Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for April 2024

A është Stresi ngjitës? Studimet thonë po – dhe ja se si të merreni me të

by

Nga Rafel Floqi, nga libri ne proces “Psikologjia e Vetvetes”/

Unë mund ta dalloj stresin e gruas sime në mënyrën se si ai ecën; zemërimi i vajzës sime njëmbëdhjetë vjeçare në rënkimin e saj të ulët e të zgjatur. Brenda pak minutash, ky tension sipërfaqësor ka bërë që nofulla ime të shtrëngohet. Këto ditë, emocionet fluturojnë nëpër shtëpinë tonë si një lojë e shpejtë ping-pongu – është kaq e lehtë të përthithësh humorin e keq të dikujt tjetër dhe më pas ta devijosh atë energji negative te personi tjetër.

Kur pandemia na detyroi të afroheshim, kërcënimi për të kapur stresin e dikujt tjetër – qoftë nga anëtarët e familjes, shokët e dhomës apo edhe ndërveprimet sociale në internet – dukej gjithnjë i pranishëm. Kjo spirale, isha mirënjohës që mësova, nuk është e gjitha në kokën time – në fakt është e mbështetur nga shkenca: Një numër i madh provash tregojnë se stresi është një formë e të ashtuquajturës ngjitje emocionale dhe në fakt mund të përhapet midis anëtarëve që grupohen jashtëzakonisht shpejt—dhe kanë një efekt të zgjatur që zgjat për orë të tëra, madje edhe ditë.

“Ne i kapim natyrshëm emocionet e njerëzve të tjerë në mënyrë të pavetëdijshme, ashtu si mund të marrim njw tw ftohtw”, thotë Laurie Santos, Ph.D., një shkencëtare njohëse dhe profesore e psikologjisë në Universitetin Yale, e cila drejton podkastin e The Happiness Lab. “Ne jemi shumë më të prekur nga njerëzit pwrreth nesh sesa mund të mendojmë, për sa i përket sjelljeve dhe zakoneve.”

Hulumtimet tregojnë se shikimi i njerëzve duke kaluar nëpër një provë stresuese – të tilla si dhënia e një prezantimi dhe kryerja e aritmetikës mendore para të tjerëve – mund të rrisë rrahjet e zemrës dhe nivelet e kortizolit tek vëzhguesit, thotë Tony Buchanan, Ph.D., bashkëdrejtor i neuroshkencës. program në Universitetin Saint Louis në St. Buchanan ndihmoi në zhvillimin e një paradigme kërkimore, Emphatic Trier Social Stres Test, për të ilustruar këtë fenomen.

Efekti i valëzimit, thotë ai, është i integruar në biologjinë tonë për mbijetesës. “Tek kafshët që jetojnë në grupe, si njerëzit, shanset tuaja për të mbijetuar janë më të mëdha nëse i kushtoni vëmendje stresit të të tjerëve, si një shenjë paralajmëruese e rrezikut dhe mobilizoni burimet e brendshme për t’i bërë muskujt tuaj të punojnë për të ikur nga ajo situatë,” shpjegon ai.

Sot, kërcënimi për t’u ngrënë nga një grabitqar është pothuajse inekzistent, por ne ende i marrim këto sinjale – madje edhe në mënyra shumë delikate. Jaideep Bains, Ph.D., një profesor i fiziologjisë dhe një hetues kryesor i laboratorit Stressynomics në Universitetin e Calgary, Kanada, ka zbuluar se minjtë e stresuar lëshojnë një erë, një “feromon alarmi”, që zbulohet nga minj të tjerë, të cilët mund të shpjegojë rrugën e ngjitjes emocionale edhe tek ne. “Qarqet e trurit që i përgjigjen stresit janë të ngjashme te minjtë dhe njerëzit,” thotë ai. Është interesante se mekanizmat tanë të përballimit mund të ndryshojnë sipas gjinisë, megjithatë – në një studim ku minjtë femra ndanë stresin e tyre me një partner, nivelet e tyre të stresit u ulën, por e njëjta gjë nuk ishte e vërtetë për minjtë meshkuj.

Marrja: Metodat qetësuese nuk janë universale – ajo që funksionon për ju mund të mos i ngushëllojë të tjerët.

Në shtëpinë time, koha para ekranit dhe lëvizja në Instagram janë shpesh një arratisje nga atmosferat negative, por ndërveprimet virtuale gjithashtu mund të shkaktojnë një përgjigje stresi, zbulon Stephanie Dimitroff, Ph.D, një studiuese klinike neuropsikologjike në Universitetin e Konstanz, Gjermani. Në një studim të vitit 2017, Dimitroff rekrutoi vullnetarë të moshës së kolegjit, i lidhi me monitorët EKG dhe i kërkoi të shikonin një seri videosh të njerëzve që përjetonin nivele të ndryshme stresi. “Rrahjet e zemrës së vëzhguesve ndryshonin bazuar në nivelin e stresit të videove dhe sinkronizoheshin më shpejt nëse personi kishte një nivel të lartë ndjeshmërie afektive – ose aftësinë për të ndjerë automatikisht emocionet e atyre që ju rrethojnë,” thotë ajo. Kjo mund të shpjegojë pse shikimi i lajmeve shkakton panik tek shumë njerëz, dhe koha më pak e shmangshme para ekranit, si p.sh. qëndrimi në Zoom gjatë me kolegë të zemëruar, mund t’ju bëjë gjithashtu të ndiheni të shqetësuar.

Çuditërisht, Dimitroff është i bindur se thithja e stresit të të tjerëve mund të jetë një gjë e mirë. Eja përsëri? “Është baza e ndjeshmërisë dhe pa ngjitje emocionale, do të ishte më e vështirë të kuptosh se çfarë po përjetojnë të tjerët,” thekson ajo. Megjithatë, Dimitroff bën dallimin midis stresit akut – atyre pengesave të përkohshme si kapja në trafik ose dështimi në një test – dhe stresit kronik e afatgjatë, i cili mund të zgjasë me muaj dhe të ketë efekte të dëmshme për shëndetin. Pavarësisht nga lloji i stresit, ajo thotë: “Për fat të keq nuk ka kurë magjike, por ka disa teknika që kanë treguar përfitime”. Duke filluar me këtë: Riformuloni situatën. “Njihni se stresi nuk është një dështim, ai është atje për një arsye evolucionare,” thotë Dimitroff. “Dhe nëse jeni të prirur ndaj ngjitjes së stresit, ka të ngjarë të kapni të gjitha emocionet nga të tjerët – duke përfshirë lumturinë.”

Këtu, më shumë strategji të mbështetura nga kërkimi për të mos qenë imun ndaj stresit të dorës së dytë, por për të mësuar të përballeni me të, në mënyrë që të mund të tërhiqeni dhe të ndaloni përhapjen tek ata në rrethin tuaj.

Merrni një hap mendor Mbrapa

Ndryshimet e trurit mund të zbulohen pothuajse menjëherë kur trupi është i ekspozuar ndaj stresit dhe në varësi të kontekstit, efektet mund të “zgjatin minuta në ditë nëse jeni vazhdimisht i ekspozuar”, thotë Buchanan. Kur nuk mund ta largoni stresorin (përshëndetje, fëmijë dhe partnerë), “provoni një teknikë të terapisë konjitive të sjelljes dhe shikoni stresin si një sfidë për t’u kapërcyer dhe jo një kërcënim për ju personalisht”, thotë Buchanan. Është e ngjashme me shkëputjen e dhembshur – ju mund të jeni të sjellshëm, të vëmendshëm dhe të respektueshëm, por të vendosni kufirin për t’u investuar emocionalisht në rregullimin e gjërave që janë përtej kontrollit tuaj.

Mbajeni hapësirën dhe merrni frymë

“Unë mendoj se tani kemi të bëjmë me një sasi të paprecedente stresi,” thotë Maryam Ajayi, një shëruese energjie me bazë në L.A. dhe themeluese e Dive In Well. Strategjia e saj: “Kur ndihem në ankth, do ta pyes veten nëse ajo që ndiej është stresi im apo i dikujt tjetër”. Kjo shpesh krijon një tampon mendor, dhe prej andej, ajo mbështetet në punën e frymëmarrjes për të qetësuar sistemin nervor, veçanërisht metodën e kutisë: thithni ngadalë për katër akuza, mbajeni frymën për katër akuza dhe më pas nxirrni për katër akuza. “Bëni këtë për katër minuta,” thotë Ajayi.

Ngrihu për të qetësuar

Stresi i rastit mund të ndryshojë trurin në të njëjtën mënyrë si stresi primar – ai ndryshon neuronet e hormoneve që çlirojnë kortikotropinën, të cilët kontrollojnë lirimin e kortizolit, ndër veprimet e tjera, thotë Bains. Për të luftuar këtë reagim, merrni parasysh ushtrimet, të cilat mund të kenë efekte pozitive në tru. E rëndësishmja, megjithatë, aktiviteti duhet të jetë i këndshëm, thotë Bains. “Përndryshe, është ushtrim i detyruar dhe kjo mund ta përkeqësojë stresin në vend që ta minimizojë atë.” Pavarësisht nëse vraponi, rrotulloheni ose kërceni, mbajeni atë argëtues në vend që të përqendroheni tepër te metrikat si miljet ose minutat e regjistruara.

