Archives for August 2024

Udhëpërshkrim me interes i viseve shqiptare

August 15, 2024 by s p

Çdo botim nga autor të huaj, të cilët si subjekt kanë çështje të ndryshme nga hapësira etnogjeografike shqiptare, janë me interes për lexuesit të cilët kanë kureshtje për temat e trajtuara. Ne gamën e autorëve të tillë bën pjesë edhe Branisllav Nushiqi, ku kohë më parë të pëkthyer në shqip i është botuar libri Nga Kosova deri në bregdetin Adriatik, ”Naimi”, Tiranë, 2021.

Nail Draga

Kemi të bëjmë me një libër të veçantë ku autori ka paraqitur shënime udhëtimi nëpër viset shqiptare që janë shkruar në vitin 1894, dhe botuar për herë të parë në vitin 1903. Ndërsa në shqip na vjen i përkthyer nga gazetari e publicisti Fahri Musliu dhe botuar nga NAIMI, në Tiranë në vitin 2021.

Alkibijad Nusha(1864-1938) ka lindur në Beograd në familje tregtare vllahe, ku këtë emër e ka mbajtur deri në moshën 18 vjeçare, ku përcaktohet me emër e mbiemer si Branisllav Nushiq. Ndonëse me profesion ka qenë jurist, por në opinion është i njohur me krijimtarinë e tij letrare. Ka shkruar romane, drama, tregime e ese. Eshtë marrë edhe me gazetari e diplomaci, dhe pozita drejtuese në institucionet e ndryshme kulturore si në Manastir, Novi Sad, Shkup, Sarajevë, Beograd etj.

Në lidhje me prejardhjen e tij përkthyesi F.Musliu ceken se Nushiqi nuk jep ndonjë shpjegim, por ai në Serbi konsiderohet shkrimtar serb me prejardhje vllahe. Por, F.Musliu me tutje cekën se “sipas një miku timin,hulumtues i arkivave, mësoj se ka ekzisuar një letër testament i Nushiqit dërguar të bijës së tij,ku ai flet për prejardhjen e tij shqiptare dhe se ky dokument ka ekzistuar në Arkivin e Kosovës, por tani nuk ekzison më. Një dokument të tillë nuk e posedon as Arkivi i Serbisë, as Fondacioni i Nushiqit”. Pavarësisht këtyre të dhënave apo të tjerave deri më tash nuk ka ndonjë konformim të saktë të prejadhjes së tij kombëtare, çështje e cila mbetën e hapur për hulumtime nga studiues të ndryshëm.

Nga opusi krijues i Nushiqit janë me interes edhe katër libra udhë-përshkrimesh që kanë të bëjnë me shqiptarët: “Kosova”(përshkrimi i tokës dhe popullit), “Nga Kosova e deri në detin e kaltër”(versioni në gjuhën shqipe del botohet me titullin Nga Kosova deri në bregdetin Adriatik”), “Në brigjet e liqenit të Ohrit” dhe tregimin “Mbrëmjet e Ramazanit”.

Këtë libër duhet analizuar në kontekstin e kohës kur autori ishte zëvendes konsul në konsulatën serbe në Prishtinë. Kemi të bëjmë me një autor i njohur si shkrimtar, e në veçanti si dramturg, por edhe intelektual i cili na ofron pikëpamjet e veta në lidhje me rrethanat shoqërore e politike në Vilajetin e Kosovës dhe më gjerë.

Autori i këtij botim dëshmon se ka qenë i informuar për botime nga autor të ndryshëm të cilët kanë shkruar për Kosovën dhe shqiptarët, të cilët i ka cituar në raste të veçanta. Pavarësisht se kemi të bëjmë me një udhëpërshkrim i cili daton për vitin 1894, të dhënat e prezantuara duhet kuptuar nga qasja e autorit i cili ishte në shërbim të diplomacisë serbe. Dhe nuk ka si të jetë ndryshe, sepse Serbia në atë kohë në Kosovë kishte shërbimin konsulor në Prishtinë, ku bënte pjesë edhe vet B.Nushiqi, në cilësinë e zëvëndes konsulit.

Andaj, interesimi i veçantë për shqiptarët dhe pjesëtarët e popujve të tjerë në Kosovë dhe me gjerë e sidomos serbet dhe ortodoksët nuk ishte rastësi, por strategji e politikës dhe e diplomacisë serbe të kohës. Duhet kuptuar se Nushiqi në cilësinë e diplomatit shtetëror ai ishte i detyruar t´iu përmbahet politikës së jashtme të shtetit që përfaqësonte dhe të qendrimeve të tij ndaj shqiptarëve dhe hapësirës etnogjeografike shqiptare.

Në këtë udhëpërshkrim autori fillon nga Kosova, përkatësisht Prishtina, duke vazhduar tutje në qytete e vise shqiptare e përfunduar në detin e kaltër që ishte ëndrra e politikës serbe për dalje Adriatik. Të dhënat e prezantuara janë komplekse si nga aspekti gjeografik, historik, etnografik, antropologjik dhe të raportëve shoqërore, kombëtare e fetare, nga del se kemi të bëjmë me një autor i përgatitur me njohuri përkatëse por edhe me qasje intelektuale për çështjet e trajtuara.

Por, duke lexuar këtë libër lexuesi për shumë çka nuk mund të pajtohet me qasjen e autorit, por duhet kuptuar se ky udhëpërshkrim ishte sipas konceptit të politikës serbe të kohës.

Nga ajo që njohim deri më tash del qartë se Nushiqi është shkrimtari dhe diplomati i parë dhe i vetëm me prejardhje jo serbe që aq shumë është marrë me shqiptarët dhe viset shqiptare, që, ndoshta flet edhe për interesimin dhe përpjekjet që të zbulojë edhe prejardhjen e tij etnike.

Përkthyesi i këtij botimi F.Musliu nuk ka hezituar për të dhënë shënime plotësuese për çështje të veçanta, duke iu lëhtesuar lexuesve për të kuptuar me lehtë tekstin e prezantuar. Por, duke marrë parasysh se në këtë botim janë evidentuar një numër i madh i emërvendeve gjeografike, disa kanë mbetur të shënuara në formën sllave, pa prezantuar formën tradicionale qe përdorët nga popullsia shqiptare, andaj në ribotimin eventual të këtij libri duhet të përmirësohen.

C:\Users\123456\Desktop\nga-kosova-deri-ne-bregdetin-adriatik.jpg

Nuk ka dilemë se lexuesi shqiptar me përkthimin e këtij libri në shqip ka mundësi që të njihet më për se afërmi, me një vepër pak të njohur të autorit e cila ofron të dhëna me interes për hapësirën shqiptare.

Ndonëse kemi të bëjmë me një botim i cili është udhëpërshkrim, ky libër ofron të dhëna me interes për hapësirën etnogjeografike shqiptare, të shkruara me mjeshtri nga autori, në fund të shek.XIX, dhe si i tillë për disa çështje mund të përdoret si referencë nga studiues të ndryshëm.

Branisllav Gj.Nushiq, Nga Kosova deri në bregdetin Adriatik, Botoi:”Naimi”, Tiranë, 2021

(Gusht 2024)

INTERPRETIME DHE NJË FABUL ME KUAJT E DIKTATURËS

August 15, 2024 by s p

Nga Dr. Jani Gjoni

Në një nga librat që kam lexuar së fundmi, ”The Devil’s Chessboard”, theksohet se shkrimtarët e mëdhenj në vëndet komuniste u përdoren gjërësisht në interes të propogandës shtetërore. Ne, lexuesit e thjeshtë, ishim konsumatorët e propogandës së ndërtuar me shumë kujdes e mjeshtëri nga këta shkrimtarë të mëdhenj. Metaforikisht unë do t’i krahasoj me kuajt që tërhoqën karrocën e komunizmit, me dëshirë na u dukën dhe përkushtim të lartë.

* * *

Adhurimi për kuajt për mua lidhet dhe me fëmininë. Fëmijëria dhe rinia ime ishte para viteve 90-të, jeta jonë pikturohej nga propoganda e kohës is një përrallë që ne vetëm duhej ta ëndërronim dhe kjo mjaftonte për të jetuar me “hov revolucionar”, epokën e përshkruar kaq bukur nga poetët dhe shkrimtarët tanë të talentuar. Emocionet dhe shkëndijat që ato krijuan në vetëdijen tonë të përbashkët bënë të mundur brumosjen tonë me mësimet e Partisë dhe të shokut Enver.

