Archives for December 2023

FATI I FEMRËS SHQIPTARE NË SHOQËRINË E TRANZICIONIT

December 14, 2023 by s p

Prof.as.dr. Arben Prendi/

Mbi romanin “Dielli më perëndon në Lindje” të autores Eralda Baze

Tema e tranzicionit

Romani “Dielli më perëndon në Lindje” mund të konsiderohet një roman lirik për fatin e të resë në shoqërinë shqiptare të tranzicionit. Në qendër të romanit është fati i dy vajzave të reja, të diplomuara si përkthyese. Viola dhe Era janë dy vajza të diplomuara që përpiqen të mbijetojnë në kryeqytetin shqiptar të tranzicionit si përkthyese në një shtëpi botuese . Viola është nga Shkodra, Era nga një qytet jugor.

Romani ka në fokus mënyrën se si shoqëria e tranzicionit i sheh këto vajza si objekte për shfrytëzim, ato paguhen pak, trajtohen keq, dhe janë viktima të ngacmimeve seksuale, të joshjes për një vend pune, me qëllim shfrytëzimi. Ato jetojnë në një apartament me qera që mezi e përballojnë me pagat e tyre të varfra. Për të mbijetuar ose bien viktima të mjedisit ose mashtrohen prej tij. “Për të dalë nga kjo gjendje ka dy formula të thjeshta: ose të paketojmë rrobat dhe dështimet tona brenda valixheve e të kthehemi nga kemi ardhur, ose të zëmë ndonjë dashnor të pasur”. Pastaj diku tjetër shtohet edhe lotaria amerikane si mundësi për të lënë përfundimisht vendin me nder. Këto janë jo rrallë alternativat me të cilat përballen shumë vajza të reja e gra të ardhura nga periferia në kryeqytet, për të mbijetuar. Madje jo vetëm ato, por edhe këngëtare, artiste të reja të talentuara apo të patalentuara, që të etura për famë e luks janë gati të bëjnë gjithçka, të shesin trupin dhe dinjitetin e tyre për një makinë, apartament apo rroba më të shtrenjta, apo qoftë edhe për t’u fotografuar me një kostum banjoje në një pishinë në Dubai, nën shoqërinë e sheikëve të pasur dhe perversë.

Viola tenton të vetëvritet kur mbetet pa punë dhe pasi mbijeton i kërkohen favore seksuale për t’u punësuar nga Valter Bina, një gazetar i njohur me pushtet në qarqet qeveritare. Pasi gjen në këtë mënyrë një punë për vete, ajo mendon ta ndihmojë edhe shoqen e saj Erën përmes këtij personi pervers duke shfrytëzuar përvojën e saj, por siç del më pas, miku i saj i kërkon Erës të njëjtën gjë: favore të seksuale në këmbim të një pune të pagueshme mirë. Era nuk e pranon një gjë të tillë, madje e neverit atë. Duke shfrytëzuar lidhjen që Era ka me Miladin, egjiptiano-arabin, gazetari pervers Valter Bina për t’u hakmarrë bën publike lidhjen e dikurshme të saj me Klajdin dhe në këtë kuadër trillon historinë e rreme duke e paraqitur si lidhje me një agjent arab. Në fund të romanit edhe motra binjake e Erës, përfundon në urgjencë e rrahur nga bashkëshorti i saj.

Pra, janë mbitheksuar në këtë roman disa tipare karakteristike të shoqërisë shqiptare të tranzicionit, si: shfrytëzimi dhe keqpagesa e punës intelektuale; kërkimi i favoreve seksuale nga gratë e vajzat e reja në këmbim të një vendi pune në administratën publike apo private; apo kundrejt përfitimit në para; dhuna në forma të ndryshme ndaj tyre, dhunë psikologjike deri edhe dhunë fizike. Autorja i ka vëzhguar me mprehtësi këto dukuri të shëmtuara të një shoqërie në zhvillim, ku trashëgohen disa sjellje anadollake, me mungesa të theksuara të vlerave etike e morale. Ky mentalitet është i pranishëm edhe në Kajro, ku Miladi rrihet me disa burra arabë për të mbrojtur Erën, apo e shpëton nga linçimi i turmës, që nuk e pranon një femër bionde të pambuluar në rrugët e Kajros.

Puna intelektuale në shoqërinë e tranzicionit nënçmohet, ndërsa femra konsiderohet si ornament i meshkujve me poste qeveritare apo politike; apo edhe atyre që kanë vënë pasuri përrallore në mënyra të ndryshme. Autorja ka ndërthurur këtu dramën individuale të këtyre vajzave, dhe të shumë të tjerave si ato, me dramën sociale, me dramën e një shoqërie që edhe pse mbas shumë vitesh përpjekjesh për të ndërtuar një sistem të vlerave demokratike gjendet në një pikë krize dhe boshllëku vlerash.

Viola mashtrohet disa herë, madje për të gjetur një punë ajo i jepet një gazetari të njohur i cili kërkon të bëjë të njëjtën gjë edhe me Erën. Ato janë vajza të brishta në një mjedis të ashpër, shfrytëzues dhe paragjykues. Përmes tyre është ndërtuar fati i sa e sa vajzave të reja që i drejtohen kryeqytetit me shpresën për një jetë më të mirë dhe përfundojnë duke bërë gjithçka për të mbijetuar, edhe duke shkelur mbi dinjitetin e tyre. Për të gjetur një vend pune, për ca para më shumë apo në raste të tjera për pak luks. “…të vetmet gra shqiptare të padhunuara rezultojmë ne beqaret e shkuara në moshë dhe një grusht spitullaqesh që rrojnë brenda unazës së vogël. Ndërsa jashtë këtij rrethi… vetëm “nëna Shqipëri” ndoshta…. Femrat shpesh janë viktima të keqtrajtimit në punë, në rrugë, në familje. Era dhe Viola paguhen keq dhe shfrytëzohen madje edhe bezdisen seksualisht nga njerëz të pushtetshëm të politikës dhe medias.

Në roman përshkruhet me detaje të jetuarit në Tiranën e viteve dymijë e njëmbëdhjetë, në Tiranën e tranzicionit me tollovinë e saj, pisllëkun e Lanës, me grataçielat që ndalojnë edhe dritën e diellit, pastaj me politikanët demagogë dhe seksistë; që nuk lë vend për të rejat e brishta, për më tepër të diplomuara dhe me kulturë, që duan të jetojnë me dinjitet dhe me një punë të ndershme. Tirana i gëlltit vajzat dhe gratë e reja që ëndërrojnë një të ardhme më dinjitoze, në mizerjen e saj të pashpresë, duke u marrë edhe të vetmen gjë që kanë, dinjitetin.

Peripecitë e personazheve për të ndërtuar një jetë me dinjitet në kryeqytet sjellin skena të jetës së shoqërisë shqiptare të tranzicionit dhe përshkrimi i tyre përbën një nga veçoritë e romanit. Këto përshkrime ndihmojnë në krijimin e “iluzionit” artistik të realitetit dhe përbëjnë një nga pikat e forta të romanit, si në këtë shembull: “Vetëdija e të qenurit popull i vogël në numër na ka bërë historikisht të bindur, të përulur, të kënaqur me pak. I kemi nxjerrë kthetrat vetëm për mbijetesë, përtej kësaj asgjë. Standard jetese, të drejta njeriu, liri fjale, mendimi, na kanë tingëlluar gjithmonë si legjenda urbane të importuara nga Evropa vitet e fundit bashkë me barcaletat për biondet. Rinia jonë, e lyer, e ngjyer deri në thua, është shumë më e ndjeshme ndaj këtyre të fundit në fakt. Ehh, shpesh herë e vras mendjen se si mund të katandiseshin aventurat e Lizës nëse Lewis Karrol do të ishte fqinji im dhe, që të dy bashkë, për shkak të katit të ulët e ballkonit të gjerë, do të pastronim përditë plehrat që na hedhin ata sipër; pastaj, për të shfryrë ca, mund të përplasësh derën e jashtme dhe të turresh drejt barit poshtë pallatit, ku më shpesh ndizen sherre të zhurmshme sesa ekspresi i i kafesë; për t’ia mbathur që aty mund t’i hipësh një autobusi urban, por hap sytë mirë mos të të vjedhin çantën, ndërsa po të marrësh taksi, përveçse do të të kushtojë katërmbëdhjetë herë më shumë, do të përballesh me fytyrat e uritura të lypësve të vegjël që, sipas rastit, herë i puthin xhamat e makinës e herë bëjnë sikur i pastrojnë”. Në libraritë eTiranës të shndërruara në kafene gjen plot njerëz që tymosin në sallën e kafenesë dhe asnjë në sallën e leximit, madje edhe libraret nuk e njohin emrin e shkrimtares franceze Simonë de Bovuar: “Ndërsa salla e librave në katin e nëndheshëm ishte e pastër, e qetë, e zbrazur, fiks ashtu siç i ka hije një kombi që ka nisur të zbehet i sëmurë nga puthja helmuese e analfabetizmit funksional. Dhe Steven Johnson ka paturpësinë të thotë se nëpër kafene kanë lindur idetë e mëdha! Madje vetë Iluminizmi anglez na qenka zhvilluar falë futjes së kafes dhe çajit në jetën e tyre. Këtu tek ne, përveç himnit kombëtar “Ky vend s’bëhet”, nuk dëgjohet asnjë gëk tjetër të dalë nga goja e këtyre njerëzve të topitur, që sa më shumë kafe pinë aq më të përgjumur duken…”.

Madje në roman janë prekur me guxim disa tema të nxehta të lidhura posaçërisht me tranzicionin dhe gati tabu në letërsinë e këtyre viteve si: tema fetare, kulturore e politike; krishterimi/islami; Perëndimi/ Lindja; abuzimi me pushtetin; kriza morale dhe shpirtërore e shoqërisë shqiptare; dhuna ndaj femrave, deri tek ndërhyrjet politike dhe fetare të shteteve të tjera në Shqipëri; gjendja e medias e cila fabrikon sipas interesave të politikës apo të atyre që kontrollojnë atë, lajme të rreme dhe mashtrime që cënojnë jetën e individëve në mënyrë të paripariparueshme

Personazhi kryesor, Era vjen nga një lidhje e dështuar me Klajdin, një funksionar i lartë i një ministrie/ burrë i martuar; dhe detyrohet të abortojë për ta kaluar pjesën tjetër të jetës me pengun e këtij veprimi. Ai, duke qenë funksionar i lartë në Ministrinë e Kulturës, është i përfshirë në një aferë të fshehtë me mbulesë kulturore por që në fakt ka si qëllim ndërtimin e sa më shumë xhamive në Shqipëri dhe sigurisht për këtë shërbim ai përfiton fonde të majme. Personazhi shigjeton kështu marrëdhëniet vëllazërore me Turqinë gjatë viteve të fundit pas të cilave qëndrojnë interesa politike më afatgjata. Era nuk nguron të hyjë në reflektime të natyrës fetare dhe politike kur shprehet lidhur përfshirjen e politikës në çështje fetare. Ajo shpreh nevojën për komunikime me kulturat tjera, por pa humbur identitetin kombëtar dhe kulturor përballë ndërhyrjeve nga kulturat e tjera në realitetin politik dhe kulturor të viteve të fundit: “Këta nuk janë të parët as të fundit që po tundin flamurin e islamit politik në rajonin tonë. […] E ke parasysh shprehjen “Streha e fundit e maskarenjve është nacionalizmi”?Unë do të shtoja “…edhe feja”. Të përziesh fenë me politikën, të manipulosh besimin e një populli, për t’i qëndruar mbi shpinë sa më gjatë, është kriminale, katastrofë e garantuar”.

Siç shihet synimet e autores nuk janë thjeshtë për të trilluar një romancë apo një histori rozë për lexuesin, por për të sjellë në vëmendje probleme të mprehta për shoqërinë e tranzicionit, njëri nga të cilët është edhe ai i humbjes së identitetit kulturor si nënçmim i identitetit kombëtar, por edhe si ndërhyrje e planifikuar e kulturave të tjera më të mëdha dhe më agresive; apo roli i medias në këtë shoqëri. Era qesendis me këtë rast një prirje të kinemasë, por edhe letërsisë sonë për ta paraqitur popullin shqiptar si popull tejet të prapambetur, ekzotik, për të zgjuar kureshtjen e publikut të huaj duke trajtuar disa tema skematike si gjakmarrja, burrneshat, prostitucioni, bandat shqiptare apo mjerimi i skajshëm i zonave të caktuara të vendit.

Tema e marrëdhënieve mes kulturave të ndryshme

Në fokus të romanit vendoset shumë shpejt, përmes udhëtimit dhe qëndrimit disaditor me pushime, të Erës në Kajro, në Egjipt, një pranëvënie dhe një marrëdhënie mes kulturave; kryesisht asaj evropiane perëndimore me atë orientale lindore të përfaqësuar nga qyteti i Kajros. Krijimi i idilit ndërmjet vajzës shqiptare Era dhe Miladit/Asmaranit, mashkullit arab të krishterë, sikur i shërben kësaj domosdoje për një këmbim mes këtyre kulturave, këmbim madje që nuk mbetet vetëm në rrafshin e kulturave të përgjithshme, por zbret deri në nivelin e komunikimeve intime ndërmjet individëve që janë pjesë e këtyre kulturave.

