Archives for August 2023

Largpamësia e albanologut Peter R. Prifti për Kishën Ortodokse në Shqipëri

August 17, 2023 by s p

Rafaela Prifti/

Në përkujtim të përvjetorit të vdekjes së Peter R. Priftit (17 gusht 2010) vlen të sjellim në mend përkushtimin e tij ndaj studimeve albanologjike si model i një intelektuali të përsosur si edhe një atdhetari të rrallë. Studimet e tij, të cilat përfshijnë një gamë të gjerë të shkencave politike e sociale, janë botuar në gjashtë vëllime pa llogaritur punimet shkencore si bashkëautor veç shumë shkrimeve të tij në revista profesionale e gazeta të njohura në Amerikë. Përsa i takon kohës në Vatër, ai, në vitin 1958, u emërua bashkëeditor i gazetës Dielli dhe më pas kreu vetëm për një vit (1959-1960) detyrën e Sekretarit të Federatës PanShqiptare të Amerikës Vatra në Boston nën Kryesinë e të përndriturit Fan Noli.

Peter Prifti është anëtar nderi i Departamentit të Gjuhësisë të Universitetit të Kalifornisë në San Diego. Ai është autor i disa vëllimeve në shqip dhe anglisht si: Confrontation in Kosovo: The Albanian-Serb Struggle, 1969-1988, Remote Albania – The politics of isolation, Land of Albanians – A Crossroads of Pride and Pain, Unfinished Portrait of a Country, Mozaik Shqiptar e të tjera.

Në ditën e përvjetorit të vdekjes, është me rëndësi të lexohet letra e tij drejtuar Presidentit të atëhershëm të Shqipërisë z. Sali Berisha. Në të autori ngre zërin dhe argumenton qëndrimin e tij kundra emërimit të dhespotit grek Janullatos si kryepeshkop i Kishës Ortodokse të Shqipërisë dhe “shenjtërimin” e tij aty. E shkruar në Korrik të vitit 1992, letra ilustron mprehtësinë analitike, largpamësinë mendore përballë llogaritjeve politike dhe shpalos atdhedashurinë e një mërgimtari që ndonëse jetonte në Amerikë ishte thellësisht dhe deri në fund i përkushtuar ndaj vendit të tij të lindjes.

Figura e Peter Priftit mbetet nga më të shquarat e diasporës shqiptare në Amerikë.

Shënim: Letra i takon arkivit të familjes Prifti. Ribotimi i plotë apo i pjesshëm pa miratimin e familjarëve është i ndaluar dhe i ndëshkueshëm me ligj.

Një reflektim teorik, mbi “laissez-faire urbanistik” në Tiranën e kullave

August 17, 2023 by s p

Prof. Enriketa Papa/

Po ndjek marrëzinë e vizionit “post-modern” të zhvillimit urban të Tiranës ku “po ndërtohen kulla bazuar në marrëdhënie të sipërmarrjes së lirë mes pronarëve dhe investitorëve privat”. Qasje që shkruhen/reflektohen/justifikohen më 2023, dhe që pasqyrojnë mentalitetin e shek 19, ku besimi në “pa-limit” të zgjerimit dhe rritjes urbane, shpjegohej me besimin e progresit të “të bërit bisnes të lirë”. Kufizimet në planifikim urban konsiderohen arbitrare tek justifikohen me ekonominë e lirë të tregut që s’mund të kufizohej në ushtrimin e saj.

Kjo marrëzi e “laissez-faire urbanistik” më 2023, lë në hije aspektin social të zhvillimit organik të një qyteti dhe nevojave të qytetarëve të tij. Pikërisht ky aspekt u konsiderua që në fillimet e shek 20 edhe nga arkitektët si një mpleksje multidisiplinore dhe jo vetëm arkitekturore.

Në fillimet e shek 20 qasjet teorike mbi “urbanizmin si mënyrë jetese” (Louis Wirth) ishin epitomat e shtjellimit të modernizimit.