Praktikoni Higjienën e Mirë Emocionale

Thirrja ose dërgimi i mesazheve me një mik për të shfryer mund të ndihet mirë në këtë moment, por gjithashtu e kalon stresin tuaj te marrësi. Në vend të kësaj, Ajayi preferon ditarin si një formë të shëndetshme çlirimi. “Unë bëj disa faqe çdo mëngjes – nuk duhet të jetë poetike, vetëm rrjedha të lira të vetëdijes. Lërini të gjitha emocionet tuaja të shfaqen.” Pastaj mbylleni librin dhe vazhdoni ditën. Gjithashtu e dobishme: Shënoni disa gjëra për të cilat jeni mirënjohës, për të ndryshuar këndvështrimin tuaj. “Është e bazuar në këto kohë stresuese,” thotë Ajayi.

Forconi sistemin tuaj imunitar emocional

Ne nuk mund të qëndrojmë të qetë përballë tensionit nëse tashmë jemi djegur, thotë Ajayi. Kur synoni fillimisht nevojat tuaja, do të jeni më elastik dhe më pak të prirur të reagoni ndaj nxitësve të stresit të të tjerëve. Bëj çdo kujdes për veten që të qetëson: Ajayi betohet për shëtitje të thjeshta por efektive jashtë për të pastruar kokën dhe banjat gjatë natës: “Më pëlqen ta mbush vaskën me kripëra Epsom, vajra esencialë dhe lule. Rituali më mbush me forcë dhe më heq gjërat që nuk më shërbejnë më.”

Ulni ndjenjat e këqija

Ndonjëherë thjesht duhet të largosh emocionet e vështira, thotë Santos, i cili rekomandon një teknikë përballimi nga psikologia dhe ekspertja e meditimit Tara Brach të quajtur RAIN: Njihni se çfarë po ndodh; lejo që përvoja të jetë aty; hetoni se çfarë ndjenjash lindin për ju; dhe ushqehuni me zgjidhje pozitive. (“I kërkoj shoqes sime të më dërgojë fotot e maces së saj,” ofron Santos.) “Emocionet janë si një valë, por mund të ulesh me të, të marrësh frymë dhe të shikosh se ajo valë largohet”, thotë ajo.

Konsideroni praktikën një formë meditimi që mund ta bëni kudo, në çdo kohë. “Është t’i lëmë gjërat me mendje dhe pa paragjykim,” thotë Santos. “Ky është një ilaç i mirë.”

Gjergji Mani, një shqiptar në Operan Komike të Rumanisë

by

Sokol Paja/

Tenori Gjergji Mani është ndër artistët më të shkëlqyer shqiptar që përformon në skenat artistike të Rumanisë duke qenë një ambasador i kulturës kombëtare e përçues i vlerave të artit shqiptar. Tenori Gjergji Mani është diplomuar në Universitetin Nacional te Muzikës në Bukuresht të Rumanisë, degën kanto klasik. Në një rrëfim për gazetën “Dielli” organ i Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës Vatra në New York, tenori Mani rrëfen jetën e tij artistike e rrugëtimit e suksesshëm profesional. “Në kohën kur isha student u ëmërova solist në Operan Komike të Bukureshtit. Këndoj që në moshë të vogël dhe kam debutuar në skenën muzikore qysh atëherë, në qytetin tim të lindjes, që është Korça. Për vite me rradhe mora formimin artistik si flautist në Liceun Artistik të Korçës dhe më pas studiova për kitarë klasikë, ndërsa njohja ime me tenorin e madh shqiptar Gjergj Suliotin diku në adoleshencë, u bë shkak frymëzimi për këtë rrugëtim që mora, shprehet tenori Mani. Profesori i shquar shqiptar Sulioti i shërbeu si frymëzim e motivim për të shkëlqyer si artist dhe njeri. “Brënda profesorit njoha më gjëre botën operistike dhe erdha në kontakt me teknikën e zërit. Ai u bë shkaku që vazhdova të këndoj përtej skenave të festivalit të fëmijëve. Kujtoj që kenduam bashkë në një koncert në Korçë dhe at’herë u dashurova me muziken operistike.Në Operan Komike të Bukureshtit kam debutuar në disa role si Tamino ” Flautin Magjik ” , Belmonte “Rembimi nga Serai” , konti Almaviva nga “Berberi i Seviljes ” , Nemorino “L’elixir D’amour”, etje…Vitet e fundit u riatdhesova në qytetin e Korçës fal Inva Mulës dhe Mik Festivalit që pata nderin të përformoj në tre koncerte. Jam i martuar me sopranon falkone Ionela Mani dhe kemi dy fëmijë” rrëfen për Diellin tenori Gjergji Mani.

Ai u ëmërua solist që në moshë të hershme në Operan Komike të Rumanisë. Është shqiptari i parë që ëmerohet në një pozicion të tillë, çka e bën edhe më shumë krenar. “Kam interpretuar role kryesore në kryeveprat e repertorit operistik botëror si Karmen, Flauti Magjik, Rembimi nga Serai, Eliksiri, Berberi i Seviljes, Die Fledermaus, Eine nacht in venedig Strauss, Orfeu ne fer por edhe role nga opera dhe opereta rumune si Crai nou, Ana Lugojana, Motanul incaltat, O noapte fortunoasa etj” rrëfen për Diellin artisti i shquar Gjergji Mani. Ai ka bërë dy albume me këngë rumune dhe shqiptare bashkë me bashkëshorten e tij, në bashkepunim gjithmonë me Shoqatën Lidhja e Shqiptarëve të Rumanisë. “Kam marrë pjesë edhe në dhjetra koncerte si jashtë dhe brenda Rumanisë, me të fundit koncertin e datës 6 prill në Korçë për inagurimin e Qendrës së re të Kulturës dhe Inovacionit dhe 100 vjetorin e orkestrës simfonike, ku performova pranë Kastriot Tushës dhe Aurel Thëllimit” shpjegon tenori Gjergji Mani. Arti dhe Kultura janë gjithmonë të lidhura me shoqërinë, thotë artisti Mani pasi arti sipas tij bëhet duke u nisur nga njeriu, ndërsa njeriu jeton, mendon dhe ndjen në raport me artin dhe sidomos me këngën. Arti dhe kultura në çdo kohë kanë qenë dhe do të mbeten mjete të rëndësishme dhe ai “guri themeltar” i zhvillimit të shoqërisë, analizon tenori Gjergji Mani.

Karriera prej afro dy dekadash në fushën e muzikës e Gjergji Manit përveç suksesit është frymëzuese për çdo artist sidomos talentet e reja të artit shqiptar. “Gjithmonë kam qënë vigjilent të dëgjoj dhe të ndihmoj kolegë të rrinj me çka mundem, po ashtu siç më kanë ndihmuar edhe mua në fillimet e mia të para. Madje Qarku i Korçës në bashkepunim me Qendrën e Kulturës dhe Inovacionit ka për më shumë se 15 vjet që organizon Rin Show, një show që zbulon talente të reja në të gjitha fushat artistike. Do kisha dëshirë në mundësi edhe të kohës sime të ndjek grupet e muzikës dhe të punoj me to edhe pse jo? Të ndimoja ndonjë këngëtar të ri me bursë këtu në Rumani” shprehet për “Diellin” tenori Mani. Në rrëfimin artistik për Diellin e Vatrës rreth frymëzimin prej artistëve të mëdhenj, tenori Gjergji Mani shprehet: “si korçar që jam kam pasur shumë artistë në qytet të më frymëzonin, por fillimisht kanë qënë këngëtarët e korit karakteristik lira, më vonë profesori im Gjergj Sulioti por dhe kënëtarë të tjerë operistikë shqiptarë si Inva Mula, Avni Mula, Ramiz Kovaçi, Xhoni Athanas.Gjithashtu Pavarotti, Kareras, Domingo, Del Monaco, Corelli, Bergozi, Di Stefano etj…që përbëjnë busulla artistike për mua.

Pastaj duke hyrë më thellë në repertorin operistik burim frymëzimi ka qënë për mua Bellini, Rossini, Donizetti dhe vitet e fundit mund të them që arrita të kuptoj më mirë Puccinin dhe Verdin” shpjegon për lexuesit e Diellit tenori Mani.

Ai rrëfen dhe ëndrrën e tij të madhe duke kënduar me Inva Mulën. “Sa për koncertin me Sopranon e madhe dhe Divën e skenave botërore Inva Mula për mua përbën realizimin e një ëndrre të madhe që vjen qysh nga fëmijëria ime në Korçë. Kam qënë ende student i kantos në Rumani kur e shikoja Invën në skenat botërore. Gjithmonë kam dashur të bashkëpunoj me të në një çast të jetës sime artistike. Kjo dëshirë mu realizua më së miri vitin e kaluar në MiK Festivalin që u zhvillua në Korçë dhe në Drenovë, ku pata fatin ta kem drejtore artistike.

Ndërkohë që këtë vit do ndajmë skenën edhe në Rumani, që për Invën ka një simbolizim të veçantë, pasi Rumania përbën një nga stacionet e saja historike drejt rrugëtimit të saj botëror. Nder i madh dhe emocion i paparë” përfundon rrëfimin e tij për gazetën “Dielli” tenori Gjergji Mani.