Era është shqiptare, por në sytë e një egjiptiani një vajzë bionde dhe e bukur si ajo që vjen nga një vend që gjeografikisht është pjesë e Evropës, ajo është simboli i evropianes, aq më tepër që është edhe njohëse e disa gjuhëve të huaja. Ndërsa në vështrimin e parë të saj është frika dhe paragjykimi evropian për arabët dhe islamikët si terroristë me bomba që mund të shpërthejnë nga çasti në çast. Në avion, një grua shtatzanë e mbuluar me niqab dhe e shoqëruar nga bashkëshorti, janë të dyshimtë dhe bëhen akoma më shumë të tillë pas një zënke që kanë me personelin e avionit, që në fakt është thjeshtë një bisedë në gjuhën arabe: “Në sfond shpërthejnë papritmas dy zëra burrash që zihen në gjuhën më të pakuptueshme e njëkohësisht më muzikale, më eterike, më zanore që kam dëgjuar ndonjëherë. “Era, mblidh mendjen, në bord ka mbirë nga hiçi edhe një arab tjetër! Nga mënyra se si bërtasin, me siguri po zihen për çastin kur do shtypin atë dreq butoni, të asaj dreq bombe, që ajo dreq femre mban mbi atë dreq barku, ndërsa ti ke nge të mahnitesh pas bukurisë së gjuhës së tyre?!”. Ndërsa anasjelltas është paragjykimi arab/oriental për Evropën e degjeneruar dhe të lirshme. Një bionde evropiane e pambuluar në mes të Kajros shihet me çudi dhe me urrejtje, madje ndiqet me ofendime nga pas: “Pleqtë do të tundnin në ajër bastunët e tyre duke të sharë me ato dhëmbët e rëna; plakat do të gërvishtnin faqet në shenjë turpi; vajzat do të shikonin me zili; djemtë do mbanin radhën për të fotografuar me celularë […] Vetëm, aman, andej nga Tahriri mos kalo! Me siguri do ta merrnin si shenjë për një revolucion të dytë”. Përtej paragjykimeve të ndërsjellta vajza shqiptare gjen një vatër familjare të ngrohtë tek miku i saj egjiptian Miladi, ngrohtësi që i ngjan me familjen e saj. Pra, në nivelin individual njerëz të kulturave të ndryshme e gjejnë rrugën e komunikimit dhe ndërveprimit njerëzor përkundër ideologjive, feve apo paragjykimeve që ushqehen në sfera politike apo shtetërore. Arabi është binjak dhe dystaban, vajza shqiptare është binjake dhe dystabane. Njerëzit janë kudo të njëjtit, me ndjenjat e tyre, me cenet, apo me individualitetin e tyre. Arabi dashurohet me shqiptaren në shikimin e parë dhe në mënyrë të mrekullishme. Të dy janë binjakë dhe dystabanë, të dy kanë ndjenja. Antropologjikisht njerëzit pavarësisht, nga ngjyra, besimi, raca, bindjet politike, zona gjeografike ku banojnë, seksi etj. kanë shumë të përbashkëta. Ata pasi janë ndarë nga gjysmat e tyre biologjike, kërkojnë gjysmën që u mungon. Ata janë në fakt binjakët e njerëzimit. Kulturat e oksidentit është binjake me kulturën e Orientit, njeriu i Perendimit është binjak me njeriun e Orientit. Intuitivisht apo qëllimisht këta personazhe bashkojnë Lindjen me Perëndimin. I duhet botës së sotme ky bashkim, kjo dashuri, qoftë edhe në një vepër letrare. Arabi këtë e kupton që në takimin e parë, ndërsa shqiptarja evropiane e kupton me kalimin e kohës: “You’re my soul mate/but/ You just don’t know it yet” (Ti je shpirti im binjak, por thjesht nuk e di akoma…). “Unë, 30 vjeçarja e zhgënjyer në dashuri, e frustuar në punë, e tërhequr qëllimisht larg familjarëve për të fshehur prej tyre dështimet e mia; që po më shkon rinia duke komentuar me një tjetër fatkeqe si vetja, libra filozofësh, ateistësh, feministesh, po kuptoj këtu, mes këtyre të huaj, se çfarë më paskësh munguar vërtetë:”. Megjithëse kjo rezulton e pamundur sepse një shpërthim bombe në katedralen e koptëve në Kajro ndër të tjerë vret edhe Miladin, të dashurin e Erës, është një ëndërr e bukur që bashkon Perëndimin dhe Lindjen.

“BRENGA E PROKURORIT”

December 14, 2023 by s p

Hys Hasa/

Sapo me ra ne dore libri “Brenga e Prokurorit” të mikut tim Gjeneral Ahmet Prençit, një njeri pozitiv dhe shembull me qytetarinë që e karakterizon, me një kontribut konkret si shtetar fal karrierës së suksesshme, duke ruajtur dhe dinjitetin. Z.Ahmeti po spikat dukshëm edhe si shkrimtar, ku me disa botime në treg, pas romanit ”Anja” që njohu sukses brenda dhe jashtë Shqipërisë, me botimin më të ri, jam i sigurt do të tërheq maksimalisht vëmendjen e lexuesit për të pasur të sigurt suksesin sot dhe në të ardhmen.

Unë sapo më erdhi libri, për 2-3 ditë e përfundova dhe po jap disa vlerësime për vleratë e këtij libri mjaftë mbreslënës. Romani ”Brenga e Prokurorit” vjen si klithmë në ketë kohë terrnaje që vërtetë s’ka mbarim! Ai është një klithmë për njeriun që ia ka dorëzue shpirtin djallit, për sistemet që prodhuen e imponuen tjetërsimin, mjerimin dhe rrënimin me vetëdije të qenies, për që i dalin zot e rrejdhshëm idhtarëve meskin që gllabëruen edhe andrratë e atyne pak njerëzve që s’pranuen kurrë të hyjnë në vathën e tyne manipuluese.

Romani i dytë, pra “Brenga e Prokurorit”, një libër i një natyre tjetër, më tepër është i rëndësishëm. Në radhë të parë, rëndësia e tij lidhet me faktin se në këtë tekst autori hedh vështrimin në një temë tabu, gati të paprekshme, në temën e drejtësisë, kaq shumë të munguar në jetën tonë. Të drejtësisë së padrejtësisë ,apo të drejtësisë së vonuar, që është më keq se padrejtësia, sepse vret ëndrrën dhe shpresën.Ngritja e siparit mbi këtë problematikë tejet të mprehtë, i mëvesh atributin e guximit krijues për të hyrë në “folenë” e grerëzave, në “shpellën” e bishave, me mjetet e letërsisë, pra me anë të romanit, që të jep dorë, ma tepër se çdo zhanër, për ta rrokur jetën në gjithanshmëri. Po ashtu, si nënshtrat i hapur ky tekst është edhe një himn për të rënët nga forcat e policisë, ku krejt si rastësisht avitet para lexuesit fytyra e shumë herojve të heshtur të policisë së shtetit në vitet e demokracisë brisht shqiptare,apo rasti dëshmorit paharruar Artur Çukut, mikut të ngushtë të autorit, tanimë të shndërruar në figurë letrare.

Libri “Brenga e Prokurorit” në fakt është shumë herë ma shumë se brengë,është fiks ajo dilema e madhe ekzistenciale, të jesh apo të mos jesh! Prokurori Martin Guri në momentin thuajse fatal të kësaj dileme kërkon zgjidhje atje ku e di se ka përgjigje dhe e merr,pra duhet të jetë!

Autori Gjeneral Ahmet Prençi me romanin e tij na shetit në çoshet e errëta të drejtësisë sonë shqiptare,e cila është nëpërkëmbur në të shpesh herë nga të poshtëritë e drejtësisë dhe me pushtet gjithfarësh! Autori pikturon mjeshtërisht tablonë e evoluimit të krimit në të njejtin hap dhe nivel me evoluimin mashtrues të të bamit gjoja drejtësi dhe shtet!

Por për përsonazhet e tij, që lidhen me punët e drejtësisë, duket se ka përdorur ngjyrat e zemrës për të na shpërfaqur tablonë që duhet të kishim dhe të kena në të vërtetë. Gjithëçka tjetër që vihet përballë tyne është e randë, e errët, kriminale dhe vrastare!

Prokurori, Martin Guri, që përçon edhe shenja të vetë autorit, por më tepër si përsonazh përfaqëson një figurë komplekse, një prokuror të ditur dhe të paepur dhe një njeri normal, me gjithë dritëhijet e veta.Një prokuror që është vënë në sprovën mbinjerëzore, për të zbatuar ligjin, ose për të humbur veten dhe emrin e mirë, që ka vënë me punë korrekte në këtë drejtësi kaq shumë të akuzuar.Jemi në Shqipëri, ku e sotmja është marrë peng nga e djeshmja diktatoriale dhe e nesërmja është marrë peng nga e sotmja, sepse qeverisemi nga mafia e veshur dhe me pushtet.

Prova para ligjit, para vetes dhe familjes, para kohës dhe shoqërisë, para krimit të organizuar, prova para vetes, për të shpëtuar nderin dhe jetën familjare i jep tipare idealiste, por fati i tij është real dhe përbën një moment të një përthyerje të pazakontë, tejet të vështirë,ky thyhet edhe guri, e jo më burri.

Martini vihet para përgjegjësisë që ose të zbatojë ligjin, ose të shitet si dhjetëra të tjerë, te kriminelët, te politika, tek oligarkët. Jeta e tij, e ndërlikuar dikur, sepse Arjana, gruaja e bukur e qytetit të vogël e kishte futur në kurth, ndonëse ai ishte vetëm gjimnazist, e prej atij “përdhunimi” të kryer në kohën e diktaturës, vihet në provën e zjarrit, që ta dënojë kriminelin Marjan Boja, që ka gjasa që në dejet e tij ka gjakun e prokurorit, gjë që rrit ndjeshmërinë dhe përgjegjësinë e prokurorit njeri.

Dy kohët, e djeshmja dhe e sotmja, ndërthuren ligshtë, në fatet e personazheve, për ta vënë prokurorin në sprovën e jetës. Pas 30 vitesh shfaqet hija e së djeshmes, në formën e kërcënimit, të dhimbjes dhe dëshpërimit, të synimit për ta gjunjëzuar,takimet me përsonazhin Arjana dhe me letrën që i solli njeriu i tij nga grupi i kriminelve me premtimet joshëse,vetëm e vetëm për të shpëtuar një kriminel siqë ishte Marjan Boja. Një rastësi e paimagjinueshme, një rast që ngjet njëherë në njëmijë, thekson autori diku, por ja që bash ky rast ia zuri derën prokurorit.

Një libër që vetëm në lexim mund të hyhet në botën e tij, një roman realist dhe aventuresk, që ndonjëherë rrëshqet në moralizëm të mbrendshem të tij , por vlera e tij lidhet me strukturën e kompozimit, e sidomos me narativën, me atë gjetje autoriale, të vonesës narative, të ngjizur si meditim i personazhit qendror dhe digresione me kohën tjetër, me ngjarje të tjera, me fatet e protagonistëve të pranishëm në faqet e romanit. “Brenga e Prokurorit” është pasqyra ku shohim kohën që po jetojmë, shohim veten ku jemi kredhur në kënetën e krimit, e shpëtimi, sipas mëndimit të autorit, mbi te gjitha, do të vijë nga drejtësia, e cila ka nevojë për prokuror dhe gjyqtar të guximshëm dhe po kaq njerëzore me vyrtyte të një shqiptari të vërtetë.

Romani “Brenga e Prokurorit”vjen në kohën e duhur dhe në vendin e duhur, kur kemi më shumë nevojë se kurr për prokuror si Martin Guri,të cilin e ka gëdhendur me shumë mjeshtëri artistike.Përsonazhe të tilla sot janë në provën e shekullit para shoqërisë shqiptare,ata janë herojë të heshtur.Jam i sigurt që ky roman do të ketë ndikimin e tij të madh tek shoqëria shqiptare, ku autori ju ka bërë skanerin organeve të drejtësisë ligjzbatuese.

Një rroman brilant i kësaj dekade,ku lexuesi përjeton emocionalisht rrëqethjen e shqiptarëve.Prokurori Martin Guri,është skalitur mrekullisht nga autori,ai shëndrohet një shpresë e madhe për shoqërinë shqiptare.Ai ndeshet dhe mposhtet.Lëkundet, por nuk dorëzohet.Autori ka një unazëzemre mistërioze,që bashkalidh mjeshtërisht dy romanet “Anja” dhe “Brenga e Prokurorit”,me përjetime shokuese.Ky roman lexohet me një frymë,ashtu siqë e lexova edhe unë i dashur lexues.

