Archives for August 2023

MIRËNJOHJA SHQIPTARE PËR BURRA TË MËDHENJ TË KOMBEVE QË JETËN E FALEN PËR SHQIPËRINË

August 31, 2023 by s p

Prof.As.Dr. Zaho Golemi/

Para pak kohësh kam publikuar shkrimin “GJENERAL ENRIKO TELINI, DËSHMORI I KOMBEVE QË RA PËR SHQIPËRINË”, shkrim që ishte përgatitur në kuadër të 110 vjetorit të krijimit të shtetit shqiptar si dhe në mirënjohje të bijëve të kombeve të tjerë, që kontribuan për t’ju dhënë të drejta shtetit shqiptar. Ndërsa më 27 gusht 1923, në një pritë të pabesë, Gjeneral Enriko Telini mbeti i vrarë bashkë me Majorin mjekun Luiggi Corti, Adjutanti i Gjeneralit toger Mario Bonaçini, marrshall Reniggo Farneti (shofer), përkthyesi shqiptar Thanas Kraveri nga Leskoviku, dhe një shoqërues shqiptar. Komisioni Hetimor Ndërkombëtar i ngritur posaçërisht për këtë rast vërtetoi se vrasja ishte organizuar nga vetë qeveria greke dhe pikërisht një batalion grek, për këtë arsye Greqia u ngarkua të paguante dhe një dëmshpërblim tejet të madh, bashkë me shpalljen fajtor për vrasjen. Shqiptarët e përkujtojnë dhe e nderojnë gjeneral Telinin me nderim të madh, për shkak të drejtësisë së tij në procesin e ndarjes në teren të kufijve. Gjeneral Telini është shpallur me titullin e lartë “Dëshmor i Atdheut”, që ra për Shqipërinë edhe pse ai ishte dëshmor i Lidhjes së Kombëve, që ra për DREJTËSINË!.

Gjenerali italian Telinin -martir i Lidhjes së Kombeve

Gjenerali italian Telinin është një martir i Lidhjes së Kombeve, një figurë tashmë e përbotshme e paqes së kombeve ballkanike. Ai punoi për kombet në paqe; jetoi me ndershmëri dhe vetë jetën ia kushtoi drejtësisë. Vepra e gjeneral Telinit është përjetësuar në libra dhe botime enciklopedike. Emërtimin “Gjeneral Telini” e mban një shesh në Firencie; një rrugë në Milano. Presidenca italiane vendosi dekorata me emnin “Enriko Telini” gjeneralëve për trimëri të forcave të armatosura qysh në vitin 1923. Para më shumë se gjysëm shekulli një shtatore e burrit të madh që dha jetën për kufijtë e Shqipërisë ishte në kryeqytetin tonë. Një rrugë mbante emrin “Gjeneral Telini” (rruga pas godinës Presidencës deri tek ura e re e Lanës) si dhe shëtitorja “Gjeneral Telini” e përuruar më 27 gusht 1933, 10 vjet pas vrasjes në fushën e nderit; një bust i Gjeneral Telinit punuar nga Odise Paskalit ishte vendosur në krye të shëtitores në 18-vjetorin e vrasjes (27 gusht 1941), që u vendos në një nga sheshet qendrore të Tiranës, para Akademisë së Shkencave. Për përjetimi memoristik në kujtim të Gjeneral Telinit, ju dha emri edhe një rruge në qytetin e Gjirokastrës në vitin 1938, që është pasqyruar edhe nga shtypi i kohës e veçanërisht revista “Diana”. Nga italianët vepra e Gjeneral Enriko Telinit është vlerësuar si, “Martir i mbrojtjes së tokave shqiptare në vitin 1923”, nga shqiptarët është në rrugën e rivlerësimit, sepse Telini u vra pikërisht për drejtësinë e kufijve të shtetit shqiptar. Historia dhe e vërteta janë një kur dëshmojnë ndershmëri. Shqiptarët kanë një thënia popullore: “Më mirë vonë se sa kurrë”. Gjeneral Telini ishte i dyti pas Presidentit Udrou Ëillson, që siç e vlerëson Fan Noli: “.. jo vetëm nuk vuri firmën, por u përgjegj dhe me dy nota, që janë dy nga xhevairet më të ndritëshme të karrierës së tij të shkëlqyer. Ato nota ndaluan copëtimin e Shqipërisë që gëzojmë sot..”. Është kjo arsyeja që Gjeneral Telini, ky kontribues real në çështjet historike shqiptare meriton përkujtim dhe nderim; siç meriton edhe vendosjen në enciklopedinë shqiptare aktualisht të munguar. Gjeneral Telini i bën nder Shqipërisë dhe kombit shqiptar. Ai është një emër dhe një mik i rivlerësuar i shqiptarëve. Auditorimi më i ri pranë Akademisë së Mbrojtjes “Spiro Moisiu” mban një emër tashmë të njohur “Gjeneral Telini”, që u vendos në kuadrin e sezonit të aktiviteteve “Italia dhe Shqipëria 2010-dy popuj, një det, një miqësi” të zhvilluar para pak kohësh në vendin tonë. Gjeneral Telini është hierarku i huaj me gradën më të lartë, me kontribut të jashtëzakonshëm, që ndershmërinë dhe përkushtimin ndaj detyrës e pagoi me gjakun dhe jetën e tij. Gjeneral Enriko Telini është ushtaraku madhor italian që ra dëshmor për trojet shqiptare së bashku me Major Doktor Luiggi Corti, Adjutanti i Gjeneralit toger Mario Bonaçini, marrshall Renixho Farneti (shofer), përkthyesi shqiptar Thanas Kraveri nga Leskoviku, dhe një shoqërues shqiptar.

Jeta e një ushtaraku të madh.

Gjenerali italian Enriko Telini ka lindur më 25 gusht 1871 në Kastelnuovo të Garfanjanës, krahinë buzëdetit në lindje të Gjirit të Xhenovës, në Italinë e Veriut. Mësimet e para i mori në shkollën e vendlindjes, kurse studimet ushtarake i kreu gjatë viteve 1884-1900 në kolegjin e Firences, në Akademinë Ushtarake në Torino në degën e Artilerisë Bregdetare dhe në Shkollën e Luftës. Gjithnjë me nota “shkëlqyeshëm”, në vitin 1890 fitoi gradën nëntoger artilerie. Mbaroi të gjitha shkollat e kualifikimet ushtarake si dhe akademi e kurse të posaçme shtabmadhorie. Në vitet 1914-1915 e dërguan atashe ushtarak në ambasadën italiane në Vjenë. Telini ishte ekspert i përkryer artilerisë bregdetare. Më vonë pas ngjitjes në karrierë ushtarake Gjeneral Telini u dallua edhe si një diplomat i spikatur. Në moshën fare të re 20 vjeçare Telini merr gradën e nëntogerit (1890). Në vitin 1914 merr gradë Major dhe dërgohet atashe ushtarak pranë ambasadës italiane në Vjenë, kryeqytet i Austro-Hungarisë. Telini ishte pjesëmarrës në luftën italo-turke dhe në Luftën e Parë Botërore. Në vitin 1915 drejtoi sërish në komanda njësish të ndryshme ushtarake, kryesisht komandues artilerie, por edhe në Shtabmadhorinë e Përgjithshme dhe në Komandën Eprore. Në 28 vjet karrierë ushtarake gradat i mori për merita dhe shërbim korekt. Ndërsa në vitin 1918 në përfundim të Luftës së parë Botërore Enriko Telini gradohet me meritë të plotë në gradën madhore Gjeneral Brigade pas shërbimit si kolonel i Shtabmadhorisë. Gjeneral Telinit i’u besuan detyra në shtabe divizioni, truparmate, në Komandën e Përgjithshme të ushtrisë dhe në Ministrinë e Luftës; komandoi artileri divizionale dhe njërën pas tjetrës, brigadat “Lombardia” e “Piacenca”. Për korektësi në shërbimin ushtarak ishte nderuar me medalje dhe urdhra të lartë. Shembullor në kryerjen e detyrave të ngarkuara, e nderuan me Urdhrin “Kryqi i Kalorësit të Urdhrit Ushtarak të Savojës”, me “Medaljen e Argjendë me Vlerë Ushtarake” dhe me “Kryqi i Oficerit të Urdhrit Ushtarak të Savojës”. Merita e Gjeneral Telinit arriti deri aty sa pas vresaje të jepej dekorata e trimërisë “Gjeneral Telini”. Ishte i njohur në fushën ushtarake, politike, diplomatike dhe për vlerat dhe veçoritë e cilësitë e larta njerëzore, vlera për të cilat më 9 nëntor 1922, Konferenca e Ambasadorëve e zgjodhi kryetar të Komisionit Ndërkombëtar për përcaktimin e kufirit shqiptaro-grek. I përkushtuar si gjithnjë për përmbushjen sa më pëlqyeshëm të detyrave të besuara nga organet shtetërore dhe ndërshtetërore, për më tepër njohës i mirë i çështjeve Ballkanike. Në nëntor të vitit 1922 Gjeneral Telini erdhi në Shqipëri. Ishte plotësisht i vendosur dhe i gatshëm për zbatimin e detyrës së ngarkuar ndërkombëtarisht. Gjeneral Telini, duke pasur të drejtën e vetëvendosjes, për 12 fshatrat devollite, përkohësisht të shpallura asnjëanëse, po që në të vërtetë mbaheshin ende nën sundimin grek, i la brenda shtetit shqiptar, duke mbetur besnik i paepur i së drejtës duke përcaktuar fshatra e tokë shqiptare atje ku flitej gjuha shqipe.

Dëshmor i trojeve shqiptare…Kur vendoseshin kufijtë e Shqipërisë…

Mirënjohje shqiptare për Gjeneral Telinin është pikërisht se ai është martiri i vendosjes së drejtë të vijës së kufirit shqiptar. Janë të shumta skenat dhe prapaskenat në lidhje me caktimin e kufirit shqiptar. Që prej shprehjes së Bismarkut se “Shqipëria është një nocion gjeografik” e deri në vitin 1913 kishte ndryshuar mendimi evropian për Shqipërinë e shqiptarët. Nga 1878 e deri në 28 nëntorin e 1912, kur Ismail Qemal Vlora shpalli pavarësinë e Shqipërisë ka pasur zhvillime të vrullshme që u kurorëzuan me emblemën shqiptare të shekujve që është Pavarësia. Padrejtësia historike ndaj një prej popujve më të vjetër të Evropës, që do të sillte ndeshje, gjak, mëri, dhunë dhe lot deri në fillimin e shekullit të XXI, kur me të drejtë shumë popuj të botës kanë një thënie, “E drejta vonon, por s’mungon.. ajo zhytet por nuk mbytet”. Këtë mësim të madh të historisë të nxjerrë nga eksperienca e madhe e kombeve e provoi dhe po e provon edhe populli shqiptar.