Ndër diskurset sociale mbi urbanizmin dhe ndikimin e tij mbi jetën sociale dhe komunitatare në qytet, per shembull Lewis Mamford, shtjelloi konceptin e tij mbi “qytetin si teatër i jetës sociale” ku aspekti fizik i një qyteti, konsiderohej, aspekt sekondar, ndaj ai do të duhej “të plotësonte nevojat dhe funksionet sociale të njerëzve”.

Ndërsa Le Corbusier, arkitekti i modernizmit, përkundrejt qasjeve teorike mbi “qytetin modern”, e konceptonte arkitekturën si një loje të drites dhe trupave te ngurte. Për Le Corbusier, ishte detyra e arkitektit t’u japte jete siperfaqeve te ketyre trupave.

Produkti i qasjes së tij mbi planifikimin urban modern dhe “qytetin ideal bashkohor”, gjithësesi parashikonte që një qytet bashkohor, dhe ideal në mishërimin e parimeve të tija moderne, herë herë abstrakte, mbi arkitekturën dhe urbanizmin modern do të ishte ai me 3 ml banorë. Në të, Le Corbusier konsideronte

•Zhbllokimin e qendrës/qendrave të qytetit

•Shtimin e dendësisë

•Rritjen e numrit të mjeteve të transportit drejt qendrës

•Shtimi i parqeve dhe i hapësirave të hapura.

Në qendër të qytetit do të ishte stacioni qendror me gjithë infrastrukturën e tij të transportit.

Në drejtim veri-jug, lindje-perëndim do ishin arteriet kryesore të trafikut me rrugë të gjera.

Midis qiejgërvishtësve do të kishte sipërfaqe të mëdha të hapura, në të cilat ishin vendosur parqet dhe bulevardet e gjera. Këtu do të ishin vendosur kafenetë dhe restorantet, dyqanet e luksit, shtëpitë dhe apartamentet e shtrenjta. Aty duhet të ishin dhe teatrot, kinematë e institucionet e artit e kulturës. Po ashtu dhe parkingjet e makinave.

Qiejgërvishtësit do të shërbenin eskluzivisht për qëllime bisnesi.

Në qytet do ishin dhe godinat e administratës publike, muzeumet, zyra bashkiake dhe komunale. Më tutje në të ishte parku (qendror), që do të shdërtohej në mushkërinë e qytetit.

Në anën e arteries kryesore trafiku duhet të vendoseshin magazinat e mëdha (malls) dhe lagjet industriale me stacionet e tyre të mallrave.

Përqark këtij qytetit duhet të ishin zona e mbrojtur me pyje dhe fushat e gjelbërta.

Qyteti i Le Corbusier do të kishte 24 qiejgërvishtës.

#SiSot, më 17 gusht 1911, ndërroi jetë veprimtari i Rilindjes Kombëtare, Petro Nini Luarasi

August 17, 2023 by s p

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

Mësimet e para në gjuhën shqipe i mori kur ishte nxënës në shkollën e Qestoratit nga mësuesi Koto Hoxhi. Në vitin 1887 hapi në Ersekë shkollën e parë shqipe dhe përgjatë vjetëve 1892-1893, shkollat shqipe në krahinën e Kolonjës dhe të Vakëfeve. Ishte mësues dhe drejtor i Mësonjtores Shqipe të Korçës (1893) dhe më vonë i shkollës së Negovanit (1909-1911).

Mërgoi në Amerikë dhe u bë nismëtar i shoqërive patriotike “Malli i Mëmëdheut” dhe “Pellazgu”. Ishte deleagat në Kongresin e Dytë të Manastirit. Bashkëpunoi me organet “Bashkimi i Kombit” (Manastir), “Drita” (Sofje), “Kombi” (Boston), “Iliria” (Selanik). Në veprën “Mallkimi i shkronjave shqipe dhe çpërfolja e shqiptarit” (Manastir, 1911) mbrojti të drejtat e popullit shqiptar për kulturë kombëtare, duke e quajtur dijen dhe kulturën “shpirtin e mëmëdheut”. Për shkak të veprimtarisë patriotike, arsimore, shoqërore dhe propaganduese, u përndoq nga Xhonturqit dhe Patriarkana e Stambollit.

