• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for July 2025

HASHIM THAÇI – LUFTA PËR LIRI, JO PËR VETEN: NJË DËSHMI E PËRKUSHTIMIT HISTORIK NDAJ KOMBIT

July 26, 2025 by s p

Prof.Dr.Fejzulla BERISHA/

“Kur jam hyrë në luftë kundër Serbisë kriminale, nuk kam menduar për veten time, por për lirinë, dinjitetin dhe të ardhmen e kombit tim, të cilit i përkas me nder, me gjak dhe me shpirt.” – Hashim Thaçi.

Kjo deklaratë e Hashim Thaçit nuk është vetëm një thënie emocionale apo personale, por është një pohim historik, një deklaratë me përmbajtje të thellë filozofike, politike dhe kombëtare, e cila mishëron gjithë motivin moral dhe shpirtëror të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Thaçi, si një nga arkitektët e luftës për çlirim dhe themeluesit e shtetësisë së Kosovës, flet jo si individ, por si zë i ndërgjegjes kombëtare në një nga periudhat më kritike të historisë moderne shqiptare.

I. Konteksti historik dhe politik i deklaratës

Pas një shekulli të represionit sistematik serb, Kosovës iu mohua e drejta për vetëvendosje, për gjuhë, arsim, ekonomi dhe përfaqësim politik. Regjimi serb i viteve 1990–1999, i udhëhequr nga Slobodan Milošević, imponoi një sistem apartheidi dhe shtypjeje brutale ndaj shqiptarëve të Kosovës. Në këtë kontekst, lufta e UÇK-së nuk ishte zgjedhje, por domosdoshmëri, dhe Hashim Thaçi u bë një nga figurat kyçe në artikulimin dhe ndërkombëtarizimin e kësaj lufte të drejtë.

II. Nga idealizmi në veprim – pa llogari për veten

Thaçi, duke u rreshtuar që në rininë e tij në lëvizjen ilegale dhe më vonë në themelimin e UÇK-së, asnjëherë nuk ka kërkuar privilegje personale. Përkundrazi, ai ka rrezikuar jetën në mënyrë të drejtpërdrejtë, ka qenë i ndjekur ndërkombëtarisht gjatë luftës, dhe në kohën kur në Prishtinë sundonte frika, ai ishte zëri i lirisë nga zonat e çliruara në Drenicë dhe Dukagjin. Udhëtimet e tij nëpër Evropë dhe takimet me diplomatë perëndimorë gjatë luftës dëshmojnë qartësisht angazhimin e tij për kombin, jo për veten.

III. Misioni i lirisë – Kombi përpara gjithçkaje

Për Hashim Thaçin dhe bashkëluftëtarët e tij, lufta për liri ishte një mision i shenjtë kombëtar, jo një kauzë e përkohshme apo interes personal. Ai nuk pranoi të jetë spektator në tragjedinë e kombit të tij, por lider dhe përfaqësues i vullnetit për rezistencë dhe liri. Vendosmëria për të çliruar Kosovën nga okupimi dhe krimet serbe u materializua me nënshkrimin e Marrëveshjes së Rambujesë në mars 1999, ku Thaçi mori përgjegjësinë historike për të përfaqësuar popullin shqiptar të Kosovës në një moment kritik për fatin e saj.

IV. Vërtetimi ndërkombëtar dhe paslufta – prej idealit në shtet

Lufta e drejtë e UÇK-së u njoh ndërkombëtarisht, me mbështetjen e fuqishme të SHBA-së dhe NATO-s, që ndërhynë për të ndalur gjenocidin serb. Thaçi pas luftës mori përgjegjësi shtetformuese si Kryeministër dhe më vonë si President i Republikës së Kosovës. Ai nuk e braktisi asnjëherë idealin e luftës, por e shndërroi atë në ndërtim të institucioneve demokratike, në konsolidim të shtetësisë dhe në afirmim ndërkombëtar të Kosovës.

V. Një jetë për kombin, jo për interesin personal

Deklarata “Nuk kam menduar për veten, por për lirinë dhe të ardhmen e kombit tim” është sinteza më e pastër e jetës dhe misionit historik të Hashim Thaçit. Ajo meriton të mbetet në ndërgjegjen kombëtare si dëshmi se liria e Kosovës u fitua me gjakun e atyre që nuk e deshën pushtetin për vete, por e kërkuan lirinë për popullin.

HASHIM THAÇI – I FOUGHT FOR FREEDOM, NOT FOR MYSELF: A TESTAMENT OF HISTORIC DEVOTION TO THE NATION

Written by: Prof. Dr. Fejzulla Berisha

(Expert in Public Law)

“When I entered the war against criminal Serbia, I did not think of myself, but of the freedom, dignity, and future of my nation—to which I belong with honor, blood, and soul.”

– Hashim Thaçi

This powerful statement by Hashim Thaçi is not merely an emotional remark, but a historic testament—a declaration rich with political, philosophical, and national significance. Thaçi, one of the key architects of Kosovo’s liberation and statehood, speaks not as an individual, but as a voice of the national conscience in one of the most defining moments of modern Albanian history.

I. Historical and political context

Following decades of repression, Kosovo’s people were stripped of their fundamental rights under the brutal Serbian regime led by Slobodan Milošević. The 1990s were marked by systemic oppression and violence against Kosovo Albanians. In this context, the armed struggle led by the KLA was not a choice, but a necessity, and Hashim Thaçi emerged as a central figure in organizing and internationalizing the just cause of Kosovo’s freedom.

II. From idealism to action – beyond personal interest

Thaçi’s commitment began in his youth through underground activism, leading to the founding of the KLA. He risked his life repeatedly, was pursued by Serbian and international forces, and while fear reigned in Pristina, he became the voice of resistance from the liberated zones. His diplomatic missions in Europe during the war and negotiations in Rambouillet reflect a deep sense of duty to the nation—not self-interest.

III. A sacred mission – the nation above all

For Thaçi and his comrades, the fight was a sacred national mission, not a personal endeavor. He refused to be a bystander to the suffering of his people and instead became their leader and international representative. His courage to sign the Rambouillet Agreement in March 1999 was not a simple act of diplomacy—it was a moment of historic leadership and responsibility.

IV. International validation and post-war leadership

The KLA’s fight was recognized internationally, culminating in NATO’s intervention that stopped Serbia’s genocidal campaign. After the war, Thaçi assumed responsibilities of state-building—first as Prime Minister, later as President. He translated the ideals of war into democratic governance and international affirmation of Kosovo’s independence.

V.A life lived for the nation

Thaçi’s declaration stands as the clearest synthesis of a life devoted to the nation. His legacy is not built on personal ambition but on unwavering commitment to the freedom and dignity of his people. This should remain engraved in our collective memory as a reminder that Kosovo’s liberty was achieved through the sacrifice of those who sought freedom for the people, not power for themselves.

Filed Under: Fejton

LEGJENDA E MUNDJES PROFESIONALE, HULK HOGAN VDES NË MOSHËN 71 VJEÇARE

July 26, 2025 by s p

Përgatiti Rafael Floqi/

Para se të them disa gjëra për këtë njeri, më lejoni të sqaroj situatën. Hulk Hogan, i cili vdiq të enjten herët në moshën 71 vjeç nga një arrest kardiak, ishte një nga mundësit profesionistë më të mëdhenj të të gjitha kohërave. Edhe tani – dekada larg kulmit të tij si interpretues – Hogan mbetet prania kulturore më ikonike e kësaj forme arti. Ai arriti një famë të padëgjuar më parë në rrethin katror. Nuk është ekzagjerim të thuhet se pa gestaltin e tij të kuq dhe të verdhë që hapte rrugën, djem si Dwayne “The Rock” Johnson dhe John Cena do të kishin luftuar për të bërë një dhëmb vend në Hollywood. Hogan ishte një interpretues i përsosur – një magjistar teknik midis litarëve, por i talentuar në mënyrë të jashtëzakonshme me një lloj unik të maçoizmit vizatimor. Ai zë vendin e Uashingtonit në WWE Mount Rushmore. Askush tjetër nuk i afrohet.

