Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for December 2024

ABETARJA E MEHMEDALI HOXHËS-ARMA ME E FUQISHME PËR SHUMË GJENERATA NË KOSOVË

by

Avzi Mustafa/

Nga tribuna shkencore me rastin e lindjes së shkrimtarit Mehmedali Hoxhës.

“Shkrimtari nuk ka një botë tjetër, ai krijon një botë të tijën,
një botë që është formuar nga vetja e tij,
nga ndjenjat, mendimet dhe talenti i tij”

Ibraim Kadriu

Mehmedali Hoxha bën pjesë në grupin e atyre shkrimtarëve që vuajtjet dhe padrejtësitë të çdo lloji i mban të heshtura, por para fëmijëve e hap zemrën që t’u sjellë një botë të lumtur nëpërmjet fjalës së bukur. Dihet se shkrimtarët për fëmijë e dinë fare mirë me sa mund e me sa mjeshtri e me sa përkushtim shkruajnë për botën e tyre. Ato shkrime duhet të jenë në përputhje me aftësitë e moshave që kanë ata për të kuptuar që mund të futen sa më lehtë në botën e librit.

Duke pasur parasysh punën krijuese të Mehmedali Hoxhës, ai pa dyshim mbetet njëri nga kultivuesit me të mëdhenj për nxënësit për dashurinë për gjuhën shqipe, si dhe për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare. Ai gjithë jetën u këndoi fëmijëve, nxënëseve, bukurive natyrore, prindërve, shkollës, mirësjelljes, por edhe vetë mësuesit. Ai edhe vetë ka qenë mësues. Andaj, nëse nuk do të shkruante një abetare ,sigurisht do të mbetej si ai epitafi i Pestalocit “Gjithçka për të tjerët asgjë për vetveten“. E them këtë sepse hartuesit e abetareve burim kryesor i kanë shkrimtarët e llojit të Mehmedali Hoxhës. Vjershat dhe tregimet që i ka shkruar ky shkrimtar kanë qenë burim kryesor i shumë hartuesve të abetareve jo vetëm në Maqedoni, por edhe në Kosovë më gjerë

Mehmedali Hoxha jo vetëm që ishte mjeshtër i shkrimit të vjershave për nxënësit, jo vetëm që e redaktonte revistën për fëmijë “Fatosi”, por edhe përvoja e tij si mësues në disa shkolla, si në Gostivar e Strugë, nuk kishte pse të mos i përgjigjej konkursit për të përgatitur një abetare që do t’u përshtatje arritjeve bashkëkohore. Andaj ai me vetëbesim do t’u përgjigjej të gjitha kërkesave bashkëkohore didaktike që për synim i kishin anët funksionale me teknika që do të përshtateshin me veçoritë e moshave dhe të fuqisë intelektuale te nxënësve.

Prandaj në konkursin e Ministrisë së Arsimit të Kosovës në vitin 1976 do të paraqitet edhe shkrimtari Mehmedali Hoxha dhe nga dorëshkrimet e shumta do të fitojë vetëm një abetare – Abetarja e Mehmedali Hoxhës e cila do hyj në përdorim në vitin 1977 dhe do përdoret deri në çlirimin e Kosovës.

Abetarja e Mehmedali Hoxhës vjen për nxënësit shqiptarë të Kosovës si një tekst i ri, i cili synonte t’ua mësojë nxënësve lexim-shkrimin fillestar dhe përmes tij t’i përfshijë dhe t’i formojë si individë me një botëkuptim të ri, me vlera të larta humane për botën.

Të gjitha synimet që i kishte Mehmedali Hoxha në kokë i shtroi në abetare, edhe pse ajo u botua vetëm tre vjet para se Kosova të binte në gjendje të rënd nga okupatori serb, kur filluan të okupohen edhe shkollat shqipe dhe largimi i shqiptarëve nga institucionet shtetërore. Megjithatë, kjo abetare mbeti arma më e fuqishme për disa gjenerata nxënësish të Kosovës, që u përdor në shtëpitë-shkolla që u bënë vatrat alternative të edukimit në Kosovën e okupuar.

Abetarja e Mehmedali Hoxhës kishte për qëllim të sjellë risi sidomos me vendosjen e nxënësit në marrëdhënie të reja me librin, gjë që kërkonte veprimtari të larmishme të lexim-shkrimit. Kjo abetare, siç thotë Mehmedali Hoxha në intervistën e parë me rastin e fillimit të vitit shkollor: “Si libër i parë Abetarja, të behet një dëshirë, një nevojë për të zbërthyer bukuritë e gjuhës amtare, që shkronja e mësuar të mos jetë brengë, po sukses, zbulim i një enigme të stolisur e të dëshiruar që më parë në kopshtin e rrethanave e të fantazisë në moshën e tij plot argëtim, për të hyrë në botën e leximit direkt. Në aftësitë e të shkruarit të lehtë, në botën e të shprehurit të drejtë me gojë e me shkrim pa shabllone”.

Duke e analizuar Abetaren në brendi, ajo që bie në sy është pasuria e fjalorit, si dhe të folurit e nxënësit me fjalë dhe shprehje nga fusha të ndryshme. Gjithashtu qartë shihet edhe struktura sintaksore e gjuhës shqipe me normë standarde të saj, e cila nxënësve u mundësonte ta artikulojnë dhe të përdorin gjuhën e tyre amë drejt, por edhe me bukurinë e vet.

Po ashtu tekstet e zgjedhura janë në përputhje me moshën e nxënësve, pa e humbur bukurinë e gjuhës. Kjo do të thotë se Mehmedali Hoxhës me këtë abetare, në plotkuptimin e fjalës, i jepet epiteti autor origjinal sesa hartues abetareje.
Për nga struktura edhe kjo abetare ndjek po të njëjtën strukturë si edhe abetaret paraprake, por gjithsesi risitë janë evidente. Abetarja në strukturën e saj përmbahet nga dy pjesë të quajtura periudha.

Periudha përgatitore janë paraparë ushtrimet që kanë të bëjnë me formimin e nocioneve për fjali, për fjalët në fjali dhe për tingujt në fjali. Të gjitha këto veprime janë të shoqëruara me ilustrime mjaft të qëlluara, ku shumë lehtë mund të vërehen jo vetëm botëkuptimi i subjektit, por edhe veprimi, si p.sh.: përgatitja për në shkollë, mirësjellja në rrugë, njohja me profesionet, me punët e njerëzve dhe të kafshove dhe të shpezëve si p.sh. Zogu cicëron, djali punon, nxënësi lexon, nëna thur fanellën, etj.

Periudha e mësimit të shkrim-leximit fillestar është ajo që autori, Mehmedali Hoxha e ka ndarë në
zhvillimi i shkronjave të mëdha të shtypit,
zhvillimi i shkronjave të mëdha e të vogla të shtypit,
zhvillimi i shkronjave të vogla të dorës,
zhvillimi i shkronjave të mëdha e të vogla të dorës, të shoqëruar në mënyrë paralele me ato të shtypit.
Këtë ndarje nuk e hasim në asnjë abetare që nga abetarja e Naum Veqilharxhit e deri te abetaret e fundit që sot janë përdorim

Edhe kjo abetare si libër bazë të nxënësve mbështetet kryesisht në metodën alfabetike pamore dhe në mënyrë të theksuar në metodën analitike-sintetike, duke u mbështetur në natyrën dhe strukturën e gjuhës shqipe si gjuhë me karakter analetiko-sintetik dhe me një sistem gramatikor shumë fleksibil.

Abetarja e Mehmedali Hoxhës në çdo faqe e zbulon alfabetin e gjuhës shqipe, duke na e prezantuar parimin pamor dhe atë alfabetik. Në çdo faqe të Abetares gjendet shkronja përkatëse. Në krye të faqes, krahas shkronjës, përballë shfaqet fjala apo togfjalëshi i shkronjës përkatëse për ta prezantuar shkronjën përkatëse në pozicione të ndryshme brenda strukturave të fjalëve. Aty kur fjala nuk është mësuar me shkronjat e mësuara, përdoren piktogramet.

Në mësimin e shkronjave te kjo abetare kemi një risi që nuk haset në abetaret e mëparshme për mësimin e shkrim-leximit fillestar – që nxënësi sa më parë ta përvetësojë këtë shkathtësi pa u lodhur me katër forma të një shkronje. Mjeshtëria e autorit dhe përvoja e tij konsiston në atë se ai abetaren e fillon me shkronjat e lehta, që çdo nxënës të mund t’i përvetësojë lehtë, duke filluar nga “A” -ja, “I”-ja, “ O”, “M”, “U” etj., por në këtë abetare kemi përsëritjen prej një faqeje në tjetrën, që sigurisht jep mundësinë e të përvetësuarit të lexuarit të shpejtë, por edhe përvetësimin e shkronjave të dorës. Ja një shembull. Për shkronjën “F” autori mësimin e kësaj shkronje e fillon me titullin “Fatmiri e Flutura”
“Fluturat shkonin lule më lule.
Fatosi dhe Fatmiri dolën në kopshtin e luleve.
Flutura bëni tufën më të mirë për nënën
Fatmiri për mësuesen
Ishte Tetë Marsi- dita e nënave.
Fatosi beri kurorë me lule për t’i uruar
Tetë Marsin motrës punëtore.
Flutura brohoriti:- S’ka si nëna ime!
Fatmiri ia priti:- S’ka me mësuesen time!
Fatosi bërtiti:-S’ka me motrën time!”
Në faqen e Abetares përball kësaj shkronje qëndron edhe teksti për lexim :
FESTA JONË
“Ne sot festojmë. U hap shkolla e re.
Eni të këndojmë!
Fshati kur feston, flamujt valojnë.
…..”
Po në këtë vjershë një strofë është dhënë me shkronjat e dorës:
“Jehon lahuta ditë pa halle.
Shkollat tona luajnë valle.
Bleroi fusha s’mbetëm vonë.
Kaploi dita vendin tonë”.
Dhe në fund të çdo faqeje autori, Mehmedali Hoxha jep një fjali të shkruar me germa të dorës siç është kjo: “Fshati po feston, eni të këndojmë!

Në këtë abetare risi është se mësimi i shkronjave të dorës si dhe ushtrimet e shkrimit, që janë të drejtuara me lëvizje të lira me një distancë të gjerë, të shkruara vetëm nëpër vija horizontale, gjë që nxënësve u jep mundësinë e përvetësimit të shkathtësisë së të shkruarit të afërt e të lehtë me format e modelet që e rrethojnë, që paraqet një mënyrë e të ushtruarit për përvetësimin e drejtë të elementeve të shkruarit
Përvoja e Mehmedali Hoxhës si mësues i parë në shkollat shqipe, përvoja e tij në planin gjuhësor, ishte e madhe dhe ai e dinte se çka u duhet nxënësve për të lexuar rrjedhshëm dhe në të mësuarit shmang të lexuarit me rrokëzim, andaj kërkon mësim me zbërthime dhe analizime, për të shmangur kështu nga nxënësit të mësuarit përmendësh. Në këtë abetare ai me shumë kujdes zgjedh ose adapton fjalë të qarta, të shkurtra e shumë të bukura, duke kërkuar që mësuesit të nxjerrin nga nxënësit intuitën e tyre.
Tekstet që janë prezantuar vjen pas do shkronje që ka të bëjë me leximit të disa teksteve të zgjedhura plotësuese, për të përvetësuar shkronjat dhe për ta shkruar drejt tekstin e këndimit të parë. Tematika e teksteve është e shumëllojshme, ashtu siç thotë vetë autori “ashtu si është vetë jeta e fëmijëve”. Aty gjinden tekste ku shihet qartë niveli këndshëm i shijes letrare të përcjellë me një humor të lehtë. Vetë autori Mehmedali Hoxha do të shprehet kështu: “Dëshira ime ka qenë që se cila fjalë në fjali të ketë kuptim të qartë, të ketë një fjalor të pasur me elementet e poezisë”.
Abetarja e Mehmedali Hoxhës, përveç tekstit bazë, ofron edhe tregime, fabula, vjersha, gjëegjëza, fjalëshpejta, fjalëkryqe por ajo dallon edhe për nga struktura e gjuhës përmes zgjedhjes dhe përshtatjes së fjalëve të qarta, të shkurtra e të bukura. Por, ajo çka është me rëndësi dhe që duhet të përmendet është orientimi drejt rrugës së organizimit të teksteve si një tërësi. Brenda tyre është e pranishme hyrja, një zhvillim dhe një mbyllje, ku fare lehtë del një moral, një veçori edukative etj.

Sidoqoftë, nëpërmjet kësaj abetareje autori ka dashur të realizojë krahas shkrim-leximit edhe disa objektiva, siç janë: përdorimi i drejtë të gjuhës standarde shqipe; fitimi e shprehive elementare të lexim-shkrimit, nxënësit të shkruajnë duke e lexuar librin, si dhe nxjerrjen e mendimit të nxënësve, pastaj përsëritjen si një nga metodat e të mësuarit të dukurive gjuhësore, duke e marrë parasysh shkronjën, tingullin, rrokjen, fjalën, fjalinë, shenjat e pikësimit dhe disa elemente bazë gramatikore etj.

Abetarja e Mehmedali Hoxhës mbetet një pasuri kombëtare ku vargon me të gjitha abetaret e gjuhës shqipe si në ndër abetaret më origjinale në trojet tona shqiptare.

Ndryshimi i emrit zyrtar të Republikës së Kosovës në “Dardani” – Një perspektivë strategjike dhe historike

by

Prof.Dr.Fejzulla BERISHA/

Një Diskutim për të Ardhmen

Ideja për të ndryshuar emërtimin zyrtar të Republikës së Kosovës në “Dardani” është rikthyer herë pas here në debatin publik, duke u ndërlidhur me aspiratat për afirmimin e identitetit historik dhe kombëtar të Kosovës. Përkrahësit e kësaj ideje e shohin emrin “Dardani” si një simbol që lidh të kaluarën ilire të rajonit me të ardhmen e shtetit të Kosovës, ndërsa kritikët argumentojnë se një ndryshim i tillë është i panevojshëm dhe i ndërlikuar juridikisht e diplomatikisht. Në këtë analizë të zgjeruar do të trajtojmë origjinën historike të emrit, nismat konkrete deri më tani, sfidat e shumta që lidhen me këtë ndryshim dhe rastet ndërkombëtare ku janë realizuar ndryshime të ngjashme.

Origjina Historike dhe Rëndësia e Emrit “Dardani”

Dardania, si një mbretëri e lashtë ilire, përfshinte një pjesë të madhe të territorit të sotëm të Kosovës dhe rajone përreth. Dokumentet historike tregojnë se ky rajon ishte i banuar nga fisi ilir i dardanëve, të njohur për traditat, organizimin shoqëror dhe ndikimin kulturor.

• Burimet Historike: Straboni dhe autorë të tjerë të antikitetit përmendin Dardaninë si një rajon strategjik, duke theksuar rolin e saj në zhvillimet politike dhe ekonomike të Ballkanit antik.

• Simbolika Kombëtare: Në historinë moderne shqiptare, emri “Dardani” është përdorur shpesh si simbol i lashtësisë dhe autoktonisë së shqiptarëve në Ballkan. Përkrahësit e ndryshimit argumentojnë se ky emër përforcon narrativën kombëtare dhe lidh Kosovën më ngushtë me identitetin shqiptar.

Nismat dhe Rastet Konkretizimi në Kosovë.Në vitet e fundit, disa nisma konkrete kanë synuar promovimin e emrit “Dardani”:

1. Peticioni i Dhjetorit 2024 në Prishtinë.Në fund të vitit 2024, një organizatë qytetare nisi një peticion me synimin për të mbledhur 10,000 nënshkrime dhe për ta dërguar propozimin në Kuvendin e Kosovës. Ky peticion u shoqërua me debate publike dhe fushata sensibilizuese mbi rëndësinë historike të emrit.

2. Projektet Kulturore dhe Akademike.Në vitin 2019, një grup historianësh dhe akademikësh publikuan një memorandum që bënte thirrje për përdorimin më të gjerë të emrit “Dardani” në simbolikën shtetërore, duke përfshirë emërtimin e monumenteve dhe institucioneve. Pavarësisht vëmendjes mediatike, kjo nismë nuk mori mbështetje politike.

3. Rasti i Emrit në Sport.Në vitin 2023, një klub sportiv i mirënjohur nga Prishtina ndryshoi emrin e tij nga “KF Kosova” në “KF Dardania,” si shenjë e promovimit të identitetit historik. Ky veprim nxiti diskutime të gjera dhe përkrahej nga një pjesë e madhe e komunitetit sportiv.

Raste Ndërkombëtare të Ngjashme.Për të kuptuar sfidat dhe mundësitë që lidhen me ndryshimin e emrit të një shteti, mund të shërbejnë si shembull disa raste ndërkombëtare:

1. Maqedonia e Veriut.Maqedonia ndryshoi emrin në “Maqedonia e Veriut” në vitin 2019 pas marrëveshjes me Greqinë. Ky ndryshim ishte rezultat i presionit ndërkombëtar dhe u shoqërua me sfida të mëdha politike dhe popullore.

• Procesi përfshiu një referendum kombëtar dhe amendamente kushtetuese, duke shërbyer si një precedent për raste të ngjashme.

2. Çekosllovakia në Çeki dhe Sllovaki

• Pas shpërbërjes paqësore në 1993, Çekosllovakia u nda në dy shtete me emra të rinj. Procesi përfshiu negociata të gjata dhe ndryshime kushtetuese, por gjeti mbështetje të gjerë popullore dhe ndërkombëtare.

3. Rasti i Iranit dhe Perandorisë së Persisë

• Në vitin 1935, Persia ndryshoi emrin në Iran për të reflektuar më mirë identitetin kombëtar të popullit. Ky ndryshim u bë pa ndonjë krizë të rëndësishme ndërkombëtare, duke dëshmuar se ndryshimi i emrit mund të ndodhë edhe në mënyrë të rregullt.

Sfidat për Kosovën: Juridike, Politike dhe Ndërkombëtare

1. Kushtetuta e Kosovës

• Ndryshimi i emrit kërkon amendamente kushtetuese, pasi emri “Republika e Kosovës” përmendet në preambulë dhe në nenet kyçe të Kushtetutës.

• Për këtë, do të nevojitej mbështetja e dy të tretave të deputetëve të Kuvendit, përfshirë dhe dy të tretat e deputetëve të komuniteteve pakicë.

2. Komunitetet Pakicë

• Ndryshimi i emrit mund të përballet me rezistencë nga përfaqësuesit e komuniteteve pakicë, veçanërisht serbëve, të cilët e shohin këtë veprim si një përforcim të identitetit shqiptar të Kosovës.

3. Njohjet Ndërkombëtare

• Ndryshimi i emrit do të kërkonte rinjohje nga shtetet që kanë njohur Kosovën si “Republika e Kosovës.” Nëse disa shtete refuzojnë të njohin emrin e ri, kjo mund të përkeqësojë statusin ndërkombëtar të Kosovës.

4. Dialogu me Serbinë

• Ndryshimi i emrit mund të përdoret nga Serbia si një argument për të minuar njohjen e pavarësisë së Kosovës në arenën ndërkombëtare.

Mundësitë dhe Përfitimet nga Ndryshimi

Përkrahësit e ndryshimit argumentojnë se emri “Dardani” mund të sjellë përfitime të konsiderueshme:

1. Afirmimi i Identitetit Kombëtar

• Emri “Dardani” përfaqëson një lidhje të drejtpërdrejtë me trashëgiminë historike dhe mund të shërbejë si pikë unifikuese për shqiptarët brenda dhe jashtë Kosovës.

2. Promovimi Ndërkombëtar

• Një emër i ri mund të krijojë një perceptim pozitiv për Kosovën si një shtet me rrënjë të thella historike, duke tërhequr më shumë vëmendje kulturore dhe turistike.

3. Ndikimi në Kulturën Popullore

• Përmes emrit “Dardani,” mund të promovohen më tej vlerat dhe traditat që lidhen me rajonin, duke krijuar një lidhje më të fortë midis brezave të rinj dhe historisë kombëtare.

Përfundim dhe Perspektiva për të Ardhmen.Ndryshimi i emrit zyrtar të Republikës së Kosovës në “Dardani” është një çështje komplekse që kërkon angazhim të gjerë institucional dhe mbështetje të fuqishme popullore. Aktualisht, kjo ide mbetet kryesisht simbolike, por me zhvillimet e duhura mund të kthehet në një realitet.

Nëse trajtohet me kujdes dhe me angazhim diplomatik, ky ndryshim mund të shërbejë si një hap i rëndësishëm drejt afirmimit të identitetit historik dhe kombëtar të Kosovës në arenën ndërkombëtare.

TË THUASH TË VËRTETËN KUR ÇDO GJË ËSHTË E RREME

by

Shpendi Topollaj/

(Rreth librit “Polemika” të Uran Butkës)

Sa herë mundohemi të zbulojmë se çfarë nuk shkoi si duhet gjatë këtyre viteve të tranzicionit tonë, pra të kalimit nga diktatura e egër komuniste në demokraci, krahas plot arsyetimeve shpesh subjektive, dua të besoj se në një pikë jemi në një mendje: na mungon kultura, pse jo edhe kurajua për ta shprehur lirshëm mendimin tonë për zhvillimet politike dhe sidomos për të debatuar me tolerancë, pa hipokrizi dhe me respekt për gjykimin e tjetrit. Pra, ne ende jemi larg të kuptuarit të asaj që personazhi i Balzakut Etien Lusto te romani i tij “Iluzionet e humbura” i drejtohet Lysienit: “Polemika i dashur, është piedestali i njerëzve të shquar”. Natyrisht që këtu ndikojnë karakteret, temperamentet, mentalitetet, simpatitë e përkatësitë partiake dhe sidomos interesat e njerëzve në përgjithësi dhe të historianëve, politikanëve dhe opinionistëve në veçanti. Fakti që edhe pas më shumë se tetëdhjetë vjetëve, vijojnë me të njëjtat pasione e mllefe, sherrnajat komunistë e ballistë, plot të pa qëna apo trajtime tendencioze, ndikuar nga falsifikimet e historiografisë së kohës që lamë pas, çka ende e mban të përçarë popullin tonë, i jep plotësisht të drejtë At Gjergj Fishtës që thosh se “Porsa nisim nji punë të re, / Të part` qe prishim jemi ne”. Dhe për të mos e lënë këtë punë që të prishet më tej, nuk ka rrugë tjetër përveç nxjerrjes së të vërtetave në dritën e diellit, mbështetur në dëshmi autentike dhe sidomos me dokumente të pakundërshtueshme. Kuptohet që në Shqipëri nuk kanë munguar ata burra e gra, pra intelektualë që e kanë pasur të palëkundur përgjegjësinë atdhetare për të mos i fshehur bindjet e tyre të formësuara pas daljes nga pluhuri i arkivave dhe që nuk i janë larguar edhe ballafaqimit me këdo që nën arsyetimin se ka të drejtë të mendoj ndryshe, ngatërrojnë e çorodisin lexuesit apo dëgjuesit. Dhe njëri nga këta, ndofta nga më të shquarit është kolonjari i papërkulur, bir i njërës nga familjet më atdhetare, zoti Uran Butka, sikurse duket qartazi edhe te libri i tij i botuar tash së fundi “Polemika”. Jo se nuk i kemi ditur shumë gjëra apo nuk kemi abstraguar rreth tyre, por historia nuk shkruhet për të glorifikuar apo kënaqur interest e ndonjë force politike fituese apo të ndokujt që etja për lavdi e bën të besojë se meriton të ulet me perënditë në sofrën e Olimpit, pasi ajo sikurse thosh Victor Hugo “…është jehona e të shkuarës në të ardhmen” dhe si e tillë duhet të mbështetet vetëm mbi të vërteta. Por të vërtetat duke qenë për rreth pesëdhjet vjet të kyçura në hekura, nuk i kanë shërbyer historisë, veçse e kanë ngatërruar më tepër atë. Prandaj sot në demokraci, kur kështjella e arkivave i ka portat e hapura, dhe prej saj kanë dalë, ashtu kokëforta sikurse janë, dokumentet e gjithçkaje ka ngjarë, është jo vetëm e gabuar, por edhe shumë e dëmshme të vazhdosh të mbrosh falsifikimet e bëra. Fatkeqsisht, të tillët, jo vetëm nuk kanë burrërinë të shfaqin pendesë, por, paradoksalisht u është vënë detyra për ta rishkruar atë histori. Pikërisht me këta, polemizon Uran Butka në artikujt e tij, të përmbledhur te ky libër që duhet të jetë njëkohësisht edhe shembulli sesi duhen parë dhe trajtuar qëndrimet e veprimet politike në Shqipëri që kanë të bëjnë me doktrinat, Kombin, luftën nacional – çlirimtare, varësinë nga të huajt, lirinë, demokracinë, sovranitetin, diktaturën dhe luftën për pushtet prej nga derivoi si lufta civile, ashtu dhe ajo e klasave. Ai ndalet në polemikat e tij, te disa momente të rëndësishme, si Mukja, Konferenca e Pezës, Kongresi i Përmetit, Lufta për çlirimin e Tiranës, etj. dhe nxjerr sheshit këmbënguljen e disa historianëve për t`i mbetur besnik përrallave të historiografisë komuniste. Tash së fundi më ka rastisur të lexoj dhe të shkruaj për librat e Gjet Tarazhit, Luan Dodes dhe profesorit Kosovar, 87 vjeçarit Ymer Berbati, të cilët me dokumente dhe dëshmi autentike, merren me të shkuarën dhe e ndriçojnë atë mësë miri. Duke lexuar librin e zotit Butka, menjëherë vëren një përputhje absolute mes tyre, mbi rolin e jugosllavëve si në krijimin, ashtu edhe në drejtimin e Partisë Komuniste Shqiptare, gjë që e zeza mbi të bardhë, pranohet nga vetë udhëheqësit komunistë, deri tek Enver Hoxha. Po ashtu, me dokumente zbardhet terrori dhe krimet e bëra dhe të pranuara prej tyre në momente “sinqeriteti” komunist, deri urdhërimet për shpalljen e luftës ndaj Organizatës së Ballit Kombëtar, apo dekorimin me ndonjë plumb kresë për shokët që Hoxha i quante rivalë ose që kërkonin bashkimin me Kosovën, si fjala vjen Mustafa Gjinishi me shokë. Jap vetëm një shembull për ilustrim mes shumë të tillave: E. Hoxha i shkruan Liri Gegës (pushkatuar dhe ajo me të shoqin kur qe shtatzënë): “I thashë Fadilit ta vrasë (Zai Fundon), pa marrë parasysh asnjë rrethanë”. U interpretua si internacionalizëm shkuarja e dy Brigadave partizane për të nënshtruar me vrasje, raprezalje, djegje e plaçkitje lëvizjen nacionaliste në Kosovë, ku vriste shqiptari – shqiptarin. Mbahej sehir kur në Jugosllavinë e Rankoviçit, zbatohej teoria famëkeqe e Ilia Garashaninit “Naçertanje”, pra “Rekrutimi”, “Mbi zhdukjen e arnautëve” të vitit 1844 apo ajo që e torri më tej Vasa Çubrilloviçi. Për më tepër Enveri urdhëronte Brigadat e Divizionit të I – rë: “Të asgjësohen pa mëshirë nacionalistët dhe reaksionarët shqiptarë brenda dhe jashtë kujfijve pa treguar as më të voglën tolerancë”. E fshehën ose heshtën për masakrën e Tivarit, ku u pushkatuan gati 4000 djem nënash shqiptare pa asnjë faj dhe që mbetet një njollë e madhe turpi. U mohua fakti që Enveri i lutej Titos që Shqipëria të bëhej republikë e shtatë e Jugosllavisë. Maskohej se gjoja po shtonin vigjilencën ndaj synimeve të UDB – së, kur burgosnin ata burra që arratiseshin dhe vinin në atdheun amë. Dhe sa shqiptarë u dënuan me dhe pa gjyq, se fundja edhe kur formalisht gjyqi bëhej, gjithçka jo vetëm ishte paravendosur, por edhe na kujton atë historinë e Risheljesë që i tha gjyqtarit mizor Labordmo: “Më jepni dy rreshta të shkruara nga një njeri të cilin do e bëjnë të pafajshëm, kurse unë do të gjej argumente për ta dënuar me vdekje”. Dhe a nuk ngjau kështu me dy poetët e talentuar Genc Leka dhe Vilson Blloshmi që u pushkatuan për poezitë e tyre? Ndaj Urani nuk harron të theksojë rolin negativ që luajtën dhe ekspertët për fundosjen e këtyre njerëzve, sikurse qe dhe rasti i gjyqit të Astrit Delvinës i cili thosh “Asgjë nuk dua, veçse të jetoj një ditë i lirë”. Dorëshkrimi i tij “Humnera e Plutonit” bazuar në sofizmat e pandershme të ekspertëve Mici dhe Moja që deklaronin se nuk kishte asnjë hero pozitiv, ishte i mjaftueshëm për ta akuzuar atë si ultrareaksionar që paskej dashur të përmbysë pushtetin popullor. Në shkrimet e tij Uran Butka jep fakte rrëqethëse të disa prej atyre që më pas u bënë udhëheqës të Shqipërisë si Koçi Xoxe, Mehmet Shehu, Kadri Hazbiu të cilët bashkë me Komandantin u shndërruan në xhelatë deri të fëmijëve të mbyllur në kampet e Përqendrimit, si ai i Tepelenës dhe jo vetëm. Por nga ana tjetër, ai di të bëhet apologjet i intelektualëve që regjimi nuk i duronte që nga Ismail Kadareja e deri te shkodrania Marie Shllaku që e shkuan në plumb se e donte Kosovën të bashkuar, të pushkatuarit e bombës në ambasadën sovjetike, ku nuk ngurruan t`i merrnin jetën edhe shkencëtares së mençur Sabiha Kasimati me shokë, Musine Kokalarin që e çoi jetën në vetminë dinjitoze, baba Kamber Prishtën, Pjetër Arbnorin, Uran Kostrecin e plot të tjerë, pa përmendur se çfarë ka bërë ai për t`i dhënë vendin që i takon në Panteonin e Nderit një intelektuali dhe politikani atdhetar të përmasave të parrokshme si Mit`hat Frashëri që i shkruante nga Gjeneva mikes tonë të madhe Edith Durham se “Ne jemi të bindur se edhe hija e një protektorati italian do të jetë fatale për të ardhmen e Shqipërisë dhe zotërimi i Vlorës është i barazvlefshëm me skllavërimin e vendit” . Uran Butka në polemikat e tij nuk fyen askënd, duke ecur kështu në gjurmët e polemikave të viteve tridhjetë dhe tregohet aq objektiv sa nuk mohon as vendin që zë lufta nacional – çlirimtare, as heroizmin e partizanëve, dhe as krimet e disa pseudonacionalistëve si Xhaferr Deva, Halil Alia, Xhelal Staravecka etj. Edhe brenda partisë së tij apo si përfaqsues i popullit në Kuvendin e Shqipërisë, Urani shfaq karakterin e tij të pacënuar, më pëlqen të them sërish: prej kolonjari. Ai kur mendon tjetërsoj, nuk ngurron të deklarohet kundër mendimeve të imponuara qoftë edhe nga kryetari, edhe pse e di që nuk do të kandidohet përsëri si deputet i atij Kuvendi. Për të vlen ajo sentenca që ai ka nxjerrë si mësim nga Konferenca e Mukjes se “Mirëkuptimi është akti i parë i çlirimit të një Kombi”. Dhe ky mirëkuptim në kushtet e demokracisë tonë të brishtë, vjen kur e shkuara shkruhet siç ka ngjarë, pasi mbetet gjithmonë aktuale ajo thënia e bashkëautorit të Enciklopedisë franceze, Denis Diderot se “Të vërtetën njeriu e do më fort atëherë kur çdo gjë është e rreme”.

STRADIOTËT- MERCENARËT ARBËR TË EVROPËS 

by

Studim nga Rafael Floqi 

undefined

Flamur i Stradiotëve 

Stradiotët, ishin trupa ushtarake me origjinë arbërore, arvanitase dhe greke që hynë fillimisht në shërbimin ushtarak venedikas gjatë luftërave të Republikës me Perandorinë Osmane në shekullit të pesëmbëdhjetë, dhe ishin ndër pionierët e taktikave të kalorësisë së lehtë në ushtritë evropiane në epokat e hershme moderne. 

Këta luftëtarë, u kishin shërbyer më parë bizantinëve dhe feudalëve shqiptarë. Fillimisht ata gjetën strehim dhe punësim në fortesat veneciane të Napoli di Romagna, Corone, Modone dhe Malvasia në Peloponez. Më vonë ishin edhe mes forcave të vendosura në pronat veneciane në Trau, Shebenik, Castellonuovo dhe Zara në Dalmaci dhe ishujt e Korfuzit, Zantes, Qefalonisë, Kretës dhe Qipros. Ata u futën gjithashtu në Itali nga venedikasit në vitet 1470 dhe morën pjesë në luftërat në Itali në pjesën më të madhe të shekullit të 16-të, jo vetëm pro Venedikun, por edhe për Napolin por edhe për punëdhënësit e tjerë. 

Ishin pikërisht në sajë të këtyre luftërave, që stratiotët patën ndikim në Itali dhe në perëndim, kryesisht nga stili i luftimit dhe taktikat e tyre. Stradiotët ishin të armatosur dhe luftonin si një kalorësi e lehtë në të njejtën mënyrë si zhvilloheshin luftërat mes bizantinëve, sllavëve, shqiptarëve dhe forcavet osmane. Ata mbanin shtiza, dhe një pallë të gjatë, topuza dhe kama dhe ishin të veshur me një përzierje të veshjesh ushtarake orientale, bizantine dhe perëndimore. Stradiotët vazhduan traditat ballkanike të luftës së kalorësisë, e cila përdorte sulme goditëse, pritat, tërheqjet e shtirura, kundërsulmet dhe taktika të tjera pak të njohura  në ushtritë e kohës në Perëndim.

Gravurë e shek të XVI

Një numër shkrimtarësh bashkëkohorë dhe historianësh të mëvonshëm, kanë rrëfyer veprimtaritë aktivitetet e stradiotëve në Itali dhe në perëndim. Disa prej këtyre autoriteteve madje pretenduan se stradiotët ishin të rëndësishëm në rikthimin e taktikave të kalorësisë së lehtë në ushtritë perëndimore. Në shekullin e gjashtëmbëdhjetë, trupat e stradiotëve e zgjeruan shërbimin e tyre në ushtritë e qyteve evropiane si Milano, Genova, si edhe të atyre të shteteve Spanja, Franca, Perandoria e Shenjtë Romake dhe Anglia.

Paraqitja e stradiotëve

Në fund të shekullit të pesëmbëdhjetë, kompanitë e stradiotëve u sollën në Itali dhe shërbyen në konfliktet e armatosura të Venecias në tokë. Ata hynë në shërbim në Itali në momentin vendimtar në periudhat në të cilën sistemi ushtarak i shteteve italiane, si dhe kur pavarësia e tyre, po kërcënohej nga ushtritë transalpine në fund të shekullit të 15-të. Një vëzhgues, i Marino Sanutos i përshkroi kështu stradiotët dhe ardhjen e tyre në Venecia: 

 “Më 22 Prill [1482] mbërriti anija e parë e kalorësve e cila mbante shtatë stradiotë nga Corone, të cilët, kur zbritën në Lido, parakaluan sipas mënyrës së tyre të mësuar para turmës së pamësuar e cila mrekullohej me shpejtësinë e kuajve të tyre dhe të shkathtësinë e kalorësve… Stradiotët janë nga Greqia dhe mbajnë pelerina të gjera dhe të gjatë kapele, disa veshin korse; ata mbajnë një heshtë në dorë dhe një topuz dhe i varin një shpatë ana e tyre? Lëvizin si zogj dhe rrinë pandërprerë mbi kuajt e tyre..Janë mësuar me plaçkitjen dhe grabitjen e shpeshtë të Peloponezit. Ata janë kundërshtarë të shkëlqyer të turqve. Ata i organizojnë bastisjet e tyre shumë mirë, duke goditur armikun papritur? Ata janë besnikë ndaj zotërinjve të tyre. Ata nuk marrin të burgosur, por përkundrazi u presin kokat kundërshtarëve të tyre, duke marrë një dukat sipas zakonit të tyre për kokë”.

Memorialisti francez, Philip de Commines, i përshkruan stradiotët që luftuan francezët në Betejën e Fornovos. Marchal de Gie i dërgoi fjalë mbretit se kishte kaluar malet dhe se pasi dërguan një grup kuajsh për të zbuluar armikun, ata ishin kapur nga estradiotët, njëri prej tyre i quajtur i Lebeuf u vra. Stradiotët i prenë kokën, dhe e vendosën mbi një shtizë, dhe e çuan tek drejtuesi i tyre dhe kërkuan një dukat. Këta stradiotët janë të së njëjtës natyrë si Genetaires [kalorësia e lehtë spanjolle] ata janë të veshur si turq edhe në kalë edhe në këmbë, veçse nuk mbajnë çallma mbi krye. Ata janë një popull i kalitur, ushqeheshin gjatë gjithë vitit mbi kuajt e tyre. Ata kishin ardhur të gjithë nga Greqia, nga vende të zotëruara nga venecianët, disa nga Nauplion, të tjerë nga Shqipëria nga Durrësi, dhe kuajt e tyre janë të mirë dhe janë të gjithë nga Turqia…I pashë të gjithë gjatë mbërritjes së tyre të parë në Venecia, dhe ata u grumbulluanr në një ishull.

Sipas shumicës së burimeve, stradiotët mbanin pak ose aspak armaturë. Nëse e bënë, ishte zakonisht tunika prej liri të mbushura ose këmisha me zinxhir. Autorët bashkëkohorë tregojnë se ata ishin të veshur dhe të blinduar si turqit, përveç se nuk mbanin çallmë.

Origjina e emrit “stradiot”

Ka dy versione të emrit stradioti janë cituar nga burimet, ndërsa studiuesit kanë debatuar se cili nga këta versione është i saktë. Sipas disa autoriteteve, emërtimi stradiotto dhe stradioti (shumës) janë variante italiane të stratiotes ose stratiotai janë greke që në përgjithësi do të thotë “ushtar”, por në kohën e mëvonshme bizantine nënkuptonte kalorësin që zotëronte një feud ushtarak (pronoia). Autorë të tjerë pohojnë se emri stradioti erdhi nga rrënja italiane strada (rrugë) dhe se termi stradiotto nënkuptonte një endacak ose udhëtar, duke treguar kështu një kalorës ose luftëtar i gabuar. 

Shumica e autorëve modernë, si dhe një numër i mirë i autorëve të hershëm kanë treguar se stradiotë ishin shqiptarë. Kjo është e vërtetë në një masë të caktuar, por duhet kualifikuar. Një autor grek bëri një studim për emrat e stradiotëve që gjenden në dokumentin më të gjerë të materialeve që kanë të bëjnë me stradiotët dhe zbuloi se rreth 80% e emrave ishin me origjinë shqiptare, ndërsa pjesa tjetër me origjinë greke. Ky hulumtim zbuloi se me të vërtetë shumë nga emrat ishin shqiptarë, por një numër i mirë i emrave veçanërisht të oficerëve, ishin me origjinë greke, si Palaiologos, Spandounios, Laskaris, Rhalles, Comnenos.

Pse shqiptarët u bënë stradiotë 

Historia e shqiptarëve meriton një studim më vete. Tërhequr nga shpata, ari, stolitë dhe nderimet, ata lanë malet e tyre kryesisht për t’u bërë ushtarë. Në shekullin e gjashtëmbëdhjetë ata gjendeshin në Qipro, në Venecia, në Mantova, në Romë, në Napoli dhe Siçili, dhe deri në Madrid, ku shkuan të paraqesin projektet dhe ankesat e tyre, kur kërkonin barut apo pension për vitet e shërbimit, gjithmonë të gatshëm për luftë. Në fund edhe kur Italia gradualisht i mbylli dyert e saj për ta, ata u zhvendosën në Vendet e ulëta, Angli dhe Francë gjatë Luftërave ndërfetare si ushtarë-aventurierë që ndiqeshin kudo nga gratë, fëmijët dhe priftërinjtë e tyre.

Ky përshkrim dhe të tjerat nuk marrin parasysh se shumica e stradiotëve nuk vijnë nga vetë Shqipëria, por nga pronat veneciane në jug dhe në qendër të Greqisë, që është Monemvasia, Modone (Methone), Corone, Napoli di Romagna (Nauplion), Mani dhe Lepanto (Naupaktos). Shumica e stradiotëve që hynë në Itali në fund të shekullit të 15-të dhe në fillim të shekullit të 16-të, së bashku me familjet e tyre, kishin lindur në Peloponez, paraardhësit e tyre kishin emigruar atje në fund të shekullit të 14-të dhe fillimi i shekullit të 15-të. Ata ishin vendosur në Greqinë Jugore të ftuar nga despotët bizantinë të Moresë, Theodore I Palaiologos (1384-1407) dhe Theodore II Palaiologos (1407-1443). Venecianët filluan të vendosin shqiptarë në Napoli di Romagna (Nauplion) në rajonin e Argos. Me rënien e shtetit bizantin më 1453 dhe shpërbërjes së Despotatit të Moresë nga lufta civile në vitet 1450 dhe 1460, gjithnjë e më shumë stradiotë shqiptarë dhe grekë gjetën strehim dhe punësim tek venecianët. Venedikasit i përdorën gjithnjë e më shumë ata si trupa në konfliktet e tyre me osmanët në Greqi dhe Levant në gjysmën e dytë të 15 dhe gjatë gjithë shekullit të 16-të.

Me kalimin e kohës, venedikasit futën disa prej këtyre stradiotëve në forcat e tyre në Itali. Një shkrimtar grek ka vlerësuar se numri i stradiotëve shqiptarë dhe grekë që u vendosën në territoret veneciane dhe në Itali arrinte në 4500 burra, së bashku me familjet e tyre ishin rreth 15.500. Nëse njëri përfshin ata që u vendosën në Italinë Jugore dhe Sicili, numri arrin në rreth 25.000.

Një faktor i dytë në punësimin e gjerë të stradiotëve nga Republika e Venedikut ishte ekonomia. Paga e stradiotëve ishte më e ulët, të paktën deri në vitin 1519, se ajo e mercenarëve perëndimorë, qofshin ata italianë, zviceranë, gjermanë apo të tjerë.

Stradiotët nuk ishin mercenarë në kuptimin e saktë të fjalës

Stradiotët nuk ishin mercenarë në kuptimin e saktë të fjalës, ata ishin refugjatë që ruanin veten dhe familjet e tyre në mërgim me a aftësitë e tyre luftarake. Kudo që ishin në garnizon ose të dislokuar, i sillnin familjet e tyre dhe i vendosën në vend ose afër vendit të tyre të detyrës. Në të vërtetë, stradiotët dukej se vlerësonin nderimet dhe privilegjet mbi pagën. Stradioti në fakt  kërkonte favore në formën e paradave dhe titujve dhe qeveria e kursyer veneciane ishte shumë i lumtur t’ua jepte atyre. Këtë e dëshmojnë titujt e drejtuesve të tyre të grumbulluar dhe ndjenjat e shprehura në poezitë që merrej me bëmat e tyre. si në greqisht ashtu edhe në italisht, Ata vlerësonin gjithashtu të drejtën për të praktikuar besimin e tyre të ritit grek, qoftë ortodoks apo uniat.

Faktori i tretë në preferencën veneciane në përdorimin e stradiotëve ishin trupat e taktikat dhe metodat e tyre jo të zakonshme të luftimit, të cilat mund të përdoreshin në mënyra të ndryshme. Taktikat e kalorësisë së lehtë të stradiotit përputheshin me ato të spahiut (feudalit) osman dhe akinxhinjve, kalorësisë (së parregullt), e cila i bëri ata që të ishin një pasuri për Venedikun në garnizonet e tij të Ballkanit dhe zotërimet e tij levantine, që u ruajtën mirë pas shekullit të 16-të. Në Itali dhe gjetkë në Evropën Perëndimore ata u treguan të dobishëm në skautizëm në zbulim dhe në sulmin e forcave në çrregullta ose në tërheqje, siç shihet në përshkrimet e mësipërme. Sipas studimit më të rëndësishëm të ushtrisë veneciane, “Ata vlerësoheshin, veçanërisht, për bastisjen e thellë në vendin e pushtuar nga armiku ku mundësitë për plaçkë ishin më të mëdha…” 

Merkur Bua

 Edhe shtete të tjera i zbuluan këto mjete taktike dhe filluan t’i tërheqin stradiotët nga shërbimi venecian me pagesë ose kushte më të mira shërbimi. Sipas Comines dhe të tjerëve, Franca nën Louis XII rekrutoi rreth 2000 stradiotë në 1497; rreth dy vjet pasi forcat franceze në Itali u ndeshën në Fornovo. Në mesin e francezëve ata ishin  të njohura si estradiotë dhe arguletë. Napoli nën sundimin spanjoll, i rekrutoi gjithashtu stradiotët në fund të 15-të dhe në fillim të shekullit të 16-të. Hyrja e parë e stradiotit në shërbimin napolitan ose spanjoll ka ndodhur në shek  1470 në vazhdën e një revolte në Mani nën Korkodil Kladën. Një anije napolitane i mori rebelët dhe i solli në territorin napolitan, ku së bashku me refugjatët shqiptarë nën djalin e Skënderbeut, Gjon Kastriotin, morën pjesë duke nxitur një revoltë në rajonin e Himarës. Pas dështimit të kësaj kryengritje, shumica e njerëzve të Kladasit dhe Kastriotit, së bashku me refugjatët e tjerë nga  Himara, iu shërbeu spanjollëve në Itali. Spanja vazhdoi të punësojë stradiotë në shekujt 16 dhe 17, kryesisht në Napoli dhe gjetkë në Itali. Zona më e rëndësishme e rekrutimit për këto trupa ishte Himara.  Meqenëse Spanja dhe Napoli ishin të lidhura me Perandorinë e Shenjtë Romake përmes  personit të Karlit V në gjysmën e parë të shekullit të 16-të, stradiotë u gjetën shpejt  duke u shërbyer Habsburgëve jo vetëm në Itali, por edhe në Gjermani dhe Holandë.  Ndër ata që u dalluan në shërbimin e Habsburgëve dhe u bënë kalorës të  Perandoria e Shenjtë Romake ishin kapitenët Jakov Diassorinos, Gjergj Basta, vëllezërit Vasilikos dhe i padyshimti Merkur Bua. Buas iu dhanë tituj si nga venecianët dhe francezët. 

Mercur Bua ishte një kapiten stratiotësh shqiptar aktiv në Itali. Babai i tij ishte Pjetër Bua, prijës i shqiptarëve të Moresë në shekullin XV. I lindur në Nauplia në 1478, Merkur Bua u zhvendos në Venecia në 1489 pas vdekjes së babait të tij dhe mori pjesë në fazat e rëndësishme të Luftërave Italiane në shërbim të Republikës së Venedikut, Dukës së Milanos Ludovico Sforza, e mbretërisë së Francës, Perandorit Romak të Shenjtë Maximilian dhe pastaj përsëri Venecias. Për veprat e tij Mbreti i Francës Louis XII e shpërbleu me titullin e nderit Kont i Aquino dhe Roccasecca. 

Henriku VIII punësoi edhe stradiotë në Francë dhe  Angli, veçanërisht nën kapitenët Thoma Bua të Argos, Theodore Lukisi dhe  Antoni Stesinos. Në fund të shekullit të 16-të, megjithatë, numri i kompanive stradiote të punësuara në ushtritë italiane dhe të tjera perëndimore u pakësuan. 

Regjimenti himariot

Në shekullin e tetëmbëdhjetë u ngritën institucione të reja ushtarake që zgjatën traditën e legjioneve ballkanike në Venecia dhe Napoli. Dy formacionet kryesore të përbëra nga trupat ballkanike ishin Reggimento Cimarrioto veneciane dhe Reggimento Real Macedone napolitane. Reggimento himariot u organizua gjatë luftërave Kandiane dhe Moreane nga venecianët, ndërsa Reggimento Real Macedone u formua menjëherë pas themelimit të Mbretërisë së pavarur të Napolit në 1734. Këto trupa të reja ishin të armatosur në atë mënyrë që njihej si “alla shqiptare”. Arma e tyre kryesore e zjarrit ishte një musket i gjatë i njohur si dyfeku ose karafili. Një komplet pistoletash plotësonte pushkën dhe mbante një këllëf me fishekë për të gjitha armët e zjarrit. Armët e dorës përfshinin një shpatë, ose një jatagan ose një shpatë tradicionale ballkanike palla, e cila kishte një formë të ngjashme me një thikë. Këto plotësoheshin nga të paktën një kamë. Kostumi dallues i këtyre trupave përbëhej nga një fustan i bardhë- fustanella ose një tunikë e gjatë me ngjyrë të errët (ferrmele), çorape të gjata (kaltsa), mokasina (opinga) dhe një mantel bariu (kapa/ guna). Kjo veshje bazohej në veshjen fshatare dhe ishte e zbukuruar me qëndisje dhe krahë të argjendtë, simbole të luftëtarit. 

Krijimi i formacioneve të kalorësisë së lehtë, i huazuar nga traditat e stradiotëve, si dhe ato të genitourëve spanjollë  (genitaires) dhe husarëvet hungarezë, zëvendësuan stradiotët në shumë ushtëri evropiane dhe më vonë përdorimi i armëve të zjarrit i dha fund rëndësisë së tyre. 

Seton Hall professor joins global theological congress, meets Pope Francis

by

Staff Reports 

Ines A. Murzaku, Ph.D., professor in the Department of Religion and director of the Catholic Studies Program at Seton Hall University, participated in the International Congress on the Future of Theology: Legacy and Revisioning held Dec. 9-10 at the Pontifical Lateran University in Rome. The gathering, organized by the Dicastery for Culture and Education, brought together theologians, scholars, and educators from around the world to explore the future of theology and its relevance to the modern world.

Murzaku was deeply inspired by Pope Francis’ address that opened the event, during which the Holy Father shared profound reflections on theology’s role in contemporary society. For Murzaku, the experience was made even more memorable by the opportunity to engage personally with the Pope, an encounter that left a lasting impression.

Sharing her reflections, Murzaku said the Holy Father’s address profoundly moved her. “He likened theology to light—a force that works quietly and humbly to illuminate the Gospel of Christ. Just as light cannot be contained, theology too must transcend the confines of books and academic discourse; it must be lived and enacted in the world.”

Murzaku explained that Pope Francis emphasized the necessity of a practical and transformative theology, one that fosters a dynamic relationship with God and encourages critical rethinking of how we approach faith and reason. He spoke about the importance of theology being accessible and relevant to those in the midst of life’s pivotal moments. In particular, the Pope highlighted the struggles often encountered in middle age, such as existential questions and personal crises, and suggested that theology can provide the guidance needed during these times of uncertainty.

“Middle age is a time when professional and personal stability may be accompanied by profound challenges,” Pope Francis observed. “Theology, in such times, can serve as a compass, helping to renew their search for meaning. Let theology become a welcoming space… where seekers can rediscover their path.”

The Congress also tackled critical issues such as the integration of interdisciplinary perspectives—drawing from fields like literature, music, and science—and the geographical and cultural diversity within theology. One of the most compelling discussions for Murzaku was the Pope’s call for greater inclusion of women in theology. The Pope stated, “An all-male theology is an incomplete theology,” urging the Church to expand the participation of women in theological scholarship and practice.

The Holy Father’s vision for theology was clear: it must move beyond oversimplification and embrace complexity, serving as a guiding light in an often-divided world. “Theology,” Pope Francis concluded, “should help us rethink how to think,” fostering a discipline that inspires new ideas and approaches.

Rev. Gerald Buonopane, Ph.D., vice provost for academics and Catholic identity at Seton Hall, praised Murzaku’s participation in the event, noting its importance for both her and the university. He added, “By doing so, Dr. Murzaku spotlights Seton Hall University to the global theological community. The words of the Holy Father that theology is not confined to ‘books or academic discourse’ but needs to be lived out in the world ring true here at Seton Hall by the university’s infusion of the Catholic intellectual tradition.”

Reflecting on her experience, Murzaku said, “There is much to unpack in the Holy Father’s message, requiring both time and thoughtful reflection. True theology speaks to both the mind and the heart, harmonizing intellect and compassion—which I believe to be an imperative to which all educators are called.”

Read the Address of the Holy Father to Participants at the International Congress on the Future of Theology: Legacy and Revisioning here.

Featured image: Ines A. Murzaku, Ph.D., met and conversed with Pope Francis during the International Congress on the Future of Theology: Legacy and Revisioning in Rome from Dec. 9-10. (Photo courtesy of Vatican Media)