Bashkëlidhur, dekreti për t’i dhënë Petro Nini Luarasit titullin “Mësues i Popullit” dhe Urdhrin eLirisë të Klasit të II-të.

Një kushtrim për kulturë!

August 17, 2023 by s p

Mendoj se, sot, në këtë situatë që po kalon Shqipëria, ku Europa rri e barazlarguar prej nesh, të paktën që prej një dekade, fati dhe e ardhmja e qyteteve tona varen në një masë të madhe nga kultura mbizotëruese e qytetarëve të vet. Sot Shqipëria nuk mund të ofrojë vetëm pejsazhin, por edhe kulturën e vet ende të pashkatërruar krejt.

Por, po ashtu si dhe pejsazhi, edhe kultura e mbetur është në rrezik. Edhe pse kultura nuk hahet dhe nuk pihet, ajo prapë rrezikon të dystohet, të asimilohet nga shfaqjet më të shëmtuara të kitchit dhe komercializmit. Thjesht, kultura shkatërrohet. Dhe ajo që e shkatërron kulturën është vetëm ideja e varfër dhe e mjerë e të ashtuquajturit “efikasitet ekonomik”.

Mjaft më “kulturë” për turistët. Mjaft më “kulturë” që shitet per pesë aspra. Kultura para të gjithash duhet të ketë për destinacion vendasit, të cilët nisin e dashurohen dhe bëhen “shërbëtorë” dhe “aktorë” të saj.

S’ka dyshim që një copë park në qendër të një lagjeje nuk ka “efikasitet ekonomik”, prandaj dalin përditë “mendjemprehtë”, që pa i ftuar askush duan t’i japin këtyre hapësirave “efikasitet ekonomik”, me anë të një kulle, apo edhe të një kioske. Mjaft duke i dhënë qyteteve tona këtë soj “efikasiteti ekonomik”! Nuk e duam!

Kultura ka të bëjë me krijimin e ideve, me aftësinë për të prodhuar një mendim më shumë, jo domosdoshmërisht me funksionalitet të lartë.

Në kushtet ku gjendemi, vetëm kultura mund t’i japë energji dhe shpirt të gjallëve që jetojnë në një zonë të përbashkët, dhe t’i lejojë ata të ndërtojnë në mënyrë kritike dëshirat, vizionet, shpresat dhe mbi të gjitha perspektivat përparimtare. Është e nevojshme të thuhet gjithandej se kultura nuk është thjeshtë erudicion. Ajo është lidhja misterioze midis asaj që dihet dhe asaj që nuk dihet, midis asaj që tashmë është menduar të jetë dhe asaj që ende po projektohet.

Në këtë kuptim, një qytet vdes sa herë që tentohet të ngadalësohen apo nëpërkëmben proceset kulturore. Me vdekjen e kulturës, qytetit i ndërpriten lidhjet logjike, të përkohshme dhe hapësinore, mes njerëzve, midis njerëzve dhe gjërave. Prej atij moment komuniteti nuk është më në gjendje të ushqehet vetë dhe e mira kryesore e tij, hapësira e përbashkët, pikërisht si e përbashkët, nis e humbet kuptimin e saj deri në asgjësim.

Mua, për shembull, do të më kënaqte një qytet ku askush nuk do mund të na pengonte të shihnim qiellin dhe yjet dhe askush nuk mund të na cënonte ëndërrimin; një qytet ku të argëtoheshin fëmijët dhe me fëmijët; një qytet me një punëtori që ia del të riprodhojë traditat, ku të rinjtë dhe të moshuarit mund të rikthehen lehtësisht te rrënjët e tyre; një qytet ku flitet për të ardhmen; një qytet që u jep të gjithë banorëve të saj mundësinë për të përjetuar eksperienca të reja shqisore në çdo cep të vetin; një qytet i aftë për të promovuar të mirat e tokës dhe bukuritë e territoreve. Por mbi të gjitha unë do të doja të jetoj në një qytet të aftë për të ndryshuar, për t’i rinovuar vazhdimisht shprehitë kulturore të banorëve të vet.

