Një jetë e jetuar me pasionin për artin dhe letërsinë….

Intervistë me Aurora Ndreu Cakaj-vajza e shkrimtarit dhe publicistit të mirënjohur salariot,  Ferhat Cakaj./

Paradokohësh u nda nga jeta Shkrimtari dhe Publicisti Ferhat Cakaj,  i cili ishte dhe do të mbetet, si një nga figurat më të spikatura të letërsisë shqipe mes dy epokave;-  të  shekullit 20-të  dhe  të 21-ë. Fitues i disa cmimeve në letërsi si Mjeshtër i rrëfimit  në gjininë e romanit  dhe i dekoruar me “Urdhërin Naim Frashëri”, erudicioni, urtësia dhe mëncuria e Ferhat Cakaj, do të mbeten  në historinë e letrave shqipe, për stilin e vecantë në përshkrimin e realitetit të dhimbshëm, sidomos i ngjarjeve të mëdha historike dhe sociale në rregjimin komunist. Sot gjithsecili nga ne, pavarësisht gjeneratës që i përkasim,  kemi obligimin qytetar e intelektual, në publikimin e këtyre vlerave me prirje të forta qytetarie, intelektuale e krijuese  të shoqërisë shqiptare.  Në këtë intervistë me vajzën e Shkrimtarit dhe Publicistit Ferhat Cakaj, ajo na rrëfen udhën e vështirë, të bukur e të dhimbëshme, mbresëlënëse e historike, të Atit të Saj të shtrenjtë, se si nga një  i lindur në jug të Shqipërisë në Salari të Tepelenës,  dhe i rritur në shtëpinë e fëmijës, u bë mësonjës, përcues i dijes dhe arësimit në Kukësin verior –të cilit,  realiteti jetësor dhe historik i kësaj treve, dashuria dhe mëncuria e kuksianëve, e frymëzuan për të shkruar dhjetra romane, esse dhe publicistikë, ashtu sikundër patën frymëzuar Migjenin e Madh, të shkruante në Vrakë e Pukë kryeveprat e tij. Ikja e Ferhat Cakaj ishte e heshtur dhe plot shpresë,  se në shpirtin e cdo njeriu gjithmonë ka pranverë, sikundër pati gjithmonë pranverë në shpirtin e Mjeshtrit  të  romanit, Shkrimtarin e Publicistin Ferhat Cakaj.

 “….ka një pranverë në shpirtin e njeriut. Ajo lulëzon atje, në thellësi të tij, në sytë a tij, ndjehet tek buzëqeshja e fëmijëve, tek njerzit e dashur. A beson se do të vijë ndonjëhere kjo stinë? Unë besoj. Do të vijë një kohë, kur në të gjithë Shqipërinë, njeriu për njeriun do të jetë si një yll. Bota do ti kthej sytë tek ne, ndoshta edhe në atë qytezën ku jetoj unë sot dhe do të shikoj e cuditur shpirtin e madh shqipëtar. Kjo pranverë do të vijë më duket se e shikoj….”(F.Cakaj te “Pranvera do të vijë”-roman.) Për më shumë ndiqni intervistën.

 

 

Bisedoi: Raimonda MOISIU

-Zonja Aurora, vitin që kaloi u nda nga jeta Ati tuaj i shtrenjtë shkrimtari dhe publicisti Ferit Cakaj, një personalitet i shquar intelektual dhe vlerë kombëtare e letrave shqipe. Pranoni ngushëllimet e mija, – Si ishin momentet e fundit të tij?