Në zbatim të vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve

Kufijtë shqiptarë kishin një historik që niste që para fillimit të Luftë së Parë Botërore. Caktimi i kufijve të Shqipërisë u bë në Konferencën e Ambasadorëve në Londër. Me 22 mars 1913 u vendosën përfundimisht kufijtë veriorë dhe në qershor-gusht 1913 u morën vendimet për kufijtë jugorë. Konferenca e Ambasadorëve krijoi dy komisione ndërkombëtare; njërin për kufijtë me Malin e Zi e Serbinë dhe tjetrin për kufirin me Greqinë. Gjatë punës në terren komisionet, sidomos në jug, hasi në vështirsi të mëdha. Për këtë ju propozua Fuqive të Mëdha një vijë e re kufiri, e cila u vendos në Firence, ku Komisioni hartoi më 17 dhjetor 1913, protokollin mbi kufijtë jugorë e juglindorë të Shqipërisë, të cilët, me disa ndryshime të vogla, janë po ato që ekzistojnë edhe sot. Lufta e Vlorës nuk ishte një luftë e thjeshtë lokale por një gjëmim i kohës që coi në pranimin e Shqipërisë më 17.12.1920 në Lidhjen e Kombeve. Konferenca e Ambasadorëve “nuk po tregonte ngutje për ta kryer përzënien e të huajve nga tokat shqiptare”. Por me t’u pranuar shteti shqiptar anëtar i Lidhjes së Kombeve përfaqesia qeveritare shqiptare i parashtroi Lidhjes prerazi kërkesën : “Të dalin të huajt nga viset e shtetit shqiptar”; kërkesë kjo krejtësisht e pakundërshtueshme, sepse nuki mund të kuptohej një shtet i pavarur dhe anëtar i Lidhjes me fuqi pushtuese ushtarake brenda tij. Konferenca e Ambasadorëve e mbledhur në Paris më 9.11.1921 vendosi të ripohonte kufijtë shqiptaro-grekë, që vendimet e veta të marra në Londër më 12.12.1912 dhe më 22.03.1913 dhe atë të Protokollit të Firences më 17.12.1913. Këshilli i Lidhjes së Kombeve urdhëroi Konferencën e Ambasadorëve të përfundonte punën e lënë përgjysëm në vitet 1913-1914, për përcaktimin përfundimtar të vijës së kufirit shtetëror greko-shqiptar. Për caktimin përfundimtar të kufijve konkretisht në terren, u la të formohej një komision me përfaqësues të Anglisë, Francës, Italisë dhe Japonisë, i cili u krijua më 8 janar 1922. Në të të merrnin pjesë përfaqësuesi i Italisë, gjenerali Enriko Telini; Anglezi kolonel Gilles; Francezi kolonel Ordion, dhe kapiten De Limperani që ishte sekretar i Përgjithshëm i Komisionit. Ndërsa Japonia nuk e dërgoi delegatin e saj. Kryetar i komisionit u caktua Gjeneral Enriko Telini. Pranë komisionit do të punonte dhe një komitet tekniko-gjeografik. Shtetet e interesuara për kufijtë, Shqipëria, Greqia dhe Jugosllavia do të kishin përfaqësuesit e tyre pranë komisionit. Në bazë të parashikimit, në fillim të 10-ditshit të tretë të nëntorit 1922 në Korçë arritën dhe pjestarët e Komisionit Kufitar.

Gjeneral Telini: “Në marrjen e vendimeve,.. nuk kursej asnjë kombësi..”

Fillimisht palën shqiptare e kryesonte në Komision gjeneral Ali Riza Kolonja dhe më vonë u zëvendësua nga major Bajram Fevziu. Gjatë ecurisë së ndarjes së terren Major Bajram Fevziu u zëvendësua nga Dhimitër Berati, sekretar i Ministrisë së Punëve të Jashtme. Pala jugosllave përfaqësohej nga gjenerali serb Jovanoviç; ndërsa për palën greke nënkoloneli Neokli Boçari. Komisioni erdhi në Shqipëri në mars 1922 dhe filloi punimet në zonën kufitare nga mali Gramoz deri në pikën e kufirit që ndante tre shtetet greko-shqiptaro-jugosllav, për të vazhduar pastaj për më në jug. Komisioni hasi pengesa reale nga delegacioni i fqinjëve shqiptarë. Në një raport të Gjeneral Enriko Telinit thuhet se, “Ky delegacion nuk më jep besim për një bashkëpunim të sinqertë. Delegacioni kërkon me të gjitha mjetet dhe pretekstet për t’u larguar… Autoritetet dhe trupat greke nxjerrin pengesa nga më të ndryshmet”. Në fund të nëntorit 1922 për shkak të këtyre pengesave dhe dimrit që po afronte, Konferenca e Ambasadorëve vendosi që punimet e caktimit të kufijve të rifillonin më 1 maj 1923. Kështu anëtarët e Komisionit arritën në Korçë, po nuk filluan dot punën, sepse siç shkruhej në fletoren “Near East”, “ka hasur në pengesa të drejtpërdrejta, jo vetëm nga Greqia, por edhe nga Serbia”. Kështu që Komisioni e ndërpreu punën dhe u rigrupua në Korçë në fund të prillit 1923. Për më se një muaj Komisioni u pengua në punën e tij duke u përballur me pengesa nga më të ndryshmet. Këmbëngulja vendimtare e Gjeneral Telinit “që përpiqej me mish e me shpirt t’i jepte fund punës një orë e më parë”. Kundër këtij përkushtimi shtypi I fqinjëve të Shqipërisë e sulmonte me egërsi; ndërsa në fletoren “Tomorri” thuhej se “Gjenerali Italian ishte armik të Greqisë”. Gazeta “Dielli” shkruante se 50 ushtarë grekë të lënë qëllimisht në Korçë, si “të sëmurë” hynë përdhunshëm në ndërtesën e Komisionit, për të trembur gjeneral Enriko Telinin dhe ta detyronin që Korçën ta kalonte brenda kufirit të shtetit grek. Më 26 korrik 1923, kur Gjeneral Telini vendosi që fshatrat Pobickë e Radat, në lindje të Leskovikut, si edhe burimet e ujërave të nxehta poshtë Radatit të mbeteshin brenda shtetit shqiptar, tërbimi i fqinjëve tanë arriti kulmin. Por Gjeneral Telini qëndroi i patundur në vendimin e vet. Kur Gjeneral Enriko Telini vendosi që fshatrat Peshkëpi e Radat në Rrëzë të Zezë të Libohovës dhe Kakavija të mbeteshin brenda kufirit të shtetit shqiptar si dhe vija kufitare do ta shtrihej deri në Kalama duke ecur nëpër rrjedhën e tij dhe do të përfundonte në ngushticën detare ndërmjet Korfuzit e anëdetit shqiptar të krahinave të Çamërisë dhe Labërisë. Me këtë vijë kufiri, të kërkuar në vitin 1912 edhe nga vetë përfaqësia greke e kryesuar nga Xhavella, brenda shtetit shqiptar mbetej tërë Çamëria Veriore, në malësinë në lindje të së cilës gjenden malet Murganë, Shtrungarë e Vigël, që mbizotërojnë vendin, jo vetëm deri përtej Janinës, por edhe ujëdhesat jonike, sidomos atë të Korfuzit. Përfaqësia greke shikonte dy rrugë ose ta linte Komisionin të vendoste me drejtësi mbi tokat shqiptaro-greke ose të përdorte metodën stërgjyshore. Këtë të vërtetë e vë në dukje edhe diplomati dhe historiani i shquar italian Renco Falaski, i cili shkruan se, “Gjeneral Enriko Telini e njihte fare mirë mjedisin dhe nuk nguroi të pranonte kërkesat e drejta të shqiptarëve, që sipas bindjes së tij brenda shtetit shqiptar duhej të mbetej edhe Janina e më përtej saj”. Gjeneral Telini gjatë punës në krye të komisionit punoi me paanshmëri. Në marrjen e vendimeve, sipas rastit, ai nuk kurseu asnjë kombësi; as shqiptarët, as grekët, as jugosllavët. Në raportin e fundit drejtuar Konferencës së Ambasadorëve, më 26 gusht 1923, pikërisht një ditë para vrasjes, Gjenerali Enriko Telini shprehej se, “…vendimet e komisionit janë të paanëshme” dhe ai “po kryen detyrën e tij duke u bazuar në ndërgjegjen e vet e drejtësinë”.