Lidershipi dhe forca e pamat e ndjekësve!

by

Dr. Iris Halili/

“Liderët mendojnë dhe flasin rreth zgjidhjeve. Ndjekësit mendojnë dhe flasin rreth problemeve.” Brian Tracery

Lidershipi është marrëdhënie njerëzore në shkallë të gjerë. Më shumë se profesion, lidershipi duhet të jetë mision. Lidershipi i mirë është forma më e lartë të cilën mund të realizojë një individ në marrëdhëniet njerëzore. Gjithkush është një lider nëse është në gjendje të frymëzojë njerëzit që ka rreth e qark, nëse është në gjendje të jetë gjithmonë udhërrëfyes për ta, nëse u imponohet atyre dhe nëse është në gjendje t’i motivojë ndjekësit deri në atë pike sa t’i bëjë bashkudhëtarë të denjë në rrugën e tij, duke e kthyer atë në të njëjtën kohë edhe në rrugën e tyre. Kur ky grup nuk është më vetëm rrethi i ngushtë shoqëror por zgjerohet në komunitet, organizatë, krahinë, komb apo në shkallë botërore, atëherë ky lider e ka shtrirë marrëdhënien njerëzore përtej krahëve normalë dhe ai cilësohet me shumë influencë dhe automatikisht ndikimi i tij te ndjekësit është vendimtar po aq sa ka qenë edhe frymëzimi që ai ka krijuar tek ata. Në përgjithësi forca e ndikimit të një lideri është e barabartë me masën e frymëzimit që ai krijon te ndjekësit. Kjo është edhe arsyeja pse liderët e mirë sjellin përparim kudo ku shkelin, ndërsa liderët negativë sjellin regres. Çështja e lidershipit nuk përfundon në çka është lideri në vetvete, por sa është në gjendje që kjo ‘vetvete’ të influencojë te ndjekësit. Ndjekësit imitojnë liderin në më të shumtën e rasteve kur gjejnë tek ai atë çka do të donin ta gjenin te vetja. Ata falin pushtetin e tyre, dhe mes procesit të adhurimit apo frymëzimit e ndjekin liderin të sigurt dhe shumë herë në verbëri. Jo rastësisht formula baze e çdo lidershipi është: “Lideri formëson mjedisin ku drejton”. Ndaj sa më i arrirë në vlera, sa më etik dhe sa më efektiv lideri, aq më të arrirë ndjekësit dhe si rezultat aq më i përsosur mjedisi ku ato veprojnë së bashku. Procesi më kyç për një lider është ai i fillimit, pasi nëse ai është në gjendje të rrisë numrin e frymëzuesve, ai është njëkohësisht në gjendje të rrisë me të njëjtën masë numrin e mbështetësve. Procesi më i vështirë i ndjekësve fillon pasi i ka dhënë besimin liderit; pas këtij momenti ata nuk duhet të ndjekin verbërisht liderin por duhet të jenë vigjilent, skeptik dhe të akull në çdo analizë që i bëjnë veprimeve të tij dhe në çdo mbështetje të mëtejshme që i bëjnë atij. Menaxhimi i fitores ka qenë dhe mbetet në fakt pika vendimtare e marrëdhënieve lider-ndjekës. Ka qenë pika vendimtare që ka bërë historinë dhe ka nënshkruar përcaktimin e liderëve si të mirë apo negativ. Asnjë lider nuk vjen dot në pushtet pa ndihmën e ndjekësve, dhe asnjë lider nuk rri dot në pushtet pa mbështetjen e tyre. Ndaj ka shumë rëndësi që, tek flasim për liderët, të mos harrojmë kurrë forcën e pashterueshme të ndjekësve “Nuk ka lider të mirë me ndjekës të këqij dhe anasjelltas”! Para do ditësh vizitova muzeun e Holokaustit në Washington DC. Mes të tjerave, ciceroni përmendi një fakt të njohur nga historia por që ndoshta nuk është veçuar aq dhe sa duhet: “Hitleri e pati shumë të thjeshtë të persekutojë hebrenjtë e Gjermanisë pasi te populli gjerman ndër vite ishte kultivuar vetvetiu antisemitizmi”. Liderët, në më të shumtën e herëve përdorin ndjenjat sociale kolektive duke i kthyer ato më pas në kauza personale. Efekti pasqyrë është shumë aktiv në marrëdhënien lider-ndjekës. Te kjo marrëdhënie reciproke mbështetur në ndjenja dhe mendime reciproke fillon ngritja e liderit, por edhe pushteti i vërtetë i ndjekësve. Pas këtij momenti lideri përdor të gjitha mjetet të fuqizojë vetveten. Edhe për ndjekësit është pikërisht momenti kur duhet të fillojnë fuqizimin e tyre. Fatkeqësisht shumë herë ndjekësit e nënvleftësojnë këtë moment kyç që në fakt kurorëzon apo ndërton gjithë marrëdhënien midis tyre dhe liderit dhe që në fund nënshkruan ecurinë apo fatet e të dyja palëve dhe jo vetëm. Fatkeqësisht të verbuar nga forca sugjestionuese e liderit dhe pushteti natyral që i japin atij, ndjekësit në përgjithësi nuk e njohin forcën e vërtetë që kanë apo që mund të fitojnë. Që nga çasti që lideri fillon fuqizimin e tij duhet të fillojë paralelisht fuqizimi që ndjekësit duhet t’i bëjnë vetes. Për ndjekësit ky proces nuk është i lehtë sikur është për liderin, pasi kjo ka të bëjë me natyrat e tyre të ndryshme. Në teori kush zgjedh të jetë ndjekës nuk është ambicioz për pushtet dhe pikërisht kjo është arsyeja që ata e dhurojnë pushtetin e tyre natyrshëm te lideri që kanë zgjedhur t’i përfaqësojë. Lideri nga ana tjetër, ka lindur me ambicien për pushtet dhe në çdo moment, edhe lideri më i mirë, mendon si ta shtojë pushtetin personal. Ndaj dhe ndërgjegjësimi i ndjekësve për t’u fuqizuar është një proces më i vështirë. Megjithatë, e vërteta është që në shoqëritë e civilizuara dhe të emancipuara fort, shkalla e ndërgjegjësimit të ndjekësve vjen natyrshëm nga vetë formimi i tyre. Fakti është që çdo ndjekës ka mundësi të fuqizojë vetveten dhe mund të bëjë këtë në shumë forma. Së pari, më i rëndësishmi dhe më i vështiri si proces, është çlirimi i vetvetes nga marrëdhënia emocionale me liderin dhe nga ideja fikse e konsiderimit të liderit si pushtet suprem. Kjo arrihet duke qenë gjithmonë në kontakt me mendimet e kundërta dhe opozitare për të mësuar të vërtetën e thënë nga shumë burime. Ndjekësit duhet të mbajnë shënime, që do të thotë të shënojnë çfarë është premtuar dhe çfarë është arritur. Sa i vërtetë dhe i ndershëm është lideri në veprimet e tij, si i argumenton ai humbjet, si dhe sa punon ai për të arritur objektivat dhe cilat janë mjetet që përdor në arritje të tyre. Mbi të gjitha, ndjekësit duhet të mbajnë shënime nëse lideri është njeri i akteve apo fjalëve. Çdo ndjekës duhet të arrijë në pikën e vetedukimit dhe vlerësimin e çdo lideri duhet ta mbështesë në arritjet dhe jo në fjalimet apo propagandën. Në kohën që jetojmë, apo siç quhet ndryshe edhe koha e informimit, asnjë lider nuk mund të ushtrojë propagandën deri në atë shkallë sa të verbërojë ndjekësit, pasi gjithkush sot merr informim nga shumë burime profesionale apo jo profesionale dhe gjithkush vetedukohet në formë të pandërprerë. Të manipulosh ndjekësit në ditët e sotme është gati e pamundur dhe kjo është një ndër arritjet më të mëdha të shekullit të 21. Kjo shumëllojshmëri informacioni e ardhur në çdo minutë nga burime të specializuara për lajm apo jo dhe të shoqëruara me komente gjithfarëllojshme kanë krijuar informimin alternativ të ndjekësve.

Kohët tona i kanë fuqizuar ndjekësit në atë shkallë sa ata edhe kur nuk veprojnë, nuk veprojnë me dashje dhe jo se i mungon analiza apo informacioni i mjaftueshëm. Fatkeqësisht, në ditët e sotme edhe në shoqëritë botërore vihet re një apati në veprim dhe duket sikur edhe shoqëria shqiptare nuk bën përjashtim. Përpos shumë vlerave që ka bota e informimit, internetit dhe e lajmit të lirë që merret menjëherë nga rrjetet sociale dhe jo vetëm, kjo ka shpënë edhe në një fenomen tjetër që unë do ta quaja jo pozitiv. Individi i kohëve të informimit, pra njeriu i kohës sonë, shpenzon më shumë kohë në mjedise të mbyllura përpara kompjuterit apo nën ndikimin e telefonit. Atje në mjedisin e mbyllur pasi gjen informimin fillon e shkruan mendimet, komenton, kritikon apo lavdëron si t’i vijë e pa drojë. Deri këtu mirë, pasi gjithkush është sot i hapur të bëjë gazetarin apo analistin dhe mes këtij procesi njerëzit zhvillohen dhe kultivohen, por kjo natyrshëm ka sjellë njëfarë apatie në veprim. Dr. Frojdi do na ndihmonte edhe më shumë ta sqaronim këtë fenomen duke sjellë teorinë e tij të sublimimit. Ndjekësit tek ulen e shkruajnë çfarë t’u vijë në mendje pas çdo lajmi që lexojnë apo revolte që ndiejnë dhe duke e bërë këtë në mënyrë publike, ata në fakt sublimojnë aktet e veprimit, d.m.th. kompensojnë në njëfarë mase veprimet që duhet të kryenin. Vetëm kështu mund të shpjegohet fakti që sot të gjithë e shohin të keqen, e argumentojnë atë deri në detaj, por shumë pak e luftojnë atë dhe shumë herë çdo revolte arrin deri te fjala e thënë. Askush nuk e parashikon sa e si do të shkojë kjo apati bashkëkohore e ndjekësve, dhe sa e deri ku do të ndikojë te lidershipi. Megjithatë një gjë është e sigurt: binomi lider-ndjekës do të mbetet përherë i pandarë. Liderët drejtojnë bashkë me ndjekësit dhe çdo impakt te një palë do të ndikojë natyrshëm te pala tjetër.