Diktatorë eksentrikë

August 17, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Në vitin 1974, artisti spanjoll Salvador Dali i dha diktatorit rumun, Nicolae Ceauşescu, një skeptër që ai kishte bërë. Diktatori e vlerësonte dhuratën, por shumica e njerëzve në atë kohë mendonin dhe ende mendojnë se artisti i zgjuar po e ironizonte autokratin e paditur.

Adolf Hitler ishte një vegjetarian dhe afër fundit të jetës së tij hëngri vetëm pure patate dhe lëng mishi. Arsyet e zgjedhjeve dietike të diktatorit mbeten mister.

Diktatori sovjetik Jozef Stalin ishte aq brutal sa dukej, dhe gjithashtu shumë paranojak. Ai ishte aq paranojak saqë u kërkoi që shkencëtarët e tij të ekzaminonin feçet e njerëzve, duke besuar se mund të përcaktonte besnikërinë e tyre. Gjatë një vizite nga Mao Ce Dun, ai i kërkoi shkencëtarëve të ekzaminonin feçet e Maos për të gjykuar se në çfarë humori ishte ai.

Nga 2005 deri në 2013 Mahmoud Ahmadinejad ishte president i Iranit, por dashuria e tij e parë ishte trafiku i makinave. Diktatori i ashpër në fakt fitoi një doktoraturë në inxhinierinë civile dhe planifikimin e transportit të trafikut në vitin 1997.

Diktatorit të Sudanit të Jugut, Salva Kiir Mayardit, iu dhurua një Stetson i zi nga Presidenti i SHBA George W. Bush në 2006. Kiir Mayardit e pëlqeu shumë dhuratën se bleu një koleksion të madh, kështu kurrë nuk është pa një të tillë.

Diktatori Haitian, François “Papa Doc” Duvalier (1907-1971) pretendoi se kishte sharë presidentin amerikan John F. Kennedy pasi ai tërhoqi mbështetjen amerikane për të. Duvalier tha se ai bëri një kukull Voodoo të Kenedit dhe e ngjiti atë 2222 herë me një gjilpërë.

Gjatë katër viteve, nga 1975 deri në 1979, Pol Pot dhe Kmerët e Kuq shfarosën sistematikisht deri në 3 milionë njerëz. Populli i Kamboxhias duhej të jetonte me frikë, duke e ditur se ata mund të ishin ata që do të tërhiqeshin zvarrë në Fushat e Vrasjeve. Kmerët e Kuq zhdukën gati 25 për qind të popullsisë.

Njeriu i fortë i Bjellorusisë, Aleksander Lukashenko, njihet për dashurinë e tij për hokej, sensin e tij të modës dhe besimin në të drejtën për të mbajtur armë. Ai kishte një pistoletë ari të bërë me porosi për djalin e tij, i cili në atë kohë ishte pesë vjeç.

Kim Jong-Un i Koresë së Veriut thuhet se është një pijanec i madh i cili ka shpenzuar më shumë se 30 milionë dollarë në vit për pije alkoolike. Thuhet se ai organizon festa të mëdha, por është gjithashtu një pirës i rëndë.

Mobutu Sese Seko bëri shumë gjëra të çuditshme kur ai drejtoi Republikën Demokratike të Kongos (nga 1971 deri në 1997 i njohur si Zaire). Një nga më të çuditshmit ishte detyrimi i televizionit kombëtar të lajmeve për ta përshkruar atë duke zbritur nga retë në titullin e hapjes.

Diktatori kuban Fidel Castro ishte një udhëheqës pragmatik. Një nga thëniet e tij më të njohura është: “Një revolucion nuk është një shtrat me trëndafila”.