Në fillim duke ju falenderuar për intervistën,do doja të tregoja shkurtimisht kush ishte Ferhat Cakaj. I lindur në Salari të Tepelenës më 2 Prill 1935, në Shkodër  kryen shkollën e mesme pedagogjike, kurse studimet e larta në fillim për Gjuhë -Letërsi dhe më pas Fakultetin  Histori Filologji, degën gjuhë letërsi shqipe në Universitetin e Tiranës .Në fillim e emëruan mësues të letërsise në gjimnazin e Kukësit, ku u pensionua në vitin 1991.Me letërsi filloi të merrej, që kur ishte në shkollën e mesme. Ka shkruar novelat”Mësuesi i cmendur”,1967,”Kështu është”1969, përmbledhjet me tregime “Lugina e nuseve “, 1969, “Në korie mes lisash”, 1972, romanet “Njerëzit e qytezës në mal,1976, “Nesër do të jetë vonë”, 1976, “Jam bir i popullit tim”,1978, “Zemërimi” 1980, “Përmendorja”,1985, dramën “Kosovarët,1987,  “Bardhyli kërkon Gjergj Elez Alinë”,  refleksion eseistik  “E vërteta mbi eposin Serb”,  “Të gjallë e të vdekur”, duke përshkruar  në një farë mënyre  krijimtarinë e 50 vjet punë, lodhje, pagjumësi,  nga njëra anë, por dhe gëzim i papërshkrueshëm kur i botoheshin romanet dhe  merrte përgëzime nga të gjithë njerëzit,  lexuesit e tij, nxënësit,  ku jepte mësim, një jetë e jetuar kjo  me  pasion të vecantë për artin e bukur të të shkruarit, deri në momentet e fundit të jetës së tij. Isha mësuar të shkoja cdo ditë pranë tij,  t’i jepja ilacet. Atë ditë kthehesha nga puna si zakonisht dhe do merrja rrugën për në Qytetin Studenti,   ku jetonin prindërit e mi. zkishte më shumë se dhjetë ditë që babai doli nga spitali, ku qëndroi rreth dy muaj e gjysëm. Kam qëndruar pranë tij, gjithë kohën,  duke i shërbyer deri në fund. Bie telefoni  dhe për disa minuta u gjendëm në  urgjencë, ishte shumë rëndë  dhe mezi mbushej me frymë. Momentet e fundit ne i kaluam tek spitali Q.S.U.T “Nënë Tereza, ku pas një ataku të dytë kardiak, megjithë përpjekjet e ekipit shëndetësor të mjekëve, fatkeqësisht  nuk u arrit të mbahej në jetë. Nuk më hiqet nga sytë ajo pamje, kur më mbante dorën shtrënguar, duke luftuar  me vdekjen dhe u shua ngadalë para syve të mi dhe të familjarëve. Ajo mbrëmje do mbetet në memorien dhe kujtesën time sa të kem jetën.

– Çfarë mendoni se janë elementët thelbësorë që e bëjnë Atin tuaj  të çmuar e të vlerësuar për kontributin e tij nga bota shqiptare?  Si do ta përshkruani erudicionin  krijues në fushën e shkrimtarisë, poezisë, publicistikës, dramave dhe botimeve të tij?