Nëpër vargjet e poemave epike si “Shqiponjat fluturojnë lart”, “Baballarët”, “Pranvera e madhe”, etj, ne kërkonim rrënjët e Partisë sonë të lavdishme, himnizonim heroizmin e saj dhe lartësonim emrin dhe figurën e udhëheqësit të madh Enver Hoxha. Po flas me gjuhën e atëhershme.

Unë si dhe shumë shokët e mi ishim lexues maniak, të fokusuar në leximin e çdo libri që dilte në libraritë e qytetit e në bibliotekën e shkollës. Të etur për dije, art e shkencë, aq sa ishte e mundur e lejoheshin, besonim në emrat e autorëve tanë të mëdhenj si burimet të besueshme të informacionit dhe inteligjencës në krijimtarinë e tyre.

Ne i shikonim ato me krenari se na mësonin se si të mendonim e të besonim. Këto libra bëheshin drama e filma të propaganduar me të madhe e ne përplaseshim nëpër biletaritë e qytetit për të blerë një biletë. Ato na bënë të mundur të krijonim fantazitë tona njëlloj si në legjenda për fuqinë e vëndit tonë përballë stuhive armiqësore të Lindjes dhe Perëndimit. Filmat me luftë, që nga “Furtuna”, prodhuar bashkë me sovjetikët e më pas me realizimet e mëvonshme me forcat tona si “I teti në bronz” sipas romanit “Komisari Memo” të Dritëro Agollit, “Radiostacioni” sipas romanit “Nëntori i një kryqyteti” të Ismail Kadaresë, etj, apo filmat e ndërtimit të socializmit, “Komisari i dritës” sipas poemës “Mësuesi” të Lazar Siliqit, lufta kundër revizionizmit sovjetik “Ballë për ballë”, i ndërtuar nga romani “Dimri i Madh”, që bashkë me librin, etj, na krijuan bindjen për forcën dhe pathyeshmërinë e Shqipërisë Socialiste nën udhëheqjen e Partisë me shokun Enver në krye, urrejtjen për gjithçka të huaj dhe luftën e klasave, që do të pushonte veç në komunizëm. Si të vegjël që ishim, shpesh imitonim skena të ndryshme në lojrat tona të luftës, me zbulues, me heronjtë e socializmit: Kanan Tafili, Mato Gruda, Coli, Tomka, Deda fillronjtës, Besniku, Adem Reka që vritet, por shpëtoi bigën, Shkurta që bie në ndërtimin e hekurudhës, poezitë kushtuar atyre, që nga Kadare e që botoheshin dhe në gazetën e Partisë. Ne duhej të imitonim.

Duke marrë shkas nga shumë shkrime dhe artikuj që janë botuar kohët e fundit, shihet në to qartë përpjekja për të shpikur interpretime të pa imagjinueshme të librave të botuar në kohën e komunizmit. Në këta artikuj të shkruar jo keq ashtu si edhe librat në atë kohë, që shkruheshin dhe bukur, por nuk po trajtoj këtë çështje tani, por pretendimet që ata ia kanë hedhur çensurës me një finesë që vetëm pak njerëz e kanë kuptuar qëllimin e tij kundër Partisë dhe shokut Enver. Shëmbull merret Kadare, më saktë vetëm ai si më talentuari dhe që paskësh qenë me fat se ky grup i vogël me intelekt të veçantë ishte kundër kohës dhe nuk e spiunuan. Sot është e lehtë të fantazosh çdo gjë se je i lirë dhe interpretimet nuk të rrezikojnë nga asnjë dënim, aq më tepër që shumë nga këta kanë ikur dhe jetojnë në demokracitë Per:endimore, por kjo nuk i bën nder të v:ertetës, as Kadaresë, është e kuptueshme përpjekja dhe konformizmi për mbijetesën si shkrimtar profesionist me të gjitha privilegjet e mundshme, famë, daljet jashtë shtetit, deputet, anëtar partie, nënkryetar i Fronit Demokratik, me kryetare gruan e diktatorit, etj, dhe sot disident i tyre, por kjo i shërben diktaturës së dikurshme duke e nxjerrë atë kështu të butë, të arsyeshme dhe liberale, siç e thotë dhe vetë Kadareja diku, kur ajo, diktatura, nuk lejonte asgjë të këtij lloji, kur ndonjë disident apo kundërshtar shfaqej sado pak, burgosej menjëherë apo edhe pushkatohej. Të arrihet deri aty sa të pretendohet se kuajt e Lidhjes së shkrimtarëve ishin pararendësit e demokracisë dhe drita për shpëtimin e inteligjencës së Shqipërise në komunizëm është një kurajo e madhe për të mos thënë marrëzi e madhe. Një rresht i vetëm në një libër të tyre, jashtë kontekstit, e përkthejnë si dissidence?1 Po ajo mund t’i jetë lejuar ndonjërit nga shkrimtarëve në krye për të dhënë këtë ide të rreme, mashtrim si gjithçka në diktaturë. Shteti i diktaturës nuk lejonte të dilte asgjë kundër saj, shtëpia bouese ishte e saj, media, televizoni, librat, po ashtu, edhe artistët ishin të Partisë-shtet. Duhet ta pranojmë, edhe si vlerësim për të sotmen, që dëmi që këta kuaj të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Realizmit Socialist bënë me veprat e tyre, nuk i justifikon përpara histories dhe së ardhmes. Ata punuan për të krijuar Njeriun e Ri, të denatyruar, si rrjedhojë ndihmuan hapur në depersonalizimin e individit, i bënë njerëzit me hije, me dy fytyra duke u dhënë një ushqim të helmuar me ideologji për shpirtrat e tyre të pafajshem. Të gjithë janë përgjegjës, aq sa janë, për këtë tragjedi të ndërgjegjes kombëtare, së pari sundimtarët dhe doktrina e tyre dhe patjet:e dhe ata, kuajt e mëdhej të Lidhjes, që morën më shumë privilegje. “Nuk na hedhin më hi syve sot, le t’i mbajnë në zemrat tyre, nuk na gënjejnë dot, përveç vetes së tyre”, – po më thoshte me të drejtë një shok imi, lexues në dy kohë. Si reagim i një artikulli të tillë vetëmashtrues nga ata që duan të vetëmashtrohen dhe tani, rrëmbimthi hodha në letër si me postë një parabol:

Kuajt në fëmini, jo vetëm timen…

Kur isha i vogël rreth 10 vjeç në qytetin tim të pastër dhe të vogël në verilindje të vëndit, karrocat me kuaj të tregëtisë dhe komunales shiheshin kudo nëpër rrugë e sheshe. Karrocierët i mbanin me kujdes dhe zbukurime të veçanta, ata bënin garë se kush kishte karrocën më të bukur. Por kuajt ishin të dobët, të pa ngrënë, dukeshin si të ngordhur, dhe sado e bukur të ishte karroca, ajo ecte ngadalë, tundej nëpër gropa dhe na vinte keq për kuajt e vuajtur. Shpesh u hidhnim bukën qe kishim marrë me vete në shkollë. Kur u godit grupi armiqësor në ushtri, pamë se karrocat e zbukuruara po tërhiqeshin nga disa kuaj të rinj, të veçantë, të lartë e të fuqishëm. Nga erdhën? Karrocierët iu kthyen përsëri garave të shpejtësisë e më me entuziazëm nëpër qytet. S’kishim shumë argëtime të tjera. Nga patkonjtë e tyre kur përplaseshin me shumë zhurmë, shikonim shkëndija. Midis tërë atyre kuajve të bukur arabë, dy ishin më të veçantë për mua. “Korabi” ishte i bardhë me një gri të lehtë, më i larti ndër të gjithë dhe me një ecje elegante e fisnike që nuk kishte të krahasuar. Dukej sikur na thoshte: “Mos më ngatërroni mua me të tjerët, unë jam i përzgjedhur” Ishte. Përflitej se kishte qenë kali i ministrit të pushkatuar, Beqir Ballukut. Por mua zemrën ma mori “Çajupi”, një kalë i kuq me një larë të bardhë në mes të fytyrës dhe me nga një vijë të bardhë në çdo këmbë. “Çajupi” ishte i fuqishëm, shtatlartë, nuk e mora vesh i kujt të pushkatuari kishte qenë, por ai tërhiqte karrocën bashkë me “Korabin”. Kur ecnin me shpejtësi, edhe kuajt garonin mes tyre. Dukej sikur “Çajupi” donte të më tregonte se nuk isha gabim që e kisha zgjedhur si të preferuarin tim. Në qytetin tim sollën dhe kuaj të tjerë, të gjithë të kuq, vetëm një ishte i bardhë. Më kujtohet shumë mirë, asnjë i zi. Pas një viti, edhe këta kuaj të ardhur u dobësuan, u bënë si të tjerët. Karrocat nuk bënin më gara, ndonëse ato vazhdonin të zbukuroheshin sipas kohës dhe mundësive të karrocierëve, që s’ishin pronarë të tyre. Prona ishte e ndaluar.

Rendi ekonomiko-shoqëror në Voskopojën e shekullit XVIII sipas rregulloreve të esnafëve

August 15, 2024 by s p

Prof.Dr. Liman Varoshi “R.I.P.”

PhD candidate. Mustafa Kadzadej

Departamenti i historisë

Universiteti “Aleksandër Xhuvani” i Elbasanit

Koncepti filozofik për qytetërimin në tërësinë e tij parakupton të gjitha arritjet materiale, teknike, shoqërore dhe kulturore, që ka realizuar njeriu dhe me të cilat dallohet një shoqëri nga të tjerat. Ai përfshin në vetvete të gjithë ata tregues që dëshmojnë një nivel të caktuar përparimi dhe ngritjeje të një populli, të disa popujve apo të një epoke historike. Studiues të ndryshëm e shohin nga këndvështrime të ndryshme përmbajtjen e konceptit të qytetërimit. Konkretisht njëri prej tyre mendon se qytetërimi në përmbajtjen e tij përbëhet pikërisht nga lufta kundër pengesave të ngritura prej natyrës për të sprovuar gjeninë njerëzore (Aurel Plasari, Fenomeni Voskopojë, Tiranë: 2000, f. 14). Ndërsa një tjetër studiues i njohur në fushën e qytetërimit e koncepton atë si hapësirë territoriale, si shoqëri, ekonomi dhe mendësi kolektive. Pothuajse të njëjtën përmbajtje përfshin edhe koncepti i kulturës. Studiues të ndryshëm mendojnë se ndërmjet qytetërimit dhe kulturës nuk ka ndonjë dallim të madh. Në këtë kontekst, janë jo të pakët ata studiues që shquajnë një lidhje të ngushtë mes dy koncepteve të mësipërme. Madje ata pohojnë se marrëdhënia ndërmjet tyre karakterizohet nga kushtëzimi reciprok. Mendojmë se një realitet i tillë është produkt i frekuencës së njëjtë të treguesve që rezultojnë në përmbajtjen si të qytetërimit ashtu edhe të kulturës. Kështu, qytetërimi si tërësi e mjeteve dhe aftësive teknike i mundëson shoqërisë shfrytëzimin sa me efikas të natyrës, një organizim funksional të rendit ekonomiko-social, duke çuar në këtë mënyrë në përftimin e komoditetit dhe bollëkut të kërkuar (Ekrem Myrtezai, Fjalor i Filozofisë, Tiranë: 2007, f. 64). Kurse kultura, si shkallë e caktuar e zhvillimit historik të shoqërisë parakupton një fushë veprimi që ofron mundësi, por njëkohësisht vendos edhe kushtet për kryerjen e veprimeve. Si një fushë veprimi kultura jo vetëm përmbledh orienton e kontrollon veprimet, por gjithashtu ajo transformohet në vijimësi nga ato (Boesh, Ernst, Symbolic Action Theory and Cultural Psychology. Berlin-Heidelberg-New York:1991. f. 31). Përmes ballafaqimit të këtyre koncepteve, vërejmë se ngjashmëria në përmbajtje rezulton më se evidente.

Transplantimi i përkufizimeve të mësipërme në hapësirën shqiptare të shekullit XVIII dëshmon rezonancë të plotë me mjedisin e emancipuar të Voskopojës. Me atë çka krijoi dhe me atë çka arriti, Voskopoja e këtij shekulli përbën treguesin më autentik të konfirmimit të bashkëmarrëdhënies reciproke ndërmjet dy koncepteve të trajtuara më sipër. Përgjatë këtij punimi, në trajtë të argumentuar, do të përpiqemi që të evidentojmë të gjithë ata faktorë që kushtëzuan krijimin dhe përvijimin e një rendi të tillë ekonomiko-shoqëror, i cili i dha profilin e një qyteti europian Voskopojës së shekullit XVIII. Qytetërimi dhe kultura që ajo krijoi në këtë kohë e shndërruan atë në faktor ekonomik dhe politik jo vetëm në hapësirën shqiptare dhe ballkanike, por dhe më gjerë. Përmes një procesi hulumtues të kujdesshëm në dokumentacionin e kohës dhe në studimet e kryera enkas për Voskopojën e shekullit XVIII, informohemi se historia e saj rezulton e lidhur ngushtë me ekzistencën dhe funksionimin e një institucioni komunitar me ngjyrim të dukshëm karakteristik për këtë qytet, sikurse ishin korporatat. Në këtë kontekst, një studiues i njohur i qytetërimit dhe kulturës voskopojare, sjell në studimin e tij një përcaktim tepër domethënës të Victor Papacostea-s, se historia e Voskopojës është, në një masë të madhe, historia e korporatave të saj. Më tej, në të njëjtin studim, po i njëjti autor, afirmon përcaktimin tejet interesant të një çifti tjetër studiuesish të huaj se voskopojarët ishin grupuar në katërmbëdhjetë korporata, që përfaqësonin kategoritë e mëdha industriale, se ekziston në Turqi një qytet i pajisur me gjithë sa është pajisur një qytet europian (A. Plasari, vepër e cituar, f. 41).

Për të kuptuar më drejtpërdrejt peshën dhe rolin që ka luajtur ky institucion në zhvillimin dhe lulëzimin social-ekonomik dhe kulturor të Voskopojës së shekullit XVIII, do të ishte me interes trajtimi i shumanshëm i procesit të funksionimit të korporatave që ekzistonin dhe vepronin përgjatë kësaj hapësire kohore. Për këtë do të ndalemi kryesisht në trajtimin e atyre korporatave, të cilat rezultojnë më përfaqësuese dhe më vepruese në jetën ekonomike, sociale dhe kulturore të qytetit të Voskopojës.

Si formë e organizimit të kategorive të ndryshme ekonomike dhe prodhuese, institucioni i esnafit (siç njihej ndryshe korporata) është i pranishëm pothuajse në krejt Perandorinë Osmane. Mirëpo në Voskopojë ky institucion reflektoi edhe ndikime të dukshme nga sistemi i vëllazërive me frymëzim përgjithësisht venecian(Pëllumb Xhufi, Shekulli i Voskopojës, Tiranë: 2010, f. 153). Duke iu referuar burimeve të kohës, mendohet se në qytetin e Voskopojës kanë ekzistuar dhe funksionuar rreth katërmbëdhjetë esnafe. Midis tyre përmendim ata qe rezultojnë më me ndikim në jetën ekonomike e sociale të qytetit sikurse ishin esnafët e arpunuesve, argjendarëve, bakërxhinjve, rrobaqepësve, ndërtuesve, bojaxhinjve, bakejve, qeleshepunuesve, këpucarëve dhe të kondakçinjve. Theksojmë se për mënyrën e funksionimit të tyre do t’i referohemi gjerësisht rregullores së rufetit të bakejve të Voskopojës, e cila është ruajtur deri sot. Një referencë e tillë buron edhe nga fakti se në gjysmën e dytë të shekullit XVII, Voskopoja njohu një stad të ri të zhvillimit të saj. Më së shumti kjo ngritje i detyrohet zhvillimit të veprimtarisë zejtare e veçanërisht të asaj tregtare. Madje, në qendër të këtij zhvillimi ishte pa dyshim tregtia, e cila ishte shndërruar në degën kryesore të veprimtarisë ekonomike të banorëve të Voskopojës. Si rrjedhojë, ajo arriti statusin e një faktori influent në tregtinë që zhvillohej aso kohe në Rumeli, Adriatik dhe Europën Qendrore. Duke qenë se objekti kryesor i veprimtarisë së esnafit të bakejve ishte tregtia, natyrshëm që rregullorja e tij do të shërbente si model reference edhe për esnafët e tjerë që ekzistonin dhe vepronin në Voskopojën e shekullit XVIII.