Saddam Hussein nuk kishte kurrë frikë t’u tregonte njerëzve se si ndihej. Në vitin 1981, pikërisht pasi filloi Lufta Iran-Irak, Husseini urdhëroi që një broshurë e vitit 1940 që shkroi xhaxhai i tij, e titulluar “Tre që Zoti nuk duhet t’i kishte krijuar: Persianët, Judenjtë dhe Mizat”, të ribotohej dhe shpërndahej nëpër shkolla.

Joseph Stalin lindi në të vërtetë Ioseb Besarionis dze Jughashvili. Kur u zhvendos nga vendlindja e tij Gjeorgji në Rusi për të nisur karrierën revolucionare, ai e ndryshoi atë në emrin rus që tingëllon më i ftohtë, Stalin, që do të thotë “çelik”.

Në vitin 1997, Sadam Huseinit supozohet se kishte një Kuran të shkruar me gjakun e tij për të festuar ditëlindjen e tij të 60-të. Libri njihet si Kurani i Gjakut.

Para se të trashëgonte presidencën a diktaturën e Sirisë kur babai i tij vdiq në vitin 2000, Bashar al-Assad bënte një jetë mjaft të thjeshtë. Ai ishte një okulist në Londër përpara se vëllai i tij i madh Bassel të vdiste, duke e bërë atë trashëgimtar të presidencës.

Diktatori kinez Mao Ce Dun nuk donte kurrë që njerëzit e tij të ishin shumë të arsimuar. Ai një herë tha: “Të lexosh shumë libra është e dëmshme”.

Idi Amin sundoi Ugandën me një grusht të hekurt që nga 25 janari 1971, përpara se të rrëzohej më 11 prill 1979. Në atë kohë relativisht të shkurtër, ai bëri shumë gjëra të çuditshme, por një nga më qesharakët pretendonte se ai ishte “mbreti i pakurorëzuar” i Skocisë.”

Kur “Papa Doc” Duvalier vdiq në 1971, pushteti iu kalua djalit të tij, Jean-Claude Duvalier. Duvalier më i ri ishte po aq brutal sa babai i tij, por kurrë nuk mori të njëjtin respekt, duke fituar pseudonimin “Bebi Doc”.

Shumica e diktatorëve të Luftës së Dytë Botërore kishin pseudonime që shpesh përkthehen në anglisht si “udhëheqës.” Hitleri ishte Führer, Stalini ishte Vozhd dhe Benito Musolini i Italisë ishte Duce. Enveri ishte Tarasi (emër rus, por edhe kuptim shqip).

Panamaja mund të jetë një vend i vogël, por Manuel Noriega ishte në gjendje të krijonte një pasuri personale prej 300 milionë dollarësh si diktator i saj nga 12 gushti 1983 deri më 20 dhjetor 1989. Ai e ndërtoi pasurinë përmes kontrabandës së drogës, ryshfeteve, pastrimit të parave dhe mashtrimit (sot mund të pasurohesh i sigurt në ndonjë vend tjetër.

Thuhej se Stalini poshtëronte në mënyrë rutinore vartësit dhe këshilltarët e tij. Pasardhësi si sundimtar i Bashkimit Sovjetik, Nikita Hrushovi, madje pretendoi se Stalini e bëri atë të performonte një valle tradicionale ukrainase për një mbledhje të vogël.

Francisco Macias Nguema arriti të zemërojë shumë njerëz në Guinenë Ekuatoriale me idetë dhe politikat e tij të çuditshme që nga viti 1968 deri sa ai u hoq në vitin 1979. Ndoshta gjëja më e çuditshme që bëri ishte ndalimi i të gjitha varkave dhe peshkimit në vend.

Makinat ndaloheshin nga një diktator tjetër në vend tjetër.

Enver Hoxha, u bë “profesor” pa shkollë, ashtu siç u bë udhëheqësi i atyre që të përulur nga frika e ndiqnin. Të gjithë ata që e njihnin në rini i burgosi e i vrau; nuk ishte filozof, por me fodullëk ofronte këshilla; Ai e dinte se asnjë nuk mund të ikë më shpejt se plumbi, dhe kjo iu bë paranoja që vrau e persekutoi armiq, familje, miq e popull dhe la pas njerëz si veten.