ONOMASTIKA SHQIPTARE NË REGJISTRAT OSMANË

by

(SHEK. XV, XVI DHE XVII)

Shkruar nga Avni ALCANI

Regjistrat kadastralë osmanë ishin hartuar me qëllim për të mbledhur taksat në trojet e pushtuara prej tyre. Në tre regjistra, ato të viteve 1467, 1583 dhe 1642-43, janë regjistruar një pjesë e fshatrave dhe e banorëve të krahinës së Çermenikës. Krahas të dhënave të aspektit historik dhe ekonomik, në regjistra ka të dhëna shumë të rëndësishme për emrat e përveçëm, siç janë emrat e njerëzve dhe emrat e vendeve (toponimet), që në gjuhësi përmblidhen në atë që quhet onomastikë. Në regjistrat e lartpërmendur ka një larmi të madhe të emrave dhe mbiemrave njerëzorë, që quhen antroponime (për emrat) dhe patronime (për mbiemrat).

Në këtë shkrim do të përqëndrohemi kryesisht te emrat e banorëve të krahinës së Çermenikës, të cilët, mbi bazë të formimit të tyre, i kemi ndarë në dy grupime të mëdha: I. Emra me prejardhje pagane dhe II. Emra me prejadhje feare.

Emrat e grupimit të parë i kemi ndarë në: emra të formuar nga toponima vendore, kalendari, nofka të ndryshme, përkatësia etnike, orendi shtëpiake, gjymtyrë njerëzore, figura mitologjike, nga bota bimore (emra pemësh e bimësh) dhe shtazore (kafshë, shpendë) etj. Kurse emrat me rejardhe fetare i kemi ndarë në tri grupime: 1. Emra të krishterë të onomastikës shqiptare; 2. Emra me origjinë sllave dhe 3. Emra myslimanë.

I. Emra me prejardhje pagane (nga gjuha shqipe)

Me termin “Emra me prejardhje pagane” kemi parasysh të gjithë ata emra apo mbiemra (patronime) që nuk janë të prejardhur nga emra të krishterë (biblikë) apo myslimanë, por janë të trashëguar nga trashëgimia iliro-arbërore. Emrat dhe patronimet me origjinë pagane, të cilët një pjesë e tyre vijnë nga lashtësia historike, janë tepër interesantë dhe të larmishëm. Ata përbëjnë gati numrin më të madh të emrave në të tre regjistrat. Një pjesë e këtyre emrave nuk kanë qenë përherë statikë, por i kanë ndryshuar vazhdimisht format përgjatë shekujve. Duhet theksuar se disa emra nuk e kanë ndryshuar kuptimin në gjuhën shqipe dhe vijojnë të ruhen si të tilla deri në ditët tona.

1. Emra dhe mbiemra (patronime) me prejardhje nga fjalë shqipe:

a) Emrat e regjistrit të viti 1467: Gjon Bardi, Gjon Bujari, Tolë Bujari, Mihal Kalevari (Kinashavic); Nikolla Buljeri, Gjergj Toshkësi, Ilia Pite (Mirak); Gjergj Vaskuqi (Liburazhda), Dimitri Lala (Dorazi); Pegrin Boshti (Vulçani); Bardh Cila (Shinimitri); Nikolla Burri (Filokë-1467); Gjergj Këpota (Shëmil); Martini i Glat dhe Shurbi i Glat (Prapungjuini); Benek Kalluri (Nulan); Martin Kalluri (Izgosht); Gjergj Shurbi (Viçani); Miri i Todores (Dragostunja); Numi Kuqi (Izranisha); Petër Gurabardi (Shëngjergj); Gjon Guribardi (Shënimitri); Gjergj Majasteri (Kasalla); Petër Kalluri-Kulluri (Fevaçish); Pegrin Boshti (Vulçani); Gjon Devalumi (Prapungjini);

b) Emrat e regjistrit të viti 1583: Hisen Mali, Kol Mali, Mir Gjoni (Kokrevë); Gjon Huri, Gjenko Miri, Lato Bardi, Pop Bardor, Dime Bardi, Bard Gjoni, Kono Mala, Pir Mire, Miri Kola (Srpçe); Keke Llumi, Mali Prendi, Boçe Pali, Llaç Neni, Boçe Koli, Gjin Mitani, Hush Gjergji (Llamnot-Labinot); Guro Prako (Proko), Andra Bogdani, Andra Bardi, (Funarës); Keke Stalle, Gjin Potur(ja) (Çërçani);

c) Emrat e regjistrit të viti 1642-43: Topi Papas, Skur Dhalla, Toça Gjyle (Godolesh); Gjon Bardhi (Mansi); Koli Baba (Prapanik); Gjuka Topka (Sërnica), Peca Lale (Sërnica); Gjuka Balli, Lale Koli (Shëmill), Gjergje Lali (Shëmill); Gjergje Skamja, (Shëmill), Gjergj Leshi, (Shëmill), Andër Zguris (Shëmill), Gjuka Gjume (Shëmill), Baba Sharri (Shëmill), Tushe Sharra (Shëmill), Koli Zift (?) (Shëmill), Ball Gjuma, (Urumqe); Baba Gjuka (Urumqe); Lali Squva, (Gurakuqi); Drumi Hiri, (Gurakuqi); Bebe Koli, (Gurakuqi); Gjon Bebe, (Gurakuqi); Mor Mashe, (Gurakuqi); Gur Kasur, Baba Meshter (Gurakuqi); Gjume Nika (Zgovishte-Zgosht); Gjumi Gjine, Lale Minçe (Liborashi); Bollgori-Bullguri Bogdan, Gjin Guri(ka), (Dragostoina); Dre Peshe, Gjumi Peshi, Tani Lale (Hotolisht); Peca Kola (Skrocka); Koli Peca (Prrënjës); Koli Mishi (Bishkash), Bebe Vlashi (Bishkash), Lesh Mekshi (Bishkash); Gjume Laske (Qyqes-Qukës); Lale Pepa (Qyqes-Qukës); Martin Hamar, (Hudër) Gjume Kosta (Hudër), Gjashtër Gjoka (Hudër); Kole Lale (Dardha), Mermor-Mermer Gjergje (Dardha), Koli Skuta, (Dardha); Gjore Gjume (Babja), Gjergje Pijashi (Babja), Gjoka Bardhi (Babja), Bar Gjoka (Babja); Gjin Syr(i) (Miraka); Pepa Lesha (Martanesh), Tale Tulla (Martanesh); Baba Mengjesh (Ljubnik-Lunik) etj.

2. Emra dhe mbiemra (patronime) me prejardhje nga mjete pune, orendi shtëpiake, veshje etj., si:

a) Emra të regjistrit të viti 1467: Pjetër Gërdi, Dimitri Gërdi, Tiha Koshmani, (Letimje); Andrije Gërdi (Letmije); Nikolla Uskuri, Andria Gropshi (Prapungjuini); Gjin Buljari (Konjazmaniz); Llesh Guna (Izranisha);

b) Emra të regjistrit të viti 1642-43: Petri Sharra, Gjon Tulla (Mansi); Drumi Hiri, Mor Mashe, Gur Kasur (Gurakuqi); Martin Hamar (Hudër), Mermor Gjergje (Dardha) etj.;

3. Emra dhe mbiemra (patronime) me prejardhje nga gjymtyrë njerëzore.

a) Emra të regjistrit të viti 1467: Gjon Shalësi (Babjan), Gjon Shalësi (Bozigar); Gjon Kokla, Gjoni Iglatë (Mirak); Nikolla Ishkurtë (Shëmil); Vasko Mjekërmadhi (Neçte); Gjon Mjekarkaçi (Nulan);

b) Emra të regjistrit të viti 1642-43: Ball Koçi (Urumqe); Gjumi Balli, Hamishe Gjiri, Gjika Baller (Gurakuqi); Bark Gjika (Hotolisht); Barki Gjona (Qyqes); Leka Balli (Miraka); Gjon Balli, (Sërnica), Gjin Syr(i) (Miraka) etj.;

4. Emra dhe mbiemra (patronime) të formuar nga toponimet.

a) Emra të regjistrit të viti 1467: Gjin Derezi (Babajan), Gjon Filoku, Nikolla Derazi (Kinashaviç), Gjon Derezi, Stan*) Mali, Stan Kaliqi (Mirak); Andrije Pishkashi, (Dorazi); Dimitri Floku (Kuri Kuq); Gjergj Filoku; Pjetër Shëmili, (Shëmil); Gjon Martin Klosi, Gjergj Klosi (Nulan); Gjergj Dardani (Pudil);

b) Emra të regjistrit të viti 1583: Gjin Laçi (Llamnot); Kuman Kuçi, Asto Shengini (Çërçani); Gjon Ballgari (Vulçan); Gjergj Mati (Buzgar);

c) Emra të regjistrit të viti 1642-43: Koli Dersi (Kokreva); Mihaj Dorësi (Hudër) etj.;

5. Emra dhe mbiemra (patronime) me prejardhje nga emra kafshësh dhe shpendësh.

a) Emra të regjistrit të vitit 1467: Kal Dobri (Fanaris); Kal Kuçivili (Filokë); Gjergj Kalibori (Viçani); Pop Shyti, Nikolla Lopësi (Lubnik); Pjetër Lepuri (Neçte); Andrija Skile, Dimitri Hutina (Pudil) etj.