Në Clearwater, Florida, autoritetet iu përgjigjën një telefonate të enjten në mëngjes në lidhje me një arrest kardiak. Hogan u shpall i vdekur në një spital, tha policia në një deklaratë në Facebook.

“Nuk kishte shenja për lojë të keqe ose aktivitetit të dyshimtë,” u tha gazetarëve Major Nate Burnside.

WWE postoi një shënim në X duke thënë se ishte e trishtuar të mësonte se anëtari i Hall of Fame të WWE kishte vdekur.

“Një nga figurat më të njohura të kulturës pop, Hogan ndihmoi WWE të arrinte njohje globale në vitet 1980. WWE i shprehu ngushëllimet e saj familjes, miqve dhe fansave të Hogan,” tha ajo. Hogan, emri i vërtetë i të cilit ishte Terry Bollea, kishte luftuar me disa probleme shëndetësore vitet e fundit, përfshirë një dëmtim problematik, të rëndë në shpinë nga ditët e tij të mundjes. Hogan nuk kishte garuar qysh nga viti 2012, por kohët e fundit kishte qenë në lajme si themeluesi i promovimit të ri të Wresling Real American Freestyle dhe pronar i një bari të ardhshëm në New York City përballë Madison Square Garden, vendi ku u zhvilluan shumë nga ndeshjet e tij të mëdha.

Në vitin 1985, Hogan kryesoi WrestleMania-n e parë, duke u bashkuar me yllin televiziv të viteve 1980, Mr. T, për t’u përballur me Roddy Piper dhe Paul Orndorff. WrestleMania I, në MSG, tërhoqi një audiencë prej rreth 1 milion në televizion me qark të mbyllur dhe i njihet merita për ngritjen e mundjes profesionale, konkretisht WWF-së së atëhershme (tani WWE), në frymën kombëtare të kohës.

Ndeshja e ashpër e Hogan me Andre the Giant në WrestleMania III e çoi biznesin e mundjes – dhe karrierën e Hogan – në nivele të reja. Rreth 80,000 njerëz mbushën Pontiac Silverdome në Michigan për ndeshjen. Ndeshja e kthimit, disa muaj më vonë, në NBC falas, tërhoqi 33 milion shikues.

Hogan ishte në ngjarjen kryesore të shtatë nga tetë ndeshjet e para të WrestleMania. Ai ishte fytyra dhe heroi i botës së mundjes, duke kaluar në rrjedhën kryesore me shumë paraqitje në emisione televizive, si dhe role kryesore në filma – përfshirë filmin e tretë “Rocky”, ku ai mori personazhin kryesor të luajtur nga Sylvester Stallone – dhe në televizion, përfshirë “Thunder in Paradise” të sindikuar në vitet 1990. Hogan fitoi kampionatin botëror të peshave të rënda WWF gjashtë herë të ndryshme, duke përfshirë një mbretërim prej 1,474 ditësh. Vetëm Bruno Sammartino dhe Bob Backlund e mbajtën rripin për kohë më të gjata radhazi.

Në vitin 1996, me interesi për të si hero që po zvogëlohej, Hogan bëri kthesën më të madhe në historinë e mundjes si aktor i dytë. Duke punuar për konkurrentin e WWE në Kampionatin Botëror të Mundjes (WCW). Kthesa e kthesës, 29 vjet më parë këtë verë, kapi frymën e kohës në një mënyrë që mundja nuk e kishte pasur që nga koha e WrestleMania I. NWO, me “Hollywood” Hogan si liderin e egër të veshur bardh e zi në vend të të kuqes dhe të verdhës së tij karakteristike, i dha jetë të re industrisë së mundjes gjatë viteve 1990 kundër kulturës 1990, kur publiku kërkonte një produkt më të errët dhe më të rritur. Hogan ishte i gatshëm për sfidën, duke ndihmuar WCW të mposhtte WWF në shikueshmërinë televizive për 83 javë rresht duke filluar nga viti 1996.

Hogan u kthye në WWE në vitin 2002 për t’u përballur me The Rock në WrestleMania 18 në Toronto. Personazhi i tij ishte versioni i keq i NWO, por më shumë se 68,000 të pranishmit nuk ishin të interesuar ta fishkëllenin Hogan. Ata e brohoritën atë për The Rock, atëherë djali më i mirë i WWE, duke e detyruar Hogan të kthehej në shtëpi në Florida atë fundjavë për të marrë bluzat e tij të vjetra të kuqe dhe të verdha dhe mbathjet e mundjes.

Dhe ai hyri në Sallën e Famës së WWE në vitin 2005.

Ric Flair dhe Triple H ishin ndër disa ikona të shquara të mundjes që reaguan ndaj vdekjes së Hogan në mediat sociale. “Jam absolutisht i tronditur kur dëgjova për ndarjen nga jeta të mikut tim të ngushtë @HulkHogan! Hulk ka qenë pranë meje që kur filluam në biznesin e mundjes. Një atlet, talent, mik dhe baba i pabesueshëm! Miqësia jonë ka qenë gjithçka për mua. Ai ishte gjithmonë aty për mua edhe kur…”

Presidenti Donald Trump ishte ndër figurat e tjera të shquara që postoi reagime. Hogan mbajti një fjalim në Konventën Kombëtare Republikane korrikun e kaluar për të mbështetur fushatën presidenciale të Trump.

“Ne humbëm një mik të shkëlqyer sot, ‘Hulkster’. Hulk Hogan ishte MAGA gjatë gjithë rrugës – i fortë, i ashpër, i zgjuar, por me zemrën më të madhe. Ai mbajti një fjalim absolutisht elektrizues në Konventën Kombëtare Republikane, që ishte një nga pikat kulmore të të gjithë javës,” postoi Trump në Truth Social. “Ai argëtoi tifozët nga e gjithë bota dhe ndikimi kulturor që pati ishte i jashtëzakonshëm. Gruas së tij, Sky, dhe familjes, i shprehim ngushëllimet t dhe dashurinë tonë më të ngrohtë. Hulk Hogan do të na mungojë shumë!”

Pas përfundimit të karrierës së tij në mundje, Hogan ishte përfshirë në disa polemika. Pra, këtu e lëmë Hogan – një person dinak dhe sadist oportunist i cili, megjithatë, është shenjtëruar përgjithmonë në kanun. Jam i sigurt se nëse do të kishit mundësinë ta pyesnit, ai do të pohonte se të gjitha këto cilësi ishin jetësore për suksesin e tij, se është e pamundur të shkallëzohet teogonia vajore e pavdekshmërisë së mundjes profesionale pa krijuar një galeri armiqsh, si në ekran ashtu edhe jashtë tij. Kompromisi? Ndryshe nga shumë kolegë të tij, Hogan nuk fitoi kurrë një kapitull të fundit të lumtur. Askush nuk erdhi për t’i puthur unazën. Ato vite lavdie në vitet 1980, kur Hulkamania u çmend vërtet, janë lënë plotësisht në hije nga mizoria e tij. Drejt asaj që tani e dimë se ishte fundi i jetës së tij, legjendat e tjerë dukeshin se kënaqeshin veçanërisht duke ofruar fotografi lamtumire. Vetëm disa ditë më parë, dëgjova Undertaker të jepte mendimin e tij për pritjen djallëzore që mori Hogan në Los Angeles duke thënë : “Ndonjëherë në jetë, gjërat kthehen”.