Rromani”Brenga e Prokurorit” ashtu si rromani “Anja”,duket se pika më e fortë e autorit është krijimi i karaktereve,metamorizmi i tyre nga të qenurit real në analizën e tyre,duke qenë në një të vërtetë fiktive.Prokurori Martin Guri,apo grotesku Zambak Boja e sidomos vrasësi Marjan Boja,ky i fundit me karakter të lexuesit,një ndër karakteret që nuk shqitet nga vemendja e lexuesit,një ndër karakteret më të mirëgëdhenduar në veprat e botuara,krijojnë atmosferën e Siçilisë së dikurshme që kan paraqitur rromanet e siqë thekson dikush “ të Leonardo Shashës”.Vepra ka dy realitete:”Ky i përditëshmërisë sonë dhe ai i fqinjit Adriatikas,që nuk duken shumë fort të largët,sidomos realitete romanistike.

Rromani është nëj dëshmi e kohës sonë që përjetojmë ,në mjedisin tonë social politik,ai vjenë me mjeshtrinë e stilit, gjuhës e kompozimit.E veçanta më e madhe e shkrimtarit është se shkrimtari ka krijuar përsonazhin e Martin Gurit, që ndodhet në qendër të rromanit,me dilemat dhe karakterin,të kujton përsonazhin e Franc kafkës te “Proçesi”.

Autori Ahmet Prençi në ketë rroman skanon jetën e nëndheshme të tranzicionit shqiptar. Krimi,mafia,kulisat, miqësia, familja, dashurija, profesioni dhe brengatë e një të shkuare,e cila rikthehet të trondisë të tashmen,janë elementë specifikë të këtij rromani të shkruar me shumë mjeshtri dhe përgjegjësi.Rromani do t’i shërbejë lexuesit dhe gjithë shoqërisë shqiptare pse jo dhe ingranazheve të pushtetit dhe të mafias(të lidhura me njera tjetrën sot),por dhe vehtes në raportë me të tjerët,me jetën dhe me të paprituratë e saj.

Autori, luan mjeshtërisht me personazhe e ngjarje siqë realisht e shqetësojnë shoqërinë shqiptare! Ne dukje disa prej tyre le hapësirën që edhe t’i identifikosh, edhe t’i hamendësosh, por në fakt, fund e krye rromani është një trill i ankthshëm, që të zenë frymën nga episodi në episod; fiks siç ta zanë frymën aktet e turpshme, që ndodhin pa droje në ketë vend prej shumë kohësh!

Përsonazhet Martin Guri, Artur Rrasa e Sokol Përroni, tre njerëz që i lidh pazgjidhshmërisht fati i të qenërit tokësor! Rrasa, shkon në qiell për të lane serish në tokë Gurin e Përronin si dy bashkëudhëtarë të pandashëm, që i mban të lidhun përjetësisht ujë që kalon nepër ta me synim për të bërë drejtësi! Me ba drejtësi në një vend ku e drejta është e kapun për fyti që në gjenezë, pikërisht tek ai gabimi i harrimit që kërkon shpagim! Dmth aty ku drejtësia është e kapur,nuk mund të presish drejtësi.

Rromani vjen si frymë qe percillet nga koha e vrazhdet në një kohë të pakohe! Autori na fut nëpër grehinat e të djeshmes për të dalë tek djerrinat e të sotmes. Sikur asgjë s’ka ndryshue, veç se Rushani tash ka formë tjetër përsekutimi, formë tjetër rrënimi e po mënyrë tjetër asgjësimi, ama fati është i njejtë! Rushani mbetet Rushan atëhere e sot e pikërisht prej vetive të tijë si ndershmërisë, mosgrykësisë e pabesisë!

E pikërisht nga grykësia, vjen edhe ‘gabimi’ Marjana, personazhi që mban lidhun dy kohë, dy botë, dhe shumë fate e 2 000 vjetë a ma tepër! Grykësia e mësueses Arjanës, që pasonte modelin e instaluem përdhuni nga sistem gjakatar, që i kishte hy në familje, në shpi, në shtrat, e mandej në shpirt, prodhoi Marjanin dhe Marjanët që sot trondisin shoqërinë për t’u marr jetë njerëzish e mandej tue u sjell krah kandidatëve për deputet, krah të pasurve dhe hajdutve të ketij vendi, sepse nuk gjendet një prokuror me ua marr çelesat…

Gjithçka që përban subjektin e rromanit të autorit Ahmet Prençit, ka ndodh e ndodh në kete vend, sepse mungon vetëm një prokuror-njeri i ligjit siqë është Martin Guri…Mendoj se rromani “Brenga e Prokurorit”, nga autori z. Ahmet Prençi e ka sjellë kontributin e tij, që drejtësia të ngrihet mbi mëkatin, që ne ta nderojmë siç e meriton.

Në rastin e prezantimit të romanit “Brenga e Prokurorit”, Poeti Rudolf Marku në analizën e tij, mes vlerēsimesh, shprehu “frikën” se mos ky libër do mbetet në hije nga suksesi i romanit “Anja”. Pêr ata që i kanë lexuar të dy libratë, shihet se autori është shumë konkret në analizën që ju bënë sot organeve të drejtësisë së re shqiptare, ka një nivel të lartë profesionalizmi si letrar,por edhe me një maturi të dëshiruar. Më konçiz, qartësisht i shprehur, ai kthehet në zëdhënës të atyre që japin drejtësi. Mendoj se, në ditën e prezantimit, shumica në sallë ishin nga sistemi i drejtësisë dhe policisë. Dhe jam i bindur, që sejcili prej tyre, ka shprehur admirim për autorin, por besoj edhe kanë ndje zili,brenda vetes, që autori ka mundur të shkruajë këtë rroman”.

Unë në mënyrë modeste ,duke lexuar ketë rroman shoh që autori i ka bërë një skanër real drejtësisë sot në shoqërinë shqiptare. Është shumë e vërtetë që morali dhe e drejta, është një koncept që vihen në diskutim, sepse shoqëria shqiptare përjeton një drejtësi, ku i forti bënë ligjin,i pasuri bëhet deputet,ministër e zv/ministër.Shiko sot problemin e inceratorëve,ka një vit ,që po heton prokuroria jonë e re e drejtësisë dhe kapën vetëm cironka,njerëz pa peshë,të cilët asnjë veprim ,bindja është se nuk është kryer pa dijeninë e bosave të mëdhej që janë të pushtetshëm. Është shumë e vërtetë që sa ma shumë lexon nga faqia në faqe,të jep përshtypjen sikur po lexon nje dosje akuze, kaq i vërtetê është ky libër. Nuk mungojnë dhe mendime apo përsiatje filozofike mbi të drejtën dhe ato që japin të drejtën, duke marr edhe referenca biblike apo filozofike. Si prsh?!?“ Pse nuk ka një Prokuror, i cili të jetë nderuar me çmimin “Nobel” ?!?!,duke na kujtuar përmasës fundore në të cilën shoqëria jonë i ka vendosur dhënësit e drejtësisē. Duke e sjellë analizën në aktualitetin e shoqërisë, autori arrin deri aty sa t’i kërkoj ndihmë Dantes, për ta rishkruar Ferrin, pasi nuk gjenden rrathë në ferrin e tij, për krimet e sotme që ndodhin në shoqërinë shqiptare.Mendoj se është për t’u theksuar se niveli i gjuhës që përdor autori,jo vetëm është e pastër nga dialektet krahinore, por edhe e pastruar steril e shumë bukur, pa e tepruar . Kjo bënë të mundur që argumentet të jenë në vetën e parë dhe pjekurinë me të cilën përvetëson autori. I nderuar Gjeneral AHMET PRENCIN.

Edhe për mua si lexues me sensin pozitiv, të gjithëçka pozitive që reflekton ky roman dua të themë atë që ka theksuar z.Rudolf Marku:”Në mbyllje- nuk mund ta di, a do ta rishkruaj Komedinë Hyjnore, Dantja i ri,siç thotë autori, por e them me siguri”.

Sot unë si shumë miq të tij i kam 2 rromanet e shkruara nga miku im i mrekullueshëm Gjeneral Ahmet Prençi, me titujt “Brenga e Prokurorit” dhe “Anja” në bibliotekën time modeste.

Këto 2 romane janë për mua një pasuri e vërtetë për panairin e librit per vitin 2023, duke u vënë në dispozicion të të gjithë lexuesve shqiptarë, ndaj ndihem i privilegjuar që i kam në bibliotekën time dhe që jam mik me Gjeneral Ahmet Prençin,megjithëse jemi njohur nga afër vitet e fundit me të cilin sot ruaj një miqësi te sinqert e të shëndetshme. Në fund të këtyre vlerësimeve të mija modeste dua të shpreh respektin tim maksimal , për punën e kryer në organet më të larta të shtetit shqiptar si drejtues kryesor i Policisë,por edhe për shkrimet e botimet që ka realizuar deri tani,ku me libratë që ka shkruar i tregon opinijonit të lexuesit shqiptar e ndërkombëtar se letërsija dhe botimet nuk janë pronë e atyre që kan kryer universitetin për gazetari e letërsi,apo histori,pra ajo është prone e gjithkujt që lexon çdo ditë,por dua të vlerësoj se oficeri i rendit publik apo ushtaraku i ushtrisë shqiptare janë të pregatitur edhe për të krijuar,botuar siqë ka bërë miku im i mrekullueshëm Gjeneral AHMET PRENÇI.

Urime miku im Gjeneral Prençi!

Uroj të të shndritë pena siç të kanë shndritur vleratë e tua si mik dhe si profesionist dashamirës i shoqërisë shqiptare.Por do të uroja të përjetoni e gëzoni:”Shëndet cilësor,mirësi, jetëgjatësi,mirësi gëzime e lumturi përsonale e familjare”për të na dhënë edhe në të ardhmen libra të këtij niveli i rromaneve”ANJA” dhe “BRENGA E PROKURORIT”.Për mua ju keni qenë pjesë e ELITËS policisë shtetit shqiptar,por edhe pjesë e krenarisë inteligjencës reçjane , dibrane e shqiptare dhe një krijues brilant shqiptar“,duke mbetur në të ardhmen „Gjurmë vlerashë pozitive në fis,në zonën e Reçit,të Tejdrines Dibrane,Dibrës e Shqiptarisë“,ku brezat e ardhëshëm do të jenë krenarë me veprën tuaj cilësore!. Suksese suksese dhe vetëm suksese.Zoti të bekoftë familjarisht e vëllazërisht.

GJERGJ FISHTA DHE ‘KËNGËTARI I VERBËR’ I TIJ NË GJUHËN FRËNGE

December 14, 2023 by s p

Shkruan: Prof. Begzad Baliu/

Në vend të hyrjes

Brenda më shumë se një shekulli që kur filluan së botuari këngët e Lahutës së Malcis, janë bërë shumë botime në gjuhën shqipe dhe në gjuhë të tjera: gjermanisht, italisht, anglisht dhe tani së fundi frëngjisht. Në të vërtetë botime të Lahutës së Malcis mund të konsiderohen në radhë të parë botimet e këngëve veç e veç, një traditë kjo e hershme dhe e pranishme dhe në letërsinë europiane; botim i dytë sigurisht është botimi i plotë, historik i saj, i vitit 1937; botim i tretë është ai i Romës, Lahuta e Malcis (e pajisun me argumenta e sqarime fjalori) (1958). Prej vitit 1958 flitet për ndalimin e saj, më parë se sa për ndonjë botim tjetër të përmasave filologjike e tekstologjike, në ato hapësira ku nuk ishte e ndaluar. Dhe sikur të mos mjaftonte kjo, një botim më i plotë në gjuhën shqipe nuk u bë deri më tash as nga individë, as nga botues, as nga institucione akademike. Duhej të vinte jo një ribotim, po një përkthim, të zgjeronte përmasat historike dhe filologjike të Lahutës së Malcis, përkthimi i saj nga Abidin Krasniqi në gjuhën frënge (Paris, 2019).

Duke pritur një mysafir të rrallë nga Parisi

Një vit më parë, kolegu i motshëm Reshat Sahitaj më ftoi për kafe me një nga miqtë e tij të rrallë, studiuesin e ri të sapoardhur nga Parisi, Abidin Krasniqin. Gjatë takimit, Reshati më shumë më foli për babanë e tij, regjisorin e lavdishëm të viteve ’70 Sefo Bejto Krasniqin, se sa për studiuesin e ri e përkthyesin e kryeveprës së letërsisë shqipe Lahuta e Malcis, ndërsa Abidini kërkoi që takimin ta vazhdojmë pas një ore në kabinetin tim.

