Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for December 2024

DITA E LIRISË KOMBËTARE…

by

Alfons Grishaj*/

*Fjala e mbajtur në Teqenë e Bektashiane me rastin e 112 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë.

Të nderuar klerikë, Baba Eliton (Zoti i shtëpisë), Myfti Ledion Cikalleshi, Bilal Demneri-Kryetari i Këshillit Xhamisë, Mondi Rakaj – Kryetari Degëve të Federatës Pan-shqiptare Vatra. Të dashur motra dhe vëllezër Vatranë dhe besimtarë të Teqesë Bektashiane Taylor, në emër të Vatrës, respektivisht Kryetarit Berisha, dhe në emrin tim,ju uroj nga zemra Ditën e Flamurit! Pas shekujsh robëri, Dita e Mvetësisë, çliron dhe dalton kulmin e historisë popullit tonë. Dita e Pavarësisë u dha shqiptarëve mundësinë për të krijuar shtetin e tyre, ku patriotët e mëdhenj, burrat e mençur shqiptarë shfrytëzuan momentin shpërbërjes Perandorisë Osmane, lëngimin e saj që përpëlitej në grahmat e fundit të ekspancionit dhe lavdisë ngritur me zjarr e hekur.

Disa muaj para se të formohej shteti i parë shqipëtar…me, 28 Prill 1912, u krijua (nga mendimtarë të mëdhenj Noli-Konica), Federata Pan-Shqiptare Vatra, duke shënuar kështu një kthesë të madhe historike. Për mendimin tim, kjo ngjarje, si dhe luftërat e malësorëve të veriut me Dedë Gjoluli, Isa Boletinin etj…i paraprinë themelimit shtetit parë shqiptar, udhëhequr nga Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi me shokë…Për të ngritur flamurin në Vlorë, u mblodhën dyzet delegatë nga të gjitha anët me në krye Ismail Qemalin. Çakejt e Turqisë, Serbisë, Italisë dhe Greqisë, ishin të pafuqishëm për t’a ndalur uraganin e thirrjes madhe kombëtare.

Akti i Shpalljes Pavarësisë, shkrojtur në shqip nga Luigj Gurakuqi (diktuar nga Ismail Qemali), u firmos nga 40 firmëtarë. Në faqen e parë, firmosën 34 anëtarë me në krye, Ismail Qemali, Dom Nikoll Kaçorri, Haxhi Vehbi Dibra etj…Në faqen prapa, firmosën gjashtë firmëtarë, ku ndër to dhe Mustafa Kruja.

Pse u la dita e Shpalljes Pavarësisë me, 28 Nëntor 1912, dhe nuk u la për një datë tjetër? Burrat e mëdhenj shqiptarë e fiksuan këtë datë për të evokuar legjendën e Kastriotit, që me, 28 Nëntor 1443, ngriti flamurin në Krujë,flamur që u bë simboli i identitetit shqiptar në shekuj. Të gjithë heroizmat u bënë nën valvitjen e këtij flamuri. Të gjitha betejat për liri patën mbulojë e frymëzim flamurin kombëtar. Dardania luftoi për këtë flamur dhe e mbrojti me gjak. Viti 1968, shënoi kulmin e shpërthimit të demonstratave në Dardani. Dobrica Qosiq, ulurinte: “Po ua lejuam flamurin, ata do të kërkojnë republikën, shtetin dhe madje bashkimin me Shqipërinë.” Flamuri kombëtar i parapriu betejave të UÇK-së. Ky flamur është hapur anë e kënd planetit, duke bashkuar shqiptarët kudo, si dhe neve sonte në këtë tempull të shenjtë që u themelua nga patrioti i madh dhe besimtari mistik, Baba Rexhepi.

Jo rastësisht, ne do shohim që në Deklaratën e Pavarësisë, pas Ismail Qemalit, janë dy figura emblematike fetare: Dom Nikoll Kaçorri dhe Myfti Vehbi Dibra (Kryetar i Parë i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë), ku më vonë nën përkujdesjen e të madhit, Imam Vehbi Ismaili, u mblodhën shkrimet e legjendës Dibra, duke parë dritën e botimit në Michigan, me titullin, “Ç’urdhëron Kurani?” Pra, populli shqiptar me mëkëmbësit e Zotit në tokë (që ishin dhe patriotë), udhëhequr nga liderë civilë atdhetarë, ditën t’a gjejnë rrugën mvetësisë që ne e festojmë me kaq gëzim e krenari. Kjo është dhe një përgjigje për nacionalistët e shartuar në komunizëm, të cilët pyesin: “Ç’u duhet institucioneve fetare të merren me Ditën e Flamurit?”

Por, siç e dimë të gjithë, shejtani ka fytyrën e njeriut! Fetë janë bosht i qytetërimeve në themelimin e shteteve, siç janë të theksuara dhe në kushtetutën e parë të shkruar në botë: Kushtetuta Amerikane. Injorantët e internetit dhe pse mund të jenë shkolluar, janë defiçitarë në pregaditjen e tyre intelektuale. Bash këta humbës të mëdhenj shpirtëror dhe intelektual, mundohen që boshllëkun shpirtëror, injorancën e lindur t’ua implementojnë tjerëve si bosht arsyeje dhe progresi?!

Shqiptarët nuk janë ashtu siç i përshkrovi një bejtaxhi nga ndonjë nevojtore mediatike shqiptare, i cili shprehet: “Shqiptarët nuk kanë fe, por vetëm interesaxhinj ku mund t’a ndryshojnë fenë sa herë t’u lypet nevoja!” Unë i përgjigjem këtyre shëmtirave mediatike: feja nuk qëndron në prehërin e internacionalizmit proletar, sepse aty qëndrojnë varrmihësit e besimit, shpikësit ateizmës, shkatërrimtarët e të bukurës dhe hyjnores.

Brenda feve abrahamike, ka një të vërtetë të pakontesueshme: ka vetëm një Baba!

Ai është Abrahami (Ibrahimi). Nuk është rastësi, që fetë abrahamike janë rreth katër miliard e kusur…Prandaj, shqiptarët e kanë kuptuar më bukur se askush tjetër në botë formulën e Zotit, formulën e bashkëjetesës dhe paqes. Ndaluni për një moment dhe mendoni…si po përhapet shqiptarizma dhe flamuri saj nëpër botë…sikur të ishim 300 milionë shqiptarë! Shikoni në çdo trevë, flamuri shqiptar ka kapërcyer hipokrizinë politike të liliputëve të rastit që na servirin paçavure në beze! Vëllezër dhe motra, pa dyshim, ky është bekimi i Zotit! Rrufjanët po tërbohen dhe kërkojnë t’a bëjnë sorrën pëllumb të paqes, për t’a larguar fronin e shqiptarit nga Zoti.

Po ua përsëris me plot gojë: askush nuk mund t’a ndalë kombin më të vjetër të planetit të rifitojë fronin e vet të harruar, sepse ky është vullneti i Zotit! Prandaj tradhëtarët e vegjël që nuk njohin fe e atdhe, që mbeten peng i territ dhe sajesave ireale, i siguroj se, besimi dhe patriotizmi i vërtetë i ka vënë dhe do i vë përfundi hipokrizinë, patriotizmin e rremë, ateizmin e tyre të shëmtuar. Ngaqë janë njerëz që nuk njohin rregulla hyjnore e civilizuese, që nuk njohin hierarki, brum shoqëror, biles, as nënë dhe baba, janë të destinuar të ngelen përjetë, specie inferiore!

Vëllezër e motra, sot ne përkulemi me nderimin më të madh para kolosëve të vërtetë atdhetarë e fetarë që valvitën flamurin e identitetit kombëtar në Vlorë!