Filed Under: Analiza

Çamëria preokupim profesional dhe kombëtar

July 26, 2025 by s p

Botimet që trajtojnë tema nga hapësira etnogjeografike shqiptare janë inspiruese për lexuesit e pasionuar sepse janë në favor të avancimit të njohurive të identitetit kombëtar shqiptar. Në këtë gamë të botimeve të tilla vend të veçantë zënë ata kushtuar krahinës martire të Çamërisë, ku studiues profileve të ndryshme kanë dhënë kontributin e tyre profesional e kombëtar, në favor të shpalosjes së vlerave shumëdimensionale të këtij mjedisi të hapësirës shqiptare.

Nail Draga

Në lidhje me këtë çështje kontribut të rëndësishëm ka dhënë pedagogu dhe studiuesi Selman Sheme(1946-2025), i cili opinionit i është prezantuar me botime të veçanta nga fusha e gjeografisë, ku krahina e Çamërisë ishte preokupim i veçantë profesional. Dhe nuk ka si të ishte ndryshe, sepse ai ishte me origjinë nga kjo krahinë, andaj çdo botim i tij paraqet homazh për këtë mjedis të hapësirës etnogjeografike shqiptare e cila padrejtësisht iu shkëput Shqipërisë. Me këtë rast po do të të trajtojmë botimin Monumente natyrore dhe kulturore të Çamërisë, West Print, Tiranë, 2012. Në këtë botim autori trajton trojet shqiptare dhe regjionalizimin etnogjeografik,ndërsa më pas ofron të dhëna për ndarjen rajonale etnografike të Shqipërisë në shek.XIX-XX, duke vazhduar me veçoritë e përgjithshme fiziko-gjeografike në përgjithësi e ato gjeografiko-etnologjikë të Çamërisë. Në veçanti janë trajtuar rajonet gjeografike të Çamërisë si ai i Filatit, Gumenicës, Paramithisë, Margëlliëit, Pargës, Prevezës, Artës dhe i Janinës.

Çamëria-preokupim profesional

Nga përmbajtja e prezantuar del se autori si preokupim profesional ka krahinën e Çamërisë, e cila gjindet në pjesën jugore të hapësirës etnogjeografike shqiptare, e cila shtrihet nga liqeni i Butrintit dhe lumi i Pavllës në veri e deri në gjirin e Artës në jug. Kemi të bëjmë me një krahinë ndonëse e banuar me shumicë absolute shqiptare në sajë të vendimeve të Konferencës së Londrës(1913) iu dhurua Greqisë. Nga ajo kohë e më pas shqiptarët e kësaj krahine vazhdimisht kanë qenë të rrezikuar nga pushteti grekë, duke përjetuar dhunë, vrasje e shpërngulje me qellim të politikës së tyre të spastrimit etnik, nga popullsia shqiptare. Kemi të bëjmë me politikën greke të asimilimit dhe helenizimit të popullsisë shqiptare sipas “Megali ides”,proces i cili ka vazhduar vite më radhë, duke arritur kulmin në vitlt 1944-45. Kemi të bëjmë me projektin qeveritar grek të spastrimit etnik të Çamërisë nga shqiptarët e ate kryesisht ata të fesë islame, ndërsa ata të fesë ortodokse llogariteshin sin grekë!

Harta e Çamërisë

Politika greke e spastrimit etnik në Çamëri

Për të arritur këtë qellim ata përdorën të gjitha mënyrat: si grabitja e tokës, përjashtimi i popullsisë nga pjesëmarrja në administratën shtetërore, ndalimi i dhunshëm i arsimit në gjuhën amtare, burgosjet, torturimet e popullsisë, dëbimet me dhunë e deri të masakrat e përgjakshme. Po ashtu pushteti grek veproi me kapacitet të plotë për të ndryshuar strukturën etnike të popullsisë nëpërmejt kolonizimit të krahinës duke vendosur kryesisht kolonë grek por edhe vlleh të ardhur nga pjesët e ndryshme të Greqisë por edhe nga Azia e vogël, në sajë të marrëveshjes së Lozanës(1923) për shkëmbim të popullsisë në mes Turqisë e Greqisë. Ishte kjo marrëveshje e cila ka goditur shqiptarët e fesë islame, rreth 55.000, sepse politika greke i konsideronte si turq, andaj i ka dëbuar për në Turqi. Në këtë drejtim spastrimi etnik ka qenë i pranishëm edhe jashtë Çamërisë, në vendbanimet shqiptare në Kostur e Follorinë ku u shpërngulen rreth 35.000 shqiptarë, duke i detyruar të vendosën në Turqi. Por, me gjithë këto shpërngulje të dhunshme deri në prag të Luftës së Dytë Botërore, Çamëria vazhdonte të ishte një krahinë etnike homogjene ku mbi 82% të popullsisë e përbënin shqiptarët.

Sipas statistikave greke të vitit 1937, Çamëria kishte 279 fshatra me një popullsi prej 112.619 banorë nga të cilët 20.200 banorë ishin grekofon dhe 92.419 ishin shqiptarë. Popullsia shqiptare përbëhej nga 59.419 banorë të fesë ortodokse dhe 33.000 banorë të fesë islame. Procesi i shpërnguljes së popullsisë çame nga trojet e veta u fut në një fazë të re gjatë luftës italo-greke(1940-1941) dhe arriti pikën më kulmore me ngjarjet e vitit 1944-45. Goditja fatale e popullsisë shqiptare, ka ndodhur me 27 qershor 1944, ku forcat e EDES-it grek, nën udhëheqjen e gjeneralit Napoleon Zerva, kryen një nga masakrat më të rënda ndaj shqiptarëve të Çamërisë në qytetin e Paramithisë. Rreth 600 burra, gra dhe fëmjë u vranë barbarisht. Në muajt që pasuan, mbi 2.700 shqiptarë të tjerë u masakruan, u dogjën 68 fshatra dhe 5800 shtëpi. Si pasojë e këtij gjenocidi ishin të detyruar të shpërngulën nga vatrat e tyre në Çamëri rreth 35.000 shqiptarë myslimanë të cilët u vendosën në Shqipëri, ndërsa një pjesë në Turqi. Dhe nga këto masakra nuk mbeti asnjë shqiptarë i përkatësisë islame, nga del se spastrimi etnik kishte edhe karakter fetar.

Shqiptarët ortodoks drejt asimilimit

Pas Luftës së Dytë Botërore, popullsia shqiptare ortodokse në Çamëri e gjetiu në Greqi është përballur me politikë diskriminuese, raciste e asimiluese, sepse pushteti grek ndaloi përdorimin e gjuhës shqipe e me ketë edhe mësimin e saj në shkollë. Nuk ka të dhëna të sakta se sa është numri i shqiptarëve në Greqi, por sipas të dhënave për vitin 2006, në strukturën e grupeve etnike shqiptarë janë 1.5%. Ndërsa sipas llogaritjeve të thjeshtë në Greqi nga 11 milion banorë të Greqisë, grupi ernik shqiptar në tregues absolut arrin në rreth 165.000 banorë. Pjesa ma e madhe e kësaj popullsie shqiptare ortodokse jeton në Çamëri, si dhe në rrethet e Prevezës, Artës e Janinës. Ndonëse procesi i asimilimit e ka bërë të vetën, gjuha shqipe flitet në familje dhe e rezervuar në mjedise publike. Përfundimisht popullsia shqiptare në Çamëri e ndodhur nën trysninë e helenizimit nëpërmjet diskriminimit e persekutimit nuk e deklaron publikisht identittein e vet kombëtar.