Vrasja e Gjeneralit – pusi gjakësore ndaj paqes & Dëshmori i paqes midis kombeve

Ishte planifikuar që komisioni i kufirit jugor shqiptaro-grek më 27 gusht 1923 do të shkonte nga Janina në Kakavijë. Qëllimi ishte që të përfundonte vendosja e disa gurëve kufitarë në atë zonë. Herët në mëngjes u nisën nga Janina automobilat e delegatëve shqiptarë, grek e italianë. Automobili i përfaqësuesve grekë pësoi një “defekt”, që në nisje. Automobili i italianëve parakaloi atë grek duke ndjekur automobilin shqiptar. Në fakt në makinën me të cilën udhëtonte Gjeneral Telini së bashku me 5 vetë kishte një shkëputje rreth 30 minuta larg makinës së përfaqësisë shqiptare. Pasi kaloi automobili i komisionit shqiptar në afërsi të Janinës, në vendin e quajtur Zepe, rreth 50 km larg Janinës ose 4 km larg Delviqanit dhe 10 km larg kufirit shqiptar (fshatit Kakavi), midis Delviqanit dhe Arnishtes, vrasësit, që kishin në shinjestër Gjeneral Telinin bllokuan rrugën në një kthesë me drurë të mëdhenj. Gjeneral Telini dhe bashkëshoqëruesit e tjerë nuk e dinin prapaskenën në tokën greke. Vendi i zgjedhur ishte shumë i përshtatshëm dhe i zgjedhur për pusi, në bërrylin e një kthese. Kur makina e Gjeneral Telinit mbriti në kthesën vrastare u gjendën përpara së papriturës me rrugën e bllokuar nga trungje drurësh. Shoferi Renixho Farneti, dhe përkthyesi shqiptar, Thanas Kraveri nga Leskoviku zbritën për të larguar drurët nga rruga, por u gjendën midis goditjesh gjakësore dhe mbetën të vdekur që të dy. U vra dhe doktori Luixhi Korti që ndodhej brenda në makinë. U vra Adjutanti i gjeneralit toger Mario Bonaçini. Ai u godit menjëherë sapo doli prej automobilit dhe pasi u plagos rëndë e mbeti nën të; u vra gjithashtu majori italian Corti si dhe një shoqërues shqiptar. Gjenerali Telini i rrethuar nga të gjitha anët, u hodh nga makina dhe pasi mundi të largohej vetëm disa metra nga makina mbeti i vrarë me revolver në dorë, në përpjekje për vetëmbrojtje nga armiqtë e paqes midis dy shteteve të Ballkanit, Shqipërisë dhe Greqisë. Nga burimet arkivore del se nga ora 08.45 deri në ora 10.00 misioni shqiptar e priti më kot atë misionin italian. Kërkoi disa herë pranë autoriteteve greke që të kthehej të shikonte se ç’kishte ndodhur, por nuk u lejua. Vetëm në ora 17.00 iu dorëzua një telegram me anën e të cilit lajmërohej se misioni italian nuk mund të vazhdonte në drejtimin e caktuar, sepse ishin parë banditë rreth e rrotull. Delegati shqiptar i mbështetur nga Dr. Xhioti i Institutit Gjeografik italian, kërkoi sërish që të shkonte në ndihmë të Gjeneral Telinit, por përsëri nuk u lejua një gjë e tillë. Leja për të shkuar ju dha vetëm në orën 18.00. Ata mësuan se vrasja kishte ndodhur në ora 09.00 të mëngjesit. Trupat ishin transportuar në Janinë e në vendin e ngjarjes kishin mbetur vetëm gjurmë gjaku. Për nder të tyre në Janinë u dha një meshë dhe trupat e italianëve të vrarë me nderimet e duhura u nisen në Prevezë për në kishën katolike, ku edhe këtu u dha një meshë. Në ora 12.30 të datës 19 shtator 1923 trupat e tyre u nisën në mënyrë ceremoniale për në Taranto të Italisë me avulloren italiane “San Marko”. Ceremonia zyrtare u bë në kishën Santi Apostuli në Romë ku morën pjesë Duka i Aostës, Duka i Gjenovës, Konti i Torinos, Princi i Udines, Benito Musolini me ministrat, të gjithë ambasadorët dhe përfaqësues të tjerë të huaj. Pastaj trupat u dërguan secili për në vendin e lindjes. Gjeneral Enriko Telini u varros në Firence të Italisë. Pas atentatit të 27 gushtit 1923, Konferenca e Ambasadorëve vendosi të dërgojë në Janinë një komision special hetimi. Vendimi i Konferencës së Ambasadorëve u mor më 8 shtator 1923. Por edhe ky komision nuk mundi të jepte një mendim përfundimtar të saktë rreth përgjegjësive që çuan në vrasjen e gjeneralit dhe shoqëruesve të tij. Vrasja e komisionit italian shkaktoi krizë në marrëdhëniet italo-greke. Qeveria italiane bëri përgjegjëse palën greke dhe kërkoi dëmshpërblim për këtë vrasje. Kjo krizë solli edhe pushtimin e përkohshëm të Korfuzit nga ana e italianëve.

Por kush ishe vrasësi i misionit italian? Komisioni i hetimit i ngritur nga Konferenca e Ambasadorëve nën presionin grek, por edhe sabotime të anëtarëve nuk dha përfundime. Por një gjë ishte e sigurt, krimi u krye për motive tepër të errëta politike. Autorë të tij ishin ato forca, të cilave u prishte punë korrektësia dhe paanësia e gjeneral Telinit dhe e delegacionit që ai kryesonte. Vrasja ogurzezë shkaktoi një zi të përgjithshme në Shqipëri. Opinioni publik shqiptar i konsideroi viktimat martirë për të drejtat ndërkombëtare dhe për paqen midis kombeve. Parlamentarët shqiptarë në shenjë zie ndërprenë punimet e tij për 24 orë. Autoritetet më të larta shqiptare iu dërguan telegrame ngushëllimi personaliteteve italiane dhe familjeve të viktimave. Telegrame dërguan dhe bashkitë dhe populli i të gjitha qyteteve shqiptare. Në kishën e Shën Gjergjit në Korçë, u bë një përshpirtje për Gjeneral Telinin dhe 6 martirët e tjerë ku merrnin pjesë autoritetet më të larta të qytetit. Populli i Vlorës ditën e 3 shtatorit 1923, kur do të përkujtonte me festime me rastin e 3 vjetorit të çlirimit të qytetit nga forcat italiane, vendosi të shfaqte hidhërimin e tij për vrasjen çnjerëzore me anë manifestimesh. Manifestuesit që arrinin në rreth 4000 vetë, që u drejtuan në konsullatën italiane ku i shprehen ngushëllimet konsullit italian dhe më tej prej andej shkuan në kishën katolike ku u bë një përshpirtje. Edhe në kishën katolike të Tiranës, në kishën ortodokse dhe në xhami u kryen gjithashtu shërbesa fetare për shpirtin e të ndjerëve të komisionit të caktimit të kufijve të vrarë në tokën greke. Gjatë inspektimit në trevat shqiptare, gjeneral Enriko Telini u prit si mik dhe u respektua për punën e ndërgjegjshme që bënte. Shpesh i shoqëruar nga delegati shqiptar dhe nga anëtarë të tjerë të komisionit ai bëri vizita edhe në fshatrat shqiptare, për të verifikuar në vend ku flitej shqip dhe ku greqisht. Banorët e të gjitha trevave dhe sidomos sa herë që e takonin në rrugët e Korçës, në koncertet e Bandës Kombëtare muzikore “Vatra”, të ardhur nga SHBA, apo në kinema “Modern”, ku shëtiste lirisht, e përshëndesnin me gëzim e dashuri të dukshme si një baba i madh i drejtësisë. Ndryshe ndodhte në shtetin fqinj, ku ndaj punës së komisionit të ngritur nga Konferenca e Ambasadorëve kishte një qëndrim agresiv e sabotues. Sipas një raporti të Konsullatës italiane në Janinë, gjatë një diskutimi në një moment rrëmbimi përfaqësuesi grek kishte thënë se, “Gjeneral Telini duhet vrarë…”. Këtë frazë ky kolonel e ka përsëritur edhe publikisht në një lokal, ajo çka do të ndodhte në të vërtetë.

Këshilli Kombëtar/Parlamenti i Shqipërisë për Gjeneral Telinin

Ngjarja bëri bujë jo vetëm në Shqipëri por në gjithë Europën. Një gjeneral italian kishte dhënë jetën për të drejtën e kombeve dhe ngeli dëshmor i kufijve shqiptarë. Në Këshill fillimisht e mori fjalën kryeministri shqiptar, që mbajti këtë fjalim: “Me hidhërim të madh po ju jap lajmin për një ngjarje të shëmtuar e tepër të poshtër që ka ndodhë në Greqi. Para tri ditëve, komisioni i kufijve, duke ardhur nga Janina në Gjirokastër, pati një rrezik, pse kryetari i këtij komisioni, gjenerali italian z.Telini, u vra bashkë me shokët e tij. Duke dalë prej Janine, i pari automobil ishte ai i komisionit shqiptar. I dyti i komisionit italian dhe i treti i atij grek. Mbas udhëtimit prej 54 km nga Janina, kur arritën në Zep, automobili i komisionit shqiptar kaloi këtë vend, ndërsa ai i komisionit italian ndalohet e vriten gjenerali, një major doktor, një toger adjutant, një ushtar, shoferi e një shqiptar. Pas kësaj ngjarjeje, kaloi komisioni i Greqisë pa pasur asnjë ngjarje, vijoi e shkoi në Gjirokastër. Përmbi këtë janë përhapur lajme të këqija, të cilat, qeveria e populli shqiptar i përgënjeshtrojnë e protestojmë rreptësisht pse në tokën shqiptare, në ato anë nuk ka asnjë bandë. Pos kësaj, z.gjeneral Telini ka qenë mik i popullit shqiptar dhe i ka përkrahë me paanësi të drejtat e tij. Qeveria e populli shqiptar kanë marrë pjesë në hidhërimin e madh që ka sot qeveria e populli italian”. Në parlament folën edhe deputetët Luigj Gurakuqi, Hilë Mosi, Ali Këlcyra, Vissarion Xhuvani dhe në shenjë respekti për Kryetarin e komisionit gjeneral Enriko Telinin, Këshilli Kombëtar i Shqipërisë pezulloi punimet për një ditë.

Koloneli japonez Shibo: “Hetimi mbaroi..”

Lajmi mbi vrasjen e Gjeneralit Enriko Telinit u përhap më 28.08.1923 tek pjesëtarët e Komisionit të Kufijve që po vendosnin piramidat nga Prespa deri në Qafë të Prush. Sipas major Ali Erëbarës, përfaqësues i qeverisë shqiptare në Komisionin e Kufijve me Jugosllavinë, koloneli anglez Gills me gjithë gjakftohtësinë e racës dhe përmbajtshmërinë e detyrës së tij nuk mundi ta mbante veten nga thënia e fjalës: ”grekërit”. Për të zbuluar fajtorët, Konferenca e Ambasadorëve ngriti një komision të posaçëm hetimor me kryetar kolonelin japonez të drejtësisë, Shiboja dhe anëtarë përfaqësues të qeverive angleze, franceze e italiane. Me të arritur Komisioni në vendin e vrasjes të gjeneral Enriko Telinit dhe shoqëruesve të tij, koloneli japonez Shiboja nxori koburen dhe shtyu në ajër dy herë. Ushtarët e një njësie greke që ishin vendosur atje, afër brenda pak minutave u gjendën atje dhe e rrethuan Komisionin e posacëm special të hetimit. Atëherë koloneli japonez tha: “Hetimi mbaroi”. Kur pjestarët e tjerë të habitur e pyetën Shibo-ja u përgjigj: “kur krismat e dy të shtënave revolveri u dëgjuan nga ushtarët, si është e mundur që qindra të shtëna pushkësh nuk u dëgjuan prej tyre ?!”. Gjendja u acarua së tepërmi, pasi qarqet shoviniste greke organizuan vrasjen e gjeneralit italian Telini dhe anëtarëve të Komisionit Ndërkombëtar për përcaktimin përfundimtar të kufirit, duke dashur të fajësojnë Shqipërinë. Disa ditë më vonë italianët e pushtojnë ishullin e Korfuzit. Më 31 mars 1923, Konfereca e Ambasadorëve e deklaruan fajtor të krimit qeverinë greke dhe e ngarkuan me përgjegjësi. Paqja ballkanike ishte prishur nga krismat e dhunës që nuk bashkojnë por ndajnë popujt.

Gjeneral Telini – Shërbëtor i paqes së kombeve

Vlerësimet për gjeneral Telinit janë të shumta në harkun e gati nëntë dekadave. “Gazeta e Korçës” më 1 shtator 1923 e vlerëson gjeneral Telinin: “Emri i tij do të mbetet i paharruar për popullin shqiptar. Historia e Rilindjes tonë Kombëtare emrin e këtij gjenerali të nderuar, së bashku me atë të kolonel Tomson do ta përmendë me një nderim të madh, për shërbimet q’i solli Kombit tonë të shumëvuajtur”. Gazeta “Vatra Shqiptare” do të shkruante: “Gjeneral Telini për ne përfaqëson, njëkohësisht idenë e drejtësisë dhe atë të mbrojtjes të interesave tona. Të dy këto ide i ngjajnë fort njëra-tjetrës. Ideja e dytë ndjek pas idenë e parë si hija e saj. Shqiptari që e ka të thellë kuptimin e drejtësisë e të miqësisë, është e pamundur të mos ishte frymëzuar me një mirënjohje të thellë për gjeneralin italian”. Vlerësimet për Gjeneral Telini janë nga më të larmishmet aq sa shtypi i kohës shkruante se, Telini ngjan me një gjeneral të Romës së vjetër, një misionar të zhvillit. Gdhendja e monumentit është e denjë për heronj që të përjetësohet kujtimi. Cilësitë dhe vlerësimet për Gjeneral Enriko Telinit nga burime italiane vijnë për “Një fytyrë Historike”: “Telini ishte një ndër gjeneralët më të shquar të ushtrisë italiane. Zotësia e tij teknike e organizative dallohej në shenjë, sikur dallohej edhe drejtësia e paanësia në detyrën delikate, në të cilën ai me një kthjelltësi të patundur qëndronte e zbatonte veprimet që i përkisnin. Nga dituria, rritja dhe gjykimi i kthjelltë që kishte, më bëri përshtypjen më të madhe. Ishte i ëmbël, i qetë e i çiltër në shpirt dhe i paanshëm“. Ndërsa bashkëpunëtori i vet në caktimin e kufirit, Dhimitër Berati, në atë kohë prefekt i Korçës, shkruan: “Ushtarak i vërtetë në sjellje e në fjalë. Burrë pa frikë e pa leqe (kurth, çark); njeri me kuptim të thellë, me mendime të kthjellëta e zemër bujare; njeri me kuptim të thellë, që dinte të shikonte larg dhe ta ndante menjëherë të mirën nga e liga…Ishte shtënë me gjithë zemër pas punës së caktimit të kufirit; e kryente këtë si një detyrë të çmuar… Në ka të huaj që të ketë derdhur gjakun për të mirën e kombit shqiptar, gjeneral Enriko Telini ishte dhe mbetet në rreshtin e parë…Ai thoshte: “E dua kombin tuaj, se kam përshtypjen që në çdo fshatar shoh jo vetëm një ushtar të vërtetë, por edhe një kumandar në kuptimin më të mirë të fjalës”. Pas inagurimit të shëtitores “Gjeneral Telini”; në 27 gusht 1933 dhe gjysmëtruporjës së tij, në gazetën “Vullneti i Popullit” shkruhej “na ka ngacmuar plagën e pashërueshme që pësuan zemrat tona, kur humbëm fatosin e kampionin e të drejtave tona”.

Gjenerali italian Enriko Telini, kryetar i Komisionit Ndërkombëtar për caktimin në vend të kufirit ndërmjet shtetit shqiptaro-grek. Kryefjala e tij ishte: “I dua dhe i nderoj shqiptarët, sepse janë zemërbardhë dhe trima. Mjerisht, ata po vuajnë keqbërësitë e fqinjëve. Do të përpiqem t’ua pakësoj mundimet dhe t’ua lehtësoj dhimbjet kombëtare që shqiptarët të jetojnë të lirë si kombet e tjera”. Ishte ky mesazhi që përcolli gjeneral Enriko Telinit përfaqësuesve të qeverisë shqiptare gjatë takimit të parë me ta dhe zotimit ai i qëndroi besnik deri në vetëmohim e sakrifikim. Prandaj është koha për të grisur perden e errësirës dhe për të rivlerësuar vlerat e vërteta njerëzore dhe dimensionet humane të një figure madhore italiane ushtarako-diplomatike, që i përket botës së paqes, që ishte dhe mbeti mik i Shqipërisë dhe i shqiptarëve. Telini ka kontributin e madh dhe firmën e tij në lënien brenda shtetit shqiptar të 12 fshatrave dropullite që ishin lënë asnjëanës, por që deri në atë kohë mbaheshin padrejtësisht nga shtetit grek. Gjithçka e kryente në bazë të parimit se aty ku flitej gjuha shqipe ishte tokë shqiptare. Gjykojmë se është në nderin e instancave kopetente shtetërore e akademike, për të rivlerësuar dhe vendosur në piedestalin e merituar në këtë 110 vjetor të shtetit shqiptar të figurës dhe veprës së gjeneral Enriko Telinit dhe bashkëpunëtorëve të tij, duke e parë figurën dhe veprën e tij, si dëshmor të Lidhjes së Kombeve, që ra për të vendosur drejtësinë në kufirin juglindor të Shqipërisë. Vlerësimet për Gjeneral Telinin janë të shumta nga dëshmitarë në takimet e ndryshme me të, sikurse janë disa të cituar më poshtë: Gjeneral Telini në shkrimin “Një fytyrë Historike” paraqitet si mëposhtë: “Telini ishte një ndër gjeneralët më të shquar të ushtrisë italiane. Zotësia e tij teknike e organizative dallohej në shenjë, sikur dallohej edhe drejtësia e paanësia në detyrën delikate, në të cilën ai me një kthjelltësi të patundur qëndronte e zbatonte veprimet që i përkisnin. Më 1922 pata një bashkëfjalim të gjatë mbi shumë çështje që kishin të bënin me caktimin e kufijve. Nga dituria, rritja dhe gjykimi i kthjelltë që kishte, më bëri përshtypjen më të madhe. Ishte i ëmbël, i qetë e i çiltër në shpirt dhe i paanshëm“.(I.D.Hoxha, “VKSH në SH.Gr.”, faqe 72). Bashkëpunëtori i vet në caktimin e kufirit, Dhimitër Berati, – asokohe edhe prefekt i Qarkut të Korçës, – shkruan: “Ushtarak i vërtetë në sjellje e në fjalë. Burrë pa frikë e pa léqe (lak, kurth, çark –I. D. Hoxha); njeri me kuptim të thellë, me mendime të kthjellëta e zemër bujare; njeri me kuptim të thellë, që dinte të shikonte larg dhe ta ndante menjëherë të mirën nga e liga…Ishte shtënë me gjithë zemër pas punës së caktimit të kufirit; e kryente këtë si një detyrë të çmuar…Në ka të huaj që të ketë derdhur gjakun për të mirën e kombit shqiptar, gjeneral Enriko Telini ishte dhe mbetet në rreshtin e parë… Ai thoshte: “E dua kombin tuaj (shqiptar), se kam përshtypjen që në çdo fshatar shoh jo vetëm një ushtar të vërtetë, por edhe një kumandar në kuptimin më të mirë të fjalës”“.(I.D.Hoxha, “VKSH në SH. G”. Për të nderuar e përjetësuar emrin e gjeneral Enriko Telinit dhe veprimtarinë e tij në dobi të shtetit shqiptar, në qendër të Tiranës u çel posaçërisht një rrugë e re, e cila u quajt Shëtitorja “Gjeneral Telini”; u përurua më 27 gusht 1933 dhjetë vjet pas rënies së dëshmorit të lavdishëm në fushën e nderit. Në krye të shëtitores u vendos edhe gjysmëtruporja e tij. Këto do të shërbenin –si u shkrua asokohe në fletoren “Vullneti i Popullit”- edhe për të “na ngacmuar plagën e pashërueshme që pësuan zemrat tona, kur humbëm fatosin e çempionin e të drejtave tona”.(I.D.Hoxha, “VKSH në SH. Gr,”, fq. 73). Fatkeqësisht pushtetarët që erdhën në pushtet e hoqën gjysmëtruporen dhe emrin e të ndjerit gjeneral Enriko Telinit. Megjithatë ato mbetën të gjalla dhe të pashlyeshme në ndërgjegjen e shqiptarëve që çmojnë dhe falënderojnë mikun dhe urrejnë e përbuzin armikun.