–Jetoi për një kohë të gjatë në Kukës, larg  kryeqytetit, por do thoja  a ndikoi kjo në krijimtarinë e tij. Do tju kujtoj vetëm një gjë; Migjeni i shkroi  kryeveprat e tij në Shkodër, Vrakë dhe Pukë, Nekrasovi poemat e tij të mrekullueshme  i shkroi në internim, Ukrahinasi Shefcenko, gjithashtu.është  relative varësia e veprës  nga jetesa  ose jo në Tiranë. Në Kukës vërtet mungonte biblioteka kombëtare, kontaktet me inteligjencën, por këto u plotësuan nga biblioteka  e tij në rusisht, në takimet e shpeshta  në Degën e Lidhjes  në Tiranë duke mundësuar  lidhjet  me  shkrimtarët më të mirë, nga lidhjet e vazhdueshme me njerëzit në të gjitha trevat verilindore,dashurinë e nxënësve të tij  dhe gjithë popullit të cilit i thërrisnin të gjithë “ profesor Ferhati”. Mënyra  se si fliste dhe afronte cdo njeri  të cdo profesioni, duke  i rrahur shpatullat  të impononte respekt të vecantë ,dhe  të gjithë  rendnin pas tij  duke e adhuruar si mësuesin  më të mirë të Letërsisë, shumë nga nxënësit  i sillnin fletoret në shtëpi me vjersha  dhe mbaj mend  që i priste me buzë në gaz, si një njeri me zemër të madhe, i inkurajonte  dhe shumë prej tyre sot  kanë botuar veprat e tyre. Ai  ishte  trupshkurtër, me flokë të thinjur,  që i shkonin dhe  e tregonin shumë fisnik, i mbajtur mirë dhe i veshur me sqimë.  Gjithmonë e mbaj mend me  këmishë  të bardhë  me kravatë në cdo moment i rregullt, i qeshur, i mëncur dhe me sytë e tij të vegjël që shkelqenin  në cdo kohë. Nuk e hiqte  stilografin  nga  dora , gjithmonë  shkruante në  studion e tij i rrethuar nga libra të pafund  vendosur  me rregull  në raftet e bibliotekës. E mbaj mend gjithmonë  shkruante natën, pasi muzgu  mbulonte  atë qytet të vogël në veri të Shqipërisë,  ku shkroi romanet e tij të para, i rrethuar mes miqsh të shumtë, kaloi pjesën më të madhe të jetës në qytetin e  Kukësit. Kukësi ishte vendlindja e tij e dytë, ishte ky qytet  i pranishëm në të gjashtë romanet e tij, në novelat dhe në tregimet. Kukësi i dha dashurinë e thellë njerëzore dhe padyshim  dhimbje. Ai i fali atij qyteti  rininë, burrërinë, aftësitë intelektuale dhe akademike,  duke qenë një mësonjës sic e donte Kukësi, duke qënë shpesh  këshilltar përherë në mbrojtje të qytetarëve,  shkrimtar  që nuk e ndante  krijimtarinë  nga njerëzit e atij rrethi aq të pasur dhe aq të varfër. Njerëzit, folklori popullor kuksian, larmia shumëngjyrëshe shprehëse kuksiane, historia e lavdishme dhe e re e fiseve të Kukësit, gjithshka e atij rrethi ishte e tij, ishte dhe mbeti në librat e tij. Ferhat Cakaj është autor i romaneve që kanë pasur një objekt krejt të vecantë: rolin e fisit në shoqërinë totalitare uzurpimin  prej tij të administratës dhe të ndërmarrjeve. D.m.th fisin,  një forcë konservatore, regresive. Prandaj romanet e tij”Njerëzit e qytezës në mal”,”Nesër do të jetë vonë”,”Përmendorja”,”Zemërimi”,”Të gjallë e të vdekur”, kanë  tendenca të vecantë realiste. Ai rrëfen fuqinë e fisit në epokën komuniste pushtetin, tentakulat e të cilit  shtriheshin ngado, Megjithëse romanet janë shkruar në një mënyrë positive, sipas modelit të realizmit socialist,  që ishte metodë zyrtare,  këmbëngulja e tij  ishte, për të përshkruar me hollësi  gëlimin e kudogjendshëm e të pa asgjesueshëm të klaneve  në gjirin e shoqërisë shqiptare. P.sh tek romani “Pranvera do të vijë” ,tregon mundësitë dhe të papriturat ekzistenciale të individit dhe të familjes shqiptare në regjimin komunist e në kapërcyell të sistemeve politike. Jeta sjell shpesh vuajtje, zhgënjime dhe goditje  të forta të fatit, por ajo meriton të jetohet me dashuri dhe shpresë. Dhe ketë ai e shpreh që në titull e deri në fund të librit, me historinë e jashtëzakonshme të Neritanit e të Virgjinës.

-Si e keni mësuar se Ati Tuaj ishte pasionant i letërsisë? Si e keni përjetuar këtë nismë e pasion të tij dhe cila është poezia apo tregimi i parë që keni lexuar prej tij?

