuar përkushtimin e institucioneve të Republikës për partneritetin e palëkundur me Shtetet e Bashkuara, aleaten kryesore të vendit dhe popullit tonë. Në këtë drejtim, Presidentja ka theksuar rëndësinë e thellimit të bashkëpunimit ekonomik dhe atë në fushën e sigurisë në mes të dy vendeve. Në takim u diskutua edhe për forcimin e bashkëpunimit rajonal.

Shkolla Shqipe në Athinë aktivitet kulturor në Ditët e Alfabetit Shqip

November 15, 2022 by s p

Lefteri Metkaj/

Shqiptarëve u duhej një Alfabet i vetëm. Urime bashkëatdhetarë këtë ditë të shenjtë të Alfabetit Shqip! Të gjithë ne u bëmë pjesë e nderimit të Alfabetit të Gjuhës Shqipe. Shkronjat shqipe e kanë historinë e tyre të përgjakur që vriteshin dje nga pushtuesit. Shpesh këto shkronja kanë ndjerë ngrohtësinë e gjakut të atyre qe i krijuan, apo hidhërimin e helmit që mori jetën e atdhetarëve të mëdhenj. Prandaj dhe me nxënësit që mësojnë gjuhën shqipe në Athinë biseduam për dëshirën e madhe që kishin shqiptarët dhe arsyet për të pasur një Alfabet të përbashkët. Gjithashtu, biseduam ku u mbajt ky kongres, cilët atdhetarë morrën pjesë në këtë ngjarje të rëndësishme kombëtare. Po ashtu folëm për diskutimet që u bënë në këtë kongres ,cilin alfabet përzgjodhën, dhe cilat ishin dallimet në mes këtyre alfabetëve që u paraqitën. Për të organizuar sa më bukur e për të njohur me konkretisht fakte nga kjo ngjarje historike kombëtare u paraqitēn :

Fakte historike, foto nga vendndodhja dhe nga pjesëmarrësit e kongresit, foto historike kombëtare te shoqërive shqiptare , vjersha ,këngë, ilustrime me ngjarje të periudhës së rilindjes kombëtare.

Shqiptarët e arsimuar në periudhën e rilindjes kombetare merreshin me letërsi ,histori dhe fusha të tjera të kulturës dhe dijes, por gjuhën e tyre e shkruani me shkronja dhe alfabete të huazuara.

Disa shkruani me shkronja latine ,disa të tjerë me shkronja arabe, osmane, greke, sllave… prandaj këta rilindas shqiptarë të motivuar, që të mos shkruanin gjuhën shqipe me shkronja të huaja ,u doli e nevojshme për të pasur një alfabet të përbashkët për gjuhën shqipe.

Pastaj, me këtë alfabet do të shkruanin dhe do të botonin libra të gjithë shqiptarët si në trojet shqiptare ,por edhe ata që ishin në mërgim .

Kështu, atdhetarët shqiptarë u mblodhën dhe punuan shumë për të arritur këtë qëllim, të krijonin një Alfabet të përbashkët të Gjuhës Shqipe.

Për të arritur këtë synim, pra Alfabetin e përbashkët u angazhuan dhe shumë klube kulturore shqiptare të asaj kohe.

Por më i fuqishmi në atë periudhë ishte

Klubi i Manastirit , dhe ky klub organizoi më 14 nëntor të 1908-ës një Kongres Kombetar. Aty morrën pjesë atdhetarët dhe personalitetet më të shquar të arsimit dhe të kulturës kombëtare.

Në këtë Kongres Kombëtar erdhën nga të gjitha trevat shqiptare por edhe nga mërgimi. Ndër më të shquar ishin: Luigj Gurakuqi, Gjergj Fishta, Mit’hat Frashëri, Gjergj Qiriazi, Shahin Kolonja ,Hilë Nosi, Ndre Mjeda, Bajo Topulli, Taqi Buda, Sotir Peçi, Shahin Kolonja, Nyzhet Vrioni,…

Kryetar për të drejtuar punimet e Kongresit u zgjodh , Mit’hat Frashëri.

Për të nxjerrë një Alfabet të përbashket kishte mendime të ndryshme ,prandaj u bënë shumë diskutime .Megjithë deshirën e madhe për të pasur vetëm një Alfabet ,pjesëmarrësit përcaktuan dy prej tyre:

1- Alfabetin e Stambollit ,i cili u quajt sipas vendit ku ishte hartuar.

2- Alfabeti i Shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës ,ku ishte hartuar me shkronja latine.

Caktimi i dy alfabetëve për përdorim u bë për shkak të ruajtjes së unitetit në mes shqiptarëve.

Alfabeti i Stambollit ishte me shkronja të perziera ku mbizotëronin shkronjat nga alfabetet arabe.

Kurse Alfabeti i Shoqërise “Bashkimi” ishte me shkronja latine.

Më i lehtë dhe më i përshtatshëm për t’u pèrdorur ishte alfabeti me shkronja latine i cili me kalimin e kohës u bë alfabeti i vetëm i gjuhës shqipe.

Qysh atëherë ky Alfabet perdoret ende dhe sot në të gjitha trojet shqiptare.

Dhe sot shqiptarët në Atdhe dhe anembanë botës kremtojnë 114-vjetorin e Kongresit të Manastirit.

RROFTE KONGRESI I MANASTIRIT QË I ÇELI SHKRONJAT E GJUHES SHQIPE!