Nga Ilir ikonomi*/
Vlera e fjalëve të një publicisti, studiuesi a politikani matet me jetëgjatësinë e kumtit që ato përcjellin dhe, në këtë kuptim, autori i librit që keni në duar e ka kaluar me sukses provën e kohës.
Ai është Mustafa Merlika – Kruja, njëri ndër njerëzit që nënshkruan pavarësinë në Vlorë më 28 nëntor 1912. Ky akt i vetëm e kualifikon atë për të hyrë në histori.
Por historia shqiptare e njeh Merlikën edhe për shumë vepra të tjera. Ai ka qenë një gjuhëtar i dorës së parë, një studiues i hollë e i lëvruar i shqipes. Ka kryer studime me vlerë për historinë e Shqipërisë dhe na ka lënë përkthime prej mjeshtri. Ky libër është kryesisht një përmbledhje e mendimit të tij si polemist dhe politikan.
Pas pavarësisë, jeta e Mustafa Krujës vërtitet mes luftës, arrestimeve, mërgimit, rikthimit dhe përsëri ikjes. Çdo njeri që i provon këto duhet të ketë një mendje të shëndoshë e sidomos një karakter të fortë për të mos u ligshtuar. Mbi të gjitha duhet të jetë patriot me zemër.
Për hir të këtij patriotizmi Mustafa Merlika u tregoi shqiptarëve të vërtetën, edhe kur ajo nuk ishte fort e ëmbël. U foli për dobësinë e tyre kryesore, dasitë dhe përçarjet që ua errësojnë pamjen. I këshilloi se “para se me u zânë për karrika e zyra të Shtetit, duhet t’a bâjmë Shtetin,” fjalë me vend edhe sot e kësaj dite.
Në fund të vitit 1941, kur Shqipëria ishte e pushtuar nga fashizmi, Mustafa Kruja pranoi postin e kryeministrit. Mund të debatojmë sa të duam nëse ky ishte një gabim apo një veprim i mençur në atë kohë kur nuk kishte zgjedhja të lehta. Por, gjatë pak më shumë se një viti në krye të qeverisë, ai tregoi me vepra se, në mendimin e tij, ideologjitë nuk ishin veçse sende kalimtare dhe se atdheu ishte rrapi madhështor që i pështillte të gjitha nën hijen e vet.
Merlika nuk u bë ndonjëherë fashist. Ai mbeti shqiptar, po të gjykojmë nga fryma e shkrimeve dhe fjalimeve të tij.
Në nëntor 1942, duke folur në Tiranë përpara një audience ku nuk mungonin zyrtarë të lartë italianë, ai tha: “Nuk e fshehim se zêmra kishte me na dëshirue nji Shqipní krejt të pavarun, pa asnji lidhje të përhershme me kurrkênd, sidomos pa asnji lidhje t’imponueme.” Qartazi, Merlika e kishte fjalën për lidhjen me Italinë.
Viti 1942 ishte kohë lufte. Ishte edhe një kohë kur komunizmi kishte filluar të shihej nga një pjesë si ilaçi çudibërës që do të zgjidhte të këqiat e botës. Këtë iluzion të kuq e përqafuan qindra mijëra njerëz në Evropë, të cilët ose nuk i dinin ose i mbyllnin sytë përpara krimeve që bëheshin brenda gulagut të madh sovjetik.
Prandaj, është meritë për ata intelektualë në Shqipërinë e vogël, që jo vetëm nuk u infektuan, por u përpoqën të gjejnë mënyra për t’i dalë përpara rrezikut. “Shihni në ksulat e çetnikvet të këtyne idealistave palaço shqipen dykrenare me nji hyll të kuq në mest. E kanë bâ gati edhe flamurin e asaj republike të kuqe,” tha Merlika në të njëjtin fjalim të vitit 1942. Parashikimi ishte i saktë. Madje, republika e kuqe në Shqipëri rezultoi më e egra e Evropës Lindore.
Gjatë disa dekadave diktaturë, ata që u hodhën në anën e komunizmit u përpoqën të tregojnë se zgjedhja e tyre ishte më e mira. Për ta, Merlika ishte thjesht një “kolaboracionist” dhe “tradhtar”. Shkrimet e tij u ndaluan, vepra e tij kryesore, Fjalori kritik i gjuhës shqipe, nuk u përmend në publik. Nxënësve të shkollave nuk u thuhej kurrë që Merlika ishte ndër firmëtarët e pavarësisë në Vlorë, sepse përndryshe ata mund të pyesnin: Si ndodhka që dikush i cili firmosi pavarësinë të quhet tradhtar?
Mërgimi nuk iu nda Mustafa Merlikës deri sa ai vdiq më 27 dhjetor 1958 në Niagara Falls të Shteteve të Bashkuara. Deri atë ditë të mbrame ai nuk rreshti së shkruari, shkëmbeu letra të panumërta me miqtë dhe solli prova të tjera se komunizmi nuk mund të ishte e ardhmja e Shqipërisë, as e ardhmja e botës, por thjesht një sistem që nuk funksionon. Në të gjitha këto shkrime ndihet zemra e Merlikës si atdhetar, rebel, polemist dhe dijetar. Çdo studiues i ndershëm instinktivisht priret të pijë ujë te burimi sa herë që etja i kërkon të hulumtojë mbi të kaluarën. Shkrimet e Mustafa Merlika – Krujës janë një i tillë burim.
* Kjo eshte parathenia e librit“Gjysmë shekulli me pendë në dorë”, botim i shtëpisë botuese Omsca-1”. Ne kete liber përmblidhet gjithë publicistika e shkruar në vite nga Mustfa Merlika Kruja.