b) Emra të regjistrit të viti 1583: Kek (Geg) Dreni (Llamnot);

c) Emra të regjistrit të viti 1642-43: Dre**) Gjon (Mansi); Prift Kali (Mikuli), Gjika Gjele (Labinot); Mekshi Kale (Shëmill), Prifte Kali, Dre Lali (Martanesh), Lale Dashe (Martanesh); Bull Koçi (Zgovishte) etj.;

6. Emra nga figurat mitologjike.

a) Emra të regjistrit të vitit 1467: Dragoi i Lipes, Dragon Augusti (Letimje);

7. Emra dhe mbiemra (patronime) me prejardhje pemësh, bimësh etj.

a) Mbiemra të regjistrit të vitit 1467: Mihal Arrasi (Liburazhda), Gjin Dushkisi, Gjin Dushkisi tjetër (Mirak); Gjon Qepoi-Qepa (Prapungjuini); Andrija Pisha (Pudil);

b) Emra të regjistrit të viti 1642-43: Lis i kthyer në Mehmet (Prapanik); Peca Molla (Bishkash);

8. Emra dhe mbiemra (patronime) nga përkatësia etnike.

a) Mbiemra të regjistrit të vitit 1467: Petko Vllahu (Lubnik); Pelgrin Franku (Kuri Kuq); Gjon Çifuti, Gjon Shqipfata (Shëmil); Ilia Tartari (Prapungjini), Rajko Tartari (Viçani) etj.

b) Emra të regjistrit të viti 1642-43: Bëllgari Mihaj (Hotolisht);

9. Emra dhe mbiemra (patronime) të formuar nga kalendari, planete (kozmosi).

a) Mbiemra të regjistrit të vitit 1467: Dragon Augusti (Letimje), Nikolla Korriku (Shëngjergj);

b) Emra dhe mbiemra të regjistrit të vitit 1583: Premt Gjini (Srpçe), Gjergji Urani etj.;

c) Emra dhe mbiemra të regjistrit të vitit 1642-43: Marçi Laska (Shëmil), Marti Gjergje (Kokreva), Toka Gjuma (Urumqe), Gjergji Toka (Miraka) etj.

Emra dhe mbiemra (patronime) që janë formuar nga ofiqet apo mjeshtëri të ndryshme.

a) Emrat regjistrit të vitit 1467: Në regjistrin e vitit 1467, krahas emrave të banorëve, janë regjistruar emrat e drejtuesve të fshatit, të cilët mbajnë titullin Primiqyri, ose Porteviri, si: Nikolla Primiqyri (Dorazi); Berisha Porteviri, Nikolla Mashtori (Letimje); Vasili i Kallogjerit (Kostenjani); Pop Mihali (Neçte), Gjon Miho Prifti (Kinashaviç); Dom Skifaton (Shëmil); Pelgrin Karçevini (Shënimitri), Petër Pirati (Shëngjergj);

b) Emra të regjistrit të vitit 1583: Pop Bardor (Srpçe); Kol Domi (Çërçani) etj.;

c) Emra të regjistrit të vitt 1642-43: Baba Meshter (Gurakuqi); Mois Samarxhi (Bishkash); Bashtinë e Gjika (Huhaqi); Prift Pepa (Labinot); Papas Gjergje (Urumqe); Martin Meshteri (Urumqe); Gjik Meshteri (Zgovishte-Zgosht); Prifte Gjine (Liborashi); Prifte Gjergje (Dragostoina); Prifte Gjon (Hotolisht); Prifte Mile (Buzgar); Gjek Çoban(i) (Prrënjës); Lesh Gjoni (Hudër); Prift Baba (Ljubnik) etj.

Shënim:

*) Emri “Stan” mund të merret dhe si shkurtim i emrit Kostandin. (Shënim i autorit);

**) Emri “Dre” mund të merret edhe si shkurtim i emrit Andrea, por e kemi konsideruar edhe si emër i kafshës “dre/ri”. (Shënim i autorit).

II. Emra me prejadhje feare.

Emra me prejardhje fetare. Emra dhe mbiemra të krishterë të onomastikës shqiptare

Në regjistrat e viteve 1467, 1583 dhe 1642-43 ndodhen 1429 emra me prejardhje fetare, nga të cilët janë regjistruar 466 emra në vitin 1467, në vitin 1583 janë regjistruar 362 banorë dhe në vitin 1642-43 janë regjistruar 601 emra. Në të tre regjistrat, në pjesën më të madhë të tyre, ndodhen emra të krishterë dhe, në një numër më të vogël, ndodhen disa emra myslimanë.

Emrat e krishterë janë emra biblikë, d.m.th., emra të marrë nga Bibla, të cilët kanë grupimin më të madh të emrave me prejardhje fetare. Emrat e krishterë do t’i veçonim në 4 grupime, si: 1. Emra të krishterë të onomastikës shqiptare, 2. Emra me prejardhje sllave, 3. Emra të përbashkët, d.m.th., të përdorur si nga shqiptarët dhe nga sllavët dhe 4. Emra të përzierë, siç janë emrat shqip që marrin si mbiemër një emër sllav dhe e kundërta.

1.1. Emra dhe mbiemra të krishterë të onomastikës shqiptare:

Një pjesë e emrave të krishterë i kanë ndryshuar format e tyre dhe gjatë shekujve i janë përshtatur shqiptimit të shqipes, duke krijuar identitetin e emrave shqiptarë. Këto emra i kemi identifikuar si “emra të onomastikës shqiptare”. Fenomene të tilla, të formimit të emrave biblikë mbi bazë të gjuhës së folur të etnive, kanë ndodhur dhe me popujt e tjerë të familjes indoeuropiane, si me latinët, gjermanët, sllavët, grekët etj.

a) Në regjistrin e vitit 1467 kemi emrat: Berisha, Bosi, Dedë, Fran, Gjeç, Gjergj, Gjergo, Gjekë, Gjon, Kolë, Lekë, Gjin, Gjikë, Tanush-i, Tola, Llesh, Pal, Prend, Prekë, Vlash, Mazh-i, Meksh-i, Muzaka (Muzhaqi), Skura, Progon-i etj.;

b) Në regjistrin e vitit 1583 janë emrat: Gjergj, Gjin, Gjon, Kolë, Leka, Pal, Premt, Prend etj.;

c) Në regjistrin e vitit 1642-43 janë emrat: Deda, Gjergj, Gjek, Gjik, Gjin, Gjoka, Gjoni, Gjuka, Kola, Mekshi, Koçi, Lale, Leka, Mark, Nik, Pal, Pep, Skura, Toma, Vlashi etj.

Numrin më të madh të tyre në të tre regjistrat e kanë emrat: Gjon-i (176 emra gjithsej), Gjergj-i (174 emra), Kol-a (118 emra) dhe me radhë Gjini (92 emra), Gjoka (56 emra), Leka (32 emra), Gjuka (25 emra), Prend-i (18 emra), Gega/Keka (14 emra), Pal (9 emra), Progon-i (9 emra, Llesh-i (8 emra), Meksh-i (8 emra), Tolë-a (8 emra), Pal-i (7 emra), Ded-a (7 emra), (Gjek-a (6 emra), Koçi (6 emra), Skura (5 emra), Nik-a (4 emra), Gjeç-i (3 emra), Tanushi (4 emra), Tom (3 emra), Bosi (2 emra), Berisha (2 emra), Bala (2 emra), Komnen (1 emër), Muzak (1 emër), Vlashi 1 emër) etj.

2.1 Emra të trashgimisë iliro-arbërore.

Disa prej emrave të krishterë për shkak të shkurtimit të veçantë, apo nga denduria e përdorimit të tyre, e kanë humbur formën e parë duke krijuar një variant të ri emri më të shqiptarizuar (Ç. Bidollari: “Hulumtime onomastike. Patronomia shqiptare. Mbiemrat, emrat e familjeve”, 2010, f. 54-56), disa prej të cilëve vijojnë të ruhen ende dhe sot si patronime në Çermenikë e në trevat e tjera të Librazhdit, si:

a) Emrat e regjistrit të vitit 1467: Fran (Kosharishtë), Gjeç (Shëmill), Gjergj (Kosharishtë), Gjergo (Letmije), Gjekë (Shëmill), Gjon (Shëmill), Kolë (Shëmill), Lekë (Shëmill), Gjin (Prapungjin, Kasalla), Gjikë (Hotolisht), Tolë (Hotolisht), Llesh (Izranisha), Pal (Pudil), Prend (Shëmill), Prekë (Shëmill), Vlash (Hotolisht) etj.

b) Emrat e regjistrit të vitit 1583: Dedë (Kokrevë), Gjergj (Labinot), Gjin (Srpçe), Gjon (Kokrevë), Kolë (Srpçe), Leka (Funarës), Pal (Srpçe), Premt (Srpçe), Prend (Labinot) etj.

c) Emrat e regjistrit të vitit 1642-43: Deda (Prrënjës), Gjergj (Mansi), Gjek (Mansi), Gjik (Gurakuqi), Gjika (Mansi), Gjin (Mansi), Gjoka (Kokreva), Gjon (Mansi), Gjuka (Godolesh), Koli (Mikuli), Kola (Labinot), Mekshe (Shëmil), Koçi (Urumqe), Lale (Urumqe), Leka (Gurakuqi), Meksh (Pishkash), Niko (Gurakuqi), Pal (Qyqes), Pali (Gurakuqi), Pepa (Hotolisht), Skura (Hudër), Toma (Godolesh), Vlashi (Dardha) etj.