E prita i menduar Abidin Krasniqin, një mesoburrë me shikim 25%, që do të vinte vetëm, duke kaluar rrugë, trotuare, shkallë dhe hapësirë të pasistemuar tokësore, sikur i gjen në të gjitha rrugët e Kosovës. E, Abidin Krasniqi po e bënte një punë për të cilën, sikur theksonte përkthyesi i Iliadës së Homerit, Ilia Ballauri, duhej sprovë e madhe e forcës fizike dhe madje e forcës së guximit intelektual. Abidin Krasniqi të parën ma kishte thënë që në bisedën e parë, kur më kishte folur për udhëtimet e tij të gjata interkontientale nga Franca në Amerikën e Jugut, nga Egjipti në Indi e Nepal, por pamja e shëndetit të tij nuk më thoshte këtë, dhe si për të më plotësuar atë anën tjetër të medaljes, modestia e tij e skajshme njohëse që e deklaronte mbi letërsinë, më bënte të pashpresë. Kohë më parë kisha lexuar i mahnitur përkthimin e Ferrit (me komente), të Dante Aligerit, nga Meritan Spahija (2018), i cili me pamjen e tij fizike të kujtonte burrat legjendarë të Veriut të Shqipërisë, po Abidinit sikur i mungonin të dyja. Ballauri (Syshqiponjë) i përkthimit të Iliadës së Homerit dhe Meritani (Vigan) i përkthimit të Ferrit të Dante Aligerit, sikur bashkoheshin te legjenda homerike për Këngëtarin e Verbër.

Ishte koha kur unë mezi po prisja të vinin krishtlindjet dhe të filloja së lexuari përkthimin e Iliadës së Homerit nga Llambro Ruci. Do të ishte ky leximi i pestë i Iliadës së Homerit nga përkthyes të ndryshëm në gjuhën shqipe, nga Naim Frashëri deri te Ilia Ballauri e Llambro Ruci.

Lahuta e Malcis dhe orientimet e P. Daniel Gjeçajt

Abidin Krasniqi erdhi në kabinet më herët se ç’e prisja dhe në vend se të ulej filluam së biseduari duke parë vepra e materiale të tjera dokumentare, ku të radhitura e ku të grumbulluara e të mbërthyera rreth mureve. Shumë shpejt më bëri një CV gojore të tij dhe kërkoi të bisedoja me atë e jo me atë përmes biografisë së prindit të tij. Më bëri shumë përshtypje njohja e jashtëzakonshme e literaturës në fushë të trashëgimisë materiale e shpirtërore shqiptare, të cilat i prezantonte si dije sociologjike e antropologjike e më pak albanologjike dhe, edhe më pakë, historiko-letrare e gjuhësore. Kulturën shqiptare e prezantonte si dije universale, ndërsa interesimet e tij si një gjen të trashëguar të identitetit shqiptar brenda saj.

Duke parë librat në vitrinat e stërmbushura, ai më foli për shumë shkrimtarë dhe vepra të lexuara të letërsisë franceze, po në të gjitha rastet insistonte të më fliste nga pozita e lexuesit. Vetëm pasi morëm e rimorëm fjalën për letërsinë epike, përkatësisht për Lahutën e Malcis, Abidin Krasniqi filloi të më fliste për punën e tij të gjatë e të madhe për leximin, njohjen e saj të hershme, rileximin e rinjohjen e saj të fundit dhe përkthimin në gjuhën frënge.

Më bënë përshtypje sidomos njohjet e tij të metrikës së vargut dhe përpjekjet e tij që Lahutën e Fishtës ta përkthente në vargun dhjetërrokësh, por pa sukses dhe së fundi përkthimin e tetërrokëshit të Fishtës në nëntërrokëshin francez, me qëllim që të transmetonte më mirë mesazhin, në të vërtetë, sikur theksonte, me qëllim që sa më mirë të ruaj ritmin, frymën poetike të vargut, metrikën, pa u larguar nga kuptimi i tyre, po sidomos për të ruajtur numrin e vargjeve si në gjuhën shqipe ashtu edhe në frëngjisht.

Më bëri përshtypje gjithashtu literatura e gjerë e autorëve shqiptarë dhe sidomos të huaj, që kishte lexuar në të gjitha fushat (gjuhësore, letrare, historike, folklorike, etnografike), në të mirë të pasurimit të saj edhe me ata përbërës të tjerë, të cilët i mungonin botimit shqip, e në të vërtetë nuk duhej t’i mungonin botimit në gjuhën frënge.

Duke i folur për përkthimin e Iliadës nga greqishtja dhe pajisjen me shënime sqaruese për emrat e ngjarjet nga Llambro Ruci, (Tiranë, 2019) si dhe një shtesë me Studime homerike, ku janë përfshirë katër tekstet përfaqësuese homerike në përmasa botërore, Fjalorthin e emrave dhe Literaturën, në rreth 170 faqesh, si dhe punën brilante të përkthimit e pajisjes me shënime të Ferrit të Dante Aligerit nga Meritan Spahija, bisedën e kaluam te i fundmi filolog dhe botues i Lahutës së Malcis të Gergj Fishës (1958), si dhe orientimet e tij për botimin e saj marrë parasysh lexuesin shqiptar:

Në Parathënien e botimit të vitit 1958 P. Daniel Gjeçaj shkruante: “Lahuta për herë të parë del e numrueme nder vargje”(XII); (…) “Qëdo kange i âsht paravû argumenti përkatës…” (XIII); (…) “Fjalët e persrituna në të njëjtën kangë zhvillohen vetëm njëherë (…) janë lanë, përkundra, pa u sqarue gjith ato zaje e fraze, të cilat nga vetë auktori spjegohen nder rreshta…”. (…) “Zhvillohen, përkundra, shum emna toponomastikë, mbasi, mbas mendimit tem, këta e bâjnë leximin mâ të gjallë dhe shpesh e shtyjnë lexuesin të marr pjesë ndër ngjarje të pershkrueshme me aq përshtatmëni” (XIII) (P. Danjel Gjeçaj, Paraqitje, në At Gjergj Fishta, O.F. M., Lahuta e Malcis (e pajisun me argumenta e sqarime fjalori), botimi i dytë, Romë, 1958).

Natyrisht as Abidin Krasniqi nuk kishte arritur të përmbushte kërkesat e lëna peng të Daniel Gjeçajt, ashtu sikur nuk i ka plotësuar as një botues a institucion i specializuar për botime akademike as për Lahutën e Malcis, as për ndonjë botim tjetër të Fishtës apo autorëve të traditës, përjashto Mesharin e Gjon Buzukut. Por, përkthyesi i ri, sociologu, në të vërtetë antropologu dhe kulturologu e përkthyesi i pazakonshëm, veprën e tij e kishte plotësuar me mbi shtatëqind referenca, të cilat e ndihmojnë jo vetëm lexuesin frankofon, po e nderojnë edhe letërsinë shqipe. Në këtë aspekt, sikur e theksonte edhe ai, kishte punuar shumë, dhe e konsideronte përmbushjen më të madhe të pritjeve të tij. Këtë, mbase për herë të parë pa modesti, e konsideronte edhe vlerësimin më të madh që ia kishin bërë personalitetet akademike franceze. Kësaj po i gëzohesha edhe unë. Faqe të tëra me shënime në fusnotë, bënin më shumë se një disertacion i zakonshëm i doktoratës, ndërsa literatura e pasur dhe shteruese, shpjegimet e hollësishme dhe korrekte, vlerësimet kritike dhe të matura i plotësonin natyrshëm objektivat, hipotezat dhe pyetjet e një projekti serioz, i cili i mungon sot dijes shqiptare.

Projekti Eposi në ndërdijen kombëtare dhe shoqëria shqiptare

Diskutimi ndaloi për një çast kur i erdhi radha të shihnim materialet e lidhura me biografi këngëtarësh dhe sidomos projektin prej 17 vëllimesh me titull Eposi në ndërdijen kombëtare, një hulumtim në teren prej rreth 3500 faqesh kompjuteri dhe dosjeve të tëra të mbushura me shkrim dore, të cilat sigurisht një ditë do të japin edhe dy a tre vëllime të tjera. I thash se fjala është për një pyetësor prej 49 pyetjesh me të cilat është bërë matja, përkatësisht përshkrimi i gjendjes së eposit te dëgjuesit dhe recituesit e këngëve epike po jo edhe rapsodët. Nëse në rastin e parë është bërë biografia e rapsodëve dhe përshkrimi i titujve të këngëve që dinë, në rastin e dytë është bërë matja e njohjes së vargjeve apo tregimit në prozë të tyre dhe ndikimi që kanë pasur ato në jetën personale, familjare dhe shoqërore, që nga lindja deri tek vdekja. Kjo matje është bërë në nivel të fshatit a qytetit, krahinës dhe më gjerë.

Nëse në rastin e parë, duke përshkruar biografinë personale të këngëtarëve dhe korpusin e këngëve të tyre, kamë bërë njëkohësisht edhe identifikimin e disa prej këngëtarëve për të cilët nuk kemi qenë të pavetëdijshëm për pasurinë epike që kanë, në rastin e dytë kemi identifikuar dhe përshkruar situata shumë të rënda, madje sa epike aq edhe tragjike, të ndikimit të tyre në jetën familjare dhe sidomos në raport me pushtetin serb.

I thashë se duke hulumtuar biografitë individuale papritmas kam kuptuar se rapsodi me fondin më të madh të eposit nuk gjendej në krahinën e Rugovës, të Drenicës apo diku në Rrafshin e Dukagjinit, ku janë edhe oazat më të pasura të eposit, po në krahinën e Llapit dhe Gallapit, atje ku në të vërtetë eposi po shteron. E, ky është Enver Maliqi nga fshati Batllavë i Besianës, i njohur në opinion si Enver Batllava. Në këtë rrjedhë, i thash se një rapsod posaçërisht i pasionuar i eposit tashmë jeton në Zvicër, ndërsa në dorë mbaja një vëllim të Ajet Shalës me këngë tashmë të radhitura me kujdes, po që donin edhe një dorë redaktimi e rishikimi në kontekstin dialektor të të folmes së Drenicës.

Do të bisedojmë më tha për vëllimet me këngë epike, por paraprakisht dua të them se më vjen keq që nuk i kam pasur në dorë kërkimet mbi eposin në ndërdijen kombëtare, natyrisht para se ta botoja përkthimin e Lahutës së Malcis së Gjergj Fishtës. Për më tej, më vjen keq që për këtë fond të fshehur në këndin e një kabineti, pa shprese se do të botohet së afërmi, sikur shpreheni Ju, nuk kam ditur tri vjet më parë, sepse do të kisha pasur mundësi që në këtë kabinet të punoja tri vjet me radhë, aq kohë sa shoh se më duhet. Me këtë korpus të mbledhur në popull, do ta pasuroja më shumë, do ta bëja më të përdorshme dhe më efektive veprën e Gjergj Fishtës Lahuta e Malcis. Në të vërtetë do ta pasuroja shumë me veçoritë sociologjike të jetës së popullit shqiptar dhe jo vetëm me ato historike, sikur e kam bërë.

Ndërkohë që biseda jonë po i afrohej fundit, unë hapa mundësinë e diskutimit për perspektivën e bashkëpunimit tonë. Pasi i tregove për mënyrën e bashkëpunimit me albanologun e madh Robert Elsie, i propozova disa projekte, por ai e saktësoi shpejt propozimin tim, duke mënjanuar menjëherë të pamundurat. E të pamundura, sikur theksonte ai ishin: përkthimi i poezisë artistike, prozës dhe dramës. Kishim mundësi të bëjmë dy punë: përkthimin e teksteve me karakter historik dhe ajo në të cilën ishte orientuar tash për tash dhe kishte në dorë mjetet e punës, – eposin.

Pres të kem përkrahjen tuaj, më tha, për realizimin e një projekti prej tri vëllimesh me këngë epike, duke përfshirë këtu edhe përzgjedhjen e disa këngëve nga fondi im i pabotuar. Natyrisht e pranova me kënaqësi, duke ia kujtuar se isha gati t’i ndihmoja në mbledhjen e një korpusi paraprak të eposit, nga kënga e parë, e shënuar nga Gustav Majeri në fund të shekullit XIX, e deri të vëllimi i fundit, i botuar në gjuhën angleze nga Robert Elsie, po duke shtuar këtu edhe ndonjë këngë nga fondi im i viteve të fundit.

Me studiuesin e ri, në të vërtetë përkthyesin dhe studiuesin Abidin Krasniqi, biseduam gjatë për projektin, për të cilin ai, sikur shprehej, nga aspekti teorik e metodologjik ende nuk kishte vendosur për disa aspekte themelore: a do t’i përkthej dhe prezantoj para lexuesit frëngjishtfolës këngët më të arritura nga këndvështrimi i formës, i estetikës, apo ato që përfaqësojnë më së miri larminë e eposit tonë kombëtar? A do t’i favorizojë në pikëpamje gjeografike, domethënë, të përfshijë këngë nga të gjitha trevat shqipfolëse, apo do të bëjë një prerje vertikale historike?

Kjo e fundit, sikur besonte, se do t’i dalë më e arrirë sepse në këtë mënyrë do të arrinte të përkthente majat e saj, duke përzgjedhur vlerat e përkryera që janë ruajtur brez pas brezi, natyrisht edhe janë botuar.