–Ai u rrit në shtëpinë e fëmijës që nga viti 1945 në Gjirokastër pastaj po në shtëpinëe fëmijës  në Tiranë  e në Shkodër. Me letërsi, kish filluar të merrej, që kur ishte nxënës në shkollën e mesme dhe krijimet e para i botoi në faqen letrare të“Zërit të rinisë” etj.Është marrë me prozë për lexuesit e rritur,  dramaturgji dhe me ndonjë studim letrar. Pasionin për letërsinë dhe gjuhën shqipe ja transmetoi dhe vajzave,  ku dy prej tyre kanë mbaruar  studimet e larta për Gjuhë –Letërsi. Në shtëpinë tonë,  në studion, ku ai shkruante, kishte libra pafund, shumica e librave  ishin botime të herëshme  që i kish blerë që në rini të tij,  që nga vitet 1950-ë dhe shumica e tyre ishin botime  në rusisht. Ishte njohës  shumë i mirë i gjuhës ruse, mbaj mend kur na lexonte  me zë, recitonte pjesë nga poemat më të bukura ruse, duke i lexuar jo një por disa herë  shumicën prej tyre. E kam adhuruar gjithmonë  babin tim, për mënyrën e rrallë si sillej me librin,kujdesin që ai tregonte për to. Më pas kur u rrita, lexoja Servantesin, Heminguejin, Olldingtonin, Shollohovin, Brehtin apo Faladen, Kuperin-kryeveprat e letërsise botërore. Libri i parë që kam lexuar prej tij ka qenë “Jam bir i popullit tim”një roman për fëmijë jashtëzakonisht shumë i bukur i vitit 1978, i përkthyer më vonë  dhe në greqisht në vitin 1981,gjithashtu dhe radio dramë nga  Teatri Popullor me regji të Andon Qesarit. Ky roman ishte vepra e tij e parë për fëmijë, është shkruar kundër mëshirës, përbuzjes dhe neverisë, në raportin e njeriut jetim me shoqërinë. Sepse shpeshherë shoqëria e hedh tutje këtë fëmijë, Si fabul ngjarja zhvillohet në Shtëpinë e fëmijës në Shkodër, Ai roman u vlerësua me cmimin e parë të Republikës, cmim i cili ju dorëzua nga i madhi Dritero Agolli në Lidhjen e Shkrimtarëve. Ndërsa për pasionin për letërsinë,  mund të them që edhe sot tregohet  nga nxënësit e tij, “Kur Ferhat Cakaj shpjegonte  Migjenin në orën e letërsisë  nxënësit nuk pipëtinin,duke dëgjuar mënyrën e bukur dhe të vecantë, atë shpjegimin  me pasion që dinte ta bente vetëm ai.”

 

-A ka lënë dorëshkrime ? Kush do të  kujdeset për mbledhjen e botimin  e tyre?

Gjithmonë e përfytyroj me stilografin e tij,i përkulur mbi makinën e tij të shkrimit,duke shkruar  gjithmonë ditën dhe natën, cigarja që harrohej  dhe digjej ngadalë, duke përjetuar cdo moment ngjarjet dhe personazhet,  që mernin jetë  nëpërmjet  shkrimeve të tij. Janë shumë dorëshkrime në gjininë e tregimit, novelës, romanit, si dhe të publicistikës. Jam kujdesur për to,  që kur babi ishte në jetë, dhe mendoj që është një mision jetësor i imi dhe i motrave, që me anë të botimit të shkrimeve të pabotura, të vazhdojmë dhe të mbajmë gjallë krimtarinë e babit dhe shkrimtarit Ferhat Cakaj. Do bëjmë të mundur  botimin e tyre, si shkrime të papublikuara akoma, pasi janë shkruar para shumë kohësh  dhe janë aktuale  dhe për ditët e sotme, gjithashtu  dhe  shkrime  të cilat janë shkruar tani vonë. Nëpërmjet shkrimeve të tij, ai do të vazhdojë të mbetet  i gjallë për lexuesit e tij të dashur  dhe për  shumë vitet me radhë.

-Një situatë  të  vështirë të babait tuaj?