(Marrë nga libri “Çermenika dhe trevat e Librazhdit në regjistrat osmanë të shek. 15, 16 dhe 17, 2023, f. 93-114).

Emrat e krishterë me prejardhje sllave

Në regjistrat kadastralë gjenden emra, mbiemra (patronime) dhe emra vendesh (toponime), në formë ose me origjinë sllave. Para se të marrim në analizë emrat me origjinë sllave, do të shohim shkurtimisht se cilët kanë qenë faktorët historikë (politikë, shtetërorë, administrativë, fetarë etj.) që shkaktuan ndryshimin apo zëvendësimin e emrave iliro-arbërorë me emra sllavë, kur nuk ka pasur asnjë të dhënë historike, as në kujtesën popullore, që gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII të kenë jetuar popullsi sllave në trevat e Çermenikës.

Cilat ishin shkaqet historike të pranisë së sllavëve në Ballkan? Në shekullin e 5-të pas Krishtit, pas shpërbërjes së Perandorisë Romake, u krijuan dy perandori: Perandoria Romake e Perëndimit me kryeqytet Romën dhe Perandoria e Lindjes, me kryeqytet Konstandinapolin. Gati të gjitha territoret e Ballkanit, duke përfshirë dhe territoret e Shqipërisë së sotme, ishin pjesë e Perandorisë Bizantine. Gjatë shek. VI dhe VII pas Krishtit në territoret e Ballkanit pati dyndje të mëdha të popullsive sllave, veçanërisht të serbëve dhe bullgarëve, të cilët u ngulitën përgjatë gjithë trojeve të Ballkanit (N. Ceka: ILIRËT, Tiranë 2000, 2000, f. 275-276). Ndikimi i trysnisë sllave ishte aq i madh dhe aq i fuqishëm sa shumë territore të Ilirisë Veriperëndimore e të Dalmacisë u asimiluan gati plotësisht. Në shekujt e 11-të dhe 13-të serbët dhe bullgarët kishin ndërtuar formacione të mëdha shtetërore, të cilat u bënë të pavarura nga Bizanti dhe disa herë e patën rrezikuar seriozisht atë (Ceka, po aty, f. 277). Ato pushtuan pjesë të territoreve shqiptare, të cilat i mbajtën për një kohë mjaft të gjatë nën sundimin e tyre, duke ndryshuar toponiminë e vendeve të pushtuara prej tyre. Prof. Mahir Domi, në artikullin e tij “Çështje të toponimisë me burim të huaj”, ka shkruar: “Faktorët e ndryshëm historikë, pushtimet, veprimet e aparateve shtetërore lëvizjet e popujve e të popullsive, kontaktet e tyre etj., lënë gjurmë ndonjëherë të thella dhe e bëjnë toponiminë të jetë në një masë të mirë pasqyruese e fateve historike të një vendi, të një populli. Zhduken emra të vjetër, krijohen të rinj, bëhen zëvendësime” (M. Domi: “Çështje të toponimisë në burimet e huaja”. Shqiptarët dhe trojet e tyre, 1981, f. 302).

Një faktor shumë i rëndësishëm për vendosjen e emrave te popullsia arbërore ka luajtur kisha e besimit kristian-ortodoks. Të dhënat historike dëshmojnë se fillimet e krishtërimit në trevat e Ilirisë antike kishin filluar që në shekullin e parë pas Krishtit (A. Llukani: Historia e krishterimit, 2014, f. 159). Bizanti vazhdoi të ekzistojë deri në vitin 1453, gati 1000 vjet pas rënies së Perandorisë Romake Perëndimore. Perandori bizantin Kostandini V (741-775), i mbiquajtur Luani III Izauri, rreth vitit 732 e shkëputi kishën nga Roma, duke e vendosur atë në vartësi të Patrikut të Kostandinopojës. Në këtë mënyrë u shkëputën dhe një pjesë e kishave të Ilirisë duke iu bashkuar kishave të Bizantit. Dokumenti më i hershëm, që i përket vitit 1020, flet për ekzistencën e një peshkopate në krahinën e Çermeninës dhe të 15 kishave në vartësi të saj (Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë, 1962. F. 31). Peshkopata e Çermeninës varej nga Patriarkana e Ohrit, në krye të së cilës, në vitin 1019 Perandori i Bizantit Vasili II, kishte vendosur si kryepeshkop Joanin (Po aty, f. 33). Një vit më pas, në vitin 1020, Perandori i drejtohej Joanit duke e urdhëruar që peshkopi i Çermenikës të ketë në gjithë eparhinë (krahinën) e tij 15 klerikë dhe 15 parikë. Pas pushtimit të plotë të Arbërisë nga Perandoria Osmane (rreth shek. XV), një pjesë e popullsisë së Çermenikës i qëndroi besimit të saj të krishterë deri në mesin e shek. XIX, kohë kur mendohet se janë myslimanizuar edhe të krishterët e fundit të kësaj krahine.

Një rol të rëndësishëm për vendosjen e emrave me origjinë sllave te popullsia e krahinës së Çermenikës, ka pasur kisha sllave-bizantine me qendër Patriarkanën e Ohrit (O. Schmitt: Skënderbeu, 2009, f. 33-34). Duke u nisur nga emrat sllavë që gjenden në regjistrat osmanë, historiani Oliver Shmitt, në librin “Skënderbeu” (2009), ka shkruar se popullsitë në regjistrat osmanët kanë qënë të përziera (Po aty, f.32). Vendosjen e emrave sllavë në familjet e tyre e ka pasur edhe aristokracia arbërore. Mjafton të kujtojmë familjen e Gjon Kastriotit, për të cilin O. Schmitt shkruan se disa nga fëmijët e tij kishin emra sllavë. “Martesa me Vojsavën, – shkruan ai, – i dhuroi plot fëmijë: katër djem dhe pesë vajza: Reposhi, Stanisha, Konstandini dhe Gjergji, si dhe Maria, Jella, Angjelina, Vaica dhe Mamica. Emrat dëshmojnë sfondin ballkanas-ortodoks të familjes, lidhjet e ngushta të botës bullgare-serbe” (Po aty, f. 41). Vendosja e emrit në këtë periudhë (shek. XV, XVI dhe XVII) nuk përcaktonte domosdoshmërisht etninë apo nacionalitetin e një individi, pasi, siç theksonte dhe O. Schmitt në të njëjtin libër (“Skënderbeu”): “Vetëm nga emri nuk mund të nxjerrësh me siguri të madhe edhe përkatësinë gjuhësore të njeriut” (Po aty, f. 32). Por duhet thënë se ndjenjat nacionale (kombëtare) gjatë kësaj periudhe (të Mesjetës së Vonë), jo vetëm te shqiptarët, por dhe te popujt e tjerë europianë, nuk kanë qenë aq të theksuara sa ç’u bënë në shek. XIX, kur në Europë, me lindjen e romantizmit, u përvijuan qartë lindja e ndjenjave nacionale të popujve, që çuan më vonë krijimin e shteteve etnike.

***

Emrat dhe mbiemrat (patronimet) e krishterë me origjinë sllave kanë numrin e dytë më të madh. Në të tre regjistrat osmanë kemi përzgjedhur si emra të “onomastikës sllave” rreth 264 syresh, nga të cilët 109 emra janë të regjistrit të vitit 1467, 95 emra janë të regjistrit të vitit 1583 dhe 58 emra janë në regjistrin e vitit `642-43. Fshati që ka më shumë emra me origjinë sllave është Letmi, me rreth 40 të tillë. Emri sllav që hasen më shpesh dhe që ka numrin më të madh në të tre regjistrat është emri Petër-Petko-Pejko, me rreth 63 emra dhe pas tij renditet emri Bogdo-Bogdan(i)-Bogdishi me rreth 30 emra.

a) Emrat mbiemrat (patronimet) me origjin sllave në regjistrin e vitit 1467 janë: Vlashiqi (Babjani), Dobrini, Kaltaniqi, Dobrini (Mirak), Gjurko, Miladin Simko, Petër Simko, Ivo Nikoto, Todorec Nikoto, Petko Stajko, Stajo i Seminit, Petko Rado, Stan Kaliqi, Kostovi, Ivo Stajo, Bogdo Kalini, Pejko Stajo, Nenada i Nikos (Liburazhda); Andrija, Petko Pelisha (Dorezi); Jovankoviqi, Dobrosllavoviqi, Dimitroviqi, Mihoviqi (Gradec); Jovanec, Bogdo, Rado, Miho i biri i Rajkos, Petër Lonja, Miho Gërdi, Ivgjeçi, Miho, Kojo Bogdishi, Petko, Petko Krakoviqi, Gjure Radeci, Petër Duldini (Lubnik); Nikolla Ivo, Rad Makarja, Koje Miho, Stajo Brateshi, Petër Bogdani, Grageci vëllai i Popit (Neçte); Dajçe, Petër Dajçe, Milava, Draksha, Petri (Kostenjani); Bogdan Kalibozhi (Vulçani); Onasiç (Kuri Kuq); Petri (Shinimiri); Andrija (Filokë); Pop Bogdani, Pop Petri, Petër Ejurina, Dragan, Gjergo Bajko, Streze Varsaqi, Rajçini, Erabica, Andrije (Letmije); Ivo, Jovan Belobrati (Kosharishtë); Andrija Damiza, Ivaneci i Stanishës, Marshokoviqi, Daziqi (Zebishtë); Petër Padisi, Shogon Gargaçini (Shëmill); Barçini, Andrija Ejurini, Andrija, Petër Plasha, Titko, Mirisklav, Andrija Kokla (Prapungjini); Droksha, Andrija Gllavila, Droksha tjetër, Petër, Petër (Nulan); Rajko Tartari, Dabërdo (Viçani); Nenko Andropoli, Petër (Hotolisht); Bratisllavi i Dmitrit, Andrija Radi (Izgosht); Bogdan Primiqyri, Bogdan, Andrija, Todori i Bogdanit (Dragostunja); Andrija, Bozhiq (Pudil); Petër Mirali, Andrije Uraji, Shar Bogdani (Shëngjërgj); Bogdan, Andrija (Padhol); Kambotikna (Kasalla); Drazhi, Petër Shiroversi, Andrija Karçovini (Shinimiri); Andrija, Petër Mizijo (Shëngjin); Petër Shirgji (Merkuf) etj.

b) Emrat në regjistrin e vitit 1583: Bogdani (Kokrevë); Gjenko Miri, Brego Tanasi, Tërpe, Trenka, Joço, Petri Piri, Petri Menka (Srpçe); Petko, Ivko Petko, Vasko Ivako, Jovan Ivako, Nedellko Nine, Petko Nice, Marko Nine, Pejo Nine, Nikolla Cirko, Petko, Cvetko, Hërvani Crveni, Petko, Miro Petko, Miho Tërpo, Pejo Pajo, Pejo Llano, Boshko, Vesko, Mice Miho, Simi Pejo, Peko, Boshko Petko, Nedjellko Pejo, Bogdan, Bojo, Killi Bojçe, Mato Stanko, Jollçe, Petko, Belko Spire, Bogdani, Petko Bogçe, Hin Petko, Miho Petko, Krco Gjergji, Bogdan Stane, Bogce Petko (Letëm); Anto Done, Svedko, Petri Stepani, Petri, Ivanko, Pecka, Gençe, Petka, Doçe (Llamllot); Mustafa Petko, Jusur Petko, Mavro Cërvko, Marvo, Petko Petko, Petko Jovan, Nadjellko Petko, Petko, Jofko, Petko Elko (Kostenjë); Andra Bogdani, Kole Bogdani, Joshko, Laçka Merje (Funarës); Kuk Pregor, Paver Gjoni, Kuka Petre, Lloce Tobre, Lloce Todor, Petri Gjoni (Çërçani); Hisen Bogdani, Mustafa Bogdani, Gjon Bogdani, Sene Bogdani, Gjon Petri, Gjon Ballgari, Mihail Llazari (Vulçani); Husen Bozhiki (Fllokova); Neste Vançe, Boshko Neste, Bojo Martini, Petko Martini, Neste Pitri, Neste Dimo (Gradec) etj.

c) Emrat në regjistrin e vititit 1642-43: Toçe Kite, Toça Gjuka, Gjika Petri, Pepa Kale, Koça Toçe, Prift Petri (Labinot); Gjergji Petri, Gjuka Topka, Petër Gjine, Peca Lale, Gjuka Petre, Gjin Petre (Sërnica); Stoje Matrani (Gurakuq), Gjergje Petri, Koli Petre, Bogdan Laska, Jane Vllada (Zgovishte), Bogdan Gjika, Mile Vllada (Liborashi), Mate Bogdan, Prifte Bogdan, Gjergje Mate, Ile Mate, Bollgori Bogdan, Gjergje Bogdan, Prifte Gurika, Gjin Gurika (Dragostoina), Bëllgari Mihaj, Koli Bogdan, (Hotolishte); Petri Kosta, Ile Bogdan, Kostju Gjine, Marosh Petri (Skroska); Pecka Gjika, Koli Vëllve, Poshka Todor, Krësti Novak, Gjergj Novak (Bishkash); Vlashi Petri, Kale Petri, Sika Gjon, Petër Gjine (Qyqes); Petri Kushe (Hudër); Mate Mazhi, Petri Vlashi, Vlashi Petre (Dardha); Petri Mara, Dre Draçe, Draçe Andrea, Petre Dobro (Babja), Petri Gjoka, Petri Kola (Miraka); Gjergji Drice (Gura Zez); Drb Gjeçe, Prifte Boshko, Petri Lale, Koca Talce (Martanesh); Mihaj Bogdan (Lubnik).

1.2 Emra të krishterë të përbashkët, të përdorur si nga arbërorët dhe nga kisha sllavo-bizantine, si : Aleko, Andre(ja), Dimitri, Ilia, Josif, Jovan, Laska, Llazar, Mark, Martin, Mihal, Miho, Millosh, Nikolla, Pali, Pavli, Pjetër, Stano (nga Kostandin), Todor, Thanas, Vasil, Vaska, Vlash etj.

2.2 Emra të formuar nga gjuha shqipe apo emra të onomastikës shqiptare, që marrin si mbiemër (patronim) një emër sllav dhe e kundërta, si: Miri Bogdani (Letëm); Gjenko Miri (Srpçe); Andrija Skile (Filokë); Andrije Gërdi (Letmije); Andrija Gropshi (Prapungjini); Petër Gurabardhi (Shëngjërgj); Gjenko Miri (Srpçe); Andrija Pisha, Bozhiq Komneni (Pudil); Gjon Dobrini, Gjin Kaltanjiqi (Mirak); Gjon Vlashiqi (Babjani), Gjon Jovankoviqi (Gradec); Gjon Ivanko (Labinot); Kol Bogdani (Funarës); Gjon Bogdani (Kokrevë); Petër Mëhilli, Petër Ilia (Nulan); Petka Gjini (Lamllot); Petko Gjergji (Letëm) etj.

3.2 Emra që nuk janë formuar nga fjalë shqip, as nga emrat biblikë dhe as me prejardhje sllave. Të tillë emra janë:

a) Regjistri i vitit 1467: Klatez, Divori, Brashini, Minek Somini, Bajishta, Tulani (Babjan); Cirb Patishi (Kinazhavic); Barbuta, Dokiza (Mirak); Gjirgashi (Liburazhda); Kitrasha (Gradec); Teraku, Disini, Tuldini, Paniçeri (Lubnik); Dijeku, Makarja (Neçte); Katadhota (Kostenjani); Susjabi, Ejurina (Letmije); Samurhani (Kosharishtë); Ashtin Disimi, Padisi, Malakasi, Gatoni, Shkifata, Padisi, Torko, Shogon, Korvallani, Bobokoni, Skljafirini (Shëmill); Ejurini (Prapungjini); Cakulla, Vagali, Droksha, Kudhoni, Kallanezi (Nulani); Penkuli (Hotolisht); Rikari, Pikaj (Izgosht); Daba, Menek (Konjazmaniz); Begoj (Dragostunja); Pilashi (Urahovë); Tose (Fanaris); Gatoni, Numi, Manesi (Izranisha); Somruni, Uraji, Mirali, (Shëngjergj); Shuzi (Padhol); Pigonti, Shiroversi, Karcevini (Shenimiri); Rili, Mizijo, Pigonti (Shëngjin); Dofri, Gjiraku (Fevaçish);

b) Regjistri i vitit 1583: Keke (Gegë?), Parish (Kokrevë); Kono (Srpce); Koni, Llaki, Hush, Menkul, Kelim (Llamllot); Kuka, Merje (Funarës); Kuman, Manori, Asto, Uma, Kuman-i (Çërçani); Sene Nine, Duma Llakulla (Vulçan); Sima, Mece, Pola (Buzgar); Piri, Tozi, Mezak, Mapeshi, Tozi, Moriku, Lingura, Faris, Bllashi, Skora, Reni (Fllokova); Neste Atall (Gradec);

c) Regjistri i vitit 1642-43: Toçe Kite, Grani, Pepa (Labinot); Bashtinë (Prapanik); Bigji (Sërnica); Pepa, Lushe, Xhafta, Tusha, Lake Viskeri, Dika (Shëmil); Luta, Ushe (Urumqe); Lale Squva, Hali, Drumi, Hamishe, Velis Ami, Bijaz Pepa, Gjume Rashe, Kane, Gur Kasur, Sari Dre (Gjurakuqi); Pepa Hudi, Havre, Mashku, Sari Mara (Zgovishte); Bijaz, Gjek Shtura, Kapra, Gjore (Liborashi); Gjek Vina (Dragostoina); Gjika Blashe, Moshte (Hotolishte); Kane Sari (Vullçan); Mile Tagër, Gjon Sabor (Buzgar); Gjoka Zhaqi, Mala, Buçmi, Mone, Peca Zharli (Bishkash); Koli Turie, Baran, Gjergje Zhir (Prrënjës); Gjon Travagjir, Duvër Vlashi, Sika (Qyqes); Koli Gavi, Xapa Kule, Pijaz, Sika Gjoni, Turne (Hudër); Barfe Gjika (Dardha); Gjore, Pijaz, Koli Haq, Lus Koli, Koli Brusi (Babaja); Gjergji Zesta (Miraka); Gjergji Negush (Gura Zez); Koça Base, Sotula, Gjoka Smani, Koni Pepa, Tale Tulla (Martanesh); Koli Borçe, Leka Dume, Mengjesh (Ljubnik) etj.

(Marrë nga libri “Çermenika dhe trevat e Librazhdit në regjistrat osmanë të shek. 15, 16 dhe 17, 2023, f. 93-114).

Emrat me origjinë myslimane

Gati të tre regjistrat kanë emra myslimanë, por, në krahasim me emrat e krishterë, ato kanë numrin më të vogël të tyre. Vendosja e emrave myslimanë të banorëve të Çermenikës lidhen me ngjarjet historike, si ai i pushtimit të gjatë shumëshekullor otoman (që filloi gjatë shek. XV-XVI), i cili vijoi me procesin e gjatë të konvertimit (ndryshimit) të fesë së popullsisë vendase, nga ajo e krishterë në atë myslimane. Një pjesë e tyre janë emrat e timarlinjve osmanë dhe pjesa më e madhe janë të banorëve vendas, të cilët janë konvertuar (kthyer) në fenë myslimane.

Në të tre regjistrat osmanë ndodhen gjithsej 86 emra, nga të cilët 21 emra janë në regjistrin e vitit 1467, 57 emra janë në regjistrin e vitit 1583 dhe 8 emra janë në regjistrin e vitit 1642-43.

1.3 Emrat myslimanë në regjistrin e vitit 1467.

Pjesa më e madhe e emrave myslimanë në regjistrin e vitit 1467 nuk janë emra të banorëve vendas, por të nëpunësve dhe ushtarakëve osmanë, si: Iljazi (ulufexhi), Haxhi Jakupi, Karagjozi, Hizir beu, Jusufi, Iliazi, Karagjozi, Aliu, Haxhi Baraku, Ibrahimi, Ballaban Agai, Avale Hiziri, Iljazi, Pashajigiti, Bahadir Ketahudai, Samedit-i, Sollak Ismaili, Timurhani, Ajazi, Hysenji dhe Jusufi. Kurse pjesa tjetër janë emrat e renegatëve arbër që osmanët i kishin shpërblyer me prona për shërbimet e kryera ndaj ushtrisë së tyre. Ata ishin shpallur nga Sulltani timarlinj, duke iu dhuruar pronat që ua kishin rrëmbyer fisnikëve arbër. Të tillë ishin Jusufi (Josifi) dhe Gjoni, timarlinjtë e fshatrave Gradec, Lubnik dhe Neçte, që kishin zënë rob princin Muzhaq Aranit Komnenin, apo “tradhëtarin Muzak, siç shkruhet në regjistër (Defteri i hollësishëm për zonat e Dibrës i vitit 1467, 2019, f. 137), të cilëve u ishin dhënë si shpërblim fshatrat që më parë kishin qenë në pronësi të Muzhaqit. Renegatët e tjerë të përmëndur janë timarlinjtë e Kostenjanit, Iljazi dhe Karagjozi (të “kthyer sërishmi myslimanë”), timarliu i Izranishit, Ballaban Agai dhe Jusufi, timarliu i Shëngjergjit e i Tomadhesë (“i kthyer sërishmi në mysliman”) etj. (Po aty, faqe 150.).

Emrat myslimanë në regjistrin e vitit 1467 janë: Iliasi (timariliu i fshatit Babjanit), Haxhi Jakupi (timarliu i fshatit Kinashevic, Mirak), Karagjozi, gulan i Hizir Beut (timarliu i fshatit Liburazhda, Dorezi), Jusuf (timarliu i fshatit Gradecit, Lubnikut dhe Neçtes), Iliazi dhe Karagjozi i kthyer serishmë myslimanë (timarliu i fshatit Kostenjënit, Bozigar, Vulçanit), Aliu i biri i Haxhi Barakut (timarliu i fshatit Kuri i Kuq, Shinimitri, Filokë), Ibrahimi kapuxhibashi i Ballaban agait (timarliu i fshatit Letimje, Kosharishtë, Zebishtë), Avale Hiziri (timarli i fshatit Shëmillit), Iljazi biri i Pashajigitit nga Timurhisari (timarliu i fshatit Prapungjini), Bahadir Kethudai efekriv i kalasë së Elbasanit (timarliu i fshatit Nulani, Viçani, Hotolisht, Izgosht, Konjazmaniz, Dragostinja, Urahovë), Ballaban agai (timarliu i fshatit Pudil, Izranisha), Ajazi (timarliu fshatit Fanaris), Jusufi, i kthyer sërish në mysliman (timarliu i fshatit Shëngjergj, Padhol, Kasalla, Shënimiri, Shëngjin);

2.3 Emrat myslimanë në regjistrin e vitit 1583.

Për herë të parë emrat myslimanë të banorëve të Çermenikës shfaqen në regjistrin e vitit 1583, e cila na shtyn të mendojmë se në shek. XVI ka filluar procesi i myslimanizimit të popullsisë vendase. Në këtë regjistër ndodhen pak banorë të regjistruar, pasi nuk kanë qenë të regjistruar të gjithë fshatrat e krahinës. Aty ishin regjistruar vetëm 14 fshatra gjithsej me 379 banorë, në një kohë që në vitin 1467 në krahinën e Çermenikës osmanët kishin regjistruar rreth 31 fshatra me 530 banorë, kurse në vitin 1642-43 kanë regjistruar 27 fshtra me 821 banorë.

Në regjistrin e vitit 1583 mungojnë emrat e timarlinjve dhe të drejtuesve vendorë të fshatrave. Me sa duket, i kanë hequr pushtuesit, pasi si timaret dhe timarlinjtë kanë qenë të konsoliduar, kurse drejtuesit e fshatrave, si në vitin 1467, nuk ekzistojnë më. Fshati me numrin më të madh të emrave myslimanë është fshati Fllokova me 31 emra. Kurse fshatrat e tjerë, si Fenares ka 7 banorë myslimanë, Kostenova ka 6 banorë, V(u)lçani ka 5 banorë, Kokreva ka 4 banorë dhe fshatrat Letmija, Llamllot kanë nga 2 banorë. Fshatrat Çrçani dhe Buzgar nuk kanë të regjistruar asnjë banor me emrin mysliman. Në tre fshatrat e tjerë, si Rodokesh, Smollnik dhe Llaka, nuk është regjistruar asnjë banor.

Emrat myslimanë sipas fshatrave janë:

– fshati Kokrevë: Hisen Mali, Xhaferr Tema, Sinan Ivani, Hasan Tema;

– fshati Letmija (Letëm): Hasan Abdullahu (djali i tij Ali), Bali Karagjozi;

– fshati Llamllot (Labinot): Ali Gjini, Ali Susa;

– fshati Kostenova (Kostenjë): Sulejman Nako, Mustafa Petko, Jusur Petko, Mustafa Petko, Mustafa Abdullah, Mustafa Gençe;

– fshatit Fenares (Funarës): Hysen Kole, Ibrahim Haçim, Jusuf Kola, Hasan Kola, Jusuf Vene, Ali Hamza, Mustafa Gjini;

– fshati V(u)lçani (Vulçan): Mustafa Hamza, Sinan Hamza, Hisen Bogdani, Mustafa Bogdani, Hasan Petri;

– fshati Fllokova (Floq): Mustafa Piri, Mehmet Mateshi, Ali Todori, Husen Bozhiki, Shirmerd Mari, Husen Mari, Husen Premti, Mustafa Premti, Hasan Tozi, Karagjoz Bezhani, Jusur Mezak (Muzak), Karagjoz Mezak, Mehmet Maleshi, Mustafa Jusufi, Jusuf Kola, Kazim Sulejmani, Ali Kazimi, Mustafa Mapeshi, Ali Tozi, Mehmet Ali, Ali Mehmeti, Iljaz Moriku, Karagjo Moriku, Hasan Lingura, Kasim Faris, Hamza Gjoni, Mustafa Ali, Husen Hamza, Husen Hamza dhe Nehat Skora.

Te disa nga emrat myslimanë janë ruajtur emrat e krishterë në patronime (mbiemrave) dhe mbiemrat e formuara nga emrat shqip, si: Hisen Mali, Xhaferr Tema, Sinan Ivani, (Kokrevë), Ali Gjini (Llamllot), Jusuf Kola, Hasan Kola, Mustafa Gjini (Fenares), Hasan Petri (Vulçan), Ali Todori, Husen Premti, Jusur Mezak (Muzak), Jusuf Kola, Hamza Gjoni (Fllokova) etj. Mbiemra të tillë vijojnë të ruhen ende dhe sot pas 500 e ca vjetësh në familjet e fshatrave të krahinës së Çermenikës.

3.3 Emrat myslimanë në regjistrin e vitit 1642-43.

Te ky regjistër ka një numër të kufizuar të banorëve me emrin mysliman, gjithsej 8 emra, nga të cilët 6 emra ndodhen në fshatin Babje dhe 2 emra në fshatin Prapanik. Në fshatin Prapanik ndodhen vetëm dy banorë, një i quajtur Lis i kthyer në Mehmet dhe një tjetër me emrin Bashtinë i kthyer në Hasan. Kurse në fshatin Babja ndodhen katër banorë myslimanë: Bashtina e Millosh i kthyer në Hysein, Bashtina tjetër i kthyer në Ali Abdulla, Bashtina i tretë i kthyer në Hasan dhe Bashtina i katërt i kthyer me emrin Mustafa. Nuk kemi asnjë të dhënë përse nuk ishin regjistruar banorë të tjerë myslimanë, apo në se ka pasur banorë të tillë në Çermenikë. Mendojmë se ndofta në këtë periudhë në Çermenikë mund të jenë regjistruar vetëm banorët e krishterë dhe se ata myslimanë nuk janë regjistruar me qëllim përjashtimin e tyre nga taksat, e cila ka qenë një praktikë e njohur në politikën sunduese të osmanëve.

Shënim: Kumtesë e mbajtur në Konferencën Shkencore: “Çermenika dhe trevat e Librazhdit në regjistrat osmanë të shek. 15, 16 dhe 17”, organizuar nga Akademia e Studimeve Albanologjike, Bashkia e Librazhdit dhe Shoqata Kulturore “Çermenika 2017”.

Libri me materiale të Konferencës Shkencore Dokumente të regjistrit osman të vitit 1467