Kishte përkthyer tashmë dy këngë dhe ishte duke përkthyer këngën Muja dhe Behuri nga Visaret e Kombit. Mendonte se ky projekt duhej të kishte dyzet këngë. Për momentin, ishte duke i zgjedhur ato, duke u përpjekur të marrë parasysh edhe cilësitë e tyre letrare. Kureshtja e lexuesit të huaj, thoshte, duhet të mbahet, përndryshe puna ime si përkthyes nuk ka vlerë, por duhet ruajtur edhe origjinaliteti i tyre për nga ngjarjet dhe motivet.

Pastaj i vjen radha hulumtimit në fondin tim Eposi në ndërdijen kombëtare për tua dhënë ‘sfondin jetësor’ bëmave të heronjve, hapësirave historike dhe etnike, veshjes kombëtare, veseve e virtyteve kombëtare, shenjave e simboleve kombëtare, ubifikuese e identifikuese të mikrotoponimeve e ojkonimeve legjendare të hapësirës kombëtare, bestytnive etj.

Një fillim i ri

Thonë se popujt lëvizin drejt perspektivës kur në vendin e tyre bëhen ndryshime ekonomike dhe sociale. Në të vërtetë popujt lëvizin përpara kur në jetën e tyre bëhen lëvizje kulturore dhe ato ndryshime vërehen kur letërsia klasike vendoset në fronin e dijes së institucioneve të tyre. Në shoqërinë shqiptare ka shumë dëshpërime dhe mungesë besimi në perspektivën e saj. Mbase fillimin e një Ere të Re e paralajmëron përkthimi i ri i veprave të klasikëve, si ato të Homerit, Dantes, Shekspirit etj. Kultura shqiptare, pas botimit të “Mesharit” të Gjon Buzukut nga Profesor Eqrem Çabejt, nuk ka trashëguar ndonjë botim të kryeveprave të saj, e botime të këtilla filologjike, anastatike, tekstologjike, me shënime ortografike, gjuhësore, semantike, toponimike, semantike, historike, etnografike, gjeografike, ubifikuese, kulturore, etnologjike etj., duhet të bëhen e shpresoj do të botohet vepra e Marin Barletit Historia e Skënderbeut, veprat e Jeronim de Radës, veprat e Naim Frashërit, veprat e Sami Frashërit, veprat e Fan Nolit, romanet politike të Ismail Kadaresë, Dimri i vetmisë së madhe dhe Koncert në fund të dimrit, si dhe ditarët e Rexhep Qosjes, Dëshmitar në kohë historike, ribotimi i të cilëve sigurisht do të konsiderohet i plotë, vetëm kur të botohet me faksimile të dorëshkrimit me dorë (stilolaps) i përcjellë edhe me shënime e të dhëna historike dhe biografi emrash e shënime vendesh e shpjegime situatash historike, të përfshirë aty. Ribotimi i tij do të bëhet shumëfish i kërkuar edhe për faktin se ai sigurisht të ribotohet në vëllime të tjera të vjela nga ditari, si: vëllime me tregime, vëllime me ese, vëllime me leksik të zgjedhur, vëllime me tema gjuhe, vëllime me portrete personalitetesh, vëllime me frazeologji të përzgjedhur, vëllime me tema të caktuara sociologjike, vëllime sprovash kulturore, vëllime përsiatjesh filozofike, vëllime polemikash, vëllime trajtesash politike etj.

Shembulli i botimit në gjuhën frënge i veprës së Gjergj Fishtës, Lahuta e Malcis (Paris, 2019), është një model brilant i ribotimit edhe në gjuhën shqipe.

Homerologët po rikthehen

Homerologët po rikthehen si përkthyes, si botues, si filolog, si tekstolog, si dantolog, si fishtolog. Pse të mos kthehen. Studiuesit thonë se edhe anglezët e largët e të ftohtë te Homeri janë kthyer duke e përkthyer atë më shumë se tetëdhjetë herë, gjermanët mbi dyzet herë. Studiuesit thonë se edhe anglezët aristokratë e refuzues ndaj Lindjes e Perëndimit, Veriut e Jugut, në ujërat e nxehta të Mesdheut janë kthyer jo më pak se tetëdhjetë herë për Homerin. Për Fishtën dhe Lahutën e Malcis, vetëm një herë. Po shqiptarët sa herë deri më sot janë rikthyer? Pak, tepër pak! Më parë se sa adhuruesit e Lahutës, për shkrimtarin e lavdishëm kanë bërë kundërshtarët e tij, jo vetëm duke e nxjerrë nga literatura veprën e lavdishme të tij, po duke nxjerrë nga varri edhe trupin e tij.

Adhuruesit e tij janë mjaftuar me ankesa dhe deklarata e artikuj gazetash!

KONTRIBUTI I MILAN SHUFLAJT NË HULUMTIMIN E HISTORISË SHQIPTARE

December 14, 2023 by s p

Lazar Dodiq – Bochum

(Përktheu në gjuhën shqipe, plotësoi me referanca

dhe përgatiti për botim

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest)

Pjesa e dytë dhe e fundit.

Migrimi i popujve dhe veçanërisht ndërhyrja e sllavëve, e zhvendosi popullsinë romake të veriut, qendrën e “romanëve të lashtë” rreth limesit të Danubit, mbi shtresat e jugut. Kjo shkaktoi migrim të rumunëve në të gjitha drejtimet e Ballkanit. Që në shek. IX në Dalmaci[1] përmenden paraardhësit e më vonë të ashtuquajtve Maurovlachen, Morlacchen, Moroulachi, dhe në shek. X, XI, paraardhësit e Maqedo-rumunëve, Arumunëve (βλάχοι). Grupe të forta rumune mund të gjenden edhe në Mal të Zi, ku kanë lënë pas emra të shumë vendesh dhe familjesh (Durmitor, Visitor, Sermiani, Mugoša, në mesjetë edhe emra njerëzish si Gradul, Radul, Vladul). Në kuadrin e këtyre migrimeve dhe kontakteve të rumunëve me popujt e tjerë të Ballkanit, janë për t’u përmendur edhe simbiozat midis fiseve baritore shqiptare dhe rumune. Sipas Shuflajt, i cili për manastirin e kryeengjëllit në Prizren mbështetet në dokumentin e mbretit serb, Dushan, dhe kodikun e tij (Dušanov zakonik), në mesjetë ndodhi një kontakt intensiv i fiseve baritore shqiptare dhe rumune në hinkën hidrografike të Lumës. Elemente folklorike rumune depërtuan deri në harkun më verior të Drinit të bashkuar, deri në rrethinat e Scutarit (Shkodrës) dhe në zonën e Pukës. Veçanërisht të forta ishin simbiozat etnike midis shqiptarëve dhe rumunëve në Shqipërinë jugore. Masa të mëdha shqiptarësh nga Musakia (Myzeqeja) dhe Valona (Vlora) ranë këtu në kontakt me Rëmër (nga rëmën, pl. Rëment < Romanus) dhe për shekuj me radhë fiset e bashkuara shqiptare dhe rumune ndërmerrnin fushata plaçkitjeje kundër qytetit të pasur tregtar, Janinës.

Për Shuflajn, sipas kësaj analize, sqarohen plotësisht përputhjet gjuhësore që shkojnë deri në thellësi, midis shqiptarëve dhe rumunëve. Përzjerja pararomake e substratit, migrimet e shumta të rumunëve nëpër Ballkan, dhe simbioza e tyre e ngushtë me shqiptarët në veri dhe në jug të vendit, janë shkaqet e këtyre lidhjeve gjuhesore dhe jo origjina e tyre e përbashkët trakase. Për Shuflajn shqiptarët janë ilirë, tek të cilët është ndërfutur një shtresë trakase. Në artikullin e tij të fundit “Albanien in der Vergangenheit” (Shqipëria në të kaluarën) (1930) Shuflaj sqaron që shqiptarët janë mbetje të përzjerjes iliro-trakase.[2]

Në “Fate politike të temës së Dyrrahut”[3] Shuflaj elaboron ngjarjet më të rëndësishme historike në Shqipërin nën sundimin bizantin. Pas përshtjellimit entik të migrimit të popujve në shek. IX[4], nga ndarja e provincave më parë romake, u krijua rreth qytetit të Dyrrahut një nga temat më të rëndësishme të mbretërisë bizantine. Që në antikë qyteti ishte një ndër qendrat më të mëdha të Mesdheut dhe në mesjetë deri në vitin 1204, ai ishte pararoja e pushtetit bizantin në Adriatik.

Kufiri i kësaj teme filloi me veriun e Antivari-t (Tivarit) dhe Dulcigno-s (Ulqinit) shkonte mbi liqenin e Shkodrës, përmblidhte zonën e Polat-it (Pultit) dhe të Chunavi-së (Kunavisë) vazhdonte mbi liqenin e Ohrit, Tzernic (Skampa, Elbasan), Belgrad (Berat), Vojussa (Vjosa), Gradac (Byllis) dhe mbaronte poshtë Aulona (Vlora) në det. Sipas Shuflajt, kjo ishte Shqipëria e saktë mesjetare, kufizuar vetëm pak në veri dhe në juglindje.[5]

Rëndësia e kësaj teme u shpreh disa herë. Në shek. IX ajo ishte baza e operacionit kundër perëndimit, për shkak të pushtimit arab të Tarentit (839) dhe Barit (841), kundër veriut për shkak të pushtetit frank dhe kundër lindjes për shkak të presionit bullgar. Në lindje kjo provincë kishte mbi 30 vende rrethuara, që i bënin rezistencë ekspansionit bullgar. Pasi Tema vuajti shumë si pasojë e presionit bullgar, në shek. IX e rriti thelbësisht rolin e saj si shtyllë e perandorisë bizantine. Në atë kohë u dukën normanët, të cilët ishin shpalosur fuqishëm në Italinë jugore, dhe po përhapeshin që andej duke sulmuar zona bizantine në Ballkan. Pas 30 parapërgatitje, në tetor të vitit 1081 u bë një betejë e hapur para Dyrrahut, në të cilën morën pjesë fuqitë e atëhershme evropjane. Ushtria bizantine nën komandën e perandorit Aleks, ushtri kjo kryesisht e përbërë nga shqiptarë, pësoi një humbje të rëndë. Në fillim të vitit 1082, Dyrrahu u pushtua nga normanët, por u çlirua në të njëjtin vit nga venedikasit. Pas vdekjes së komandantit norman, Robert Guiskard (1085) dështoi aksioni i normanëve. Më vonë Boemundi i Tarentit u përpoq në kuadrin e kryqëzatës së parë (1104-1108) që ta pushtonte përsëri Dyrrahun, por qyteti u mbrojt me sukses. Gjatë kryqëzatës së dytë dhe të trete pati përsëri ndërhyrje të trupave perëndimore në territorin e Shqipërisë kundër Bizantit. Me kalimin e kohës ra dhe rezistenca bizantine. Kalorës perëndimorë mundën që të pushtonin më shumë pika kyçe të Shqipërisë dhe princët shqiptarë kërkuan më shumë pavarsi. Në vitin 1204, perandoria bizantine u nda dhe këtu ra edhe qyteti i Dyrrahut në duart e republikës së Venedikut. Në vend të Temës së dikurshme bizantine u themelua Durrësi venedikas. Më këtë përfundim edhe fati i Temës së Dyrrahut. Në tre shekujt në të cilat kishte jetuar, ajo kishte qenë arenë e konflikteve të ndryshme, para së gjithash e konflikteve midis Perëndimit dhe Lindjes. Shuflaj e zgjodhi këtë periudhë si objet të studimeve të tij edhe për shkak se pikërisht kjo periudhë paraturke ishte e rëndësishme për Shqipërinë, përpara se ajo të shfaqej sërish pas një pauze të gjatë, dhe të zhvillohej si një komb në kuptimin modern të fjalës.

Një hulumtim të themeltë të historisë kishtare shqiptare, Shuflaj e ndërmori në trajtesën “Gjendja kishtare në Shqipërinë paraturke. Zona e depërtimit ortodoks në digën katolike.” Historia e kishave është e rëndësishme edhe për ngjarjet politike të Shqipërisë mesjetare, sepse në mesjetë kontradiktat midis Konstantinopolit dhe Romës nuk ndikonin vetëm në sferën fetare por edhe në atë politike. Edhe këtu, Shqipëria del në pah si vend kufitar.[6]

Përhapja e besimit të krishterë[7] në Shqipëri filloi që në shekujt e parë pas Krishtit. Sipas një legjende shqiptare apostulli Pal ka qenë vetë në Durrës dhe ka ungjillizuar mes paganëve.[8] Mesa duket kjo legjendë mbështetet në njoftimin që vetë apostulli bën në Letrën e Romakëve 15:19, që e ka mësuar ungjillin nga Jeruzalemi deri në Iliri. Sipas një tjetër gojëdhëne, Pali ka transformuar[9] në kishë një tempull të vjetër pagan mbi mali e Nëmërçës, në Shqipërinë e Jugut. Një gojëdhënë e ngjashme bën fjalë edhe për një ndalesë të apostujve në Dalmaci, në ishullin Mlet.