Siç dihet, luftërat për liri e demokraci nuk bëhen vetem, prandaj në këtë përvjetor të flamurit, gjej momentin të kujtoj dhe falenderoj të gjithë bashkëpunëtorët e mi të rinj dhe të vjetër si: Kolec Ndoja, Mondi Rakaj, Dritan Mishto, Elmi Berisha, Col.Dritan Demiraj, Kujtim Qafa, SimonQafa, Besim Malota, Ekrem Bardha, Dom Fran Kola, Franz Llesh Grishaj, Julian Çefa, Imam Shuajb Gërguri, Baba Eliton Pashaj, Mynyr Nazifi, Toni Kastrati, Mehmet Kadria, Skënder Myrtezani, Gëzim Nika, Adem Malellari, Iris Halili, Ruki Kondaj, Mirela Kanini, Novruz Nazarko, Eduard Aliko, Sokol Paja, Eduard Aranitasi, Paulin Marku, At Theofan Koja, Ylli Dosku, Milaim Tahiri, Ndrek Tonaj, Rafael Floqi, Gani Vila, Efi Qeleshi, Gjon Buçaj, Genc Kortça, Pashko Camaj, Paulin Mernaçaj, Drita Vushaj, Marjan Cubi, Ilir Cubi, Zef Balaj, David Balaj, Bashkim Musabelliu, Tasim Ruko, Anton Raja, Mons.AngeloMasafro, Kujtim Funiqi, Gjok Deçkaj, Dritan Haxhia, Dom Ndue Gjergji, Dom Fred Kalaj, Thanas Gjika, Ben Pllumi, Dalip Greca, Elio Ahmetaj, Mentor Maksutaj, Nusret Pllana, Ela Prifti, Naum Prifti, Naser Rugova, Endri Filipi, dhe gjithë vatranët në përgjithësi…Dhe në veçanti, falemnderoj vëllaun tim (në Parajsë) Eduard Grishaj, dhe gruan time Mirela Grishaj, që prej mëse 30 viteve më kanë përkrahur, duke qenë pothuajse në të gjitha momentet kyçe, dramatike e gëzime!

Lavdi heronjve që luftuan dhe luftojnë për këtë flamur që hijeshon alemin!

Rroftë populli shqiptar I kudondodhur !

Rroftë Vatra!

Ju faleminderit për ardhjen dhe Zoti ju bekoftë të gjithëve!

Buxhelë nuk kemi, humoristë sa të duash!

by

Arben Iliazi/

Përvjetoret e shkrimtarëve janë seanca spiritizmi, ku shpirti i të ikurve vjen në përmjet kujtesës, duke qenë element substancial i saj. Më 2 dhjetor mbushen 18 vjet që shkrimtari i shquar Qamil Buxheli komunikon me të gjallët, qoftë për të verifikuar testamentin e tij letrar, qoftë për të parë atë që nuk mundi ta shihte në të gjallë. Kjo është një e vërtetë që u përket shkrimtarëve të vërtetë. Vdekëtarët e rëndomtë, po të perifrazonim Homerin, nuk mund të luajnë rolin e pasvdekjes. Vdektarët e pazakontë si Qamil Buxheli patjetër mund ta luajnë.

Të shkruash për Qamil Buxhelin është një sipërmarrje e vështirë dhe me risk, pasi pesha specifike e tij është e madhe. Qamil Buxheli është një nga shkrimtarët më të mirë shqiptarë, vepra e të cilit, ndonëse e shkruar në shekullin e XX-të, ka fituar vlera të përjetshme në historinë e letërsisë shqipe. Prodhimi letrar i Qamil Buxhelit është i madh. Krijimtaria e tij letrare është shumë e hershme dhe shumëdimensionale, në aspektin e gjinive letrare. Ai ka dhënë kontribut në të gjitha gjinitë letrare, në epikë, humor e satirë, lirikë, dramatikë e publicistikë. Qamil Buxheli është mjeshtër i fjalës së shkruar, por është edhe nxitës për të parë dritën në fytyrën e njëri – tjetrit. Ky shkrimtar përherë mëton të na kumtojë se të keqen e kemi në mesin tonë. Vepra e tij, po të lexohet me kujdes, na tregon rrugën, por jo me patetizëm e partishmëri.

“Buxheli përfaqësonte shtyllën më solide të satirës në gjysmën e dytë të shekullit që shkoi. Nga një anëtar potencial për Byronë Politike, ai shkelmoi të gjitha ambiciet komuniste dhe iu fal shkrimtarisë të humorit, asaj zeje shpesh të përbuzur, por të shëndetshme që mban gjallë prushin e jetës”, shkruan shkruan regjisori dhe dramaturgu i shquar Pë llumb Kulla. (P. Kulla: Një shkrimtar si Qamil Buxheli, Gazeta Tema 19 janar 2024).

Kundruar sipas veprimtarisë letrare mund të themi se personaliteti letar i Qamil Buxhelit është ndërtuar në tri periudha. Pra Buxheli është krijues i tri periudhave letrare historike, apo i tri sistemeve politikë, historikë e socialë, dhe të githë sistemeve u ka qëndruar stoik. “Qamili u lind më 8 shkurt 1924 në Pandalejmon, një fshat ky piktoresk majë kodre, me Butrintin në horizont, që të ngjan si një lloj porte për të hyrë pastaj në gjerdanin e universit të Çamërisë, të shtrirë mes malit e detit, me shumë fshatra e qytete, që vazhdojnë me bukuri të rrallë, deri tutje në Artë e Prevezë, përkëtej e matanë kufirit politik të Shqipërisë. Kjo trevë e bekuar për nga natyra, e begatë, me histori lokale dhe kombëtare, ishte vendlindja biologjike, por edhe tërheqja e fortë shpirtërore, që nuk njohu mbarim për shkrimtarin, ku e lidhnin kujtimet e të gjallëve dhe të ikurve, gëzimet dhe dramat, endërrat dhe zhgënjimet”…, shkruan Prof. Ymer Çiraku. (Y. Çiraku, gazeta Dita, 29 janar 2024: Shkrimtari i shquar humorist Qamil Buxheli)

Fillimisht Buxheli mendonte se ishte një politikan, një reformator social, që u radhit në luftë në moshë rinore, së bashku me vëllezërit dhe motrat e tij. U angazhua si pjesë e rinisë komuniste në jetën politike të kohës gjatë shkurtit 1942 – prill 1943. Më 16 prill doli partizan, ndërsa në korrik 1944 ishte komisar politik i Çetës së Rinisë, prefektura Gjirokastër. Sekretar organizativ i Komitetit Qarkor të Rinisë Komuniste Gjirokastër 1944-1945, anëtar e sekretar i parë i Komitetit Qendror të Rinisë Komuniste etj. Po në atë vit, 1944, plagoset në një pritë nga zervistët grekë. Ndërsa në vitin 1947 e përjashtuan nga PPSH.

Që në luftë Buxheli nisi të shkruante vjersha, por edhe përralla, të cilat vetë autori i kujtonte me nostalgji. Qysh në vjershat dhe elegjitë e para u dukën shkëndijat e talentit që po vinte, një talent jo si të tjerët. Fatet e shokëve të tij të luftës ishin të jashtëzakonshme, të pabesueshme. Lufta ishte “Ferrparajsa” e Qamil Buxhelit, që do t’i jepte brumin për shumë vepra.

Në vitet e hershme të rinisë, kur ishte 18 vjeç, si pjesëmarrës i betejave të Mezhgoranit, ka shkruar poezi me figuracion të pasur, siç është ajo kushtuar Asim Zenelit (korrik 1943), e cila u bë këngë me titull “Një zë po del nga Gryk’e Mezhgoranit”, dhe “Kënga e Ali Demit” (1944).

Me një jetë jo egoiste dhe të pastër, në vitet pas çlirimit të vendit, Q. Buxheli ishte i gatshëm për të sakrifikuar në rrugën e letërsisë, duke hequr dorë nga politika. Në vitin 1955 shkoi për studime letrare në Moskë, të cilat i përfundoi në Institutin e Lartë Letrar “Maksim Gorki” në vitin 1960. Gjatë studimeve në “Gorki”, megjithë sprovat e sukseshmë në publicistikë, ai po rendëte i dalldisur drejt satirës dhe humorit. Pas kthimit në Shqipëri në vitet e para merret me publicistikë si redaktor i “Zërit të Popullit”, kryeredaktor i “Zërit të Rinisë”, kryeredaktor i revistës “Ylli”. Nuk i interesonin postet shtetërore e politike.

“Punët e politikës janë si ato të femrave. Femra ose të jepet shpejt, ose merret nëpër këmbë, ose braktiset po aq shpejt”, do të shkruante Buxheli pak vite më vonë. Xhorxh Oruelli ka thënë se: “një shkrimtar s’mund të jetë anëtar besnik i një partie politike”. Buxheli nuk mund të bëhej një funksionar i lartë regjimi. Ishte tjetër brume. Tjetër materie. Ishte në lidhje dashurie me fantazinë, me trillin, ishte dashuruar me letërsinë deri në vdekje. Tallej me gënjeshtrën dhe ngadhënjeu mbi të me buzëqeshjen e tij. Po të perifrazonim akademikun dhe filozofin e shquar italian Umberto Eko (1932-2016), mund të shpreheshim se: “Arti i tij kishte pushtetin për ta bërë të dashur shëmtinë”. Prof. Ymer Çiraku, shkruan: “Q. Buxheli bën pjesë ndër ata intelektualë, i cili, mes karrierës zyrtare (që e kishte të ofruar në nivelet më të larta të kohës) dhe misionit letrar, pa mëdyshje, iu përkushtua tërësisht këtij të fundit, i cili, dihet se aso kohe, përcillej edhe me mjaft konseguenca, po të kemi parasysh se çdo shkrimtari i kërkohej ta realizonte veprën e tij sipas klisheve të realizmit socialist. Madje në letërsi, ai iu përkushtua specifikisht zhanrit të humorit dhe satirës, që përbën një vështirësi më vete suplementare.”