27 Qershor 1944-Dita e gjenocidit ndaj shqiptarëve të Çamërisë

Në kohën e diktaturës në Shqipëri deri në vitin 1991 ndaj masakrave të grekëve kundër çamëve nuk i është kushtuar vemendja e duhur. Vetëm në pluralizëm kjo çështje mori peshën e duhur, duke njoftuar opinionin e gjerë me pozitën e popullsisë çame. Në nderim martirizimit të popullsisë çame, Kuvendi i Shqipërisë, më 30 qershor 1994, shpalli 27 qershorin si “Ditën e Gjenocidit ndaj shqiptarëve të Çamërisë nga shovinizmi grek”, duke e përfshirë në kalendarin kombëtar përkujtimor.

Zgjidhje sipas standardëve ndërkombëtare

Me vendosjen e pluralizmit politik në Shqipëri nga viti 1991, ndonëse janë bërë përpjekje për të zgjidhur çështjen çame por asnjë Qeveri e Shqipërisë nuk ia ka arritur që me Greqinë të gjejë gjuhë të përbashket, duke mbetur çështje e pazgjidhur. Sepse çështja çame nuk është vetëm e drejtave e lirive të individit, apo të pronës, por është më shumë sepse është çështje politike e cila kërkon zgjidhje sipas standardëve demokratike ndërkombëtare.

Sipas të dhënave në Shqipëri numri i përgjithshëm i popullsisë çame është rreth 250.000 të cilët në Çamëri kanë pronat e tyre duke qenë trashëgimtar legal por qeveritarët grek refuzojnë të trajtohet kjo çështje, madje nuk lejojnë që çamët të shkojnë as si vizitor në trojet e tyre stërgjyshore. Pavarësisht raportëve politike në mes dy vendëve, çështja e Çamërisë kërkon zgjidhje sipas standardëve ndërkombëtare, ku Shqipëria si shteti amë duhet të luaj rolin që i takon në mbrojtje të identitetit kombëtar shqiptar.

Literaturë e obliguar jo vetëm për nxënsit

Duke marrë parasysh vlerën shumëdimensionale të këtij botimi, mendoj se ai duhet të jetë si literaturë e obliguar jo vetëm për nxënësit në shkollat fillore e të mesme, për tu njoftuar me të kaluarën dhe të tashmën e kësaj krahine të martirizuar shqiptare.

Krahas paraqitjes tekstuale botimi është i pasur me shumë fotografi të natyrës së Çamërisë dhe monumenteve të kulturës në këtë mjedis. Ndërsa vlerë e veçantë e këtij botimi paraqet perkthimi i tekstit në gjuhën angleze që do iu shërbejë edhe lexuesve të huaj për të kuptuar të kaluarën dhe të tashmën e kësaj krahine etnogjeografike shqiptare.

(Korrik 2025)

*Selman Sheme, Monumente natyrore dhe kulturore të Çamërisë, “Wes Print”, Tiranë, 2012.

Filed Under: Editorial

“Lezha gjatë Mesjetës së Hershme (shek.V-X), një periudhë e cilësuar deri në shek. XIX si Mesjeta e Errët”

July 26, 2025 by s p

Paulin Zefi/

Jemi në shekullin V, kur Lezha (Lissus), ashtu sikurse qytetet e tjera të rajonit, përjetoi rënien e strukturave romake dhe kalimin nga Antikiteti i Vonë drejt Mesjetës së Hershme. Si pjesë e provincës së Prevalit nën Perandorinë Romake të Lindjes ose Bizantine, qyteti u prek nga sulmet e përsëritura barbare, si ato të Hunëve dhe Ostrogotëve, që sollën dobësim të mbrojtjes dhe braktisje të pjesëshme urbane. Sidoqoftë, në këtë periudhë, Lezha konsolidohet si qendër e rëndësishme peshkopale, duke u përfshirë në rrjetin kishtar të kohës. Jetesa qytetare fillon të tkurret, ndërsa u forcua karakteri mbrojtës i qytetit dhe u rrit rëndësia e strukturave kishtare. Shek. V përfaqëson pikërisht fazën e tretë kur fortifikimi mbi Akropolin e vjetër ilir merr formën e një kështjelle të mirëfilltë dhe faza e katërt lidhet me ndërtimet përforcuese të bëra në shek. VI. Gjatë shek. VI, Lisi ishte një ndër tre qytetet kryesore të Provincës së Prevalit me qendër Shkodrën [1]. Këtë të dhënë e ndeshim në veprën “Synecdemus ose Synekdemos” të gjeografit bizantin, Hierokliu [2]. Pavarësisht trazirava të mëdha të kohës, Lisi na paraqitet si një qytet ende i populluar dendur, qendër e rëndësishme administrative, seli peshkopate dhe nga pikëpamja ekonomike, një qendër aktive zejtare-tregtare [3]. Mirëpo, në vitin 592 [4], gjatë “Dyndjes së popujve”, Lezha pëson një goditje dërrmuese, sepse pushtohet nga barbarët sllavë [5]. Kjo e dhënë pasqyrohet në një dokument kishtar, në të cilin thuhet se Papa Gregori I ngarkon me detyrën e kryepriftit në Kishën e Skillaçit (Ecclesiae Scyllacinae) (pranë Catanzaro), Gjonin, ipeshkvin e arratisur lezhjan (Lissitan), meqë Lezha mbahej e pushtuar nga armiqtë [6]. Pushtimi sllav duket se ka zgjatur së paku deri në vitin 599 [7] ose deri në fillim të shek. VII [8], sepse pushteti bizantin u rivendos në Prevalis në vitet 599-600 dhe ipeshkvi i Lisit ishte në selinë e tij në vitin 602 [9].

Pavarësisht se periudha e pushtimit sllav ishte shumë e shkurtër, ajo i shkaktoi qytetit humbjen e shkëlqimit të tij, të rëndësisë dhe të dendësisë që kishte pasur në Antikitet [10]. Ka disa të dhëna, qoftë edhe të tërthorta, që flasin për një tkurrje të ndjeshme të qytetit në shek. VII — VIII dhe për përqendrimin e hapësirës së tij të banuar kryesisht në lagjet e poshtme buzë Drinit, një zonë, që në këtë kohë del e rrethuar me mure të përforcuar me kontraforte dhe kulla katërkëndëshe, gjurmët e të cilave ruhen edhe në ditët e sotme [11]. Pikërisht në fund të shek. VII ose në fillim të shek. VIII, periudhë në të cilën burimet historike janë shumë të pakta, Anonimi i Ravenës, në veprën e tij me titull, “Cosmographia”, vë në dukje qytetin “Lisson” midis qyteteve të Ilirikut, në bregun e Adriatikut, në veri të Dyrrahut [12]. Me fuqizimin ekonomik të qytetit [13] dhe riorganizimin administrativ të Perandorisë Romake të Lindjes, që u bë në shek. VIII [14], krahas fortifikimit të qytetit me mure të fuqishme rrethuese, pikërisht sipër kodrës, ku më parë kishte qenë Akropoli i Lisit antik, u ndërtua kështjella e Lezhës [15]. Në pjesën më të madhe të saj, muret rrethuese të kështjellës që shohim sot i përkasin pikërisht kohës së rindërtimit të bërë nga Perandoria Romake e Lindjes në fund të shek. VIII [16].