Krishtërimi i Ilirisë, pa dyshim që u përhap nga Salona në Dalmaci, dhe Dyrrahu në Shqipëri. Shuflaj i ndan peshkopatat në Shqipëri në primare (deri në vitin 602), sekondare (deri në vitin 1250) dhe tertiere (deri në vitin 1370).

a) dioqeza primare që përmenden në dokumenta të ndryshme të shek. III dhe V, janë Dyrrachion, Doclea, Sarda, Scodra, Lissus, Scampa, Amantia, Appolonia, Byllis dhe Aulona. Shuflaj supozon që edhe Ulcinium (Ulqini) i përket kësaj dioqezave primare.

b) peshkopatat sekondare janë Stephanika, Kroja (Arbanum), Antibari, Tzernica, Belgradi (Berat) Glavъnica, Drivasto dhe ndoshta edhe Suiacium (Svaç);

c) tertiere janë Polatensis Minor, Polatensis Major, Balezo, Dagno, Prizren, Chunavia, Vrego, dhe Krajina.

Në mijëvjeçarin e parë, pushteti metropolitan ndiqte me përpikmëri zhvendosjet politike. Kështu organizimi kishtar pas ndarjes së provincës së Dalmacisë në fund të shek. III në Dalmacia Salonitana dhe Praevalis i korrespondonte kufirit midis latinishtes dhe greqishtes. Në Salona, Shkodër, dhe Dyrrah, qëndronte në atë kohë nga një metropolit për Dalmacinë, Prevalis, dhe Epirus Nova (Epiri i Ri). Deri në fillim të shek. VII qytetet përgjatë bregdetit adriatik janë kryesisht romane dhe janë në kontakt të vazhdueshëm me Romën. U krijua një situate e re, kur në vitin 732 perandori Leo Isaurier ia hoqi provincat e Epirus Nova dhe Prevalis, ashtu si dhe Italinë e Poshtme kishës romane, dhe i vuri nën autoritet Patriarkanes së Konstantinopolit. Këto provinca morën një metropolit të përbashkët, dhe pikërisht prelatin e Dyrrahut. Në atë kohë, karakteri kishtar i dioqezave shqiptaro-jugore u bë kryesisht ortodoks. Dioqezat e Belgradit (Beratit) dhe Glavъnica (Glavinica) u bënë krejtësisht ortodokse dhe nuk u kthyen kurrë më tek kisha romane. Edhe dioqezat e zonës së mesme si Dyrrachion, Kroja (Arbanum) dhe Stephaniaca, me kalimin e kohës morën një karakter ortodoks. Vetëm në gjysmën e dytë të shek. XIII, Roma ia arriti që nëpërmjet pushtetit politik të fitonte terren përsëri. Provincat veriore romano-shqiptare mbetën gjithmonë katolike, të paktën në mënyrë të fshehtë, dhe u shkëputën menjëherë nga Dyrrahu ortodoks, sapo papa bëri thirrje.

Kështjella e ortodoksisë në Lindje ishte kryepeshkopata autoqefale e Ohrit. Rrezatimi i saj ishte i fortë në të gjithë territorin shqiptar. Peshkopët ortodoksë të Prizrenit dhe Dibrës, dhe më vonë edhe të Glavъnica (Glavinicës) dhe të Belgradit (Beratit) janë drejtpërdrejtë nën ndikimin e saj, dhe mesa duket për ca kohë aty kanë qenë grekë me arsimim të lartë. Pozita e Ohrit u forcua në shek. X nën sundimn e bullgarëve, kur provincat e shqiptaro-jugore: Scampa, Tzernica, Glavъnica, Belgradi, dhe Aulona, erdhën nën juridiksionin e tij, në dëm të kryepeshkopit të Dyrrahut. Kufijtë e Ohrit i miratoi edhe perandori bizantin Bazielos (1020), pa marrë parasysh protestat e metropolitit të Dyrrahut. Përsa i përket Dyrrahut, ai humbi edhe në vitin 1022 dy provinca veriore, Antibarin dhe Ulciniumin (Tivarin dhe Ulqinin), si rrjedhojë e sulmit nga ana katolike. Antibari dhe Ulcinium iu nënshtruan kryepeshkopit të Raguzës, nga Papa Benedikt VIII, i cili ishte një armik i grekëve. Antibari e mori këtë vendim jo pa kundërshtime, pasi ai vetë kishte pretendime për autonomi. Nëpërmjet një bulle të papës Klement III (antipapë i Urbanit II) në vitin 1089, provincat e Antibarit, Ulcinium, Suacium, Scodra, Drivasto, Polato, dhe Cattaro, iu nënshtruan “kryepeshkopit të Diokleas” imagjinar, dhe peshkopit faktik të Antibarit. Ky dokument hapi një fazë të re në historinë kishtare të Shqipërisë, në të cilën nga njëra anë Dyrrahu tërhiqet plotësisht dhe nga ana tjetër ngrihet cështja e pushtetit metropolitan të Raguzës, respektivisht e Antibarit për dioqezat shqiptaro-veriore. Në rrjedhën e shek. XII kryepeshkopi i Raguzës ia doli mbanë që ta fitonte pushtetin e tij metropolitan nga Roma. Në kulmin e pushtetit metropolitan të Raguzës, nën kryepeshkopin Tribunus (1158-88) ra edhe peshkopi i Arbanum (Krujës) që u shkëput nga Dyrrahu. Antibari, megjithatë, pretendonte të dilte mbi Raguzën në vitin 1199 dhe që atëherë pushteti metropolitan mbi dioqezat e Shqipërisë së Veriut mbeti vazhdimisht në duart e kryepeshkopit të Antibarit. Antibari, ashtu si edhe e tërë Shqipërina më vonë, u bë bazë operacioni e Romës kundër ortodoksisë. Krypeshkopi i Tivarit në vitin 1256 mori titullin “archiepiscopus Sclavinensis” dhe në shek. XV titullin “Primas Serbien”[10].

Pas shembjes së perandorisë bizantine (1204) kisha katolike e përmirësoi thelbësisht pozitën e saj në Shqipërinë e mesme dhe jugore. Pas pesë shekujsh, kapitulli i Durrësit mundi ta shuguronte kryeipeshkvin e tij sipas ritit roman. Deri në mesin e shek. XIV mund të vihet re një radhe dyfishe e kryeipeshkëve-kryepeshkopëve katolike dhe ortodoksë. Seria e ipeshkëve katolikë vazhdoi deri në vitin 1946, kur kryeipeshkvi i Durrësit u vra nga regjimi i ri komunist. Në Aulona u ngrit një ipeshkvi e re. Kisha katolike fitoi territor madje edhe në vetë kështjellën e ortodoksisë, në Ohër. Nëpërmjet përmirësimit të dioqezave, dhe punës së urdhërave të benediktinëve, dominikanëve dhe françeskanëve, Shqipëria u bë një bastion katolik. Një pozitë e tillë në Shqipërinë paraturke, i mundësonte kishës katolike rezistencë kundër presionit të madh turk. Kisha ortodokse nuk bëri pothuajse fare rezistence. Ipeshkvitë (peshkopatat) e Shqipërisë Jugore u zhdukën faktikisht me sulmet e para turke. Ipeshkëve katolikë iu desh që të braktisnin rezidencat e tyre dhe të tërhiqeshin në lokalitete më të vogla ose u arratisën për në Romë, por Roma herë pas here u bënte thirrje që të ktheheshin në dioqezat e tyre. Megjithatë, me kalimin e kohës, u zhdukën edhe shumë dioqeza katolike, si psh. Baleco, Ulqini, Kruja Sarda dhe Drishti.

Në historinë kishtare shqiptare një vend të rëndësishëm luajnë edhe urdhërat fetare. Rolin e tyre Shuflaj e skicoi në trajtesën e tij për gjendjen kishtare në Shqipërinë paraturke. Sipas mendimit të tij, Benediktinët[11] ishin ata që në mesjetë penguan një shtrirje të plotë të ortodoksisë në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut. Urdhëri i benediktinëve që ishte përhapur përgjatë gjithë bregdetit Adriatik,[12] ishte vendosur aty që nga kohët më të hershme. Françeskanët[13] ishin ata që penguan islamizimin[14] e plotë. Ata ashtu si edhe Dominikanët, të cilët gjendeshin kryesisht në veri dhe në Shqipërinë e mesme, erdhën në dekadat e para pas themelimit të urdhërit të tyre.

Puna më e hollësishme dhe pa dyshim më e mirë dhe më e rëndësishme e Shuflajt, nga historia e Shqipërisë ishte trajtesa “Städte und Burgen Albaniens hauptsächlich während des Mittelalters” (Qytete dhe kështjella të Shqipërisë kryesisht gjatë Mesjetës.) Këtu bëhet fjalë për një punë thmelore për një temë të rëndësishme të të kaluares shqiptare, një vepër për të cilën shkroi edhe albanologu Barić[15], e cila për historinë e qyteteve të Shqipërisë ishte me të njejtën rëndësi si puna themelore e Jireçekut Die Romanen in den Städten Dalmatiens[16] (Romanët në qytetet e Dalmacisë) për qytetet dalmate. Pikat thelbësore të kësaj trajtese janë pozita e qyteteve të Shqipërisë në civilizimin e mesdheut, lindja dhe zhvillimi në antikë si dhe vazhdimi i tyre në mesjetë, dhe më tej edhe marrëdhëniet etnike, kushtetuta, financat dhe dokumentet e këtyre qyteteve në mesjetë.

Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë në antikë ishin qendra ilire dhe greke,[17] të cilat më vonë të romanizuara kaluan në mesjetë. Ndër kështjellat ilire në Shqipërinë veriore, Shuflaj numëron Medun (Meteon pranë Polybios), Scodra, Doclea, Salthua, Perasto dhe Sarda, në Shqipërinë jugore Byllis, Amantia dhe ndoshta edhe Lychnidos (Ohri) dhe në Shqipërinë e mesme Albanopolis. Themelime greke janë Buthroton, Epidamnos-Dyrrachion, Apollonia, Lissos, Olcinium, Oricum, Aulona, dhe disa ngulime më të vogla si Uscania, Damastion, Antipatreia, Antigoneia. Nga të gjitha këto qytete, Dyrrachion-Epidamnos dhe Apollonia ishin më të famshmet. Dyrrachion ishte një prej qendrave tregtare më të rëndësishme në të gjithë antikën. Catull 36: 15 e quan atë “mejhane të Adriatikut” (Dyrrachium Adriae taberna). Apollonia ishte një qytet me një nivel të lartë kulturor, e karakterizuar nga shkolla filozofike helene dhe drejtime të tjera kulturore të grekëve. Këtu u edukuan djemtë e aristokracisë romake, ndër të cilët edhe perandori Oktavianus.

Nga këndvështrimi i kolonizimit romak[18], qytetet në jug të vijës Dyrrachion-Scampa mbetën kryesisht nën ndikimin grek, përkundrazi që herët gjejmë në Shqipërinë veriore dhe në tërë Dalmacinë bashkësi të shumta romake, oppida civium Romanorum të ndryshme, dhe conventus civium Romanorum me të drejta qytetare të dëshmuara. Qytetarët romakë janë të ndarë regjionalisht në shumë fise.[19] Në mes të Lissus dhe Apollonisë, në koloninë e Dyrrahut gjendet një zonë e ekulibirit greko-romak. Shuflaj e ndjek zhvillimin e historik të këtyre qyteteve një nga një, dhe përshkruan edhe ndryshimet dhe zhvendosjet, që ato pësojnë në rrjedhën e kohës. Kështu p.sh. në mënyrë të hollësishme ai paraqet zhvillimin urbanistik të qyteteve Scodra, Lissus, Dyrrachion, Doklea, Kroja dhe Antibari. Në zhvillimin historik të qyteteve dhe kështjellave të Shqipërisë, sipas Shuflajt me sulmet e Barbarëve në shek. IV, dhe V pas Krishtit shfaqet një përzgjedhje e qyteteve që ekzistonin tashmë dhe më vonë edhe i formacioneve tjera të reja qytetare mesjetare.[20]

Sistemi mbrojtës kundër barbarëve nëpermjet kështjellave u ndërtua tërësisht nga Justiniani. Në provincën e Dardanisë nën perandorin Justinian u restauruan 61 kështjella dhe u ndërtuan 8 të reja. Në librin e tij De aedificiis, IV, 6 Prokopi përmend 80 vende në Danub dhe 370 të tjera në jug të Danubit nga të cilat 26 të rindërtuara dhe 32 të ndërtuara për herë të parë, që janë në Epirus Nova (Shqipëri). Shumica e këtyre kështjellave nuk mund të identifikohen më. Në Shqipërinë e mesme ato mbajnë emra të vjetër karakteristikë për vende si Martis (sipas lumit Mat), Dyrlachin, Illyrin, në veri emra latinë si Pisci-ne, Titiana, Ulivula, Clementiana, dhe në Shqipërinë e jugut emra grekë si Eirene, Thesauros, Koma Therma. Bazën strategjike të këtij kompleksi kështjellash e ndërtuan së pari përgjat Via Egnatia, dhe më vonë pasi kjo u pushtua pjesërisht nga barbarët, qytetet bregdetare, para së gjithash Dyrrahu dhe Lissos. Në veri, në Mal të Zi dhe në Dalmaci kishte kështjella që ishin ngritur si mbrojtje kundër gotëve dhe barbarëve të tjerë. Në jug ishte një varg kështjellash sidomos në vijën Avlona-Ohrid dhe në brendësi të vendit ishte një linjë fortifikatash romake nga Antibari dhe Lissos mbi rrugën e vjeter kryesore, mbi Epicaria (sot Puka) për në Prizren. Si pasojë e pushtimeve barbare u zhdukën shumë qytete dhe kështjella të vjetra, kështu p.sh. në Shqipërinë jugore qytetet e Apollonisë, Amantias, dhe Byllis, për t’u krijuar në veri formacione të reja si Antibari, Suacium, Baleco, Drivastum, Dagnum, dhe në jug Spinarica, Pargos, Klausura, Kanina dhe Belgradi (Berati). Shuflaj merret hollësisht me zhvillimin e tyre urbanistik. Pas pushtimit turk, muret rrethuese të qyteteve u shkatërruan ngadalë. Turqit mbajtën vetëm kështjellat, veçanërisht kështjellat e larta (Shkodrën, Krujën, Beratin, Ohrin), që ishin të rëndësishme për ta dhe madje ndërtuan edhe fortesa të reja si në Elbasanin dhe në Prespën. Nga shumica e këtyre qyteteve, tani kanë mbetur vetëm rrënojat.