Krijimtaria letrare e Buxhelit pas luftës fillon me një vëllim përshtypjsh udhëtimi, “Në Kinën e popullit” (1949). Por fantazia e tij nuk kishte cak. Pasi kish kaluar provat tragjike të jetës, epizmin e luftës, hipokrizinë e idealeve e doktrinave, ju afrua portave të rënda të satirës dhe humorit me natyrshmëri dhe sinqeritet, duke shpërfillur peshën e rrezikut. Në vitin 1960 mbrojti diplomën me romanin “Kali i mbretit dhe kalorës të rinj”, i cili u botua me rekomandim të Komisionit Shtetëror të provimeve.

“Kali i mbretit dhe kalorës të rinj”, kjo vepër e rinisë së hershme të autorit, që vezullon me një bukuri të tejdukshme, ishte preludi i asaj që do të vinte më pas. “S’ka nevojë të pish tërë fuçinë që të marrësh vesh se ç’verë është” – shkruan autori. “Kali i mbretit dhe kalorës të rinj” është konsideruar si portret i jashtëzakonshëm real i jetës provinciale shqiptare, vulgaritetit dhe madhështisë boshe, si satirë e pamëshirshme e zyrtarëve mehmurë, të korruptuar e mendjeshkurtër të një province, duke i gërshetuar me ngjyrime sa apokaliptike aq dhe absurde. “- Ç’zanat ke? -Tani partizan. Bam këtu, e bam atje…”. Studiuesi i njohur prof. Josif Papagjoni, shkruan: “Mbaj mend se kur kam lexuar librin e tij me tregime “Një ndodhi në plazh”, (1962) apo novelën tjetër “Komandanti dhe ushtari”, (1968), qeshja me vete rrugëve si budalla, kaq të forta ishin mbresat e ndodhive dhe personazheve të tij në atë plazh ku shkonin mijëra vetë, të veshur e të zhveshur (sigurisht plazhi i Durrësit). Një galeri e vërtetë karakteresh, ku humori lëvizte aq bukur në shpengimin e vet, te fjalët dhe dialogët humoristikë, te situatat e krijuara, me njerëz nopranë e të çuditshëm, snobë dhe të paditur, zyrtarë me huqe e katundarë me një thes turpesh e paragjykimesh. I gjithë ky vëllim ka në thep të hostenit një shoqëri dhe një Shqipëri që ecte jo pa vështirësi në rrugën e kulturimit të saj, një Shqipëri ende e vjetër, ende fshatarake, ende nën trysninë e normave mesjetare të trashëgueshme”. (Josif Papagjoni : Qamil Buxheli, më e bukura mendje e humorit, Ex libris, 29 janar 2024).

Më vonë pasuan veprat: “Tregime humoristike”, 1962, “Varka e të dymbëdhjetëve” (1964),“Rrugë të tërthorta”, dramë 1966, “Komandanti dhe ushtari”, novelë 1968, “Stafeta e kuqe”, 1969, “Faraonë dhe firaunë”, tregime humoristike, 1969, “Dueli”, dramë 1963, “Kur qesh tërë qyteti”, roman humoristik, 1970, “ I pazëvëndësueshmi”, komedi, 1972, “Pjesë të zgjedhura”, 1972, “Karriera e zotit Maksut”, roman satirik, “Kameleoni në hall”, 1978, “Perënditë bien nga fiku”, 1979, “Abeli, unë dhe Paganini”, Satirë humor 1984, “Maratona e vdekjes”, roman 1983, “Dostojevsk nuk kemi, idiotë sa të duash”, 1997. “Nusja nga Europa”, 2002. “Amanetet e Kasandrës”(2004).

Buxheli qëndroi në xhunglën e realizmit socialist si një martir, si Humori i tij ishte kurora e artë, e praruar, rrezatuese, e epokës së hirtë, me vulgaritetin dhe skamjen e përditshme, të zhytura në hipertrofi kronike.

Duket sikur krijimtaria, gjith jeta e tij, është një betejë për fjalën e lirë. Ai nuk jetoi për opinionin e tjerëve, ndryshe do ishte i vdekur përjetësisht dhe askush nuk do kujtohej për të. Buxheli në asnjë rast nuk i ndrydhi apo kontrolloi ndjenjat dhe fantazinë e tij, duke i lënë të zhvilloheshin të lira në tekat e tyre. Me veprat e tij ai u jepte njerëzve një shpresë…Lum ai që kishte gjith ata armiq, se ndryshe nuk mund ta dimë a do ta kuptonte vlerën e vetes. Buxheli ishte një antikonformist i lindur, i dhembshur, njerëzor, i thjeshtë. Tallej me euforinë, krenarinë boshe dhe fodullëkun e zyrtarëve të çdo rrangu. Nuk kishte asnjë detyrim për të qenë konformist e lajkatar i regjimit.

Buxheli erdhi me furi si një shkrimtar novator, atipik, i kulturuar, sqimatar dhe popullor, dhe kurrë nuk u përpoq të bënte moral me krijimet e tij. Nuk i ndau kurrë idetë nga vlerat, duke sjellë një formë mendore të veprimit. Të gjitha mjetet letrare i vuri në punë me nikoqirllëk në laboratorin krijues, me një pikëpamje të qartë mbi vendin e tij midis vlerave modeste të letërsisë. E vuri talentin e tij në shërbim të morfologjisë shoqërore, të aspekteve të jetës shoqërore që i kundërviheshin njëri-tjetrit, duke bërë qartë dallimin mes subjektit dhe objektit.

Në humorin dhe satirën e Buxhelit miti ia ka dorëzuar armët arsyes dhe kjo ngjarje do të shënonte fillimin e letërsisë moderne satirike në Shqipëri, duke e futur individin brenda botës shoqërore ku jetonte.

“Ai ishte vërtet një figurë e pazakontë e humorit dhe satirës, më i miri prej nesh – tregonte Dritëro Agolli – një vesvesli i pashoq që gjithmonë hapte telashe. Me një stil të shkëlqyer sfidant e përbuzës, ironik deri në sarkazëm, polemist i pashoq, sarkazma e tij ishte një dush i ftohtë për regjimin, kundër cinizmit të gjyqtarëve dhe burokracisë shtetërore. Ai kishte një tallje therëse, plagosëse, që të trulloste duke qeshur”.

Përtej euforisë dhe vetëlëvdatave, me të cilat merreshin një aradhë e tërë shkrimtarësh shqiptarë, Buxheli vërejti një tjetër realitet të trishtë, dhe iu qas me ndjeshmëri e dhimbje, si rrallëkush deri atherë. Iu qas me idealizëm, për të rregulluar diçka, jo me mburrje e poza e ndjenjë madhështie.

Ai popullonte me personazhe tronditës hapësirën e humorit dhe satirës, me një guxim prej të marri, sa shpesh njerëzve të udhëheqjes u ngriheshin leshrat e kokës përpjetë. Personazhet e tij ishin magjepsës, të çuditshëm. Sa realistë, aq dhe groteskë, të gdhendura nga një dorë mjeshtri. Ai krijoi mitin e njeriut të veçantë shqiptar, duke ndriçuar anë të ndryshme të karakterit të tij.

I bindur dhe i ndërgjegjshëm për artin e tij, Qamil Buxheli nuk u bë kurrë një shkrimtar i parapëlqyer i regjimit. Talenti nuk e lejonte të bëhej një “guru” i socrealizmit, megjithëse mori goditjet e para. Satira e ka një mënyrë për t’i vënë përdoruesit e saj në skajin e politikës, shpeshherë në pozita të rrezikshme, për të mos thënë kërcënuese për jetën.

Kësisoj Buxheli ka jetuar gjithmonë në pragun e rreziqeve. Në pushtetin komunist kontrollohej çdo veprimtari shoqërore, e në veçanti aktivitet e shkrimtarëve dhe intelektualëve, sepse ata përbënin rrezikun më të madh për sistemin socialist.