Të gjithë muret e kësaj faze të pestë ngrihen mbi substruksione më të hershme, që u përmendën më lart. Kështjella e Lezhës njihet si një nga fortesat kryesore të Themës së Durrësit dhe duke qenë se mbronte kufirin e saj verior, kujdesi nga ana e Perandorisë Romake të Lindjes për mirëmbajtjen e fortifikimeve të këtij qyteti në Mesjetën e Hershme, por edhe atë të Mesme, ka qenë i vazhdueshëm [17]. Burimet historike dhe rezultatet e shumta arkeologjike dëshmojnë në mënyrë të qartë dhe të argumentuar jo vetëm vijimësinë etno-kulturore të qytetit të Lisit nga Antikiteti i Vonë ilir në Mesjetën e Hershme, por edhe karakterin qytetar të ekonomisë së tij [18]. Vijimësia etno-kulturore e qytetit të Lisit, nga ilirët te arbërit, dëshmohet qartë nga varret dhe objektet e shumta të zbuluara në “Qafën e Kalasë” në vitet 70 të shek. XX [19], por sidomos gjatë ekspeditave të fundit arkeologjike, që janë zhvilluar po në të njëjtin lokalitet, i njohur si “Nekropoli mesjetar i Lezhës”, i cili është një nga varrezat më të rëndësishme që përfaqësojnë “Kulturën e Komanit [20].” Me pak fjalë, Lezha bënte pjesë në të ashtuquajturën “Epiqendra e ngjizjes së kombësisë shqiptare” së bashku me Durrësin, Krujën, Shkodrën, Vlorën dhe më pas Beratin [21].

Gjatë Mesjetës së Hershme Lezha ishte pjesë e Perandorisë Romake të Lindjes dhe qyteti funksiononte si një qendër rajonale, shumë e fortifikuar dhe e angazhuar në tregtinë dhe zejtarinë e rajonit. Vlen për t’u theksuar se është pikërisht periudha e shek. VIII-IX, që konsiderohet si faza më kulminante e rritjes së zhvillimit të qytetit, periudhë në të cilën popullsia vendase bëri përpjekjet e para për konsolidimin e vetëqeverisjes dhe të vetëmbrojtjes së qytetit [22]. Po ashtu, shek. IX shënon ringjalljen ekonomike dhe administrative, por sidomos kontrollin e kështjellës së Lezhës nga arbërit dhe rigjallërimin e kulturës arbërore në qytet, çka dëshmohet qartë edhe nga Nekropoli mesjetar [23]. Nga ana tjetër, pikërisht gjatë shek. IX, jo vetëm Lezha, por i gjithë rajoni ishte nën kërcënim të shpeshtë nga forcat e jashtme. Piratët myslimanë të njohur kryesisht si saraçenë (arabo-berberë), që vepronin nga bazat e tyre në Afrikën Veriore dhe më vonë nga bazat e tyre në Siçili, filluan të shënjestronin shumë shpesh territoret përgjatë Adriatikut [24]. Pasi pushtuan qytetin Taranto në vitin 839 dhe më pas Barin më 841, arabët e kërcënuan nga themelet pushtetin e Perandorisë Romake të Lindjes në detin Adriatik [25]. Pavarësisht se Lezha, në ndryshim nga Budva dhe Kotorri [26], nuk ishte një objektiv kryesor i tyre, këto bastisje periodike ndikuan ndjeshëm në sigurinë e qytetit dhe në tregtinë me zonat përreth. Kjo, sepse në shek. IX, në buzë të detit afër Shëngjinit besohet se ndodhej një kështjellë, që shërbente si bazë për piratët arabë, prej së cilës më vonë mori emrin fshati “Saraçinopoli [27].”

Në “Regjistrin e Kadastrës Veneciane dhe Koncesioneve për Rrethin e Shkodrës të viteve 1416-1417”, si kryetar i fshatit të sipërthënë “Saraçinopoli në Mede” përmendet Benko Saraçinopoli, i madhi, dhe si banor, Benko Saraçinopoli, i vogli [28]. Fjala “Saraçen” dhe mbrapashtesa e saj “polis (greqisht = qytet)”, lë për të kuptuar se në kulmin e zhvillimit të tij, Saraçinopoli ka qenë një vendbanim mjaft i populluar. Z.Shkodra e ka identifikuar fshatin Saraçinopoli me vendin e quajtur “Saraxhin”, rrënojat e të cilit sipas tij, duken akoma nën Fushën Dushkaj në breg të Kënetës së Kakarriqit (sot, Fusha e Torovicës, pjesa pranë Malecaj – P.Z.) dhe emri i këtij fshati i kujton fiset arabe saraçene, të cilët në shek. IX, pasi kaluan nga pjesa jugore e Italisë, zbarkuan në bregdetin tonë në dy pika: rrethet e lumit Bunë dhe në afërsi të Sarandës, ku qëndruan për një kohë të shkurtër [29]. Ndërsa, K.Luka e ka lokalizuar këtë vendbanim dhe pikën detare plaçkitëse të saraçenëve te “Kodra e Saraxhinit” ose “Kodra Saraxhin”, në Malin Kolaj, midis Shëngjinit dhe Velipojës [30]. Me siguri gjatë shek. IX, Lezha, e bashkë me të, Shkodra dhe Ulqini, do të kenë pësuar dëme të mëdha nga inkursionet plaçlitëse të piratëve saraçenë, që niseshin me anije nga baza e tyre detare.

Vetëm falë këmbënguljes së perandorit Bazili I, i cili angazhoi në Adriatik flotën e fuqishme të Perandorisë Romake të Lindjes, saraçenët u shpartalluan gjatë rrethimit që kishin ngritur në Raguzë (866-868) dhe pak më vonë, pasi Bazili I organizoi një mësymje të kombinuar me perandorin Ludvig II, saraçenët do të dëbohen nga brigjet e detit Adriatik [31]. Në shek. IX-X, qyteti i Lezhës fillon të përmendet në burimet historike me një emër të ri, Elis, dhe hyn në një etapë të re të zhvillimit të tij të pandërprerë historik [32]. Kjo është periudha e fuqizimit të tij ekonomiko-social dhe periudha kur marrëdhëniet feudale zgjerohen shkallë-shkallë si rrjedhojë e krijimit të shtresave feudale vendase [33]. Në këtë kohë qyteti zgjerohet dhe riforcohet me një sistem të fuqishëm muresh rrethimi, ndërsa sipër kodrës mbizotëruese te tij, mbi rrënojat e mureve të Akropolit antik u ngritën të larta dhe të pamposhtura muret e kështjellës arbërore te Lisit, që F.Prendi dhe K.Zheku e cilësojnë si bërthama më e fortë e qëndresës së tij gjatë shekujve të Mesjetës [34]. Me pak fjalë, që në shek. IX-X, Lisi merr pamjen e një qyteti tipik arbëror, me një sistem të dyfishtë fortifikues: “Qyteti-kështjellë [35]” dhe këtë sistem madhështor mbrojtës ai do ta ruajë dhe mirëmbajë, siç del nga burimet arkivore veneciane, deri në pushtimin osman [36]. Emri i Lezhës del i shënuar në një burim kishtar të fillim shek. X dhe bëhet fjalë për listën e peshkopatave të formuluar në kohën e perandorit Leoni VI (886-912) midis viteve 902 – 907 dhe prandaj nuk është një rastësi aspak e çuditshme që një monedhë e këtij perandori është gjetur gjatë punimeve restauruese në muret e Akropolit antik të qytetit [37].