Do thosha  fëmijëria,  një familje me gjashtë fëmijë, dhe me një gjendje ekonomike shumë  të dobët, Në vitin 1941 i vdes nëna, ishte vetëm 5 vjec dhe kishte  një motër më të vogël. I kaloi vitet e luftës në varfëri dhe  skamje dhe për më tepër pa nënën. Në vitin 1945 bashkë me tre femijë të tjerë  nga fshati Salari ku u lind,u dërgua në shtepinë e fëmijës në Gjirokastër, ku vazhdoi dhe shkollën  ku u cilësua  si një nga nxënësit më të mirë.Një fëmijë i rritur pa prindër ka nevojë për veshje, për ushqim, për punë e mbi të gjitha ka nevojë për dashuri njerëzore. Sepse ajo i mungon. Shumë njerëz nuk kishin kushte për të jetuar  dhe u grumbulluan në këto shtëpi fëmijësh, dhe tregohesh kujdes derisa  dilnin në jetë.

-Një situatë  mbresëlënës?

– Kurorëzimi i një pune  krijuese, në mësimdhënie,”Urdhëri Naim Frashëri” i klasit te III-të si mësues dhe edukator, 1976, Urdhëri “Naim Frashëri” kl II-të si shkrimtar e romancier, viti 1982, Titulli “Mësues I Merituar” viti 1989, mund të shtoj që shpërblimi më i madh i jetës së tij ka qenë respekti dhe dashuria, gjatë 39 viteve, e popullit  të Kukësit. Mund të them  që ai vetë ishte mbresëlënës  për të tjerët. I dashur,  gojëëmbël me të gjithë, gëzonte dashurinë dhe respektin e të gjithë  atyre që e kanë njohur, dhe kanë patur fatin ta takojnë qoftë dhe njëherë në jetë. Në vitin 2010, me rastin e 75 vjetorit të tij kam organizuar ditelindjen më të bukur e të vecantë të jetës së tij, duke i ftuar të gjithë shokët, miqtë, familjarë, gazetarë, studiues, shkrimtarë, shumë i gëzuar,  me lot ne sy, i rrethuar nga miqtë, përjetoi   me emocion  të madh  përshendetjet e miqve duke ë uruar suksese  në krijimtari dhe në jetë.

-Kush është Aurora Ndreu-Cakaj, për lexuesit e kësaj interviste?

Vajza e dytë e Ferhatit, aktualisht  ekonomiste  pranë Tirana bank. Mendoj që profesioni,  që kam zgjedhur,  nuk ka shumë lidhje  me librin, por  unë trashëgoj nga babai artin e të shkruarit. Kam në dorë një libër me tregime ende të papërfunduar  me tematikë  sociale. Ky libër ka një pjesë të shpirtit tim human, kjo jam unë. Libri përfshin  jetën në metropol, Tiranë, histori  të vërteta njerëzore, ku përfshihet jeta e individit të harruar  nga shoqëria, të gjymtuar në trup e në shpirt, histori  me të cilat ne përballemi cdo ditë, Gjithashtu mendoj  që së shpejti të hap një ekspozitë në pikture, punime të cilat  janë të parat për mua, ku për të gjitha këto kam mbështetjen e madhe  të familjes sime, bashkëshortit dhe dy fëmijëve. Kam qenë gjithmonë e privilegjuar, kam lindur dhe jam rritur në një familje intelektuale mësuesish, e edukuar  më së miri  nga prindërit e mi të shkëlqyer, të cilët më dhanë  shkollimin, edukatën,  më mësuan rregullin  estetikën  dhe cfarë është më e rendësishme  edukatën e punës. Kam punuar që e vogël  dhe njëkohësisht kam vazhduar shkollën dhe mendoj,  që kjo ka  influencuar  në edukimin  dhe formimin tim. Pas humbjes së babait, mendoj që e rëndësishme  dhe parësore  për mua e  për familjen time është  botimi i veprave  të lëna përgjysëm nga babai,  duke bërë të mos harrohet  dhe të mbetet i gjallë për lexuesit e tij dhe për shumë kohë .

-Cfarë dëshironi të shtoni në fund të kësaj interviste?

Do dëshiroja t’ju falenderoja me gjithë shpirt  për intervisten, ju zj.Raimonda që bëtë të mundur  dhe më dhatë mundësine  që të flas  për jetën dhe veprën e babit tim të dashur  dhe të paharruar  shkrimtarit e publicistit -Ferhat Cakaj.

Bisedoi:Raimonda MOISIU