Satira , në një mënyrë ose në një mënyrë tjetër, do ta vinte përdoruesit e saj Qamil Buxhelin, shpeshherë në pozita të rrezikshme, për të mos thënë kërcënuese për jetën.

“Pushteti totalitar në filozofinë e vet, e refuzonte oponencën, ose e pranonte atë vetëm si lustër demagogjike dhe të orientuar. Vitet që erdhën më pas, treguan pikërisht se shkrimtari, pati jo pak konseguenca, që u shfaqën me heqje veprash të tij nga qarkullimi, me kritika në forumet e larta partiake të kohës, me shkarkime nga funksione zyrtare, e deri dy herë largime nga vendbanimi në Tiranë”, shkruan Prof. Ymer Çiraku .

Në ndeshjen shekullore mes satiristëve dhe politikës amorale, dihet se kush fiton. Në komunizëm ironitë nuk janë të lehta. Njerëzit e klikës elitare komuniste (të njohur për mungesë humori) nuk e duronin dot talljen me fenomenet që vetë ata i kishin prodhuar.

Lloji i satirës buxheliane në një Shqipëri distopike dhe të dhunshme, ku ironitë dhe sarkazmat nuk ishin të lehta, padyshim do i zemëronte autokratët politikë, por duhet thënë se është fat që mbeti gjallë e shëndosh e mirë.

Megjithëse ai u përpoq që ta shmangte censurën, duke gjetur mënyra indirekte për të kritikuar fenomenet sociale, politikën dhe shoqërinë shqiptare, rrallë ia doli, pasi stili i tij ishte eksperimental dhe absurd.

Buxheli krijoi kundërshtarë shumë të mëdhenj, por megjithatë ai vazhdoi të shkruante. Askush nuk e merrte me mend se ky shkrimtar i zakonshëm, me një qësëndi të ngecur në cepin e buzës, do të zinte vend nderi në letërsinë shqipe, kur horizonti i letërsisë ishte mjaft i vrenjtur. Diktatura mund ta kishte futur edhe në burg, por nuk e bëri këtë gabim, se do do të rezultonte fatal karshi opinionit publik, për një shkrimtar kaq popullor e të dashur. Kësisoj diktatura zgjodhi t’i heqë kurajon krijuese.

Por u gabuan. Buxhelit nuk ia hoqën dot nga koka kurorën si patriark i humorit dhe satirës shqiptare. Ai kishte llogaritur çdo gjë. Edhe sikur të ishte në rrethin e fundit të Ferrit. Gjersa e lanë gjallë ai do të jetonte, bashkë me krijimtarinë e tij.

Qamili ishte një nga shkrimtarët e lënë në hije që nuk pushoi kurrë së shkruari dhe ëndërruari. Pikërisht te ëndërrimi ishte liria e tij. Kështu përsosi stilin e tij të bukur, pasuroi gjuhën, duke bërë një letërsi të një lloji tjetër, sa hijerëndë, aq dhe të bukur e të hijshme, duke i dhënë risi e dimension të ri klimës letrare të kohës. Shkrimtari Vangjush Saro, i cili e ka njohur mirë këtë realitet, shprehet: “Buxheli ishte Gjenerali i humorit shqiptar, megjithëse u përpoqin t’i hiqnin gradat. Të flasësh për humorin dhe satirën shqiptare nuk ka se si të mos përmendësh yllin e satirës shqiptare në disa dhjetëvjeçarë, Qamil Buxhelin. Vlera e krijuesve të humorit qëndron te mbajtja gjallë e flakës së revoltës, që mbron moralin përmes satirës…”

Krijimtaria e Qamil Buxhelit ishte evropiane dhe homogjene. Ai ishte vendimmarrës në fatin e letërsisë që do të krijonte. Zot i vlerave të tij letrare, pavarësisht nga furtunat ideologjike që u ngritën para tij. Punonte ditë e natë për të gdhendur karakteristikat e personazheve të tij, me seriozitet e përkushtim, i lirë dhe shkumëzues, pavarësisht nga kritikat e mediokërve anonimë.

E gjith jeta e tij ka qenë një dedikim i plotë ndaj letërsisë dhe së vërtetës. Ishte shembulli i shkrimtarit që sakrifikoi gjith jetën për të modernizuar humorin shqiptar dhe për t’i dhënë atij një dimension tjetër, si dhe për të ndihmuar shoqërinë shqiptare të gjente udhën e lartësimit shpirtëror dhe ringritjen morale.

Buxheli ka ndjekur me vëmendje të gjitha lëvizjet dhe ndryshimet sociale shqiptare të kohës së tij, duke zbuluar elementet universale të shoqërisë, e prandaj, vepra e tij u flet edhe lexuesëve të sotëm si një e dhënë faktike. Në ditët e sotme shkruhet shumë pak letërsi e zejes së humorit e satirës. Edhe ajo që shkruhet është e një cilësie mjaft të dobët. Po të perifrazonim veprën e Buxhelit “Dostojevsk nuk kemi, idiotë sa të duash” (Tiranë , 1997), mund të shpreheshim: Buxhelë nuk kemi, humoristë sa të duash!

NJË JETË NË SHERBIM TË ATDHEUT E KOMBIN SHQIPTARË,KUSHTUAR – DËSHMORIT ATDHEUT – HAJREDIN RAKIP FRATARI

by

(Mbresa rreth librit, “Akademia e Fisnikve”, të autorit Pajtim Sejdinaj)

Nga: Hysen S. Dizdari
Studjues i Historisë dhe Filatelisë // Tiranë me, 25 Nentor 2024

NË KUJTIM TË 112 VJETORIT SHPALLJES PAMVARSISË
– 28 NENTOR 1912 – 28 NENTOR 2024

NË KUJTIM TË 581 TË NGRITJES FLAMURIT KOMBËTAR SHQIPTAR NGA SKËNDEBEU NË KALAN E KRUJËS – 28 NENTOR 1443 – 28 NENTOR 2024

Hajredin Rakip Fratari, lindi në fshatin, Fratar të Mallakastrës, në vitin 1880, në një familje patriotike e atdhetare.Ai u shqua që në moshë të re, për veprimtari patriotike dhe ishte një ndër bashkëpunëtorët e ngushtë të patriotit Ismail Qemalit. Familja e Hajredin Rakip Fratarit është ndër familjet më fisnike dhe më atdhetare e krahinës së Mallakastrës dhe të gjithë Shqipërisë.
Në parthenjen e librit, “ Akademia e Fisnikve”, të autorit Pajtim Sejdinaj, mbesa e Hajredin Fratarit, Dr.Iris Halilaj në faqen 3, shkruan:

“ Unë i takoj një brezi që jetojë, në komunizëm dhe u rrit duke njohur prindërit apo gjyshërit e munguar nëpërmjet rrëfimeve të familjarve…Neve më së shumti për stërgjyshërit dhe gjyshërirt na rrëfente gjyshja. Ajo thoshte se stërgjyshi, domethënë vjehrri i saj, Hajredin Fratari, firmëtari Pamvarsisë dhe dëshmori i saj, kishte qenë hero që kishte dhënë jeten për atdhe, mandej, edhe kishte hapur shkollën e parë shqipe në Mallakastër.”

Hajredin R. Fratari, përfundoi studimet e larta në Universitetin e Stambollit .Në viteve 1906, hapi e shkollën parë shqipe në Mallakaster. Në maj të vitit 1914, për veprimtarin e tij atdhetare e patriotike, ai vritet pabesisht nga rebelët pro turq të kryengritjes së Haxhi Qamilit. Ja si e përshkruan, momentin e pushkatimit të patriotit e atdhetarit, Hajredin Rakip Fratari, autori i librit: “ Akademia e Fisnikve”, Pajtim Sejdinaj,në një shkrim të tij me daten, 24.04.2024 në gazeten “Dielli”: “Përpara se ta qëllonin Korifeu u drejtohet të 12 mercenarëve haxhiqamilsa : “Ju nuk shikoni dot në këtë errësirë, por do të gdhijë dita dhe gjaku im, së bashku me diellin , do t’ju çelë sytë dhe do t’ju japë dritë fëmijve tuaj të pafajshëm’ ! Ai ishte vëtëm 35 -vjeç dhe la pas gruan e re me dy djem te veçkël, Skënderin dhe Raufin. Por ai la edhe një emër të madh, i qoftë shpirti falë ,se kush vdes për Atdhe është gjithmonë gjallë ”. Në vitin 1928 Mbretëria Shqiptare e shpalli Hajredin Fratarin “Dëshmor të Kombit”. Me dekret nr. 3570 dt. 26.11.2002, ai është dekoruar nga Presidenti i Republikës me Medaljen e Artë të Shqiponjës. Në vitin 2003,me vendim nr. 9 dt. 20.05.2003, Këshilli i Ministrave e ka shpallur “Dëshmor i Atdheut”.