Pikërisht në fillim të shek. X, ishte koha kur Perandoria Bullgare nën Car Simeonin I (893–927) përbënte një sfidë të rrezikshme për autoritetin bizantin në Ballkan [38]. Fushatat ushtarake të Simeonit, i cili vlerësohet si sundimtari më i lavdishëm i shtetit të parë bullgar [39], zgjeruan dhe forcuan ndikimin e tij në pjesë të ndryshme të Ballkanit të kontrolluar deri atëherë nga Perandoria Romake e Lindjes, duke vënë nën rrethim edhe vetë kryeqytetin e saj, Kostandinopojën [40]. Pavarësisht se Lezha nuk u pushtua drejtpërdrejt nga bullgarët, edhe ajo u ndikua nga kjo luftë rajonale për pushtet. Qyteti me rrethina vijuan të ishin nën autoritetin e Perandorisë Romake të Lindjes, pasi ajo kërkonte të stabilizonte dhe të mbronte territoret e saj perëndimore. Perandorët bizantinë e menaxhuan Lezhën dhe qytetet e tjera bregdetare nëpërmjet një rrjeti zyrtarësh ushtarakë dhe administrativë për të siguruar kontrollin e plotë mbi vendet strategjike përgjatë Adriatikut. Po ashtu, gjatë kësaj periudhe, Lezha ka të ngjarë të ketë përjetuar një ndikim të madh nga fiset dhe udhëheqësit vendas arbër, të cilët arritën të ruajnë një farë autonomie brenda Perandorisë Romake të Lindjes. Ndërkohë që administrata bizantine qeveriste zyrtarisht rajonin, udhëheqësit dhe familjet arbëre vendase kishin pushtet të konsiderueshëm në çështjet praktike, veçanërisht në zonat më malore dhe të largëta përreth Lezhës.

Në gjysmën e parë të shek. X, qyteti bashkë me kështjellën të emëruar “Elison”, përmenden nga vetë Kostandini VII Porfirogjeniti (905-959), perandor i Perandorisë Romake të Lindjes dhe shkrimtar [41]. Në fund të shek. X, pas një periudhe relativisht të qetë, autoriteti bizantin në Lezhë kërcënohet sërish nga rreziku bullgar. Në vitin 998, cari i Perandorisë së Parë Bullgare, Samueli, udhëhoqi personalisht një fushatë të madhe ushtarake kundër Dioklesë (Duklja) dhe Kroacisë, me qëllim për të parandaluar një aleancë midis tyre dhe Perandorisë Romake të Lindjes [42]. Në përpjekjet e tij për të zgjeruar dhe konsoliduar pushtetin e tij, Samueli mori nën kontroll territore të ndryshme, që ishin nën ndikimin ose kontrollin bizantin, dhe Lezha ishte një prej tyre. Pushtimi i tij i qytetit në vitin 998 ishte pjesë e një fushate më të madhe ushtarake, që nuk synonte vetëm dobësimin e sundimit bizantin në rajon, por edhe vendosjen e një pranie të fortë bullgare. Asokohe, Perandoria e Parë Bullgare, e cila kishte pushtuar pjesën më të madhe të Europës Juglindore, shtrihej nga Deti i Zi në lindje dhe deri në detin Adriatik në perëndim, nga lumi Danub në veri dhe deri në Detin Egje në jug [43]. Sidoqoftë, Perandoria Romake e Lindjes nuk hoqi dorë nga Lezha dhe as nga rajonet e tjera të pushtuara nga car Samueli.

Në fillim të shek. XI është vetë perandori Bazili II, i cili vjen në Lezhë [44]. Ky i fundit, ishte armiku më i tmerrshëm i car Samuelit dhe si pasojë e akteve barbare që kreu në luftën e tij kundër bullgarëve, ai u bë i njohur me apelativin “Βουλγαροκτόνος (Vrasësi i Bullgarëve).” Në konfliktin e përgjakshëm midis dy perandorëve të fuqishëm, Samuelit të Bullgarisë dhe Bazilit II të Bizantit, burimet historike nuk ofrojnë të dhëna të qarta mbi qëndrimin e popullsisë së Lezhës. Kjo mungesë njoftimesh lidhet me faktin se Samueli, në fushatat e tij, nuk ndërhyri drejtpërdrejt në strukturat e brendshme të administrimit të qytetit, duke respektuar në thelb format bizantine të qeverisjes. Në këtë kontekst, për banorët e Lezhës dhe rrethinave të saj, të dy perandorët mund të jenë perceptuar si pushtues të huaj. Për aq kohë sa nuk cenohej autonomia lokale dhe ruhej njëfarë vetëqeverisjeje, rëndësia e përkatësisë ndaj një kurore perandorake apo tjetrës ishte, ndoshta, më shumë çështje formale sesa reale. Thelbësore për ta ishte ruajtja e rendit të brendshëm dhe vazhdimësia e jetës së përditshme…

BIBLIOGRAFIA:

1- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 9.

2- K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 78-79.

3- F.Prendi & K.Zheku, Vazhdimësia etno-kulturore iliro-arbërore në qytetin e Lisit / Continuité ethnoculturelle illyro-albanaise dans la ville de Lissus, në: Iliria, vol. 13, n°1, 1983, f. 203-204.

4- F.Cordignano, L’Albania a traverso l’opera e gli scritti di un grande Missionario italiano il p. Domenico Pasi S.I.: (1847-1914), Volume III, f. 53.

5- A.Meksi, Të dhëna për historinë e hershme mesjetare të Shqipërisë (fundi i shek. VI — fillimi i shek. XI), në: Iliria, Nr. 19-1, Tiranë: 1989, f. 114; S.Pulaha-A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 31-33; M.Uci, Lezha: tempulli i historisë kombëtare, f. 56.

6- G.Hoxha, Sguardo storico sulla diffusione del cristianesimo e sulla situazione ecclesiastica della diocesi di Lezha lungo i secoli, në: Studia Albanica, XXXIX, Tirana: 2006, f. 64; E.Malaj, Profile qytetesh dhe lokalitetesh mesjetare të Arbërisë Veriore: Studime për Mesjetën, f. 189.

7- N.Ceka, Koha dhe vendi i formimit të arbërve në Mesjetë, në: Iliria, Vol. 37, 2013, f. 120.

8- F.Prendi, Vazhdimësia etno-kukturore e Lisit deri në Mesjetë, në: Lis, Nr. 6, (Përgatitur nga Muzeu Historik i Lezhës), Lezhë: Lisitan, 1993, f. 8.

9- N.Ceka, Koha dhe vendi i formimit të arbërve në Mesjetë, në: Iliria, Vol. 37, 2013, f. 120.

10- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 11.

11- F.Prendi & K.Zheku, Vazhdimësia etno-kulturore iliro-arbërore në qytetin e Lisit / Continuité ethnoculturelle illyro-albanaise dans la ville de Lissus, në: Iliria, vol. 13, n°1, 1983, f. 204.

12- G.Hoxha, Sguardo storico sulla diffusione del cristianesimo e sulla situazione ecclesiastica della diocesi di Lezha lungo i secoli, në: Studia Albanica, XXXIX, Tirana: 2006, f. 67.

13- F.Prendi, Vazhdimësia etno-kukturore e Lisit deri në Mesjetë, në: Lis, Nr. 6, (Përgatitur nga Muzeu Historik i Lezhës), Lezhë: Lisitan, 1993, f. 9-12.

14- S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 33.

15- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 12.

16- K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 97.

17- Gj.Karaiskaj, 5000 vjet fortifikime në Shqipëri, f. 124.

18- F.Prendi, Vazhdimësia etno-kukturore e Lisit deri në Mesjetë, në: Lis, Nr. 6, (Përgatitur nga Muzeu Historik i Lezhës), Lezhë: Lisitan, 1993, f. 12.

19- F.Prendi, Një varrezë e kulturës arbërore në Lezhë / Une nécropole Haute-Médiévale albanaise à Lezha, në: Iliria, vol. 9-10, 1979, f. 123-170.