Njohja jonë për këtë rregullore bazohet tek të dhënat përmbajtjesore që ofron studiuesi korçar Ilo Mitkë Qafëzezi në një studim të tijin të botuar në dy numra të revistës Leka, përkatësisht në nr. 12, dhjetor 1934 dhe nr. 1 janar 1935. Kjo rregullore është hartuar në 2 janar të vitit 1779, pas djegieve, plaçkitjeve dhe rrënimeve që pësoi Voskopoja në vitet 1768 dhe 1772. Fill pas këtyre viteve Voskopoja hyri sërish në një proces normaliteti, gjë që konfirmohet edhe nga gjallërimi ekonomik që sapo kishte nisur. Një realitet i tillë evidentohet edhe në parathënien e kësaj rregulloreje, në të cilën tekstualisht shkruhej: Tani që kishin pushuar rrëmujat e prishërisë dhe gjoja mbretëronte liria dhe qetësia e plotë po caktohen një tok kushte të cilët e doj puna ti mbante pik për pikë për hatër të drejtësisë (Ilo Mitkë Qafëzezi, Revista Leka, vjeti VI, num. XII, dhjetor 1934, f. 422).

Përpara se të ndalemi gjerësisht në trajtimin e përmbajtjes së kësaj rregulloreje, theksojmë se Qafëzezi korporatën voskopojare nuk e quan esnaf, sikurse njihej në krejt perandorinë, por rufet. Sipas tij, një emërtim i tillë rezulton më i përshtatshëm, pasi kemi të bëjmë me një korporatë më të vogël tregtarësh apo zanatçinjsh. Ndaj këtë rregullore do ta ndeshim me emërtimin rregullorja e rufetit të bakejve të Voskopojës. Jemi të mendimit se hartimi dhe përvijimi i kësaj rregulloreje nuk është bërë në një mjedis vakum, por është mbështetur në elemente të ndonjë projekti të mëparshëm. Këtë e konfirmon edhe një nga studiuesit më të njohur të esnafit shqiptar, kur pohon se ndryshe nga shexherexheja e tabakëve të Elbasanit, rregullorja e rufetit të bakenjve të Voskopojës, si më e re, është e çveshur pothuajse krejtësisht nga elementi fetar (Zija Shkodra, Esnafet shqiptare, Tiranë 1973, f. 199). Parë nga kjo optikë, theksojmë se kjo rregullore reflekton risi, gjë që kushtëzoi jo vetëm funksionalitetin, por edhe shndërrimin në një model përfaqësues dhe reference për kohën kur veproi. Në këtë kontekst, do të ishte me interes trajtimi i argumentuar i treguesve themelorë që rezultojnë në përmbajtje të saj. Një vëzhgim i hollësishëm i kësaj përmbajtjeje, na njeh me dispozita nga më të ndryshmet sikurse janë ato të harmonisë që duhet të ekzistojë mes anëtarëve të esnafit, të pozitës dhe funksionit të ustabashit, të transparencës që duhet shfaqur gjatë blerjes dhe shitjes së mallit, të marrjes me qira të dyqaneve deri tek respekti, solidariteti dhe ndihma reciproke që duhet të karakterizojë anëtarët e esnafit. Për më tepër kjo rregullore u kërkonte anëtarëve të esnafit respektimin korrekt të dispozitave që përmbante.

Do të ndalemi në ato dispozita që, në gjykimin tonë, rezultojnë parësore në funksionimin normal të kësaj rregulloreje. Në fillim sanksionohet parimi themelor mbi të cilin do të bazohej ekzistenca dhe funksionimi i kësaj rregulloreje. Ndaj për këtë shtrohej me forcë dashuria për njëri-tjetrin e anëtarëve të esnafit dhe për ata që nuk manifestonin një ndjenjë të tillë, si masë ndëshkimore parashikohej përjashtimi nga radhët e tij. Në lidhje me këtë fakt dispozita përkatëse e rregullores theksonte se themeli po ngrehimë dashurinë mbi njëri-jatrin … t’i shfarosim të gjithë kundërshtarët.

Më tej në dispozitë sanksionohej autoriteti i ustabashit. Në rastet kur reflektohej mungesë respekti ndaj këtij të fundit, sërish ndëshkimi konsistonte në nxjerrjen jashtë rufetit të manifestuesit. Në funksion të ruajtjes së këtij autoriteti rregullorja parashikonte: edhe në daltë ndonjë i pabindur ndë porosi të ustabashëve, vet e pastë gjynahun, do të nxirret jashtë rufetit (Revista “Leka”, f. 424).

Rregullorja krijonte një komision, i cili do të kishte të gjitha atributet për zgjidhjen e çështjeve që kishin të bënin me ndarjen e mallit mes anëtarëve të rufetit. Në përbërje të tij do të ishin: Kostë Bushi, Thimjo Xhumitiko, Thanas Mosko, Dina Naço, Nasto Rrabojani dhe Ndoni Gjika. Në lidhje me këtë atribut, rregullorja theksonte: Kur vjen pak mall dhe bënet shtrëngatë … për të mos t’u bërë dëm asnjëjt … këta bëjnë pazarin dhe kështu ndajnë vllazërisht mallin që ndodhet. Gjithashtu kjo rregullore përmbante edhe rregullat që mundësonin transparencën në procesin e realizimit të tregtisë së ndershme, si dhe për kundravajtësit parashikonte masa ndëshkimore. Në dy dispozita të kësaj rregulloreje shprehimisht thuhej: Dyqanet e shokëvet … të bënen pazar përpara rufetit … po të dalë i pabindur qeraxhiu tek i zoti dyqanit, apo ndë i bëftë ndonjë rrëmuj ka për të dalë me gjynahun e vet. Ndërsa dispozita tjetër nënvizonte se ay që jep eksiq mallin do t’ia paguaj vetë ay kadiut të Korçës pagesën (Revista “Leka”, f. 425).

Në rregulloren e rufetit të bakejve të Voskopojës ndalohej ortakëria me një bakall i cili për nga përkatësia fetare rezultonte mysliman. Një ndalesë e tillë nuk konceptohej thjesht si një paragjykim fetar, por shihej si masë parandaluese për krijimin e rrethanave të pabarazisë në kuadrin e esnafit. Kjo sepse kur një anëtar i tij bëhej ortak me ekuivalentin e tij mysliman, i krijonte vetes pozitë favorizuese në raport me anëtarë të tjerë të esnafit. Ndaj për këtë pabarazi që krijohej rregullorja parashikonte: Ndë u gjendë ndonjë i cili të bëjnë ortakëri me turk qoft për peshq të krypurë, qoftë për fasule, qoftë për tjatër gjë, do të jetë i nxjerrë jasht rufetit (Revista “Leka”, f. 426).

Kjo rregullore përmes sanksionimit të parimit të hierarkisë në drejtimin, organizimin dhe funksionimin e rufetit, si dhe të respektimit të detyruar të harmonisë, solidaritetit dhe bashkëpunimit, kontribuoi ndjeshëm në krijimin e premisave të përshtatshme për zhvillimin në vijimësi të veprimtarisë ekonomiko-tregtare të qytetit të Voskopojës. Do të reflektonim mangësi nëse në punimin tonë kontributin e esnafëve të Voskopojës do ta reduktonim vetëm në rrafshin ekonomik. Kjo sepse kontributi i tyre rezulton i dukshëm edhe në rrafshin social e kulturor. Në këtë kontekst, një studiues i afirmuar i qytetërimit dhe kulturës voskopojare, në një studim të tijin evidenton qartësisht edhe kontributin e korporatave në rrafshet e sipërpërmendura. Kështu ai na bën me dije se këto korporata vepronin si sponsori më i fuqishëm në qytet, në drejtim të investimeve në vepra me natyrë social-kulturore dhe në objektet e kultit. Ato ndihmonin në mbajtjen e shkollave, të institucioneve publike etj. Për më tepër ato kanë meritë në mbledhjen e fondeve për ndërtimin e shtypshkronjës dhe të akademisë. Po kështu, ishin këto korporata që themeluan jetimore, që garantonin funksionimin e spitalit, të asistencës sociale në qytet etj. (A.Plasari, vepër e cituar, f. 42-43). I rëndësishëm konsiston kontributi i tyre në dërgimin e bursistëve për shkollim jo vetëm në hapësirën ballkanike, por edhe në atë europiane. Një ndër këta bursistë që u shkollua me fondet e korporatave ishte dhe mendjendrituri Protopapë Theodor Kavallioti. Për këtë studiuesi nga Korça Ilo Mitkë Qafëzezi na informon se korporatat e Voskopojës nuk kanë kontribuar vetëm për zhvillimin e qytetit nga pikëpamja industriale dhe tregtare, por edhe në lulëzimin e diturisë. Sipas tij çdo rufet i Voskopojës ka patur si detyrë kryesore që vit pas vit të dërgonte si bursistë në shkollat e qytetit apo jashtë tij një nxënës. Një nga këta djem, që është shkolluar më bursë të Rufetit të Bakërxhinjve në qytetin e Janinës, ka qenë pikërisht Th.Kavallioti. Si mirënjohje për këtë shkollim, Kavallioti nuk ka ngurruar që të shprehë urimin e përzemërt kur thotë: i përjetshëm qoftë kujtimi i tyre. Duke vijuar në të njëjtën linjë theksojmë se esnafët e Voskopojës investuan edhe në ndërtimin e veprave me interes publik. Kështu një studiues serioz na informon se kemi prova të shumta për esnafët dhe anëtarët e veçantë të tyre, brenda Voskopojës dhe në emigracion, se merrnin përsipër ndërtimin e veprave publike për përmbushjen e interesave të komunitetit. Në këtë kuadër, ai na bën me dije se në vitet 1730 esnafi i bakejve të Voskopojës ndërtoi çezmën e madhe të qytetit të mbuluar me kube, që i kushtoi 20 mijë aspra (P.Xhufi, vepër e cituar, f. 159).

Kontributi i esnafëve të qytetit të Voskopojës kishte çuar në krijimin dhe përvijimin e një rendi ekonomiko-shoqëror i cili shquhej për standardet që ofronte. Ishte pikërisht ky rend ekonomiko-shoqëror që kushtëzoi krijimin e një realiteti kulturor krejtësisht të prekshëm si dhe çoi në gjallërimin e jetës intelektuale të qytetit. Kështu pas ndërtimit të objekteve të kultit, të veprave me karakter social dhe interes publik, u kalua në ndërtimin e atij korpusi gjigant që e veçoi Voskopojën si një individualitet jo vetëm në mjedisin shqiptar, por edhe në atë ballkanik. Ky korpus përbënte investimin më të rëndësishëm intelektual për kohën dhe që konfirmohej në ekzistencën dhe funksionimin e trinomit shtypshkronje-bibliotekë-akademi. Tregues tjetër autentik i investimit të kryer në rrafshin intelektual ishte dhe dalja në skenë e një vargu figurash dhe personalitetesh, të cilët ndikuan fuqishëm në jetën intelektuale të qytetit dhe më gjerë. Bazuar në këta tregues, mendimi ynë shkon në favor të përcaktimit se Voskopoja e shekullit XVIII kishte marrë profilin e një qyteti europian. Sikurse e kemi përmendur në rreshtat e mësipërm, këto arritje më së shumti i detyrohen nivelit të lartë që njohu rendi ekonomiko-shoqëror i Voskopojës së atëhershme. Në këtë kontekst, krejt natyrshëm lind pyetja: cilët ishin ata faktorë që me veprimin e tyre ndikuan në përftimin e një rendi ekonomiko-shoqëror të profilit europian?

Mbi bazën e vlerësimit të krejt studimeve të kryera për Voskopojën e asaj kohe, identifikojmë një kompleks faktorësh, por ne do të veçojmë pikërisht ato që me veprimin e tyre rezultojnë të rendit parësor. Si të tillë do të përmendnim:

Së pari: Administrimi i Voskopojës nga mjeshtrit zejtarë dhe tregtarët e pasur. Të gjashta lagjet e qytetit kishin kujdestarë të zgjedhur nga komuniteti, nga rrethi i të cilëve, në këshillim me sulltanin, caktohej kujdestari i krishterë i qytetit (naziri), që kishte nën komandë edhe një garnizon prej 300 ushtarësh. Ndërsa një nga qytetarët, që përfaqësonte pushtetin qendror kishte funksionin e mbledhjes së taksave dhe mbante lidhjet me sanxhakbeun e Manastirit. Një vetadministrim i tillë i qytetit rezultonte në interes të komunitetit, sepse mundësonte miradministrimin e të ardhurave në interes të zhvillimit. Krejt ndryshe ndodhte me qytetet e tjera, ku sundimi i ajanëve çonte në një shfrytëzim të dukshëm të popullsisë së tyre.

Së dyti: Përfshirja dhe orientimi i tregtarëve voskopojarë me tregtinë eksportuese dhe transite. Në këtë drejtim ata ushtronin një veprimtari tregtare të shkallës së parë, që reflektohej me zhvillimin e saj jo vetëm brenda kufijve të ngushtë të vendit, por më gjerë. Aty nga fundi i shekullit XVII dhe fillimi i shekullit XVIII, voskopojarët zhvillonin tregti me një varg qytetesh të Thesalisë. Por jo vetëm kaq, aktiviteti tregtar i tyre përmes Beogradit kalonte në Hungari dhe prej saj në Europën Qendrore. Këtu manifakturat në zhvillim e sipër kërkonin si lëndë të parë sasi të mëdha leshi. Profesor Buda na informon se në vitin 1774 voskopojarët çuan rreth 50 mijë okë lesh në Lajpcig. Efikasitetin e veprimtarisë tregtare në këtë kohë e fuqizoi shumë dhe krijimi gjithandej i një vargu agjencish tregtare dhe dyqane voskopojarësh, para së gjithash në Hungari. Këto koloni voskopojarësh u bënë bartësit më autentikë dhe njëherësh rrezatuesit e kulturës perëndimore në qytetin e tyre. Ndaj në Voskopojë janë të pranishme jo vetëm pasuritë materiale, por edhe idetë e reja (Aleks Buda, Studime historike, Prishtinë 2006, f. 411-412).

Së treti: Marrëdhënia e ngushtë tregtare me Republikën e Venedikut. Sikurse dihet pas betejës së Lepantos, Mbretëresha e Lagunave u detyrua që të braktiste pjesërisht bregdetin dalmat dhe ta fokusonte më në jug aktivitetin e saj tregtar. Një zhvendosje e tillë përkonte me brigjet shqiptare dhe ato epirote e përmes tyre, Republika e San Markos depërtonte në brendësi të hapësirës ballkanike. Një studiues na bën të ditur se metropoli më i rëndësishëm tregtar në Ballkan, që i siguronte Venedikut përmbushjen e interesave të veta, ishte Voskopoja. Në këtë kuadër, ofrohen të dhëna të shumta mbi zhvillimin e rrjetit tregtar të voskopojarëve me Republikën. Pavarësisht se Voskopoja gjeografikisht ndodhej 120 kilometra larg Durrësit dhe 95 kilometra larg Vlorës, zhvillimin e veprimtarisë tregtare përmes Adriatikut ajo e kishte jetësore. Pikërisht këtë fakt konfirmon edhe një studiues kur pohonte se Adriatiku qenkësh mushkëria ekonomike e Voskopojës. Aq jetike rezultonte lidhja tregtare e Voskopojës më Republikën, saqë rënia e Venedikut krijoi të gjitha premisat për rënien në vijimësi dhe të Voskopojës(A. Plasari, vepër e cituar, f. 20-21).

Së katërti: Homogjeniteti fetar i popullsisë që banonte Voskopojën e atëhershme kushtëzoi edhe njësimin e saj nga pikëpamja ideologjike-kulturore. Për më tepër ky homogjenitet ndikoi dukshëm edhe për arritjen e kohezionit të brendshëm social të qytetit. Pavarësisht se konfiguracioni etnik ofronte një përbërje të tillë ku, krahas shqiptarëve të krishterë, kishte edhe vlleh, në asnjë rast studiuesit nuk shquajnë mosmarrëveshje, e aq më pak përplasje mbi baza etnike. Madje kodiku i Shën Prodhromit pohon një studiues, nuk ofron edhe simptomën më të vogël për probleme eventuale ndëretnike ndërmjet dy elementeve përbërëse të komunitetit qytetar voskopojar (P.Xhufi, vepër e cituar, f. 147). Natyrisht që një kohezion i tillë pa kurrfarë tensioni do të krijonte një premisë tejet të përshtatshme për zhvillimin social-ekonomik dhe kulturor të Voskopojës.

Bashkëveprimi i harmonizuar i faktorëve të mësipërm kushtëzoi vendosjen në qytetin e Voskopojës të një rendi ekonomiko-shoqëror të standardeve të larta për kohën. Ishte pikërisht ky rend ai që e ngjiti Voskopojën në apogjeun e zhvillimit të saj. Sikurse e kemi përmendur përgjatë këtij punimi, veçanërisht në hapësirën kohore të viteve 1720-1770, Voskopoja shfaq imazhin e një qyteti europian, në formë dhe në përmbajtje. Për më tepër qytetërimi që ajo përvijoi në këtë kohë interferon me përmbajtjen e atij perëndimor. Në këtë kontekst, theksojmë se qytetërimi perëndimor afirmon prirjen progresive të afrimit mes njerëzve, të bashkëpunimit dhe të bashkëjetesës. Në të kundërt, ai primitiv afirmon prirjen për izolim dhe theksim deri në ekstrem të interesit vetjak. Përmes një vështrimi krahasues vërejmë se Voskopoja ngjason dukshëm me qytetërimin perëndimor.

Duke iu referuar arritjeve të saj si në planin ekonomik, social, kulturor, arsimor dhe intelektual, natyrshëm shtrohet pyetja: ç’përfaqëson në vetvete qytetërimi dhe kultura voskopojare e shekullit XVIII? Mendimi ynë për këtë përgjigje shkon në rezonancë të plotë me atë të profesor A. Budës, se kemi të bëjmë me një iluminizëm të hershëm dhe me fillimet e përgatitjes së Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Një ndër tiparet dalluese të lëvizjes iluministe europiane ishte shtrirja në kohë dhe në hapësira të ndryshme territoriale. Për më tepër shfaqja e kësaj lëvizjeje përcaktohej nga natyra e regjimit absolutist, nga vrazhdësia e tij, si dhe nga problematika e njëjtë social-politike. Pavarësisht se ndodhej në stadin fillestar të zhvillimit, mendojmë se iluminizmi i Voskopojës i reflekton treguesit e mësipërm. Sidoqoftë, në kontekstin e hapësirës shqiptare, Voskopoja me atë çka krijoi, përvijoi dhe rrezatoi, përfaqëson një individualitet. Këndvështrimi filozofik i konceptimit të individualiteteve, qartëson faktin se ato nuk shfaqen në të njëjtin vend dhe në të njëjtin stad zhvillimi.

Por ato rezultojnë të lidhur reciprokisht me njëri-tjetrin, pasi tentojnë që përmes unifikimit të mendimit teorik dhe veprimit praktik, të kontribuojnë së bashku për arritjen e progresit. Mjedisi shqiptar e konfirmon një dukuri të tillë, sepse është pikërisht bashkëpunimi i individualiteteve të krijuara historikisht, ato që çuan në përgatitjen e një prej lëvizjeve më emancipuese, atë të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

Parashtrimi ynë evidenton qartësisht organizimin dhe zhvillimin funksional të rendit ekonomiko-shoqëror, që ishte vendosur në Voskopojën e shekullit XVIII. Në ecurinë normale të tij, roli i institucionit të korporatave ishte më se evident. Theksojmë se në të tilla kushte organizimi dhe në një nivel të tillë të zhvillimit ekonomik, lulëzimi kulturor i Voskopojës ishte më se i pritshëm. Ky nivel zhvillimi solli në një qendër të tillë, sikurse ishte Voskopoja e këtij shekulli, formimin e një sërë figurave, të cilët me kontributin e tyre do të ndikonin fuqishëm në jetën intelektuale të këtij qyteti.

Ndërkaq, në fillim të këtij punimi u përpoqëm që të evidentonim disa pikëpamje të studiuesve të ndryshëm në lidhje me përmbajtjen e konceptit të qytetërimit. Por, në funksion të paraqitjes së një koncepti më tërësor të tij, do të ishte me interes edhe pasqyrimi i përkufizimit që ofron në këtë drejtim një studiues tjetër i njohur i kësaj dukurie. Në këtë kontekst, studiuesi Kenneth Clark, në përpjekjen e tij për të ofruar një përkufizim më konkret për qytetërimin, citon Ruskin-in kur thotë se kombet e mëdha i shkruajnë autobiografitë e tyre në tri dorëshkrime, në librin e veprave të tyre, në librin e fjalëve të tyre dhe në librin e artit të tyre. Asnjërin prej këtyre librave nuk mund ta kuptojmë po të mos lexojmë dy të tjerët (Kenneth Clark, Qytetërimi, Shtëpia e Librit, Tiranë, f. 24). Duke çmuar vlerat e vërteta, si dhe duke mënjanuar euforinë, mendojmë se Voskopoja e shekullit XVIII e ka lënë gjurmën e saj në të tre këta libra. Ndaj respekti për trashëgimin e saj në thelb përbën një hap të sigurt jo vetëm për ruajtjen e qytetërimit, por edhe për pasurimin dhe konsolidimin e tij në vijimësi. Përmbushja e një misioni të tillë, nuk mundëson rendjen pas antivlerave dhe idhujve të rremë, por e orienton shoqërinë të shohë përpara, për të mos u kthyer më në terrin e barbarisë.

DON MARJAN MARKU NGA KOSOVA NJE PRIFT KANONIK NE ZVICER

August 15, 2024 by s p

Rafaela Prifti/

Don Marjan Marku, i lindur në fshatin Binçë, komuna e Vitisë, është prifti i parë kanonik jozviceran i zgjedhur në Kapitullin e Katedrales, Ipeshkvia e St. Gallen-it, Zvicër dhe i pari klerik shqiptar në këtë pozitë. Prejardhja e tij nga një familje martire e kishës katolike dhe edukata e fortë familjare e çuan natyrshëm në shërbim të Hyjit dhe njerëzve. Ai thotë se e veçantia e meshës së sotme është se bekohet bimësia për efektet kuruese fizike dhe shpirtërore. Prandaj, në shërbesën e tij për festën e ngritjes së Zonjës në qiell, Don Marjani do meshojë tek shpella e Zojës së Bekuar, ku, sipas një tradite të vjetër, bekohen bimët dhe barishtet e llojllojshme që shërbejnë për shërimin e trupit dhe të shpirtit.

Ai e konsideron kishën “busull që i drejton njerëzit drejt vlerave kombëtare dhe fetare, drejt të mirës dhe drejt Hyjit.” Duke e pasur këtë busull orientuese, Don Marjani thotë se tri parimet themelore të mërgimit duhet të jenë: parimi fetar që lidh besimtarin me Hyjin, parimi kulturor, që ruan lidhjen e mërgimtarit me vendlindjen dhe ai integrativ që e axhornon mërgimtarin me qytetarin vendor.

Ipeshkvia e St. Gallen është një nga vetëm dy të tilla në botë ku kanonikët janë këshilltarë që kanë edhe privilegjin për ta zgjedhur vetë ipeshkvin, ngjashëm me zgjedhjen e Papës nga kardinalët. Ruajtja e riteve dhe nomeve klerike është pjesë e identitetit të dioqezës së St. Gallen. Ipeshkvia ku ai është kanonik ndodhet në St. Gallen, në pjesën lindore të Zvicrës, rreth 90 km (56 milje) larg nga Zyrik. Qyteza e ka marrë emrin nga misionari kelt Shën Gall, i cili në shekullin e shtatë ndërtoi këtu një azil lutje për ermitët, prej nga mori nisjen vendbanimi.

Don Marjani ka kryer studimet teologjike në Sarajevë dhe më tej ka vazhduar me gradën shkencore të magjistraturës kushtuar Shën Niketës, Ipeshkvit të Remesianës, i njohur ndër shqiptarët si Shën Niketë Dardani (340-420). *Remesiana e atëhershme sot quhet Bella Pallanka, rreth 40 kilometra larg prej Nishit në drejtim të Bullgarisë. Gjatë takimit tonë në Ferizaj, përpara se të udhëtonte për Zvicër, ai, me buzëqeshje dhe elokuencë, hyn shumë natyrshëm në biseda, ku menjëherë vërehet niveli dhe diapazoni i tij i gjerë shumëdisiplinor. Diskutimi për kuptimin e “termit “kanonik” si një emërtim i vjetër i kishës, që nuk gjendet sot në strukturën kishtare shqiptare, hap temën e vjetërsisë së Kishës katolike shqiptare. Me anë të studimeve dhe burimeve historike, ai e shtjellon qëndrimin se shqiptarët nuk e morën fenë nga romakët.

“Shqiptarët nuk e morën fenë nga Romakët,” Don Marjan Marku

Për sa i takon tezës se “shqiptarët e morën fenë nga romakët,” Don Marku thotë se kjo nuk është fare e vërtetë. “Kisha katolike deri në vitin 313 ka qenë e persekutuar prej Romakëve. Të gjithë ata që kanë besuar në ndonjë fe tjetër kanë qenë të persekutuar prej perandorit, i cili konsiderohej të ishte edhe perëndi. Momenti kyç për njohjen e lirisë fetare për të gjithë popujt e perandorisë ishte Marrëveshja e Milanos e vitit 313 nënshkruar midis mbretit Konstatini I dhe Licinius, Një nga provat se deri në vitin 313 pas Krishtit të krishterët kanë qenë të persekutuar janë shenjtërit e parë, si Ipeshkvi Shën Asti në Durrës në vitin 98. Ai u persekutua dhe u var në kryq, i lyer me mjaltë për tu pickuar nga grenxat dhe insektet, për t’ia shtuar dhembjet. Në Ulpian kemi dy martirë në shekullin e dytë, Shën Flori dhe Shën Lauri, të martirizuar për shkak të fesë. Meqë nga vdekja e Krishtit, diku në vitin 30 pas Krishtit e deri në vitin 313 të gjithë të krishterët kanë qenë të persekutuar nga Romakët, atëherë si është e mundur që shqiptarët ta kanë marr fenë prej romakëve?” argumenton Don Marjani.

Menjëherë pas vendimit për liritë fetare kemi pasur shenjtërit ilirë, siç janë Shën Niketa (340-420), Ipeshkëv i Remesianës dhe Shën Jeronimi (340-420) prej Dalmacisë. Sipas burimeve historike, delmatët, kanë qenë fis ilir që kanë ruajtur delet dhe nga kjo janë quajtur delmatët ndërsa kroatët kanë ardhur në shekullin e shtatë në Dalmaci dhe në trojet kroate. Prifti teolog Gennadius nga Marseja, reformator monastik i shekullit të pestë, shkruan se Shën Niketa është autor i dy veprave që kanë shërbyer si literature për përgatitjen e kandidatëve për pagëzim. «Nëse ndokush dëshiron të ketë diçka në dorë mbi Atin, Birin dhe Shpirtin Shenjt, në formë thelbësore dhe të shkurtër, le ta lexojë librin mbi besimin, që e ka shkruar Ipeshkvi Niketa. Kështu lexuesi do t’i plotësojë njohuritë e mësimit qiellore përmes një trajtimi të thuktë e të përmbledhur dhe do t’i afrohet vështrimit (shikimit) Hyjnor». (Don Marjan Marku, Shën Niketa, Ipeshkëv i Remesianës, fq 21).

Për jetën e këtij shenjti ilir kemi të dhëna nga Shën Paulini prej Nolës i cili i shkruan dy poezi për mikun e tij. Aty vërejmë se Shën Niketa ka vizituar Nolën dy herë, në vitin 398 dhe në vitin 402 dhe se ata janë bërë miq në vizitën e parë. Në vargjet e poezisë Shën Paulini pyet se a do të largohet me të vërtetë nga miku i tij dhe është i bindur se pavarësisht nga ndarja fizike, ai do të mbetet pranë tij shpirtërisht: «Ti do të kalosh nëpër fushat, rrafshirat e Filipit në Maqedoni; do të kalosh nëpër qytetin Tomi dhe si mysafir i Dardanisë dhe të shkosh për në Scupi, që është fqinj i atdheut tënd» (po aty, fq 15-16). Shën Niketa mendohet se është autor i himnit «Te Deum laudeamus» por kjo është ende e diskutueshme në aspektin shkencor.

Provë tjetër se Kisha ndër ilirë ka qenë e organizuar është përkthimi i Shën Jeronimit të Biblës nga origjinali, pra nga gjuha hebraike dhe greke në gjuhën latine, që njihet si teksti «vulgata». Duke qenë se dokumentet provojnë se ka pasur ipeshkvi, është e qartë se ekzistenca e ipeshkvive flet për një kishë të organizuar në fiset ilire.

Fëmijëria në Kosovë dhe thirrja në shërbim të Hyjit dhe njerëzve

Unë jam lindur në Bincë, komuna e Vitisë, në një familje shumë fetare, e cila ka pratikuar shumë fenë katolike. Në kohën e fëmijërisë sime shkonim për çdo të diel në meshë, në Kishë dhe në mësimin e fesë. Në familje u luste për çdo ditë rruzarja dhe kur binte këmbana për Engjëllin e Zotit – kjo ndodh tri herë në ditë, në mëngjes, në drekë dhe në mbrëmje – pavarësisht se ku gjendeshin prindërit e mi, në fushë, në punë apo në rrugë, ata ndërprisnin punën dhe lusnin uratën «Engjëlli i Zotit». Kjo traditë fetare ka ndikuar shumë në thirrjen time meshtare për të qenë në shërbim të Hyjit dhe të njerëzve. Përmes lutjes ne jemi të lidhur me Hyjin, bisedojmë me Hyjin, dhe duke qenë të lidhur me Hyjin, bekimin që marrim prej Hyjit e ndajmë me të tjerët.

Për thirrjen time meshtarake që e kam ndier qysh në shkollën fillore ka ndikuar edhe prejardhja ime nga një familje martire. Të parët e mi, si nga ana e babait po ashtu edhe nga ana e nënës kanë qenë të gatshëm për të vdekur për Krishtin, duke mos u frikësuar nga perandoria Osmane dhe duke mos e ndërru fenë katolike në atë islame. Nga fshatrat e Karadakut, ku kanë jetuar të parët e mi, diku 200 njerëz janë deportuar në Muhaliq (Anadoli) në vitin 1846, për shkak se nuk dëshironin ta pranonin fenë islame. Prej atyre 200 vetëve janë kthye diku rreth 90 veta pas dy viteve, pas intervenimeve nga Franca dhe Austro Hungaria. Rreth 120 njerëz janë vra, janë persekutu dhe kanë vdek vetëm pse kanë qenë katolik dhe nuk kanë dashur ta marrin fenë islame. Shën Tertuliani ka thënë: “Gjaku i martirëve është fara e krishërimit.” Me siguri se gjaku i tyre është një farë e mbjellur në tokën e fshatrave të Karadakut dhe për atë arsyje në këtë pjesë ka shumë thirrje meshtarake dhe të murgeshave.

Familja dhe edukimi e formimi shpirtëror

Në formimin tim shpirtëror kanë ndikuar shumë prindërit e mi, Frroku dhe Antonina (Tanina) Marku dhe dy vëllezërit e mi: Nou dhe Zefi. Ata me jetën dhe veprën e tyre kanë qenë shembull për jetën dhe rrugëtimin tim. Për thirrjen time meshtarake kanë ndikuar edhe famullitarët që kanë shërbyer në bashkësinë famullitare të Binçës ku jam rritur, siç janë: Don Nikolla Duckic, Don Pjetër Berisha dhe Don Ndue Gjergji. Shumë ndikim ka pasur edhe motra Luiza Stoshiq, e cila me ka dhënë mësim fenë.

Persekutimi i klerit katolik nga regjimi komunist – Pasojat për shoqërinë tonë

Për mua, martirët janë pishtarë drite që e ndriçojnë kombin dhe bëjnë dritë në qiellin e njerëzimit. Persekutimi i klerit në shtetet komuniste veçanërisht në Shqipëri ka qenë shumë i rreptë. Sipas të dhënave historike, gjatë regjimit komunist në Shqipëri u vranë pesë ipeshkvij, 60 meshtarë, 30 rregulltarë françeskanë, 23 jezuitë, dhjetë seminaristë dhe tetë motra rregulltare a murgesha, pa llogaritur shumë laikë të tjerë. Dy ishin zakonisht akuzat me të cilat arrestoheshin, torturoheshin dhe dilnin para gjyqit, i cili e kishte gjithnjë gati paraprakisht vendimin e dënimit: spiunë të Vatikanit dhe bashkëpunëtorë të nazizmit a të fashizmit, në varësi nga kontaktet që kishin me Evropën. Meqë shumë meshtarë katolikë shqiptarë e misionarë ishin të shkolluar, duke i zhdukur fizikisht, i jepnin edhe një goditje të rëndë vetë identitetit kombëtar, në formimin e mbrojtjen e të cilit, ata, pa dyshim, kishin kontribuar shumë. Gjatë regjimit komunist burgosja, torturat dhe nënshtrimi ndaj proceseve të rreme bëheshin në përpjekje për ta çrrënjosur Ungjillin nga kultura e një populli të tërë. Martirët shqiptarë, si Imzot Vinçenc Prenushi me 37 shokë, kanë qenë të shkolluar në Austri, Francë apo në Itali dhe përveç teologjisë kanë studjuar edhe letërsinë, muzikën, artin. Ata ishin elita e popullit shqiptar. Gjithmonë më vjen në mend sesi Dom Lazër Shantoja, meshtar e atdhetar i ndritur, njeri i kulturës, i letërsisë e i artit, ishte masakruar deri në atë gradë, sa vetë e ëma kërkoi nga xhelatët komunistë ta pushkatonin një orë e më parë, në moshën 54 vjeçare.

Kisha katolike në vendet amëtare dhe në diasporën e sotme

Historikisht Kisha ka një rol shumë të rëndësishëm në diasporën tonë. Ardhja e perandorisë Otomane ka sjellë humbje të kulturës dhe traditës së lashtë, krahas humbjes së fesë. Tekstin e parë të shkruar në gjuhën arbërore e kemi formulën e pagëzimit të shkruar nga Imzot Pal Engjëlli në vitin 1462: “Unë po të pagëzoj në emër të Atit, e të Birit e të Shpirtit Shenjt”. Librin e parë të shkruar në gjuhën arbërore kemi Mesharin shkruar në vitin 1555 nga Gjon Buzuku, dhe shumë vepra të tjera.

Kisha duhet të ketë rolin busullës, e cila i drejton njerëzit drejt vlerave kombëtare dhe fetare, drejt të mirës dhe drejt Hyjit, duke i lidhur njerëzit me Hyjin dhe me njëri-tjetrin.

Për mua, mërgimi duhet të mbështetet në tre parime: parimi i parë është ai fetar ku lidh besimtarin me Hyjin, parimi i dytë është ai kulturor, i cili lidh mërgimtarin me vendlindjen e tij dhe parimi i tretë është ai integrativ, ku lidh mërgimtarin me qytetarin vendor.

Cili është shqetësimi juaj më i madh sot për edukimin shpirtëror në përgjithësi?

Edukimi shpirtëror ka rëndësi sepse çdo njeri duhet ta di se kush është, prej nga vjen dhe ku dëshiron të shkoj, dhe ku është caku i tij. Nëse na ka krijuar Hyji, atëherë ne jemi shtegëtarë dhe udhëtarë drejt tij. Dhe kjo është fryma që duhet ta ketë çdo besimtar, të jetë i vetëdijshëm, se kush është dhe ka shkon, se është në rrugë drejt amshimit.

Shqetësimi im është që bota disi është materializuar për së tepërmi. Shumëçka shihet në prizmën e profitit dhe parasë. Mendimi se njeriu vlen vetëm aq sa jep financiarisht është për mua i gabueshëm. Ky rrezik mund të na largoj nga vlerat e vërteta dhe nga Hyji. Hyji na sheh ndryshe, na sheh të vlefshëm edhe atëherë kur nuk kemi mundësi të japim shumë, na pranon ashtu siç jemi. Pra, Hyji është pasuria më e madhe në jetë, ndërsa të gjitha gjërat tjera janë vetëm mundësi a mjete për të jetuar.

I vetmi kanonik i zgjedhur katolik jozviceran një prift shqiptar që vjen nga komuna e Vitisë është një rast shumë i veçantë

Unë jam zgjedhur kanonik në vitin 2019. Kanonikët në Ipeshkvinë e St. Gallen kanë një privilegj të jashtëzakonshëm që krahas shërbesave kryejnë edhe këshillimin dhe zgjedhjen e Ipeshkvit. Ipeshkvia e St. Gallen ka 142 famulli. Festa e ngritjes së Zonjës në qiell është ditë pune, ndërsa në shumë kisha festohet të dielën pas 15 gushtit. Ajo që është specifike këtu është se bekohen bimët dhe barishtet që shërbejnë për shërimin e trupit dhe të shpirtit. Si në mbarë botën, Shën Nënë Tereza adhurohet edhe në Ipeshkvinë tonë. Kemi dy trupore dhe dy sheshe me emrin Nënë Tereza, përkatësisht në Will dhe Uznach ku shkojnë shumë besimtarë për tu lutur. Këtu ka një pakicë të bashkësisë shqiptare katolike.

A keni ndonjë pendesë? Cila është lutja juaj për besimtarët?

Lutja duhet të jetë për secilin njeri pjesë e jetës dhe përcjellëse e ditës, prej mëngjesit e deri në mbrëmje, sepse lutja është një bisedë me Hyjin, një bisedë me atë që më do. Duke lutur ne bisedojmë me Hyjin dhe fitojmë forcë për punën që kemi gjatë ditës. Pra nëse kemi një mik i cili na do, na do ma shumë se gjithkush tjetër në botë, na do pa kurrfarë interesi, atëherë duhesh të bisedosh me atë mik dhe biseda me të është lutja. Si meshtarë kemi obligim lutjen e orëve, e cila është e ndarë në pesë kohë, ku lusim për vete dhe për mbarë popullin që na është besuar. Të bashkuar me Hyjin në lutje dhe me anë të bashkimit përmes lutjes, ai na jep forcë dhe këtë bashkim me Hyjin e ndajmë edhe me të tjerët në punën e përditshme.

Përshëndetje për Diell-in

Të gjithë lexuesve u dëshiroj që gazeta të jetë dritë ndriçuese për jetën e tyre, që përmes leximit të saj të pasurohen dhe të mësojnë shumë gjëra për jetën e tyre. Të gjithë atyre që kanë lexuar këto rreshta u dëshiroj bekime të shumta hyjnore.

Ju falemnderit!

Për ullinjmbledhëset e dikurshme të Himarës

August 14, 2024 by s p

Aleksandër Çipa/

Në fëmininë time të lënë pas, në Himarë, mbaj mend disa gjëra të pashlyeshme në kujtesë… Janë së pari disa elemente dhe fenomene të peizazhit,…disa punë të burrave dhe shumë punë të nënave shamizeza:

Nga peisazhi mbart, … si për shembull, dallgët e detit, sidomos shkumën e tyre në rërë dhe stërkalat në shkëmbinjtë e Spilesë. Plantacionet me ullinj dhe bahçet me portokalle e limona e pak mandarina, përrenjtë që buçisnin dhe i jepnin imazh homerik krejt tablosë së natyrës mbi dhe përreth lagjes Stefanel e cila vendosej mbi Shpellën e Spilesë të cilën herë e quanin të Osisesë, herë të Sfaios, herë të bollotës etj. etj…

( Ky përcaktimi i fundit kishte të bënte me një lojë letrash të sjellë nga emigrantët e Bregut ndoshta nga Aleksandria ose Franca, ku kishin krijuar traditën e tyre mërguese, para viteve 1900….)

Por imazhin që e mbart si një pikturë magjike, epike dhe unike njëherësh, është ai i grupit të himarioteve, ullinj-mbledhëse.

Përgjithësisht ishin shamizeza, ose shamibardha veshur në të zeza. Fytyrëzeshkëta të gjitha… Niseshin diku nga ora 6.30-7.00 e mëngjesit, drejt parcelave me ullinj në muajt e fundvitit… Në ditë me shi siguronin disa katrorë me plastmasë për të mos u lagur dhe për t’i shtruar nën ullinj. Në fëmininë time edhe plastmasi ishte gjë e rrallë. Ullimbledhëset lidhnin në mes disa futa të qepura enkas, të cilat mund të mbanin nga 5 deri në 7 e herë-herë edhe 10 kilogramë ullinj. Mbi lidhësen e futës së bardhë e cila shpesh ndotej për shkak të baltës së duarve që lëviznin si mekanizëm preçiz, lidhnin së pari një thes në të cilin do të hidhnin futat me ullinj të mbledhur. Ishte një mundim raskapitës që krijonte përditë një garë të çuditshme ekzistenciale mes atyre shamizezave dhe shamibardhave të Bregut. Ato dëshmonin një aftësi sa prej skllavesh, aq edhe prej spartanesh. Nuk e njihnin lodhjen edhe kur raskapiteshin. I shtonin futat me ullinj pasi çukisnin me shpejtësinë më magjepsëse të çdo sqepi, ullinjtë e rënë nga pemët shtatmëdha apo të shkundura prej tyre. Duart e tyre ishin të ashpra edhe pse duar nënash ose bijash!

Ato e kryenin këtë punë pa e ndërprerë nga ora 7 e mëngjesit deri në orën 5 të çdo pasditeje. Pushonin ndoshta vetëm një gjysëm ore që hanin diçka nga bohçet e tyre për drekë.

Në orën e pasdites së vonë, pasi fshihnin futat ose thasët në trungjet, kryesisht zgavrat e ullinjve, për t’i gjetur të nesërmen, niseshin drejt shtëpive… Ky ritual vazhdonte deri sa mbaronte vjelja ose mbledhja e ullinjve. Sipas tyre ulliri ishte një vit në ksodhi dhe një vit jo. Ato të gjitha shfaqeshin dhe dëshmoheshin nëpër parcelat e ullinjve, më këmbëngulëse se dallgët mbi shkëmbinj, duke e përsëritur rëndomë si maksimë të jetës së tyre, shprehjen bregase: Përpiqemi si vala për shkëmbi!,- aq e preferuar veçanërisht prej nënës sime, një kampione e përhershme në mbledhjen e ullinjve…!

Himarë, Gusht 2024