Populli i Mallakastres i këndonë:

Në Fratar një derë e mirë
Lindi djalë Hajredinë!
Havako nënë me derte
Ç’djalë përkunde në djepe
Hajredinë, trimin e rrallë
Që çeli shkollën e parë
Kur lindi u tund konaku
Krisi pushka tek oxhaku!

Gjyshja e tij nga babai, Sabire Fratari, ka qenë mbesa e poetit kombëtar, Naim Frashëri, i cili ka shkruar dhe lanë trazhgim ,Kombit Shqiptarë, poemen e tij të famshme: “Skënderbeu”.Ajo ka mbaruar studimet në Shkollën ”Robert College”, në Stamboll, Turqi.
Djali i tij, Rauf Hajredin Fratari, gjatë viteve 1923-1927 ka mbaruar Shkollën e Mesme Ushtarake në Modena të Italisë. Gjatë viteve 1929-1933, ai vazhdon studimet në Romë në Akademinë Mbretërore në degën e Kavalerisë me rezultate të larta. Nga viti 1935-1939, ai ka qenë ushtarak i lartë me gradën “Major”, pranë Gardës Mbretërore të Zogut. Ai ka qenë delegat në Konferencën e Pezës, në shtator të vitit 1942 si dhe delegat në Konferencën e Mukjes, në shtator të vitit 1943.Pas mos marrveshjeve të Mukjes, për të shpëtuar nga hakmarrja e rregjimit komunistë, Raufi u largua nga Shqipëria së bashku me shumë eksponentë të Ballit dhe të Legalitetit dhe u vendos në Itali duke lënë në Shqipëri gruan së bashku me të dy fëmijët e vegjël 2 dhe 4 vjeç, Hajredin Fratarin e Sabrie Fratarin. Në vitin 1951, ai fitoi azilin politik dhe emigroi në SHBA, dhe në vitin,1953, ai mori nënshtetësinë amerikane.
Ja si jep, përshkruan, sagen e përsekutimin nga rregjimi komunist, të familjarave të patriotit, Rauf Fratari, djali i dëshmorit, Atdheut, Hajredin Rakip Fratari, autori i librit: “ Akademia e Fisnikve”, Pajtim Sejdinaj në faqen-29:

“Rauf Hajredin Fratari, nacionalisti që gjithë jetën punojë për kombin, udhëheqes i formacionit luftark kundër fashizmit.
Atë e bënë: “Armik të popullit” në “Emer të popullit”. Arritën deri atje sa marën “hak” te ndërtesa e shtëpisë deri sa e rrënuan. Mësjetoren e parë ( e vitit 1906) e kthyen në haur (depo të grumbullimit të drëthëravë”.) I hoqën të gjitha reliket (që ishin ruajtur me fanatizëm nga pinjollët e Hajredin Rakip Fratarit), vetem e vetem se Hajredini isht i ati i Raufit. Familja e Raufit u internua, të birin (Hajredin Fratarin) e futen në burg.Farëfsin e humben si “sopata pa bisht” dhe Raufin e përndoqën deri sa e vranë në vitin 1973.” Me triumfin e demokracisë pas vitit 1991, doli në dritën e diellit ,puna dhe vepra e tij atdhetare e pariotike dhe mori vlersimet e merituera nga populli shqiptarë, e organet shtetërore.
Me dekret nr. 893 dt. 21.07.1994, Rauf Hajredin Fratari dekorohet nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë me Medaljen “Pishtar i Demokracisë”, me motivacionin “Intelektual dhe luftëtar i shquar për çështjen kombëtare”.

Djali i Raufit, Inxh. Hajredin Rauf Fratari u persekutue dhe u burgos nga rregjimi komunist.Me triumfin e demokracisë , duke qenë Inxh.Ndertimi hapi firmën e tij në fushën e ndërtimit dhe sot është një nga biznesmenët më të suksesshëm dhë më serjozë në fushën e ndërtimin në të gjithë Shqipëri. Me fitoren e demokracisë, Hajredin Fratari, vazhdoi të ruaj traditat e fsinikërisë të kësaj familje patriotike e ardhetare, që me plotë të drejtë biografi i kësaj familje, studjuesi Pajtim Sejdinaj e ka titulluar biografin e kësaj familje patriotike: “ Akademia e Fisnikve”, sepse fisnikërinë e kanë virtytë dhe e kanë trazhguar brez pas brezi. Gjatë viteve 1998-1999, të luftës për çlirimin e Kosovës, ai ka ndihmuar dhe strehuar 312 kosovarë në apartamentet e tij duke i furnizuar vetë ai me ushqime dhe veshmbathje dhe çdo gjë të domosdoshme për jetesë.

PERSHENDETI TË GJITHË SHQIPTARËT, KUDO NËPËR BOTË ME NJË POROSI TË SKËNDERBEUT, PËR SHQIPTARËT TË SHKRUAR NGA POETI KOMBËTAR, NAIM FRASHËRI NË POEMËN “SKENDERBEU”:

POROSIA E SKËNDERBEUT PËR SHQIPTARËT:
O vëllezër shqipëtarë,
Ju të jeni të bashkuar,
Që të jeni të nderuar’
Mos e lini trimërinë
Dhe bashkimnë në mes tuaj,
Jini të gjithë Shqipëtarë
Kini mëmë Shqipërinë,
Jini një fis e një farë,
E besoni Perëndinë,
Mëmëdhenë ta shpëtoni,
Përpiqi ditë dhe natë
Kurrë mos u frikësoni
Që të jeni të shpëtuar,
E të kini gjithë ç`doni
Mos e humbisni lirinë
Po të doni mirësinë.
Naim Frashëri
Pjesë nga poema: “Histori e Skënderbeut”.

ROMANI I PARË REALIST I LETËRSISË SHQIPE

by

Thanas L. GJIKA/

(Vlerësim për romnin Doktor Gjilpera… të Faik Konicës. Ribotohet me rastin e 100-vjetorit të botimit në gazetën “Dielli”). 

Faik Konica, ky personalitet i shumanshëm i kulturës shqiptare përveç morisë së madhe të artikujve, analizave, polemikave, eseve, skicave, përshkrimeve, portreteve, poezive dhe përkthimeve në poezi e prozë, ka shkruar e botuar në shqip dhe një roman me titull Doktor Gjëlpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurasit (më tej Doktor Gjëlpëra…). Me aq sa e njohim krijimtarinë letrare të Konicës deri sot, ky roman përbën veprën e tij më të gjatë e më të rëndësishme artistike në gjuhën shqipe. Themi me aq sa e njohim krijimtarinë letrare të Konicës në gjuhën shqipe, sepse vepra e tij letrare në gjuhën frënge, pas zbulimit prej studjuesit Fotaq Andrea të dy romaneve të panjohur të këtij autori në frëngjisht, do të marrë dimensione e tregues të tjerë. 

Në vitin 1995 botova në gazetën Rilindja të Prishtinës që botohej në Tiranë shqetësimin se Faik Konica kishte rrezik të mbetej pak i njohur dhe se duheshin bërë sa më parë kërkime në fondet e kishës së Shën Gjergjit, Boston MA, si dhe kudo tjetër ku mund të ruheshin fondet e dorëshkrimeve të tij. Mirëpo deri më sot, studjues të F. Konicës si Ilir Konomi dhe Agron Alibali, që jetojnë në SHBA,  pas kërkimeve që kanë bërë në fondet e Kishës Shën Gjergji dhe në fondet e shoqërisë Vatra, nuk kanë gjetur dorëshkrime ose vepra të botuara të Konicës të panjohura deri sot. Një vend tjetër ku duhen bërë kërkime për trashëgiminë e veprave dhe dorëshkrimeve koniciane është dhe  Departamenti i Gjuhëve dhe Letërsive Sllave të Universitetit të Chikago-s, ku z-nja Sara Panariti dërgoi fondet e bashkëshortit të saj, Qerim Panariti, i cili ruante dhe fonde koniciane. 

Në gjenjen e sotme të studimeve dhe kërkimeve për trashëgiminë letrare të Konicës në gjuhën shqipe, nuk ka ende gjë të re për katër vepra në dorëshkrim që ky autor pati njoftuar se donte të botonte te gazeta  Dielli e vitit 1923. Titujt dhe disa të dhëna për këto katër vepra janë:

1. Kondili i kuq, një përmbledhje me shkrime të shkurtëra në prozë. 

2. Mustaqet, komedi me një akt.

3. Tryeza e fshirë – një përrallë sociale dhe filozofike, e cila kuptohet se ka qenë një vepër e gjatë në prozë, ashtu si Doktor Gjëlpëra…

4. Themelet e gjuhës shqipe, një studim sintezë i F. Konicës në fushën e gjuhës shqipe. Për këtë vepër nuk jam i qartë nëse autori e kishte përfunduar në  8 mars 1924, kur dha njoftimin në gazetën Dielli, apo po vijonte ta shkruante dhe do ta përfundonte kur vatranët t’i jepnin paret për ta botuar.

* * *

Romanin Doktor Gjëlpëra… Konica e  botoi si nënfletë letrare të ndarë në 21 pjesë në gazetën  Dielli nga 16 gushti deri 25 dhjetor të vitit 1924. Sqarimin se kur e shkroi autori këtë vepër dhe a ishte ajo një vepër e mbaruar kur filloi të botohej, apo po hartohej gjatë botimit të pjesëve, mund ta nxjerr prej shënimit që ka botuar editori i gazetës Dielli më datën 29 korrik 1924, para se të fillonte botimin:

Doktor Gjëlpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurasit.

Me titullin e mësipërm Faik Konica, tre muaj më parë, shkruajti një përrallë të cilën pastaj nuk e pa të nevojshme ta botojë. Disa vatranë që e panë e këshilluan përsëri e përsëri ta japë në shtyp. Zoti Konica vendosi t’u bëjë qejfin atyre vatranëve dhe do të nisë ta botojë përrallën në numër të afërm të Diellit.

Duke ditur se editor i gazetës Dielli për numërat 1661-1818 ishte Bahri Omari, ky shënim kuptohet se është formuluar prej tij dhe se ai ishte një nga ata vatranët që e kishin lexuar krejt veprën dhe e kishin këshilluar disa herë autorin që ta botonte atë. Editori i gazetës na njofton se Konica e kishte shkruar tre muaj më parë, pra që në fund të prillit, ose fillim të majit 1924.    

Për nga lloji letrar kjo vepër i përket prozës së gjatë, konkretisht gjinisë së romanit. Për nga ngjarjet që pasqyron, në se ato janë ngjarje të jetuara apo të krijuara prej fantazisë së autorit, kjo vepër i përket veprave fiction, pra veprave me ngjarje të krijuara prej fantazisë së autorit. F. Konica dhe Bahri Omari duke e quajtur përrallë veprën Doktor Gjëlpëra… nënkuptonin karakterin fiction të saj. 

Për nga problematika dhe karakteri i trajtimit të problemeve, ky roman i përket veprave social satirike. Për nga metoda krijuese, pra për nga mënyra se si i thurr autori e si i rrëfen ngjarjet dhe si i krijon personazhet, kjo vepër i përket metodës së realizmit kritik. Me pak fjalë Doktor Gjëlpëra … është një roman realist satirik me problematikë shoqërore. Si i tillë ky roman është vepra e parë e llojit në prozën e gjatë letrare shqipe. 

Mbas vitit 1992 kjo vepër u botua disa herë, por studimet dhe vlerësimet për të ende nuk kanë arritur të japin përcaktime përfundimtare përsa i përket vlerave, vendit dhe rolit që ajo luajti në krijimtarinë e aurotit dhe në procesin e zhvillimit të prozës letrare shqipe. 

Në qendër të veprës Konica ka vënë një shqiptar të ri nga diaspora, djaloshin me emrin Gjëlpëra i cili pasi përfundoi studimet e larta universitare për mjekësi në qytetin Upsala të Suedisë erdhi në atdhe. Me emrin e heroi Konica paralajmëron se ai është një person që do të gërmojë e çpojë për të zbuluar rrënjët (shkaqet) e vrasjes së dy amerikanëve, ngjarje që ndodhi në Mamurras në vitin 1923. Djaloshi erdhi të shërbente si mjek për të ndihmuar në procesin e ringjalljes së atdheut në fillim të viteve 20-të të shek XX.

  Ngjarjet në këtë roman shtjellohen ndryshe nga romanet ku ngjarjet shtjellohen në disa linja të cilat herë takohen e herë largohen nga njëra tjetra dhe ku heroi i veprës herë është i pranishëm herë jo. Në romanin e Konicës ngjarjet nuk shtjellohen në vija lineare. Të gjitha ngjarjet këtu shtjellohen duke e pasur të pranishëm heroin, i cili është gjithnjë në qendër të tyre si katalizator që ndihmon për shtjellimin e ngjarjeve.

Forma e thurrjes së subjektit të këtij romani i ngjan rrathëve koncentrikë që krijohen kur bie një gur në ujë, rrathë që vijnë duke u zmadhuar, por që nuk e ndërpresin njëri tjetrin. Personazhi kryesor duke u ndodhur në qendër të subjektit, pra në qendë të çdo rrethi, ka lidhje me të gjitha ngjarjet, të cilat shtjellohen njëra pas tjetrës pa u ndërthurrur midis tyre. Doktor Gjëlpëra është gjithnjë pjesëmarrës dhe vëzhgues e nxitës i ngjarjeve.

Ky lloj kompozicioni na kujton kompozicionin e romanit Shpirtra të vdekur të shkrimtarit të talentuar rus Nikolla Gogol. Në letërsinë tonë të mëvonshme thurrja e kompozicionit të veprës në formë rrathësh koncentikë u përdor prej shkrimtarit Ismail Kadare në romanin Gjeneral i ushtërisë së vdekur. Në vitin 1963-1964 kur Kadareja hartoi këtë roman, mendojmë se ai nuk e njihte romanin e Konicës dhe forma e njëjtë e ndërtimit kompozicional të dy veprave të tyre ka qenë e rastësishme, që ka buruar thjesht prej përpjekjeve të sejcilit autor në fushë të formës për të gjetur thurrjen më të përshtatshme të kompozicionit të veprës. 

Me këtë vepër Konica u përpoq të demaskonte qeverinë shqiptare të paraqershorit 1924. Në pjesën që u botua si pjesë e fundit nuk ëshë dhënë asnjë sqarim në se vepra do të vijonte, apo mbaroi aty. Duke mos u shënuar në mbarim të pjesës së fundit që u botua më 25 dhjetor 1924 fjala FUND, studjuesit para nesh e kanë quajtur këtë vepër një novelë të pambaruar. Edhe studjuesi Jup Kastrati në monogrsfinë e tij e ka quajtur novelë e pambaruar, e papërfunduar, e pakryer. 

Në pjesët që janë botuar mund të themi se ideja kryesore e romanit është e shpalosur plotësisht: Shqipëria edhe pse është një shtet i pavarur e gjeografikisht në Europë, për nga mentaliteti dhe zhvilimi ekonomik është larg së qeni vend europian. Që të bëhet shtet europian asaj i duhej të kryente transformime të mëdha në mentalitetin e banorëve dhe në zhvillimin e përgjithshëm ekonomik. 

Autori, duke e zgjedhur heroin e veprës midis shqiptarëve të formuar në një universitet me emër të Europës, pra një shqiptar me nivel profesional të nivelit më të mirë europian, do të thotë se populli shqiptar kishte aftësi mendore të barabarta me popujt e tjerë të kontinentit mëmë. Ekzistenca e ndryshimeve të mëdha midis shqiptarëve që jetonin në atdhe dhe evropianëve të tjerë, nuk ishte për faj të tyre. Faji do të binte mbi ta e sidornos mbi drejtuesit e shtetit të tyre në rast se do vijonin të qendronin në atë batak vesesh e sëmundjesh, në atë mentalitet anadollak e atë varfëri të skajshme, të trashëguar nga zgjedha e gjatë osnane.

Mendimi, sipas të cilit, me këtë vepër Konica shprehu mosbesimin e tij të thellë ndaj popullit shqiptar, i cili paraqitet si forcë e paaftë për të marrë rrugën e përparimit, është krejt i gabuar dhe tendencioz. Ky mendim është shprehje e një qëndrimi të politizuar që e paragjykonte Konicën dhe veprën e tij pa u mbështetur në analiza shkencore. Ky vlerësim është ndrequr në botimin e ri të Fjalori Enciklopedik Shqiptar, të vitit 2008.

Përmes vizitës që bën doktor Gjëlpëra në atdhe, autori ka ngritur një varg problemesh jetike të shoqërisë shqiptare të viteve 1921-1924. Ai ka shpalosur veset morale, akraballëkun, korrupsionin, mungesën e higjenës personale, patriarkalizmin, krimin e organizuar, etj, të cilat nënkuptohet se duhen luftuar për të shpëtuar nga gjendja mbytëse.

Rrethi i parë i subjektit zhvillohet në zyrat e doganës në Durrës. Nëpunësit dhe policët e asaj dogane, të cilët janë të parët bashkatdhetarë që takon heroi në truallin shqiptar, i mësojnë atij se që të mbarojë punë i duhet të japë rushfet, që ata e quajnë “dhuratë”. 

Rrethi i dytë i ngjarjeve zhvillohet në Tiranë. Që ditën e parë që doktor Gjëlpëra mbërriti në kryeqytet, e lidhin me shoqërinë e fshehtë “Kamora”, së cilës ai duhej t’i paguante kuotat përkatëse, sepse vetëm kështu mund të lejohej të bënte punën për të cilën kishte ardhur, pra të hapte klinikën mjekësore për t’i shërhyer popullit të tij. 

Rrethi i tretë i ngjarjeve zhvillohet po në Tiranë në kafenenë me emrin Erzeni. Këtu heroi në kontakt me bashkatdhetarë të tjerë, midis të cilëve pa dhe njohu njerëz të palarë, të parruar, fytyrëverdhë, kumarxhinj fytyrëngrysur, spiunë syçakej, politikanë që bisedonin pa takt, të cilët më shumë komunikonin me gjeste sesa me fjalë. Ai njohu dhe kolegë të profesionit të vet, doktor Emrullahun dhe Protagora Dhallën, të cilët ishin përfaqësues të intelegjincës shqiptare filoloturke dhe filogreke. Këta mjekë me diploma të vjetëruara ishin admirues të profesorëve të tyre të dikurshëm. Që kur ishin diplomuar ata nuk kishin lexuar asgjë nga të rejat e shkencës mjekësore, madje dhe nga doktor Gjëlpëra nuk donin të mësonin diçka të re, por vrisnin mendjen si e si ta ruanin klientelën e tyre se mos ua merrte ky mjek i ri me formim bashkëkohor.

Njohja e botës shqiptare zgjerohet më tej në rrethin e katër të kompozicionit, ku doktor Gjëlpëra prezantohet me Ministrin e Brendshëm, me Salembozën. Ky ishte njëherazi dhe kryetari i shoqërisë së fshehtë “Kamora”. Salemboza përfaqëson shtresën më të lartë të nëpunësve shqiptarë anadollakë të para përmbysjes së qershorit 1924. Përkshkrimit të figurës së Salembozës i është kushtuar kujdes i veçantë nga ana e autorit, sepse atë ai do ta shfrytëzojë si kyç për zbërthimin e intrigës së veprës. Figura e këtij ministri injorant, por ambicioz jepet përmes ndërtimit të disa episodeve që autori i trajton përmes satirës e ironisë. 

Ministri i Brendshëm hiqet si njeri me kulturë, i fisëm dhe i denjë për postin e lartë që mbante, në një kohë që autori përshkruan trupin e tij rakitik, gojën me dhëmbë të krimbur që i bien ere të rëndë. Nga ana tjetër ai shpreh dëshirën e tij për t ‘i marrë mysafirit, gjoja si kujtim, orën e xhepit dhe stilografin. Të tilla detaje tregojnë se ky nëpunës i lartë është e kundërta e asaj që pretendon se është. Demaskimi i tij thellohet më tej përmes episodeve qesharake që i krijon autori duke treguar se Salemboza kërkon të dëgjojë për jetën e princërve të Evropës me qëllim që të gjente diçka të ngjashme në veshjet dhe lëvizjet e tyre me të vetat. Sipas tij ngjashmëria e jashtme me ta do ta bënte atë të ndjehej më fisnik. Kur ai mësoni se princi i Suedisë, kur mendonte kishte zakon të kruante lehtë ballin me gishtin tregues të dorës së majtë, e bëri të vetin këtë gjest dhe filloi të kruante në sy të doktor Gjëlpërës ballin e vet, sa herë donte të tregonte se po mendonte, madje këtë lëvizje filloi ta bënte edhe kur ishte mbi kalë.

Po kaq qesharak bëhet ky personazh edhe gjatë vizitës mjekësore që i bëri doktor Gjëlpëra. Si injorant që ishte ai ka turp të zhvishet para doktorit. Atëhere Gjëlpëra i tregoi se princi i Suedisë zhvishej pa drojtje para mjekut të vet dhe Salemboza, i shtyrë nga majmurnëria e vet, nisi t’i zhvishte e t’i flakte rrobat e veta me shpejtësi sa majtas djathtas, pa kuptuar se edhe kështu dëshmonte mungesën e kulturës së tij.

Rrethi i gjashtë i ngjarjeve zhvillohet nga kontakti i doktor Gjëlpërës me Muhedin Again dhe Zylfikar Again, përfaqësues të parisë feudale të kryeqytetit. Antibejllëku i vjetër i Konicës shpërthen këtu përmes përshkrimit të ngjarjeve dhe bisedave, me të cilat ai zbulon injorancën dhe prapambetjen e këtyre pronarëve të mëdhenj tokash. Këta agallarë vlerësohen prej autorit me po atë qëndrim ironik me të cilin ai vlerësoi figurën e Salembozës. 

Muhedin e Zylfikar Agai janë krijuar si përfaqësues tipikë të bejlerëve shqiptarë të lidhur me mentalitetin osman, për nga mënyra e të menduarit, nga mënyra e të jetuarit dhe nga çdo pikëpamje. Dhjetë vjet pas shëmbjes së Perandorisë Osmane, fanatizmi, diallëzitë dhe injoranca e asaj ngrehine të kalhur vijonin të përbënin thelbin e mentalitetit e të jetës së aristokracisë së kryeqytetit shqiptar. Ata janë njerëz pa ideal, njerëz që i kishin kthyer kurrizin qyteterimit europian. Ata nuk mund ta besonin dëshirën e sinqertë të doklor Gjëlpërë për të blerë një copë tokë ku të ndërtonte klinikën e tij e t’i shërbente popullit si mjek. Sipërfaqja e tokës që dëshironte të blinte doktori u dukej shumë e madhe për të ndërtuar vetëm një klinikë me oborr e kopësht. Të nxitur nga psikologjia e tyre e djallëzuar, ata mendojnë se ai po i gënjente, se në atë tokë ai nuk do të ndërtonte një klinikë, por do të hapte puse për të nxjerrë naftë, ose një minierë për të nxjerrë flori. Duke qenë njerëz të djallëzuar e hileqarë, ata në biseda pazari gjithënjë mendonin si e si t’ia hidhnin tjetrit duke e fshehur qëllimin e vërtetë. Për këtë arësye ata nuk mund ta besonin që bashkëbiseduesi po u thoshte të vërtetën, prandaj me fantazinë e tyre sajuan idenë se nëntoka e tyre kishte naftë ose flori dhe blerësi do të pasurohej shumë shpejt prej tokës së tyre. Kështu në mendjen e tyre shpërtheu zilia dhe nuk donin ta përfundonin pazarin…

Konica i paraqit ata edhe më hileqarë e më të prapambetur në marrëdhëniet e tyre familjare. Ai i vë në lojë gjatë përshkrimit të skenës së vizitës mjekësore që i bën doktor Gjëlpëra gruas së sëmurë të Zylfikar Agait. I zoti i shëpisë, bashkëshorti i të sëmurës, nuk mund ta lejonte doktorin që ta vizitonte gruan e tij duke e pasur përpara syve. Ai duhej ta kryente vizitën mjekësore duke qëndronte prapa derës prej ku mund ta pyeste e t’i merrte përgjigjet e saj pa e pasur të sëmurën ballë për ballë.

Mbas përshkrimit të këtyre skenave vepra nuk vijoi të botohej më. Në fund të kësaj pjese nuk u shënua fjala FUND. Lexuesi mbetet i paqartë nëse vepra përfundoi aty, apo do të vijonte edhe me skena të tjera ku mund të përshkruhej dhe vrasja e dy amerikanëve në Mamuras, ngjarje, që u bë nxitja kryesore për hartimin e romanit.