-%-

“Street art – Arti i rrugës”

August 31, 2023 by s p

Luan Rama/

“Arti i rrugës” ka hyrë në modë tani, është një rrymë arti e nisur që në vitet ‘70 por që ka ndjekësit e vet. Edhe në Paris gjen shprehjen e saj në mjediset urbane, grafiti nërrugë, në fasada pallatesh. Gjithkush është i lirë të krijojë madje dhe mbi asfaltin e rrugës. Nganjëherë habitesh me artin e tyre. Bansky ishte një gjetje e veçantë pasi ai trajtoi jo thjesht portrete apo imazhe, por kishte një optikë sociale, politike, një qëndrim filozofik dhe humanist. Këto ditë në galeritë nëntokësore të Kishës së Madalenës në Paris është hapur dhe një ekspozitë e dy autorëve më parë të padëgjuar por që siç duket u imponuan me finesën e veprave të tyre, pikërisht në një kishë me emër ku nën tingujt e organos kam ndjekur meshat e disa artistëve të vdekur si dhe një meshë për mbretëreshën Geraldinë. Ekspozita e tyre ka më së shumti portrete e ndonjë instalacion, tablo krijuar me copa kartoni, kompesato, të kombinuara njëra mbi tjetrën e më pas të ngjyrosur thjesht, por me një ndjesi të hollë arti. Nuk ka telajo në bojë vaji e teknika të tjera, jemi thjesht në “artin e rrugës” e hapur për gjithë ata që dashurojnë artin. Pra duket se veç artit elitar zhvillohet si në “underground” një art tjetër që meriton sidoqoftë emërtimin art. Dhe në këto përpjekje ndoshta ndonjë ditë, këta artistë mund të na shfaqen në artin e galerive të mëdha. Artistët e mëdhenj nuk janë lindur të tillë. Ata janë bërë dhe krijuar në sajë të ndjesisë, shijes, frymëzimeve artistike, punës dhe kulturës…

TETË TEZA MBI SERBINË

August 30, 2023 by s p

Prof. Milazim Krasniqi/

1. Serbia është peng i Rusisë. Serbia pohon se Rusia ia mbron Kosovën, ndërsa Putini e krahason aneksimin e Krimesë me Kosovën, me çka tregon se interesi i Rusisë në Krime është i kundërt me interesin e Serbisë në Kosovë. Ama Serbia shtiret sikur nuk merr vesh. Në vend se të pranojë realitetin e shpërbërjes së ish federatës jugosllave, ku Kosova ishte njësi federale e të përqafojë vlerat e BE-së dhe ashtu të bëhet një shtet normal evropian, Serbia vazhdon të jetojë në të kaluarën e Versajës/Jajces/Zhablakut dhe të varë shpresat te Rusia, e cila pas këtij agresioni kundër Ukrainës, nuk do të jetë e aftë të ndihmojë as vetveten. Rusia do të fillojë të shpërbëhet edhe vetë. Ama Serbisë i është ndalë sahati. Kur diçka është pa lidhje, në nivel të budallallëkut, serbisht thonë: “Serpska posla.” E pakta ia kanë gjetur formulën budallallëkut të vet.

2. Njëra nga mjetet për ta frenuar Serbinë rusofile është destabilizimi i vetë Serbisë. Nëse Serbia nuk i bashkohet Bashkimit Europian dhe SHBA-së në sanksionet kundër Rusisë, destabilizimin e vet e ka të pashmangshëm. Sanksionet më të buta që mund t’ia vendosin nga BE, Serbinë e qesin në kokërr të shpinës. Pse? Sepse eksportet e Serbisë, mbi 70%, shkojnë në tregun në Bashkimin Europian. Nga ana tjetër, borxhi i jashtëm i Serbisë është mbi 32 miliardë dollarë. Nëse i bllokohen eksportet, Serbia nuk arrinë të shlyejë as borxhet. Dhe kollapsin e ka të paevitueshëm. Qat’herë ngihen me nanën Rusi!

3. Serbia është shtet me një rrethim të theksuar armiqësor. Marrëdhëniet e këqija të Serbisë me Bosnjen, me Kroacinë, me Malin e Zi dhe me Kosovën, janë barrë për ekonominë dhe shtetin serb, sepse harxhohen shumë para e shumë energji për të bërë presion mbi këto shtete. Por, fronti antiserb tashmë po profilizohet dhe po fuqizohet edhe në rajon. Po të mos ishin lojërat me “Ballkan Open” Serbia sot do të ishte tërësisht e izoluar në rajon. Por, pas refuzimit të Serbisë që të vendos sanksione kundër Rusisë, presioni mbi Serbinë do të jetë ngulfatës. Shtetet e rajonit çlirohen nga presioni i Serbisë dhe mund të fitojnë rëndësi më të madhe gjeopolitike dhe ekonomike. Tas që “Ballkani i Hapur” u mbyll, Serbisë iu mbyll një mundësi për manipulim gjeopolitik.

4. Serbia është shtet, i cili zyrtarisht mbron kriminelët e luftës. Që nga Shesheli dhe dy anëtarët e partisë së tij, të cilët nuk i janë dorëzuar Tribunalit e deri te Radosavleviq Guri, urdhërdhënësi për vrasjen e vëllezerve Bytyqi, janë të mbrojtur nga shteti serb. Ndërsa një shtet që mbron kriminelët, nuk mund të ketë respektin në komunitetin ndërkombëtar. Në një rangim të publikuar kohët e fundit lidhur me regjimet autokratike, regjimi i Serbisë është ranguar si regjimi i pestë autokratik në botë.

5. Sipas partisë opozitare, Partia e Drejtësisë dhe Lirisë, borxhi publik i Serbisë në vitin 2022 ishte 32 miliardë dollarë. Kjo është një shumë marramendëse e borxhit, të një shteti që ka ekonomi të dobët. Sa për ilustrim po kthej në kujtesë faktin që borxhi i ish Jugosllavisë, në kohën kur ajo ra në krizën e borxheve, nga e cila pastaj pasoi edhe kriza politike dhe shpërbërja e përgjakshme, ka qenë 20 miliardë dollarë. Pra, ish Jugosllavia me të gjitha resurset që kishte me të gjashtë republikat dhe dy krahinat autonome, nuk e përballoi borxhin prej 20 miliardësh. Prandaj mund të thuhet se nga ky aspekt Serbia është shtet i falimentuar. Nuk arrinë të përballojë krizën e borxheve të mëdha ku e kanë futur qeveritë e saj, më së shumti vetë qeveria e Vuçiqit.

6. Sipas të dhënave që ka publikuar Sindikata Ushtarake, në këto vite, shërbimin në ushtri e kanë braktisur mbi 10.000 profesionistë. Kjo do të thotë se ushtria serbe ka pësuar edhe një goditje të fortë, pas goditjes që mori në vitin 1999, nga bombardimet e NATO-s. Është riarmatos me armë ruse, gjë që e bën edhe më të vështirë raportin e saj strategjik me NATO-n.

7. Mediet në Serbi janë nën terrorin e regjimit, për ç’arsye imazhi i saj përditë e më shumë po errësohet. Tashmë edhe në sistemnin e Tvitterit Serbia është evidencuar si shtet që kontrollon mediet, gjë që e vë në pikëpyetje besimin në mediet serbe.

8. Në Malin e Zi po formohet qeveria e re pa bllokun serb. Në BeH Dodiku do të ketë probleme ligjore, që mund të çojnë edhe në arrestimin e tij. Regjimi serb i Vuçiqit të vetmen shpresë për mbijetesë, në turbulencat që priten të ndodhin në Serbi nga kjo vjeshtë e tutje e ka nëse arrin të shkaktojë konflikt të armatosur në veriun e Kosovës, përkatësisht të nxitë rebelimin e serbëve në Kosovë. Nëse skenari i konfliktit i dështon, atëherë Serbia do të ballafaqohet me krizën e vet të brendshme, ndoshta edhe me ndonjë formë të revolucionit.

Arvanitasi Jorgos Marugas dhe arbëreshi Antonio Bellusci

August 30, 2023 by s p

Jemi në vitet 1980 kur arbëreshi Prof Bellusci, themelues i Revistës Lidhja, si dhe i Bibliotekës internacionale A. Bellusci në Frascineto\ Kalabri, studiuesi, etnograf si edhe hulumtues i botës arbëreshe dhe arvanitase, merrte makinën e tij dhe me shpenzimet e veta zbriste në Greqinë e arvanitasve jo për të bërë pushimet, as si tregëtar dogmash ideologjish, por për merrte ato udhë për rreth 40 vjet për të mësuar sa më shumë për kulturën, për të vërtetën mbi këtë popull autokton që është ende i gjallë, shpesh i pa prekur, i panjohur, i pa studiuar ashtu siç duhet, e mbi të gjitha ku prehen të parët e shumë arbëreshëve të Italisë.

Ndërsa shfletoj në arkivin e Qëndrës Albanologjike A. Bellusci pranë Bibliotekës, themeluar rreth vitev 1970 më bie në sy letra e një arvanitasi nga Patra i cili quhet Jorgo Maruga .

Kush ishte arvanitas Jorgo Maruga?

Jorgo Marugas, ishte një arvanitas i lindur në Patra me profesion inxhinjer, një gazetar shumë i mirë, hulmtues i cili ishte i interesuar për problemet historike dhe etnografike të popullit arvanitas. Mouruga kishte mësuar autodidakt të shkruante gjuhën standarte shqipe,si dhe fliste në mënyrën më të përsosur. Martohet me një arvanitase, një grua fisnike quajtur Flora.

Në vitin 1976 Maruga themelon revistën mujore“Dialogoi”, e cila dilte një herë në muaj. Jetëgjësia e saj ishtë vetëm 8 vjet, dhe kjo për shkak se Maruga, ndërron jetë gjatë një operacioni per apandesitin në 1985. Periodiku përmbledh 41 numëra.

At Bellusci njihet me Maruogën rreth viteve 1980. Kishte qenë mertropoliti arvanitas në Karnidhi\ Korinth, Pandeleimon Karanikollas që i kishte lidhur me njeri tjetrin. Kishte mjaftuar një telefonatë dhe ata ishin takuar.Miqësia e tyre filloi menjëherë sikur të ishin njohur prej kohësh. Lidhja e tyre ishte pothuajse shumë vëllazërore.

Maruga vjen në Itali mysafir tek At Bellusci i cili e shoqëron dhe e njeh me botën arbëreshe. Mahnitet kur shikon këtë arqipelag arbëresh në këtë tokë latine dhe së bashku nisin projekte për ringjalljen e botës arvanitase po ashtu edhe atë arbëreshe.

Si fillim At Bellusci sygjeron Maruga që në revistën e tij të shkruaj me alfabetin e Manastirit, sepse alfabeti teknik grek nuk është aspak sufiçent për gjuhën shqipe. Ne kemi nevojë për 36 shkronjat tona- thotë Bellusci- po të përdorim alafabetin grek fjala “Besa”, që është edhe organ i shoqatës “Marko Boçiari” në greqisht shkruhet si në shqip “Mbesa”,që merr kuptim tjetër në shqip.

Bellusci rrëfen se si Maruga-s i kishin pëlqyer disa artikuj të revistës Lidhjes, dhe ishte përqëndruar tek argumenti i një artikulli “Matrice arbëror”, ku At Bellusci në mënyrën analitike e trajtoi këtë temë duke e vendosur botën arbëreshe në binarët “da Matrice a Radice”, vijushmëria ku fokusohet ndërgjegjia arbëreshe dhe përmblidhet akordi; erdhëm nga toka mëmë dhe rrënjët i vendosëm në një atdhe që nuk ishte yni, por që atë territor e metamorfozuam në territor të tonin, pa harruar kurrë ato troje të gjyshërve tanë.

Disa prej informcioneve mbi botën arbëreshe Maruga i mori nëpërmjet gazetës “Lidhja” , por gjithashtu edhe nga vizita e tij në disa komuna arbëreshe i shoqëruar nga At Bellusci. Të gjitha këto përshtypje ai i hodhi në gazetën e tij “ Dialogoi”në numërin e fundit 41.

At Bellusci e ka konsideruar nr 41 të revistës “Dialogoi”; një amanet, një himn, një britëm që Maruga i thërriste botës mbarë, e mbi të gjitha popullit të vet arvanitas që të ringjalleshin, sepse arbëreshët kishin dhënë modelin e tyre për mos u asimiluar. Maruga shpresat, ëndrrat, mendimet i vendosi në “meridianin Arberëror” dhe hyri në zemrën e arbëreshëvet!

Revista me 48 faqe shkruar në gjuhën shqipe është e numëri i fundit, për arsye se Maruga menjëherë pas daljes së këtij numëri humbet jetën në spital gjatë një operacioni për apandesitin.

Në vijim po japim disa pika mbi në revistën e tij “Dialogoi” 41 .

Morugas e karakterizonte një guxim burrëror. Në nr 41 të revistës si askush tjetër ai i drejtohet kundër klerikëve të Elladës arvanitase. I kritikon ata dhe iu thotë që të merrnin shembullin e Arbëreshëve që për të ruajtur gjuhën, identitetin kishin krijuar në gjuhë arbërore liturgjinë e Shën Janit.

Maruga ishte shumë largpamës, ai arrriti të evidenconte faktin se për të ruajtur gjuhën ishte e rëndësishme përdorimin e një Koine nacional , si në rastin e gjuhës liturgjike të arbëreshëve të Italisë bërë në 1968. Liturgjia Hyjnore u përkëthye në arbërisht dhe peshkop i asaj periudhe ishte Stamate. Ky hap ishte një shëmbull i shkëlqyer i kishës bizantine arbëreshe në Itali, shëmbull që duhet të merrte kisha arvanitase në Greqi

Nëse kisha arvanitase e priftërinjëve arvanitase do të relizonin që shërbimet kishtar( mesh) të kryhet në gjuhën arbërore do të kishte qenë një revoluzion i madh për rujatjen e gjuhës dhe identitetit arbëror.

Maruga i konsideroi arbëreshët:

themelues të “terzo Elenismo” në Kalabri dhe Sicili.
Ata vazhdojnë mbajnë gjallë kujtimin dhe vatrat e etërve të tyre të lënë në More dhe Koronën, atdheu i tyre i lënë me dhimbje.
Arbëreshët janë ata që i quajnë “grekë të Italisë”
ruajnë, gjuhën, kostume, këngë, tradita, etje
janë vëllezër të të njëjtit gjak me të njëjtën gjuhë si arvanitasit .
janë një popull i mbrekullueshëm, heroik, një popull i luftrave homerike, që dhanë një rol të rëndësishëm në bashkimin e Italisë.

“Një kalivjot kur erdhi në Piana degli albanesi\ Itali me të drejtë u shpreh: “falë tyre (arbëreshëve) ndihem krenar të jem arvanitas”. Të njëjtën gjë provova edhe unë kur shkova dhe preka trojet e arbëreshëve- thotë Maruga. Ishte At Bellusci që më ftoi një javë në shtëpinë e tij dhe më shoqëroi në fshatrat ku ndieja ato cicërima, ato tinguj të ngrohtë të gjuhës arbëreshe në gojat e atyre njërëzve të thjeshtë, që shikoja nëpër sheshe. U mbrekullova kur hyra në ato kisha, u përlota kur më shtëngonin dhe më përqafonin sikur të isha vëllau i tyre dhe thash: “Ky popull të vjedh zemrën”

Maruga dhe gazeta “Dialogoi”

Revista “Dalogoi” kishte një rëndësi të madhe,për arsye se Maruga ishte i pari që krijoi një listë që vendosi të gjitha fshatrat arvanitase, të cilat i ndau në krahina dhe me toponimin origjinal të tyre. Të gjitha këto fshatra përbënin një numër mbi 3 miljon arvanitas, nga 5 miljon banor që kishte Greqia e asaj kohe. Kjo do të thoshte se më tepër se gjysma e popullsisë ishte me origjinë arvanitase.

Ky fakt i bezdisi më se tepërmi autoritetet e asaj kohe.

Unë me revistën Lidhja” i dhashë jetë, edhe Revistës arvanitase “Dialogoi”.

Tek revista “Lidhja” shkruaja:

Është për tu amiruar thellësisht shpirti i Jorgo Marougas por edhe shpirti i aktivitetit të tij kulturor. Revista “Dialogoi” e cila ishte motra e revistës “Lidhja”.

Këto dy revista publikonin dhe shpërndanin informacione dhe shkembime akademike, kulturore, arberore, midis intelektualve arberor, por edhe shkembime e korrispondenca vellzëraore te arberoreve te thjeshtë. Kujtoj si sot, numerin e parë, të revistës (Dialogoi), Mars 1976, ku trajtoheshin argumenta, historike, gjuhësor e, etnografike letrare të arvanitasve. Ishte një material i gjerë. Një thesar i vërtet, mbi arvanitasit. Dhe une tek revista ime iu beja nje apel:

– Në qoftë se do të shfletoni numërat e revistës të koleksionit “Dialogoi”[nr 26-1979, fq 32-33; Nr. 27,1980,fq19-21; Nr,29,1980,fq13-17; Nr,37, 1983 fq12-13]. Revista është një minierë informazioni, lajme, të dhëna argumenta dhe kërkime në terren.

Është shumë interesante puna e vellaut e mikut tim Marougas, i cili realizoi edhe një list të njësie administrative, shqipfoles-arvanitas, të marra nga censimenti i viteve 1951, 1961, 1971. (Listën do ta gjeni tek revista Lidhja fq 209, Maji 1984). (Revista “Dialogoi” me adresën Metaksaton 7- Nikaia- Greqi)

Maruga kishte një dashuri të madhe për Shqipërinë. Në “Dialogoi”, nr. 27, 1978, f.3 Maruga shkruan hollë e gjatë për këtë udhëtim ku dashuria për Shqipërinë i futet në shpirt me një bindje të thellë. Në kët numër ai shprehet: Shqipëria është mëma-madhe e sëmurë, e cila do ndihmuar me dashuri dhe me të gjitha fuqitë, pa asnjë dallim ideologjik.

Marugasi lidhet me profesorë, poetë dhe shkrimtarë shqiptarë dhe boton mbi jetën e Migjenit, për Fatos Arapin (Dialogoi, nr.35,1982), Të tjerë artikuj të fort i gjëjmë në “Dialogoi”, nr. 24 dhe nr. 25, 1979; Trajtoi temën mbi termetin në Shqipëri (Dialogoi, nr. 28,1980).

Prof. Dr. Mahir Domi shkruan mbi arbëreshët tek (Dialogoi, nr. 35,1982), po ashtu dhe Naum Prifti .

Për botim “Thimi Mitko-Vepra”, Tiranë 1981, Maruga kishte dhënë një kontribut të madh me materiale, edhe në “Parathënië” as një falenderim për Jorgo nga professor Qemal Haxhihasani. Këtë mungesë- thotë At Bellusci – Maruga e ndjeu si një thikë në zemër. Kur më rrëfente i kishte sytë e mbushur me lot, dhe po me pika loti më shkroi letrën.

Margua këtë bashkpunim nuk e donte si lavdi për veten e vet, që në fund të fundit ishte puna e tij, por këtë e kërkoi si bashkpunim me tokën mëmë. Ai donte diçka të zyrtarizuar ku të vinte në dukje bashkëpunimin kulturor arbëror-shqiptar për të kapërcyer muret e politikantëve dhe pëngesat ideologjike të rregjimit të asaj kohe.

Më datë 8 \07 1982 Jorgos Maruga , i drejtohet Arbëreshit Antonio Belluscit me një letër, ku në brendësi të saj ishte edhe letra që Maruga i drejtohej profesorit Qamil Haxhihanit në atë kohë.

Ja një fragment nga kjo letër:

….. “Pyetja tënde për veprimtarinë time botuese letrare- shkencore më çuditi shumë. Dëshiroj të informoj se:

Revista ime “ Dialogoi\Dhjallogji”, vazhdon-qoftë me vështirësi- të botohet. Kam botuar numrin 34-të dhe tani përgatit nr 35-të . Rreth 40 copë të kësaj reviste i dërgoj rregullisht në Shqipëri nëpërmjet ambasadës në Athinë, prandaj nuk e di pse nuk i keni marrë.
Kam dërguar prapë nëpërmjet ambasadës

një artikull mbi origjinën shqiptare- vllahe të Kollokotronsve”
Një përrallë arvanitase 2 faqesh me titullin” Plakat”
Dy poema për mëmën e heroit arvanitas Vaso Llasko nga Lepsina

E disa materiale të tjera.

Ska nevojë të them se nuk i kam parë të botuara në shtypin shqiptar. Sigurisht do të jenë edhe këto të penguara nga këshilltarët (qeveritar?) të shtypit të huaj?

Ditët e fundit Gjykata Greke dhe lejen për Shoqatën “ Lidhja Arvanitase të Greqisë”, e cila u krijua me inisiativën time , është një realitet. Radio televizioni grek më 1 Mji dha një teleportazh, dhe i gjithë shtypi grek shkroi për këtë ngjarje.

Akoma gazeta ELEFTHEROTIPIA botoi një intervistën time për shoqatën e arvanitasit

Gazeta më e madhe e Patras PELLOPONISOS, botoi më 24\4 e 22\05. 1982 dy artikuj më të mëdha për toponomastikën shqiptare të Ahaias e të MORESË, dhe për prejardhjen shumë të lashtë të shqiptarëve në Greqi e në Ballkan. Për këtë temë u interesuan shumë studiues të e profesorë nga Universiteti e Sorbonit dhe të Oksfordit, nuk u interesuan vetëm këshilltarët e shtypit të huaj, sepse ata janë të preokupuar me shkrimtarët grek , disa të të cilëve- dua të të them- s’kanë asnjë vlerë këtu në Greqi.

Vëllai im i dashur më ka marrë malli shumë për ju, por siç duket shteti shqiptar nuk dëshiron të më ftojë dy vjet rresht me rradhë në Shqipëri. Më duket se këshilltarët –qeveritarë nuk e japin lejen!

Mund të mendojnë se veprimtaria ime u bë e rrezikshme pëe Shqipëri! Megjithkëtë unë jam kurdoherë me shpirt e zemër- pranë shqiptarëve e Shqipërisë.

Të uroj shëndet e gëzim. Të japësh shumë të fala Mustafait .

Me dashuri vëllazërore

Jorgos Marugas .

PSH. Me gjithë respektin që ndjej për ty, dua të të them se letra ime nuk është e mbyllur. Mund ta përdorësh kudo që dëshiron.

I njëjtë

G.M

Maruga dhe ndjenja mbi-kombëtare arbërore

Maruga luftonte dhe shkruante me gjuhën arbërore për t’i gjetur rrënjat në Homerin

(“Dialogoi”, nr.32, 1981), mbi toponimët arbërorë (“Dialogoi”, nr.39, 1984), dhe mbi-emrat

arbërorë të ellenëve e sotme (“Dialogoi”,nr. 39,1984).

I lartësoi ballin arbërorëve duke shkruar një listë të gjatë mbi Krye-ministrat arbërorë që

kanë qenë udhëheqës në Greqi, si Pavlos Kunturiotis (1855-1935), Theodoros Pangalos (1878-1952), Demetrio Jorgo Bulgaris (1802-1877), Jorgo Kuntudiotis (1782-1858), Diomidi Kiriako, 1811-1869), Lisandri Diomidhi (1875-1950), Thanasi Miaulli (1857-1861), Ndon Kriezi (1796-1865), Kiços Zavella (1805-1855), Lisandri Korizi (1885-1941), Manol Repulli (1863-1924), Kosta Kanari (1790-1877). (“Dialogoi”, nr. 33,1981).Maruga është i pari që me guxim boton listen e gjithë katundëve arbërorë, krahinë për krahinë, duke e dokumentuar atë me emrin e vjeter dhe me numrin e popullsisë. Kështu kemi listen e plotë e emrave e katundëve arbërorë në këto krahina të Elladhes:Katundet arbërorë në Atiqi, ( Dialogoi, n.26,1979); në Beoci ( Dialogoi, n.27,1980); në Peloponezë ( Dialogoi, n.29,1980); në Traçia e Thaso (Dialogoi, n.34, 1982); në Akaia ( Dialogoi, n.36,1982, Andrea Karlos); në Eube (Dialogoi, n.37,1983, Jani Gjikas); në Ydra (Dialogoi, n.37,1983).

Bashkëpunojnë me Marugën etnologu i madh Vangjeli Ljapi, avokat; Jani Karabishi, Jorgo Milisi, S.G. Panajotopulu, Stavro Gjoka, Jorgo Stamataqi, Kristo Dervenohoriti. Avv. Vangjel Ljapi nga Elefsina-Mandra shkruan jetën arbërore shekullore në “Dialogoi” Hodhi këngët në martesat , në vajtimet, në gratë arbërore. Cdo shkrimtar arbëror në “Dialogoi” ka një mision të lartë: krenaria e arbërorëve !

Atë që Marugasi kërkonte në Shqipëri e gjeti në Arbërinë tonë pesëshekullore- thotë At Bellusci- Duke biseduar çdo javë me të në telefon ai më tregonte problemet dhe veshtirësitë e tij.

“Mësova dhe kuptova më shumë gjëra këtu në mes të juve këtu se në gjithë jetën time”- më tha një ditë ai i përlotur.

Letra në origjinal i Marougas Jorgos

“Prift vëlla, kur i lexova mëmes sime / Tekstet dhe poemat e tu /E di ç’më tha?/ Ore, djal, ata flasin gluhëzen / si flasim edhe neve / ata flasën pastër arbërishte/ Revista tënde, vëlla / mua m’preku zëmbren / më mbushi me hare / më bëri shumë përifan(shumë) / për vëllezërit tanë eroikë / e Bujarë arbëreshë / me të cilët njohëm / për herë të parë / Bësoj se në të ardhmen / do të kemi shumë raste / të shkëmbëjmë mendime /Nani nuk do të thom njatër farë / Vetëm një / Ti je burrë / me shkronja të mbëdha / Të rrosh sa rrojnë mallët / Imzot ta jap guxim / e këmbëngulje arbëreshë / që të vazhdosh / ketë punë t’madhe ç’ke filluar / deri në fund / Të puth, vëlla i ndenjur / mbi një shkëmb gjigandi / anës Kronës së bukur / para Detit Jonë të kaltër / nën qiellin hadhjar / të Methonës të shënjtë / Të përshëndes, vëlla /me një lule të kuqe / nga vatrat tanë të Morësë së ëmble / Patrasso 29.02.1984, Marougas Jorgos. (Afieroma tous Arbëreshi, Dialogoi, Atene, 41, 1984, 1-45).

Në vitin 1985 arvanitasi Jorgo Maruga do formontë ‘’Lidhja e Arvanitasve të Greqisë’’. Por në ketë vit, Jorgo Maruga vdes, duke u zgjedhur studiuesi i njohur Aristidh Kola kryetar, që me punën e tij madhore, mund të quhet me të drejtë, De Rada i arvanitasve të Greqis. ‘’Lidhja’’ me në krye Aristidhin dhe pasuesin e tij Jorgo Miha dhe Jorgo Gjeru do të ngrintë në një farë mënyre lartë figurën e arvanitit që luftoi dhe me guxim për të nxjerrë në pahë Greqinë e Arvanitasve.

At Bellusci është shprehur tekstualisht: Maruga ishte si gjiganti i parë që muar me duar një shkëmb te madh për të hapur dyert e mbyllura për çeshtjen kombëtare arbërore në Greqi si edhe në Shqipëri!

Arvanitasit dhe arbëreshët rrethuar nga deti, ku as sirenat, as pushtuesit, as i haji as poltika, miq dhe armiq qofshin ata nuk arritën ti ndanin, dhe me gjithë pengesat që hasën arritën të sillnin deri në ditët e sotme dëshmin që janë vëllezër të të njejtit gjak. Ata janë në kozmo, herë pranë bjeshkëve, dhe herë pranë krojeve të kristalta ku dimri ndonjëherë është i egër e vera zhuritëse.

Ata vazhdojnë të jenë atje, me plisin e bardhë, me fustanellat palë palë, me këmbët në valët e detit, atje ku era e Zefirit zbut bubullimat e vashat të bekuara si gjeraqina mbathin kostumet e tyre të artë, e të mahnitura shoqërojnë me vështrimet e tyre krenare vallen e Osman Takës e këndojnë O e bukura More.

Nën qiell vetëtimat flokë kuqe firmosin mbi gurët e bardhë epitafet e shekujve.

Diku një falkua, pak më tutje një shqiponjë që luan me rrezet e diellit lindor.

Në liqenin e akullt arbëror sot nuk ka jetë, ngjyrat janë mbuluar nga një bardhësi alabastre.

Nuk mund të fshehesh Diellin, e nuk mund të mashtrosh kodin e gjakut.

Një nga figurat e shquar Panagjotis Canenellopoulos ka thënë: Gjaku shqiptar rrjedh në venat e Greqisë. Ne grekët jemi shqiptar ka deklaruar ai!

Ornela Radovicka. Qëndra albanologjike mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe, pranë Bibliotekës A. Bellusci\ Frascineto\ Calabri

The Albanian town that TikTok emptied

August 30, 2023 by s p

The Albanian town that TikTok emptied

By Isobel Cockerell
Photography by Louiza Vradi

This is an article appeared in the British Press related to Town of Kukës and dhe the illegal immigration to Great Britan.

“I once had an idea in the back of my mind to leave this place and go abroad,” Besmir Billa told me earlier this year as we sipped tea in the town of Kukes, not far from Albania’s Accursed Mountains. “Of course, like everybody else, I’ve thought about it.”

The mountains rose up all around us like a great black wall. Across the valley, we could see a half-constructed, rusty bridge, suspended in mid-air. Above it stood an abandoned, blackened building that served during Albania’s 45-year period of communist rule as a state-run summer camp for workers on holiday.

The Big Idea: Shifting Borders

Borders are liminal, notional spaces made more unstable by unparalleled migration, geopolitical ambition and the use of technology to transcend and, conversely, reinforce borders. Perhaps the most urgent contemporary question is how we now imagine and conceptualize boundaries. And, as a result, how we think about community.

In this special issue are stories of postcolonial maps, of dissidents tracked in places of refuge, of migrants whose bodies become the borderline, and of frontier management outsourced by rich countries to much poorer ones.

Since the fall of communism in 1991, Kukes has lost roughly half of its population. In recent years, thousands of young people — mostly boys and men — have rolled the dice and journeyed to England, often on small boats and without proper paperwork.

Fifteen years ago, people would come to Kukes from all over the region for market day, where they would sell animals and produce. The streets once rang with their voices. Those who’ve lived in Kukes for decades remember it well. Nowadays, it’s much quieter.

Billa, 32, chose not to leave. He found a job in his hometown and stayed with his family. But for a person his age, he’s unusual.

You can feel the emptiness everywhere you go, he told me. “Doctors all go abroad. The restaurants are always looking for bartenders or waiters. If you want a plumber, you can’t find one.” Billa’s car broke down recently. Luckily, he loves fixing things himself — because it’s difficult to find a mechanic.

Besmir Billa playing a traditional Albanian instrument, called the cifteli, in Kukes.

All the while, there is a parallel reality playing out far from home, one that the people of Kukes see in glimpses on TikTok and Instagram. Their feeds show them a highly curated view of what their lives might look like if they left this place: good jobs, plenty of money, shopping at designer stores and riding around London in fast cars.

In Kukes, by comparison, times are tough. Salaries are low, prices are rising every week and there are frequent power outages. Many families can barely afford to heat their homes or pay their rent. For young people growing up in the town, it’s difficult to persuade them that there’s a future here.

Three days before I met Billa, a gaggle of teenage boys chased a convoy of flashy cars down the street. A Ferrari, an Audi and a Mercedes had pulled into town, revving their engines and honking triumphantly. The videos were uploaded to TikTok, where they were viewed and reposted tens of thousands of times.