Shuflaj i kushton një rëndësi të veçantë shqyrtimit të marrëdhenieve etnike në qytetet mesjetare shqiptare. Ai konstaton që këto qytete në mesjetë ishin për një kohë të gjatë deri-diku qytete hermetike deri-diku organike, në të cilat ndryshimet vinin vetëm nëpërmjet osmozave ekstreme të ngadalshme etnike. Bërthama etnike e këtyre qyteteve ishin romanët, të cilet më vonë u quajtën latin ose vllehë. Me kalimin e kohës depërtoi edhe elementi shqiptar në bashkësitë qytetare; keshtu p.sh. Kruja e humbi bërthamën e saj romane në fillim të shek. XIII, Alessio më së voni në shek. XIV. Në këtë kohë Shkodra duket se ishte albanizuar plotësisht, po ashtu edhe Sappa dhe Dagno. Venedikasi Justinian, në vitin 1553 i quan ulqinakët si albanezë, tivarasit si një popull bilingual, që përbëhet prej sllavësh dhe shqiptarësh. Më së fundi u albanizua qyteti i Drivasit (Drishtit), sepse akoma në shek. XV gjenden familje të shumta që shpallnin që ishin krenarë për të qenët pasardhës të Romanëve (Romanorum colonos se appellantes). Sipa Shuflajt zonën kufitare të osmozës së pëzier sllavo-albane e përbënte trekëndëshi Cattaro-Antibari-Drivasto.[21] Përsa i përket qytetit të Durrësit, është për t’u thënë që marrëdheniet etnike atje ishin të ndërlikuara, sepse atje jetonte një popullsi shumë e përzier. Krahas romanëve, që përbënin shumicën e popullsisë, në Durrës jetonin edhe grekë, sllavë, shqiptarë dhe hebrej. Që në shek. XIV aty përforcohet elementi shqiptar përmes ndikimit tëfuqishëm të familjeve princërore shqiptare si Thopia, Skura, Musakajt, etj.

Interesant është edhe përpjekja e Shuflajt për të përcaktuar dendësinë e popullsisë në këto qytete. Numrin e banorëve të qytetit të Durrësit në periudhën 1243-1258, ai e vlerëson mbi 25.000 banorë. Më vonë ky numër zvoglohet me shpejtësi si pasojë e një termeti katastrofal në vitin 1273, dhe më vonë si pasojë të zisë së bukës në vitet 1307 dhe 1340, si dhe si pasojë e epidemive të shpeshta të murtajës në shek. XIV dhe në fillim të shek. XV. Në gjysmën e parë të shek. XV qyteti ishte pothuajse i shpopulluar; nuk kishte asnjëri që të bënte roje mbi muret e kalasë së qytetit. Në vitet 1423 dhe 1428 venedikasve iu desh që të hiqnin taksat me qëllim që njerëzit të ktheheshin në Durrës. Ngujimet turke të 300 shtëpive në vitin 1610, nuk kishin të bënin fare me popullsinë mesjetare, madje as me sipërfaqen e qytetit. Diagramin e dendësisë së qyteteve të mëdha të Shqipërisë veriore në periudhën e lulëzimit pas 1200 (shek. XIII), Shuflaj e paraqet si një konstante të lëkundshme, e cila u ngrit provizorisht pas shfaqjes së turqve, për t’u ulur përsëri më vonë. Qytete më të vogla si Dagno, Sappa, Baleco e Svaçi u dobësuan dukshëm që nga viti 1388. Në vitet 1553 Antibari numëronte rreth 600 shtëpi, respektivisht rreth 2500 frymë dhe Dulcigno (Ulqini) 300 shtëpi.

Interesante janë edhe të dhënat për strukturën shoqërore të këtyre qyteteve. Qytetaria ishte e ndarë në dy klasa, në “nobiles” (fisnik) dhe “populares” (populi i thjeshtë). Me kalimin e kohës, kur si pasojë e presionit të vazhdueshëm turk u pranuan edhe bujqërit në qytete, lindi dhe një klasë e tretë, ajo e “lavoratori” (punëtorët). “Populares” ishin kryesisht zanatçinj ose “artisani”, “artigiani”, tregtarë dhe patronë anijesh të quajtur “cittadini”. Qytetarët ishin të bashkuar në një lloj grupimi të quajtur “universitas” dhe në “fraternitas” (vëllazëri) të ndryshme si dhe në koorportata sipas profesionit. Përveç këtyre kishte edhe shkolla të ndryshme “scuole overo frataglie”. Shuflaj jep më tej hollësira të tjera të shumta për jetën sociale në qytetet mesjetare të Shqipërisë, dhe sidomos të Shqipërisë së Veriut.

Në këtë studim Shuflaj hulumton hollësisht edhe zyrtarët municipalë të këtyre qyteteve. Ai jep një pamje të plotë të administrimit të qyteteve në kohërat e ndryshme dhe nën sisteme të ndryshme. Pushteti i komunës ndahet nga zyrtarët civilë dhe ushtarakë. Edhe ipeshkvi është një faktor vendimtar. Në zyrtarët municipialë shihet ndikimi i kushtetutave municipale romake, bizantine, sllave, dhe italiane. Kështu pushtetari më i lartë në qytet në veriun e Shqipërisë, ashtu si edhe në Dalmaci quhet prior; tek grekët e Durrësit quhet πρωτεύων. Ai ishte një komandant ushtarak, gjykatës dhe udhëheqës i kurisë. Pushtetin e drejtësisë ai e ndante me një qytetar të dytë të quajtur iudicator ose në Durrës δευτερεύων. Në këtë sistem është për t’u vënë re ndikimi i kushtetutës municipale romake të duumviri. Në krye të Temës (Dalmaci dhe Dyrrah) qëndronte në shek. IX strategu (ό ςτρατηγόσ του Δυρραχίου, ςτρατηγόσ Δαλματίας), në shek. X dhe XI katepanë (Κατεπανω). Më vonë në Dalmaci priori u zëvendësua me titullin comes. Në Cattaro (Kotorr), Budva, dhe Shkodër, comes shkrihet me kefalija (κεφαλή) ose me sebast, sevasto, (σεβαστός). Në dokumentat italiane ne gjejmë të përkthyer κεφαλή në capitaneus, σεβαστός me comes. Në Cattaro, në vitin 1186 ndeshim setnicus-in dhe satnik-un sllav, dhe në shek. XIV dhe XV në qytete të shumta shqiptare ndeshim emrin sllav vojvoda. Ndikimi thelbësor vërehet në titullin e guvernatorit të Durrësit (1392 – 1501), i cili quhet baiulus et capitaneus ashtu si edhe te pushtetarët e Tivarit dhe të Drishtit në shek. XIV dhe XV, të cilët e quajnë veten potestas. Guvernatori i Durrësit më vonë mori dy caballari si ndihmës në qeverisjen e komunës, dhe qytetet e tjera (Ulqini dhe Lezha) moren një admiratus, armiraglio. Më së shumti Shuflaj merret me institucinet dhe me iudices civile dhe fetare. Më tej ai shqyrton edhe disa pyetje të drejtësisë urbane në mesjetë dhe pikërisht cështjen e statutave, të noterëve, të financave, dhe të kancelarisë. Edhe këtu ai gjen ndikime të fuqishme bizantine, sllave dhe para së gjithash të Italisë veriore.

Puna e fundit me e gjatë e botuar e Shuflajt për historinë e Shqipërisë isht studimi për historinë e Shqiptarëve të veriut Povijest sjevernih Arbanasa, që doli në arkivin për antikitetin, gjuhën dhe etnologinë shqiptare të Bariçit. Këtu Shuflaj u përpoq që të bënte kërkime në simbiozën etnike midis shqiptarëve dhe sllavëve dhe lëvizjet e shqiptarëve në mjetet informative sllave. Së pari ai shqyrton përzjerjet midis familjeve fisnike shqiptare dhe sllave dhe pastaj të fiseve shqiptare dhe sllave. Simbioza midis fiseve shqiptare, sllave dhe rumune në Mal të Zi ndodhi pas sulmit të turqve. Si rastin më karakteristik të simbiozave të tilla, Shuflaj përmend familjen e sotme montenegrine (malaziase), Kuçi[22] të cilët edhe në vitin 1614 cilësoheshin si “chuzzi Albanesi del rito romano” dhe sot është sllavizuar plotësisht. Në këtë zonë lindën përputhje të shumta gjuhësore, të cilat mund të vihen re edhe sot. Kjo temë u trajtua nga linguistët shpesh në vitet e fundit. Përsa i përket migrimeve të mëtejshme të shqiptarëve, Shuflaj përmend ekspansionin e malësorëve të Shqipërisë në drejtime të ndryshme fillimisht në viset e Ballkanit, por pa lënë anash edhe Italinë, Bregdetin Dalmat dhe vise tjera të Europës.

(Përktheu në gjuhën shqipe,

plotësoi me referanca

dhe përgatiti për botim

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest)

Referencat:

[1] Jireček, Die Romanen in den Städten Dalmatiens während des Mittelalters, Denkschriften der Kais. Akad. d. Wiss., Band XLVIII, XLIX, Vjenë 1901, 1903, 1904.

[2] Šufflay, “Albanija u prošlosti”, në Hrvatska Revija, 1930, nr. 5, f. 276: “Oni su ostatak iliro-tračke mješavine na Balkanu.”

[3] “Politische Schicksale des Thema Dyrrhachion”.

[4] Mendimi i mbrojtur gjerësisht deri atëherë që tema e Dyrrahut ishte krijuar në shek. VII, u rrëzua ndërkohë. Sot besohet që tema e Dyrrahut u themelua në shek. IX. Krahaso: J. Ferluga, “Sur la date de la création du thème Dyrrachion”, në: Actes du XII Congrès International d’études byzantines II, f. 92.

[5] Šufflay, “Politische Schicksale des Thema Dyrrhachion”, në: Vjesnik Hrvatskog Zememaljskoh Arhiva, 1915, f. 274; Srbi i Arbanasi, f. 35-37.

[6] Krahaso: Šufflay, Srbi i Arbanasi, f. 83-105. (“Sredovječki nasip i njegova golema pukotina”); Po ai: “Hrvatska u svijetlu svjetske historije i politike”, Zagreb 1928, f. 52-60. (“U prodornoj zoni pravoslavlja na Jadranu”).

[7] Krahaso: G. Stadtmüller, “Altheidnischer Volksglaube und Christianisierung in Albaniens”, në: Historia 1955, f. 211-246; Fulvio Cordignano, Geografia ecclesiastica dell’Albania dagli ultimi decenni del saec. XVIe alla metà del secolo XVIIe. Roma: Potnificum Institum Orientalium Studiorum, 1934, vëll. XXXVI-4, nr. 99, f. 23-2850 (5-61).

[8] Zavalani, Historia e Shqipërisë, Londër, f. 111.

[9] Zavalani, o.c., f. 111.

[10] Krahaso: Acta Albaniae, I, Doc. 237; Moriz Faber, “Das Recht des Erzbischofs von Antivari auf den Titel Primas von Serbien”, në: Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und der Herzegowina. Herausgegeben vom Bosnisch-Herzegowinischen Landesmuseum In Sarajevo. Elfter Band. Wien: Adlf Holzhausen, 1909, vëll. XI, f. 342-368.

[11] Për benediktinët në Shqipëri shi: Fulvio Cordignano, “Antichi monasteri benedittini e lor benemerenze sociali in Albania”, në: La Civiltà Cattolica, 80, II, 1929, f. 399-413; 80, III, 1929, f. 13-28; 80, IV, f. 226-239; 80, V, f, 401-412; VI, f. 504-515.

[12] Për aktivitetet e Benediktinëve në Dalmaci shih veprën tre-vëllimshe të Iva Ostojić, Benediktinci u Hrvatskoj. Split: 1963, včl. I, f. 474, po ai, 1964, vëll. II, f. 655, po ai, 1965, vëll. II, 663. (Në vëlimin II, f. 509-529, Ostojić, shkruan për Benediktinëtnë Shqipërinë Veriore).

[13] Krahaso: Atanasz Gegaj, O.F.M., “Veper arsimore e Françekajvet në Shqypni në shek. XVII, shënime historijake”, në: Hylli i Dritës. Shkodër, marc 1932, vjeta VIII, nr. 3, f. 135-138; Marin Sirdani, “Vepra atdhetare e Franceskanëvet në Shqypni”, në: Hylli i Dritës. Shkodër, Dhetuer 1940, vjeti XVI, nr. 12, f. 568-597.

[14] G. Stadtmüller, “Die Islamisierung bei den Albanern“, në: Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. Neue Folge 3, (1955), f. 404–429; Peter Bartl, Die albanischen Muslime zur Zeit der nationalen Unabhängigkeitsbewegung (1878-1912). Albanische Forschungen, volume 8. Wiesbaden: Rudolf Trofenik, 1968.

[15] Enciklopedija Jugoslavije Beograd: 1955, vëll. I, f. 163.

[16] Konstantin Jireček, Die Romanen in den städten Dalmatiens während des mittelalters. Denkschriften der Kaiswerlichen Akademie der Wisemschaften in Wien. Philosophisch-Historische classe. Band. XLVIII, XLIX, L. Wien: In commission bei C. Gerold’s sohn, 1901, vëll. I; 1903, vëll. II. vëll. 1904.

[17] Krahaso: M. Šufflay, Srbi i Arbanasi, f. 2-4.

[18] Ibidem., f. 4.

[19] Krahaso: K. Jireček, Romani u gradovima Dalmacije tokom srednjeg veka. Zbornik Konstantina Jirečeka, vëll. II. Beograd: Naučno Delo, 1962, f. 13-14.

[20] M. Šufflay, Srbi i Arbanasi, f. 5; K. Jireček, Die Romanen in den städten, vëll. I, f. 17-20.

[21] Me këtë problem Shuflaj u mor në mënyrë të veçantë në studimin e tij: Povjest sjevernih Arbanasa.

[22] Për këtë temë shih: Vasa Čubrilović, “Postanak plemena Kuča“, në: Zbornik Filozofskog Fakulteta, knj. VII, Beograd, 1963, në shumë vende; Jovan Erdeljanović, “Postanak plemna Pipera“, në: Srpski Etnografki Zbornik, XVII, Beograd, 1911, f. 239-528; Fehim Bajraktarević, “Povodom tradicije o zajedničkom porjeklu nekih arbanaskih i crnogorskih plemna“, në: Gjurmime albanologjike, I. Prishtinë, 1962, f. 221-229; Stevan Dučić, “Pleme Kuči – i običaji“. Podgorica: CID; 1998; po ai: “Život i običaji plemena Kuča“, në: Srpski etnografski zbornik, XLVIII, Beograd, 1941; Andrija Jovičrvić, “Malësija”, në: Srspki etnografski zbornik, XVII, Beograd, 1923, f. 1-149; Branislav Djurdjev, “Iz istorije Crne Gore i brdskih malisorskih plemena”, në: Istorijski zapisi, XIII, 1960, nr. 1.

Demokracia, në mungesë të liberalizmit, nuk është veçse tirani

December 14, 2023 by s p

Artan Nati/

Diplomati amerikan Richard Holbrooke kishte një shqetësim në prag të zgjedhjeve të shtatorit 1996 në Bosnje, të cilat kishin për qëllim të rivendosnin jetën civile dhe demokracinë në atë vend të shkatërruar. “Supozoni se zgjedhjet u shpallën të lira dhe të ndershme, dhe të zgjedhurit janë racistë, fashistë, separatistë, të cilët janë publikisht kundër paqes dhe riintegrimit.” Kjo ishte dilema që shqetësonte diplomatin amerikan.” Në të vërtetë, jo vetëm në ish-Jugosllavi, por gjithnjë e më shumë në mbarë botën. Regjimet e zgjedhura në mënyrë demokratike, shpesh ato që janë rizgjedhur ose riafirmuar përmes referendumeve, po injorojnë në mënyrë rutinore kufizimet kushtetuese për pushtetin e tyre dhe po privojnë qytetarët e tyre nga të drejtat dhe liritë themelore. Shembulli më tipik është vendi ynë, ku pas vitit 91, zgjedhjet kanë qenë deri diku të rregullta ose të aprovuara nga komuniteti ndërkombëtar, por pas kësaj fituesit kanë abuzuar me pushtetin dhe kanë drejtuar vendin në mënyrë autokratike.

Të gjithë e duan demokracinë. Pyete një amerikan nëse ka një formë më të mirë qeverisjeje dhe ata do të fyhen. Po kështu do të ndodhi me një qytetar që i përket civilizimit perëndimor. Edhe ne në Shqipëri besojmë në demokraci ose më saktë besonim në fillimet e saj në vitet e pasdiktaturës, apo jo?

Arsyeja pse kombet demokratike kanë liri personale, të drejta pronësie dhe sundim të ligjit nuk është se ato janë demokraci.

Liberalizmi kushtetues, siç quhet forma e saktë e demokracisë në perëndim, ka çuar në demokraci, por demokracia duket se nuk sjell liberalizëm kushtetues. Ndryshe nga vendet që i përkasin civilizimit perëndimor, Shqipëria është demokraci por jo liberal kushtetuese.

Tensioni midis liberalizmit kushtetues dhe demokracisë përqendrohet në shtrirjen e autoritetit qeveritar në gjithë jetën e vendit. Liberalizmi kushtetues ka të bëjë me kufizimin e pushtetit, demokracia me akumulimin dhe përdorimin e tij. Për këtë arsye, shumë liberalë të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe nëntëmbëdhjetë panë në demokraci një forcë që mund të minonte lirinë. Politologu francez Tocqueville paralajmëroi në shekullin e 19-të për “tiraninë e shumicës”, duke shkruar: “Vetë thelbi i qeverisjes demokratike qëndron në sovranitetin absolut të shumicës”.

Tendenca që një qeveri demokratike të besojë se ka sovranitet absolut (domethënë pushtet) mund të rezultojë në centralizimin e autoritetit, shpesh me mjete jokushtetuese dhe me rezultate të zymta. Gjatë dekadave të fundit, qeveritë e zgjedhura që pretendojnë se përfaqësojnë popullin kanë shkelur vazhdimisht fuqitë dhe të drejtat e elementëve të tjerë në shoqëri, një uzurpim që është edhe horizontal (edhe degët e tjera të qeverisë kombëtare) dhe vertikal (edhe autoritetet rajonale dhe lokale si dhe bizneset private dhe grupet e tjera joqeveritare). Ka qenë e vështirë të njihet ky problem, sepse për gati një shekull në Perëndim, demokracia ka nënkuptuar demokraci liberale — një sistem politik i dalluar jo vetëm nga zgjedhje të lira dhe të ndershme, por edhe nga shteti i së drejtës, një ndarje e pushteteve dhe mbrojtjen e lirive themelore të fjalës, tubimit, fesë dhe pronës. Në fakt, kjo paketë e fundit lirish, ajo që mund të quhet liberalizëm kushtetues, është teorikisht e ndryshme dhe historikisht e dallueshme nga demokracia. Siç ka theksuar politologu Philippe Schmitter, “Liberalizmi, qoftë si koncept i lirisë politike, qoftë si doktrinë për politikën ekonomike, mund të ketë përkuar me ngritjen e demokracisë. Por ai kurrë nuk ka qenë i lidhur në mënyrë të pandryshueshme apo të qartë me praktikën e saj. Anglia, shembulli tipik i demokracisë liberale, e filloi me “Magna Carta” në 1215, një dokument historik në historinë kushtetuese britanike. Zhvillimi i lirive civile u avancua në shekujt 17 dhe 18 si pasojë e revolucionit të lavdishëm dhe kulmoi me Ligjin e të Drejtave në 1689. Ndikimi i menjëhershëm i Ligjit anglez të të drejtave ishte një kushtetutë më e drejtë e ndarjes së pushteteve qeveritare. Ligji anglez i të drejtave i mundësoi Parlamentit të funksiononte në mënyrë autonome. Krijimi i sistemeve demokratike më gjithëpërfshirëse ndodhi gradualisht, i ndikuar nga faktorë të tillë si idealet iluministe, lëvizjet sociale për të drejtat civile dhe të drejtën e votës së grave dhe evolucioni i filozofive politike. Kombinimi i parimeve kushtetuese, mbrojtja e të drejtave individuale dhe shtrirja e praktikave demokratike përfaqëson një trajektore komplekse historike që është shpalosur ndër shekuj. Për njerëzit në Perëndim, demokracia do të thotë “demokracia liberale”: një sistem politik i dalluar jo vetëm nga zgjedhje të lira dhe të ndershme, por edhe nga shteti i së drejtës, një ndarje e pushteteve dhe mbrojtja e lirive themelore të fjalës, tubimit, fesë, dhe pronës. Por kjo paketë lirish, ajo që mund të quhet “liberalizëm kushtetues” – nuk ka të bëjë në thelb me demokracinë dhe të dyja nuk kanë shkuar gjithmonë bashkë, madje edhe në Perëndim. Në fund të fundit, Adolf Hitleri u bë kancelar i Gjermanisë përmes zgjedhjeve të lira demokratike, por në një Gjermani demokratike me një sfond liberal demokratik aspak të konsoliduar. Demokracia Gjermane e asaj kohe më shumë i ngjante demokracisë Shqiptare sot dhe nuk kishte asgjë të përbashkët me liberal demokracitë moderne. Gjithashtu edhe liderat e Shqiperisë të pas vitit 91 ashtu si edhe në Gjermaninë dhe Italinë e atyre viteve, për të marrë pushtet dhe nga frika se mos e humbnin atë, u kthyen brenda natës nga komunistë në socialistë apo demokratë, përqafuan populizmin dhe premtuan se do te sillnin parajsën në vend si dhe nuk u ndalën nga asnjë lloj manipulimi, vjedhje apo krimi.

Ndërkohë që Europa perëndimore po konsolidonte liberalizmin kushtetues nga poshtë lart duke prodhuar demokracinë liberale, Shqipëria dhe vendet e ballkanit menduan të sfidonin historinë dhe natyrën njerëzore dhe të kopjonin liberal demokracinë nga lart poshtë, duke aplikuar fillimisht demokracinë, proçes i cili degjeneroi në autokraci shtetërore e partiake. Në vitin 91 Shqipëria dhe Shqipërët u gjendën si anija pa busull në mes të detit dhe liderët që premtuan se kishin busullën,mashtruan me çekun e bardhë duke fshehur kushtet e liberal- demokracisë të vëna nga perëndimi. Çoroditjes popullore për demokracinë iu shtua edhe kriptokomunizmi i liderëve (hajdutëve) tanë

Ideja është se “demokracia” pa garancitë e liberalizmit kushtetues është edhe tiranike dhe jokoherente, është sistemi më i keq që mund të imagjinohet. Këtë po e përjetojmë në Shqipëri me tiraninë qeverisëse dhe partiake si edhe vjedhjen masive të mashtruesve ordinerë të quajtur politikanë në bashkëpunim me oligarkët.

Ne në Shqipëri nëpërmjet zgjedhjeve marrim pushtetin nga duart e individëve dhe e lëmë pushtetin në duart e gangsterave dhe hajduteve. Mungesa e shoqërisë civile dhe kolaboracionizmi e servilizmi i të gjithë spektrit politik në Shqipëri, me rrënjë të thella në komunizëm e feudalizëm dhe aspak në kapitalizëm, prodhoi sistemin e korruptuar demokratik por aspak liberal kushtetues.

Thomas Hobbes shkruante se: “Besëlidhjet, pa shpatën, nuk janë veçse fjalë”. Ekuivalenti modern mund të jetë ky: “Demokracia, pa Ligjin e të Drejtave, nuk është veçse tirani”.I vetmi mekanizëm që mund të vëri në lëvizje sistemin e korruptuar ekzekutiv dhe legjislativ është sistemi i drejtësisë i financuar nga perëndimi, si shpata e Demokleut që zbatimi i ligjit të mos mbetet në letër.