Dëbimi i qeverisë Noli dhe rikthimi më 24 dhjetor 1924 i Ahmet Zogut, ish Ministri i Brendshëm i qeverisë së Xhafer Ypit (1922-1923), duket sikur është shkaku që romani nuk vijoi të botohej më tej. Ahemt Zogu si prototip i ministrit të djallëzuar duket qartë se e kishte frymëzuar Konicën për të krijuar personazhin e Salembozës. Ndërkohë shpallja që bën autori se Salemboza ishte i lidhur me organizatën e fshehtë Kamora, madje se ishte drejtues i fshehtë i saj, nënkupton se autori mendonte se ky ishte nxitësi i vrasjes së dy amerikanëve në Mamuras. Këtë mendim Konica e kishte shprehur në dy artikuj në gazetën Dielli disa javë pasi ndodhi ngjarja. Pra ardhja në pushtet e Ahmet Zogut mund të ishte shkak për mosvijimin e botimit të romanit. Ky ka qenë arsyetimi i studjuesve që e kosideruan veprën si një novelë ose roman të pambaruar. Mendimin se romani Doktor Gjëlpëra… është një vepër e pambaruar e kam pasur edhe unë më 1993.

Mirëpo titulli i veprës Doktor Gjëlpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurasit nënënkupton se autori i kishte vënë vetes detyrë vetëm të zbulonte rrënjët e dramës së Mamurrasit dhe jo ta pasqyronte vetë dramën, pra vrasjen. E parë në këtë drejtim, nuk ka rëndësi sesa ngjarje dhe skena (rrathë koncentrikë) krijon autori për të zbuluar rrënjët e asaj vrasjeje. Ai në çdo ngjarje e skenë që ka sajuar ka sjell fakte e arsyetime që i zbulojnë rrënjët, shkaqet e asaj ngjarjeje. Mbasi janë zbuluar korrupsioni në zyrat e doganës, paaftësia e kuadrove të formuar në kohën e Perandorisë Osmane, korrupsioni i organizuar me Ministirn e Brendshëm në krye të shoqërisë Kamora, dhe mentaliteti i prapambetur i aristokracisë shqiptare që nuk di të bëjë biznes. Nuk ka rëndësi zgjatja e subjektit, sepse edhe deri këtu autori ia ka arritur qëllimit, ai ka zbuluar se ku qëndronin rrënjët e asaj drame. 

Në këtë kuptim romani Doktor Gjëlpëra… mund të konsiderohet një vepër e përfunduar edhe pse autori mund të ketë lënë pa botuar disa skena të tjera që mund t’i kishte të shkruara. Këto skena do të sillnin dhe disa plotësime të mëtejshme, por jo zgjidhjen e problemit, sepse zgjidhja e problemit është dhënë në mënyrë të kuptueshme edhe me skenat që janë përshkruar deri këtu. 

Faik Konica edhe pse ishte larguar nga atdheu në moshë shumë të re dhe ishte kthyer e kishte jetuar në Durrës vetëm disa muaj gjatë viteve 1913-1914, mundi që me talentin e tij të fuqishëm ta rikrijonte jetën patriarkale e të prapambetur shqiptare shumë më mirë se shkrimtarët që kishin jetuar aty me dhjetra vjet. Thellësia e autopsisë që Faik Konica i bëri shoqërisë shqiptare në këtë roman më shtyn ta quaj pararendës të Migjenit.

Romani Doktor Gjëlpëra… është shembull i qartë që tregon se shkrimtarit për të krijuar një vepër letrare me vlera artistike, ku pasqyrohet jeta me vërtetësi e realizëm, i duhet në radhë të parë talenti i fuqishëm dhe fantazia krijuese dhe jo njohja faktologjike që vjen nga të jetuarit afër me ngjarjet dhe faktet. Ky roman e hedh poshtë mendimin e teoricienëve të realizmit socialist, sipas të cilëve shkrimtarët duhej të jetonin gju më gju me popullin për të krijuar vepra të realizuara artistikisht.

Nuk ka asnjë dyshim se ky roman i Konicës për nga vlerat  ideo-artistike është vepra më e realizuar midis veprave romanore të shkruara e të botuara në letërsinë shqipe deri në vitin 1944. Këto vlera qëndrojnë në demaskimin e mentalitetit anadollak, luftë e cila nuk bëhet përmes lotëve e keqardhjes si në veprat sentimentaliste, as përmes entusiazmit e patosit të ngritur emocional si në veprat romantike, por përmes riprodhimit të jetës me realizëm duke vënë gishtin në plagët e shoqërisë shqiptare e cila meritonte një jetë më të mirë.

Konica romancier po tregonte, se ashtu si kishte bërë si publicist, e donte popullin dhe atdheun e vet, jo duke e hymnizuar të kaluarën dhe natyrën shqiptare, por duke treguar të vërtetën mbi gjendjen reale, duke e kritikuar këtë gjendje për ta ndrequr atë. Për nga realizimi i formës artistike ky krijues i talentuar arriti t’i jepte letërsisë sonë një vepër me thurrje të re kompozicionale. Ai e krijoi romanin e vet përmes kontrastit ku vendosi ballë për ballë dy botë krejt të kundërta: doktor Gjëlpëra që pëfaqëson shqiptarin e europianizuar, dhe moria e nëpunësve nga më të thjeshtët deri tek nivelet më të larta, e profesionistëve të paaftë, e shtresave të pasura, të cilët të gjithë së bashku përbënin shoqërinë shqiptare feudale, të kalbur kokë e këmbë e cila duhej transformuar sa më parë.

Konica si mjeshtër i analizës dhe i tipizimit me pak fjalë e me pak hollësira, përdori me sukses, si kishte përdorur edhe në skicat e veta, përshkrimin e jashtëm, dialogun, meditimin e mjete të tjera të poetikës si ligjërimin dhe figurat e shumta stilislike. Si krijues realist ai e çliroi prozën e gjatë shqipe nga skemat e paracaktuara dhe nga të papriturat, nga parandjenjat e fuqishme të heronjve, nga gjuha e zgjedhur e plot lulka, që mbizotëronin më parë e do të mbizotëronin në romanin tonë edhe në vitet 30-të. 

Romani Doktor Gjëlpëra… është përpjekja e parë e suksesëshme e romanit tonë social satirik me anën e të cilit Konica ndihmoi në ngjalljen dhe mëkëmbjen e vetëdijës kritike tek lexuesit shqiptarë, gjë që ka të bëjë me krijimin e një vetëdije historike moderne të popullit tonë. Ky roman njëheresh është dhe vepra letrare më e rëndësishme që kemi prej penës së këtij autori në gjuhën shqipe. Me këtë vepër ky autor e dha modelin e letërsisë realiste për të cilën kishte aq nevojë letërsia e asaj kohe e më vonë. 10-12 vjet më vonë krijuesit letrarë shqiptarë në revistën Bota e Re të Korçës diskutuan për nevojën e madhe që kishte letërsia dhe shoqëria shqiptare për vepra realiste. Mirëpo këta krijues diskutuan për nevojën e letërsisë realiste pa e njohur romanin realist të Konicës, sepse kjo vepër ishte botuar si nënfletë letrare në faqet e gazetës “Dielli”, e cila me sa duket nuk kishte rënë në dorë të tyre. Asnjëri prej tyre nuk e përmendi në diskutimet as veprën “Doktor Gjëlpëra…” dhe as Faik Konicën si shkrimtar kritik, pra në vitet 1930-1932 krijuesit  e rinjshqiptarë nuk e njihnin këtë vlerë të letërsisë sonë. 

Veprat letrare realiste kanë forcë edukative dhe tingëllojnë aktuale sa herë shfaqen në shoqëri probleme të ngjashme me ato që janë trajtuar në to. Kështu dhe romani Doktor Gjëlpëra… tingëllon sot aktual, mbas një shekulli nga botimi i tij, sepse korrupsioni dhe krimi i organizuar gjallon sot në Shqipëri dhe Kosovë. Leximi dhe rileximi i këtij romani në ditët tona, mendoj se do të ndikojë në gjallërimin dhe rritjen e guximit që duhet të kenë krijuesit tanë për trajtimin e problemeve që kanë të bëjnë me të sotmen dhe të ardhmen e popullit tonë. Po ashtu leximi dhe rileximi i këtij romani do të nxitë tek krijuesit dhe guximin për të  eksperimentuar forma të reja artistike ashtu si guxoi F. Konica duke e krijuar subjektin në formën e rrathëve conentrikë.

Ky roman për nga përmbajtja dhe mënyra e trajtimit të kësaj përmbajtjeje është prozë që i përgjigjet shijes së brezave të rinj shumë më tepër se proza e paraardhësve apo e bashkëkohësve të tjerë të Faik Konicës. 

  (Ky variant ka përmirësime në krahasim me atë që u botua në gazetën Rilindja, Tiranë, 11 dhjetor 1993, f. 6 dhe ai i botuar në “Dielli” N. Y. online më 6 maj 2016)