20- E.Nallbani & L.Buchet, Lezha (Lissus), de l’Antiquité tardive au haut Moyen Âge : topographie du site et espace des morts, në: Mélanges de l’École française de Rome. Moyen-Age, Tome 120, n°2. 2008. Les destinées de l’Illyricum méridional pendant le haut Moyen Âge, f. 239-261; G.Hoxha, Lissus dans la basse Antiquité, në: Épire Illyrie, Macédonie…, f. 86-87.

21- N.Ceka, Ilirët: deri te shqiptarët, f. 467.

22- K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 95.

23- N.Ceka, Koha dhe vendi i formimit të arbërve në Mesjetë, në: Iliria, Vol. 37, 2013, f. 131.

24- P.Cabanes, O.Chaline, B.Doumerc, A.Ducellier & M.Sivignon, Historia e Adriatikut, f. 142-143.

25- M.Shuflaj, Serbët dhe Shqiptarët, f. 45.

26- P.Cabanes, O.Chaline, B.Doumerc, A.Ducellier & M.Sivignon, Historia e Adriatikut, f. 143.

27- M.Shuflaj, Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë: kryesisht në Mesjetë, f. 48.

28- Regjistri i Kadastrës dhe i Koncesioneve për Rrethin e Shkodrës 1416-1417, Përgatitur për botim nga Injac Zamputi, Akademia e Shkencave e R.P.S.SH (Instituti i Historisë), Tiranë, 1977, f. 102, fl. 94/a.

29- Z.Shkodra, Mbi emrin e Shëngjinit në kohën e vjetër e të mesme, në: Lissus, 2, Tiranë: “8 Nëntori”, 1969, f. 108, Shënimi nr. 2.

30- K.Luka, Gjeografia toponomastike në dy Kadastrat e Shkodrës në shek XV, në: Studime filologjike, Tiranë: 1976, nr. 1, f. 137-188; nr. 2. f. 129-178.

31- G.Ostrogorski, Historia e Perandorisë Bizantine, f. 165.

32- F.Prendi, Vazhdimësia etno-kukturore e Lisit deri në Mesjetë, në: Lis, Nr. 6, (Përgatitur nga Muzeu Historik i Lezhës), Lezhë: Lisitan, 1993, f.12.

33- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 12.

34- F.Prendi & K.Zheku, Vazhdimësia etno-kulturore iliro-arbërore në qytetin e Lisit / Continuité ethnoculturelle illyro-albanaise dans la ville de Lissus, në: Iliria, vol. 13, n°1, 1983, f. 207.

35- F.Prendi, Vazhdimësia etno-kulturore e Lisit deri në Mesjetë, në: Lis, Nr. 6, (Përgatitur nga Muzeu Historik i Lezhës), Lezhë: Lisitan, 1993, f. 13.

36- F.Prendi & K.Zheku, Vazhdimësia etno-kulturore iliro-arbërore në qytetin e Lisit / Continuité ethnoculturelle illyro-albanaise dans la ville de Lissus, në: Iliria, vol. 13, n°1, 1983, f. 207.

37- G.Hoxha, Sguardo storico sulla diffusione del cristianesimo e sulla situazione ecclesiastica della diocesi di Lezha lungo i secoli, në: Studia Albanica, XXXIX, Tirana: 2006, f. 67.

38- G.Ostrogorski, Historia e Perandorisë Bizantine, f. 175-181.

39- F.Schevill, Ballkani: Historia dhe Qytetërimi, f. 95.

40- J.J.Norwich, Bizanti: Shkëlqimi dhe rënia e një perandorie, 330-1453, f. 151-164.

41- K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 96.

42- I.Ivanov, Tsar Samuel Against Emperor Basil II: Why Did Bulgaria Loose the Battle With the Byzantine Empire at the Beginning of the 11th century, në: Studia Ceranea, Vol. 1, 2011, f. 205-212.

43- J.V.A.Fine, The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century, f. 195.

44- Gj.Karaiskaj, 5000 vjet fortifikime në Shqipëri, f. 124.

Filed Under: Emigracion

Roza Eshkenazi, mbretëresha e “rebetikos” dhe lidhja e saj me shqiptarët

July 26, 2025 by s p

Akademik Vasil S. Tole/

“Këngët çame” (tsamiko), të kënduara nga Roza Eshkenazi dhe disqet e saj të publikuara nga BALKAN PHONOGRAPH RECORD-USA të drejtuara nga Ajdin Leskoviku, janë dokumente unike të historisë sonë muzikore

I. Këngëtarja greke me origjinë hebreje Roza Eshkenazi (1895-1980) është tashmë një fenomen muzikor botërisht i njohur, emri i së cilës lidhet me interpretimin e muzikës urbane të qyteteve greke e turke, që kulmon me stilin muzikor të quajtur “rebetiko”, i cili prej vitit 2017 është edhe pjesë e Listës Përfaqësuese të Trashëgimisë Jomateriale të UNESCO-s.

Shih https://ich.unesco.org/en/RL/rebetiko-01291

Rebetikoja është një dukuri muzikore dhe kulturore e lidhur drejtpërdrejt me këngën dhe vallen e përhapur fillimisht ndër shtresat urbane të qyteteve. Këngët rebetiko sot përbëjnë referenca të paçmueshme për zakonet dhe traditat e një mënyre të caktuar jetese.

Roza ka interpretuar rreth 350 këngë, (ndër to 300 këngë në disqe për COLUMBIA dhe HMV), disa thonë më shumë, e disa më pak, por ajo që është e rëndësishme është fakti që ajo i ka vënë vulën stilit “rebetiko”, ashtu si e madhja Ella Fitzgerald stilit Jazz në muzikë. Sipas Charles King, këngët e Rozës ishin kolona zanore e një bote në të cilën njerëzit kishin lindur e jetuar në mjerim, ishte një version egjenian i bluzit, i kënduar në greqisht dhe turqisht.

Repertori i saj përfshinte këngë popullore, sidomos nga Greqia, Smirna (Izmir), Armenia, Izraeli, dhe të traditës sefardike në Spanjë etj. Në repertorin e saj janë edhe disa këngë të trashëgimisë muzikore epirote dhe çame. Biles një ndër dy këngët e para që ka regjistruar në disk, njera ishte kalamatiano dhe tjetra tsamiko. Në autobiografinë e saj, ajo kujton kohën kur ka regjistruar dy këngët e para në disk: … sapo e dëgjova këtë, më mori malli… po hidhja valle nga gëzimi… do të bëja një disk! Ia tregova menjëherë ku banoja. Të nesërmen erdhi bashkë me Salonikiós-in, sepse atëherë punonin bashkë, dhe sollën një mandolinë të vogël, sepse Toúntas luante në mandolinë, për një provë. Të thoshin: “Do të këndosh një këngë kalamatiano.” “Çfarë është kalamatiano?” pyeta. Nuk dija fare çfarë ishte, ishte hera e parë që e dëgjoja. Salonikiós më tha: “S’ka rëndësi nëse nuk e di çfarë është… do ta mësosh, dhe do ta këndosh bashkë me një tsamiko.” “Tsamiko…?” thashë, “as atë nuk e di çfarë është. Për Zotin, nuk e di çfarë është një tsamiko…” Dhe fillova të qaj! “Do ta mësosh,” më thanë, “do ta mësosh, dhe do t’i këndosh shumë bukur, sepse ke një zë të mrekullueshëm.” Dhe në fakt e mësova, shumë shpejt, dhe pas pak kohe, në kompani, në Columbia, në fabrikë, këndova “Mantili kalamatiano” dhe “Koftin Eleni tin elia” – zoti Toumbakáris e mban mend mirë, ishte aty në atë kohë. Ajo ishte disku im i parë, me një këngë në një anë dhe tjetrën në anën tjetër.