Behind the wheel were TikTok stars Dijonis Biba and Aleks Vishaj, on a victory lap around the remote region. They’re local heroes: They left Albania for the U.K. years ago, became influencers with hundreds of thousands of followers, and now they’re back, equipped with cars, money and notoriety.

Vishaj, dubbed the “King of TikTok” by the British tabloids, was reportedly convicted of robbery in the U.K. and deported in 2021. Biba, a rapper, made headlines in the British right-wing press the same year for posting instructions to YouTube on how to enter the U.K. with false documents. Police then found him working in a secret cannabis house in Coventry. He was eventually sentenced to 15 months in prison.

The pair now travel the world, uploading TikTok videos of their high-end lifestyle: jet skiing in Dubai, hanging out in high-rise hotels, driving their Ferrari with the needle touching 300 kilometers per hour (180 mph) through the tunnel outside Kukes.

Billa’s nephews, who are seven and 11, were keen to meet him and get a selfie when they came to town, like every other kid in Kukes.

“Young people are so affected by these models, and they’re addicted to social media. Emigrants come back for a holiday, just for a few days, and it’s really hard for us,” Billa said.

Billa is worried about his nephews, who are being exposed to luxury lifestyle videos from the U.K., which go against the values that he’s trying to teach them. They haven’t yet said they want to leave the country, but he’s afraid that they might start talking about it one day. “They show me how they want a really expensive car, or tell me they want to be social media influencers. It’s really hard for me to know what to say to them,” he said.

Billa feels like he’s fighting against an algorithm, trying to show his nephews that the lifestyle that the videos promote isn’t real. “I’m very concerned about it. There’s this emphasis for kids and teenagers to get rich quickly by emigrating. It’s ruining society. It’s a source of misinformation because it’s not real life. It’s just an illusion, to get likes and attention.”

And he knows that the TikTok videos that his nephews watch every day aren’t representative of what life is really like in the U.K. “They don’t tell the darker story,” he said.

The Gjallica mountains rise up around Kukes, one of the poorest cities in Europe.

In 2022, the number of people leaving Albania for the U.K. ticked up dramatically, as well as the number of those seeking asylum, at around 16,000, more than triple the previous year. According to the Migration Observatory at the University of Oxford, one reason for the uptick in claims may be that Albanians who lack proper immigration status are more likely to be identified, leading them to claim asylum in order to delay being deported. But Albanians claiming asylum are also often victims of blood feuds — long-standing disputes between communities, often resulting in cycles of revenge — and viciously exploitative trafficking networks that threaten them and their families if they return to Albania.

By 2022, Albanian criminal gangs in Britain were in control of the country’s illegal marijuana-growing trade, taking over from Vietnamese gangs who had previously dominated the market. The U.K.’s lockdown — with its quiet streets and newly empty businesses and buildings — likely created the perfect conditions for setting up new cannabis farms all over the country. During lockdown, these gangs expanded production and needed an ever-growing labor force to tend the plants — growing them under high-wattage lamps, watering them and treating them with chemicals and fertilizers. So they started recruiting.

Everyone in Kukes remembers it: The price of passage from Albania to the U.K. on a truck or small boat suddenly dropped when Covid-19 restrictions began to ease. Before the pandemic, smugglers typically charged 18,000 pounds (around $22,800) to take Albanians across the channel. But last year, posts started popping up on TikTok advertising knock-down prices to Britain starting at around 4,000 pounds (around $5,000).

People in Kukes told me that even if they weren’t interested in being smuggled abroad, TikTok’s algorithm would feed them smuggling content — so while they were watching other unrelated videos, suddenly an anonymous post advertising cheap passage to the U.K. would appear on their “For You” feed.

TikTok became an important recruitment tool. Videos advertising “Black Friday sales” offered special discounts after Boris Johnson’s resignation, telling people to hurry before a new prime minister took office, or when the U.K. Home Office announced its policy to relocate migrants to Rwanda. People remember one post that even encouraged Albanians to come and pay their respects to Queen Elizabeth II when she died in September last year. There was a sense of urgency to the posts, motivating people to move to the U.K. while they still could, lest the opportunity slip away.

The videos didn’t go into detail about what lay just beneath the surface. Criminal gangs offered to pay for people’s passage to Britain, on the condition they worked for them when they arrived. They were then typically forced to work on cannabis farms to pay off the money they owed, according to anti-human trafficking advocacy groups and the families that I met in Kukes.

Elma Tushi, 17, in Kukes, Albania.

“I imagined my first steps in England to be so different,” said David, 33, who first left Albania for Britain in 2014 after years of struggling to find a steady job. He could barely support his son, then a toddler, or his mother, who was having health problems and couldn’t afford her medicine. He successfully made the trip across the channel by stowing away in a truck from northern France.

He still remembers the frightened face of the Polish driver who discovered him hiding in the wheel well of the truck, having already reached the outskirts of London. David made his way into the city and slept rough for several weeks. “I looked at everyone walking by, sometimes recognizing Albanians in the crowd and asking them to buy me bread. I couldn’t believe what was happening to me.”

He found himself half-hoping the police might catch him and send him home. “I was so desperate. But another part of me said to myself, ‘You went through all of these struggles, and now you’re going to give up?’”

David, who asked us to identify him with a pseudonym to protect his safety, found work in a car wash. He was paid 35 pounds (about $44) a day. “To me, it felt like a lot,” he said. “I concentrated on saving money every moment of the day, with every bite of food I took,” he told me, describing how he would live for three or four days on a tub of yogurt and a package of bread from the grocery chain Lidl, so that he could send money home to his family.

At the car wash, his boss told him to smile at the customers to earn tips. “That’s not something we’re used to in Albania,” he said. “I would give them the keys and try to smile, but it was like this fake, frozen, hard smile.”

Like David, many Albanians begin their lives in the U.K. by working in the shadow economy, often at car washes or construction sites where they’re paid in cash. While there, they can be targeted by criminal gangs with offers of more lucrative work in the drug trade. In recent years, gangs have funneled Albanian workers from the informal labor market into cannabis grow houses.

Top of Form

Bottom of Form

Top of Form

Bottom of Form

David said he was careful to avoid the lure of gangsters. At the French border, someone recognized him as Albanian and approached, offering him a “lucky ticket” to England with free accommodation when he arrived. He knew what price he would have to pay — and ran. “You have to make deals with them and work for them,” he told me, “and then you get sucked into a criminal life forever.”

It’s a structure that traps people in a cycle of crime and debt: Once in the U.K., they have no documents and are at the mercy of their bosses, who threaten to report them to the police or turn them into the immigration authorities if they don’t do as they say.

Gang leaders manipulate and intimidate their workers, said Anxhela Bruci, Albania coordinator at the anti-trafficking foundation Arise, who I met in Tirana, the Albanian capital. “They use deception, telling people, ‘You don’t have any documents, I’m going to report you to the police, I have evidence you have been working here.’ There’s that fear of going to prison and never seeing your family again.”

Gangs, Bruci told me, will also make personal threats against the safety of their victims’ families. “They would say, ‘I’m going to kill your family. I’m going to kill your brother. I know where he lives.’ So you’re trapped, you’re not able to escape.”

She described how workers often aren’t allowed to leave the cannabis houses they’re working in, and are given no access to Wi-Fi or internet. Some are paid salaries of 600-800 pounds (about $760-$1,010) a month. Others, she added, are effectively bonded labor, working to pay back the money they owe for their passage to Britain. It’s a stark difference from the lavish lifestyles they were promised.

As for telling their friends and family back home about their situation, it’s all but impossible. “It becomes extremely dangerous to speak up,” said Bruci. Instead, once they do get online, they feel obliged to post a success story. “They want to be seen as brave. We still view the man as the savior of the family,” said Bruci, who is herself Albanian.

Bruci believes that some people posting on TikTok about their positive experience going to the U.K. could be “soldiers” for traffickers. “Some of them are also victims of modern slavery themselves and then they have to recruit people in order to get out of their own trafficking situation.”

As I was reporting this story, summer was just around the bend and open season for recruitment had begun. A quick search in Albanian on TikTok brought up a mass of new videos advertising crossings to the U.K. If you typed in “Angli” — Albanian for “England” — on TikTok the top three videos to appear all involved people making their way into the UK. One was a post advertising cheap crossings, and the other two were Albanians recording videos of their journeys across the channel. After we flagged this to TikTok, those particular posts were removed. New posts, however, still pop up every day.

With the British government laser-focused on small boat crossings, and drones buzzing over the beaches of northern France, traveling by truck was being promoted at a reduced price of 3,000 pounds (about $3,800). And a new luxury option was also on offer — speedboat crossings from Belgium to Britain that cost around 10,000 pounds (about $12,650) per person.

Kevin Morgan, TikTok’s head of trust and safety for Africa, Europe and the Middle East, said the company has a “zero tolerance approach to human smuggling and trafficking,” and permanently bans offending accounts. TikTok told me it had Albanian-speaking moderators working for the platform, but would not specify how many.

In March, TikTok announced a new policy as part of this zero-tolerance approach. The company said it would automatically redirect users who searched for particular keywords and phrases to anti-trafficking sites. In June, the U.K.’s Border Force told the Times that they believed TikTok’s controls had helped lower the numbers of small boat crossings into Britain. Some videos used typos on purpose to get around TikTok’s controls. As recently as mid-August, a search on TikTok brought up a video with a menu of options to enter Britain — via truck, plane or dinghy.

In Kukes, residents follow British immigration policy with the same zeal as they do TikTok videos from Britain. They trade stories and anecdotes about their friends, brothers and husbands. Though their TikTok feeds rarely show the reality of life in London, some young people in Kukes know all is not as it seems.

“The conditions are very miserable, they don’t eat very well, they don’t wash their clothes, they don’t have much time to live their lives,” said Evis Zeneli, 26, as we scrolled through TikTok videos posted by her friends in the U.K., showing a constant stream of designer shopping trips to Gucci, Chanel and Louis Vuitton.

It’s the same for a 19-year-old woman I met whose former classmate left last year. Going by his social media posts, life looks great — all fast cars and piles of British banknotes. But during private conversations, they talk about how difficult his life really is. The videos don’t show it, she told me, but he is working in a cannabis grow house.

“He’s not feeling very happy. Because he doesn’t have papers, he’s obliged to work in this illegal way. But he says life is still better over there than it is here,” she said.

“It’s like the boys have gone extinct,” she added. At her local park, which used to be a hangout spot for teenagers, she only sees old people now.

Dergoi per botim Rafael Floqi