Një tjetër këngë çame është “U mbush Parnasi plot me re”, siç shkruhet në kopertinën e diskut. Edhe pse kënga nuk është kënduar në shqip, promovimi prej Roza Eshkenazit i traditës çame është jo vetëm një shkollë interpretimi e kësaj muzike, por dhe një nderim që i bëhet kësas trashëgimie brenda korpusit të këngëve që ajo ka kënduar. Në këtë mënyrë, kontributi i saj i bashkohet atij të kompozitorit Nikos Skalkotas (1904- 1948), që ka shkruar vallen “Tsamiko”, nr. 21 nga vepra “36 valle greke” për orkestër, apo “Tsamiko” të Christos Leontis (1940-2023) etj.

Teksti më poshtë:

U mbush Parnasi plot me re

Në fshatra bën shtrëngatë.

Ti, moj Dhjamandë, ku po shkon

vetëm në këtë natë?

Po shkoj të gjej ujët që s’vdes

ilaç pavdekësi

T’ia jap atij që kam sevda,

që vdekja mos t’i vijë

Συννέφιασε ο Παρνασσός

Βρέχει στα καμποχώρια

Και σύ Διαμάντω νύχτωσες

Που πάς αυτή την ώρα

Πάω γι’ αθάνατο νερό

Γι’ αθάνατο βοτάνι

Να δώσω της αγάπης μου

Ποτέ να μην πεθάνει

Tipike për melodinë e kësaj kënge që vjen nga tradita çame në muzikë është thjeshtësia melodike modale e ndërtuar mbi 5-6 nota, me një tingull nëntonik, marrëdhënia mes solistes dhe korrit, kjo një formë antifonike arkaike, e ngjashme me vallet shkodrane të shtregullave etj.

•Këngën e dëgjoni falë koleksionistit Ilia Piperi, falenderoj për përkthimin prof. Aristotel Spiro.

II. Referuar biografisë zyrtare të Roza Eshkenazit, në vitin 1955 regjistroi rreth 40 këngë në Stamboll me shqiptarin Ayden (Ajdin) Leskovikun.

Shih: https://www.gazeteduvar.com.tr/…/bir-istanbul…

Asllani, vëllai i Selim Leskovikut, klarinetistit të shquar të sazeve të Shqipërisë së Jugut, në USA, përgjatë viteve 1940-1950 me shtëpitë e tij diakografike MI RE RECORD dhe BALKAN PHONOGRAPH RECORDS punoi me një rrjet të gjerë muziktarësh shqiptarë, greke, armenë, bullgarë e turqishtfolës në Nju Jork dhe promovoi regjistrime të bëra si në vend dhe jashtë, veçanërisht në Stamboll, duke përfshirë këtu një shfaqje të shkëlqyer të Rosa Eskenazi dhe Udi Hrant. Edhe pse tregu i muzikës shqiptare ishte një treg i vogël, Ajdini promovoi disqe me muzikë popullore të regjistruara në Nju Jork dhe Tiranë, për bashkatdhetarët e tij.

Shih https://www.discogs.com/label/239867-Balkan…

Siç shohim në foton e diskut me titull “Këngë dhe valle greke” të interpretuara nga Roza Eskenazi, ajo qendron në qendër të orkestrës. Në të majtë të fotos, më këmbë është Ajdin Leskoviku dhe personi me violinë është Sabri Fehimi, vëllai i kryekëngëtares Hafize Leskoviku. Është një foto historike me plot kuptimin e fjalës, ku gjenden së bashku mjeshtrat e muzikës ballkanike ng Shqipëria, Greqia, Turqia, Armenia etje. Ky disk i financuar dhe promovuar nga Ajdin Leskoviku përmban këto këngë e valle:

Krahu A

1. EJA QË TË RRIMË BASHKË – çifteteli

2. AMANE ÇIFTETELI ALLA / STIL STAMBOLLI

3. KALOI MESI I NATËS – Kalamatiano

4. SA HERË MË KE GËNJYER – Kalamatiano

5. BAM BUM MITRUA – Kalamatiano

6. MINORE IZMIRI

Krahu B

1. THUAJA S’KE Ç’HUMBET – Çifteteli e shtruar

2. ATHINUSHE – E shtruar

3. HANËMKAT E BUKURA – Çifteteli

4. MARIKA NË ATHINË – Karsilama

5. S’DUA TË MË MARRËSH NUSE – LËRMË – Zejbeke

6. SADO TË RËNDA QOFSHIN PRANGAT – Zejbeke

Këto sa shkruam, janë vetëm një hyrje e thjeshtë në kuptimin e larmisë kulturore të muzikës ballkanike pas hyrjes së veglave të temperuara evropiane në muzikën popullore të vendeve të caktuara. Mbetet akoma shumë për të hulumtuar në repertorin e gjerë të Roza Eshkenazit për të parë të tjera përkitje mes kulturave tona.

E them këtë pasi flitet se Roza ka bërë turne koncertesh edhe në Shqipëri në vitet 1930,, gjë që mbetet për tu parë më tej. Shih https://www.thenationalherald.com/born-to-sing-the…/

Akoma më tepër hulumtime kërkon veprimtaria unike e Ajdin Asllan Leskovikut dhe e kompanisë së tij Balkan Phonograph Records.

Veprimtaria e Roza Eshkenazit vijon të ngjall kureshtje në çdo kohë. Në vitin 2008, regjisori Roy Sher realizoi dokumentarin My Sweet Canary, një bashkëprodhim ndërkombëtar që ndjek tre muzikantë nga Greqia, Turqia dhe Izraeli në kërkim të historisë së Rozës. Filmi doli në pranverën e vitit 2011.

Historia shqiptare e Rozës është më e reja syresh!

Filed Under: Sofra Poetike

  • « Previous Page
  • 1
  • …
  • 7
  • 8
  • 9
  • 10
  • 11
  • …
  • 26
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • Kontributi shumëdimensional i Klerit Katolik dhe i Elitave Shqiptare në Pavarësinë e Shqipërisë 
  • Takimi i përvitshëm i Malësorëve të New Yorkut – Mbrëmje fondmbledhëse për Shoqatën “Malësia e Madhe”
  • Edi Rama, Belinda Balluku, SPAK, kur drejtësia troket, pushteti zbulohet!
  • “Strategjia Trump, ShBA më e fortë, Interesat Amerikane mbi gjithçka”
  • Pse leku shqiptar duket i fortë ndërsa ekonomia ndihet e dobët
  • IMAM ISA HOXHA (1918–2001), NJË JETË NË SHËRBIM TË FESË, DIJES, KULTURËS DHE ÇËSHTJES KOMBËTARE SHQIPTARE
  • UGSH ndan çmimet vjetore për gazetarët shqiptarë dhe për fituesit e konkursit “Vangjush Gambeta”
  • Fjala përshëndetëse e kryetarit të Federatës Vatra Dr. Elmi Berisha për Akademinë e Shkencave të Shqipërisë në Seancën Akademike kushtuar 100 vjetorit të lindjes së Peter Priftit
  • Shqipëria u bë pjesë e Lidhjes së Kombeve (17 dhjetor 1920)
  • NJЁ SURPRIZЁ XHENTЁLMENЁSH E GJON MILIT   
  • Format jo standarde të pullave në Filatelinë Shqiptare
  • Avokati i kujt?
  • MËSIMI I GJUHËS SHQIPE SI MJET PËR FORMIMIN E VETEDIJES KOMBËTARE TE SHQIPTARËT  
  • MES KULTURES DHE HIJEVE TE ANTIKULTURES
  • Historia dhe braktisja e Kullës së Elez Murrës – Një apel për të shpëtuar trashëgiminë historike

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT