Opinion nga Mr.sc.Nue Oroshi/
Sa i përket ngërçit politik dhe duke parë se janë krijuar dy taborre politike në Kosovë, unë personalisht në bazë të përvojës time në politikën Gjermane, më 27 Qershor 2014, kam shpërndarë në mjetet e informimit shqiptar: në gazeta, faqe interneti dhe mjete tjera të informimit, projekt-propozimin tim me titull, „Kosova pas 8 Qershorit, dhe propozimi im për të dalë nga ngërçi politik. Ky shkrim tek shumica e popullatës shqiptare, e, që e sheh Kosovën si shtet ku duhet të ndërtohet Demokracia dhe të ecë përpara në të gjitha drejtimet që ta mbërrin hapin me shtetet demokratike perëndimore u prit shumë mirë. Por nuk u prit mirë nga një pjesë e politikanëve në Kosovë! Më vjen mirë që, pas disa muajsh tani më ky projekt-propozim i imi është e vetmja alternativë për të dalë nga ky ngërç politik që e ka kapluar Kosovën. Partitë e Bllokut pas disa muajshë e pranuan këtë projekt-propozim timin. Unë në atë shkrim ju pata dhënë një variant të politikës Gjermane.
Duke u bazuar në faktin se, PDK-ja ka dalë partia më e madhe në Kosovë pas zgjedhjeve, i takon që ta marrë postin e Kryetarit të Parlamentit të Kosovës, dhe renditja e partive me poste në Parlament të bëhet në bazë të fuqisë politike që kanë fituar në zgjedhjet e 8 Qershorit 2014. -Por Qeverisja i takon Bllokut të Partive që kanë bërë koalicion paszgjedhor. Meqenëse partitë e Bllokut paszgjedhor e pranuan realitetin politik, kjo ende nuk ka ndodhur tek Partitë e koalicionit parazgjedhor, që, si bosht kryesor e kanë PDK-ën.
Kësaj radhe do i them disa fjalë, gjithnjë duke u bazuar në fakte shkencore për rrënjët politike të deputetës Flora Brovina, e cila me vepriminë e saj prej një adoleshente politike, po e mbanë të kindapuar jo Parlamentin e Kosovës por Shtetin e Kosovës! Pasiqë kjo sharllatane politike po e mbanë të kindapuar shtetin e Kosovës të krijuar me gjak e mund, dhe përkrahje ndërkombëtare, unë do ti them disa fjalë për rrënjët politike se nga rrjedhë komunistja Flora Brovina.
Flora Brovina është mbesa e komunistit Qamil Brovinës,ku siç na dëshmon në shkrimin e tij atdhetari dhe studiuesi, tani i ndjerë, Hajriz Demaku, në shkrimin me titull „Kujtime nga lufta e Drenicës e vitit 1945“, ku ai vet kishte qenë në krahun e atdhetarit Shaban Polluzha, thot: …Ndër kohë, për ta zbrazur sa më parë Kosovën,komunistët e formuan brigadën e VII-të më të madhen, sa 5 tjerat, që Kosova me numër të ushtarëve ish 13000, duke e vënë në krye të saj si Komandant major Shaban Haxhin (Pacin) nga Luma e Komesar Qamil Brovina. Pra Qamil Brovina ishte komesar i një brigade famëkeqe jugosllave, që vrau shumë atdhetarë shqiptarë, që e luftonin me pushkë në dorë ripushtimin jugosllavë të Kosovës.
Ai nuk u kënaq me kaq, por ishte edhe njëri ndër gjykatësit kryesor i shumë gjygjeve të mbajtura në Kosovë, ku me denim me vdekje pushkatim u dënuan shumë atdhetarë shqiptarë. Kësaj radhe po i jap faktet vetëm për gjygjin e mbajtur me datën 20-27 shtator 1945, në Prizren. -Ku atdhetarët Tahir Deda, Halim Spahia dhe shumë të tjerë, dënoheshin me pushkatim për këto qështje, „Janë fajtorë se kanë themeluar Komitetin Nacional Demokratik dhe si anëtarë dhe udhëheqës qëndrorë të Komitetit për Kosovë i kanë krijuar komitetet e rrethit,ku janë lidhë dhe i kanë bërë riorganizimet te rretheve të Ballit duke iu nënshtruar udhëheqjes së tyre e kanë bër një propagandë të rrejshme mbi padrejtësitë që ju bëhen shqiptarëve në Jugosllavinë federative, dhe kështu kanë krijuar një bazë për kryengritje të armatosur kundër pushtetit popullor dhe rregullit shtetëror,duke mbledhë shënime mbi ndëshkimin e kriminelëve të luftës, dhe armiqëve të popullit, me qëllim që këto ti dërgojnë jashtë për përhapjen e një propaganda mbi gjendjen në Kosovë“.
Dhe këtu Qamil Brovina me shokë ju jepte denime kapitale atdhetarëve shqiptarë në emër të popullit jugosllav, ku thuhet, Gjykata Popullore Krahinore në Prizrenë duke qenë e formuar prej Kryetarit të Gjyqit Hivzi Sulejmani dhe prej Gjygjqtarëve të Popullit Qamil Brovinës e Kolë Shirokës, me sekretarin Mustafa Biqakun, në qështje penale kundër të Akuzuarve Halim Spahisë dhe të tjerëve nga Prizreni, dhe sipasPretencës së Prokrurorit publik të Kosovës dhe Metohisë Ali Shukriu Nr.P 99/45 të datës 11 Shtator të vitit 1945, merr këtë vendim, ku gjykon të akuzuarit Halim Spahinë, Tahir Dedën, Rifat Krasniqin, Sefedin Ahmetin, Rexhep Kabashin dhe Kajtaz Ramadanin i dënon me vdekje me pushkatim, dhe denim e humbjes së përhershme te të gjitha të drejtave politike dhe qytetare, dhe dënim me konfiskimin e tërë pasurisë së tyre. Pra, përveç që i vritinin atdhetarët shqiptarë, Qamil Brovina me shokë iu konfiskonin edhe pasurinë për t‘i mbytur edhe të gjallët, dhe për t‘ju vështirësuar edhe mbijetesën familjeve atdhetare shqiptare. Kurse të akuzuarve të tjerë: Ahmet Derguti, Kadri Minushi, Xhemil Fluku, Maliq Bali Gashi,Avdyl Rexhepi, Kadri Ramadani,Fehmi Ibrahimi, Bastri Sallku, Vahid Mustafa, Abdulla Hajrullahi, Abdulla Hamza,Sadik Mehmeti, Qamil Jemini dhe shumë të tjerë, ju dha një denim prej 4 deri me 20 vjet.
Më ka mbetë në kujtesë gjithmonë një intervistë që unë dhe miku im Enver Sulaj e zhvilluam me të ndjerin atdhetarin Mulla Maliq Bali Gashi, me 16 Gusht 1993, në shtëpinë e Maliq Bali Gashit, tani e 21 vite më parë. Mulla Malën në këtë proces gjygjësor komunistët e denuan me 17 vjet burgim.Dhe kur e pyetëm për atdhetarin Tahir Deda, Mulla Mala u përgjigj: – Tahiri ka qenë nga Gjakova. Ishte djalë i zoti sa të duash. Edhe sot kur më kujtohen fjalët e tij në gjygj e ndjej vetën krenar që kisha mik të idealeve një njeri të tillë. Në mes të tjerave Tahiri bëri këtë dialog në gjygj.Tahir, i thanë, ti kurrë su bëre rehat. Tahir, ti në kohën e ish Jugosllavisë po ashtu nuk u rehatove,edhe në kohën e okupimit i atillë mbete. E tani çka po do Tahir? E Tahir Deda përgjigjej: A ende nuk e ditkeni se çka po dua, ju drejtua atëherë Tahiri dhe vazhdoi:- Qka kam dashur atëherë edhe sot atë e dua. E dua Kosovën të bashkuar me Shqipërinë. Pas këtyre fjalëve të Tahirit, thashë me vete, edhe nëse na vrasin s‘më dhimset aspak jeta… -harrova tju themë se Tahiri këto fjalë i tha në sallën e Gjygjit, të mbushur përplotë udhëheqës të lart komunist, që kishin ardhur ta përcillnin gjykimin tonë.
Shteti i Kosovës nuk guxon të mbahet i kindapuar. Politikanët në Kosovë duhet ta dinë faktin se qeveritarët apo pushtetarët qoft në nivelin legjislativ qoft në atë egzekutiv janë vetëm menagjerë apo drejtues të përkohshëm ndërsa institucioni është i përhershëm. Prandaj këtë dallim duhet ta bëj edhe Flora Brovina e cila rastësishtë ka qëlluar të jetë me e vjetra në Parlamentin e Kosovës, ta thërrasë sa më shpejtë seancën konstituive , të zgjidhet kryesia e Parlamentit në bazë të fuqisë politike që posedojnë partitë politike në Kosovë, dhe më pas të themelohet edhe Qeveria e Kosovës konfrom fuqisë politike të kaoalicioneve që janë krijuar pas zgjedhjeve të 8 Qershorit. Çdo vonesë që e bën Flora Brovina për shkak të interesave të ngushta të partisë që i takon, e merr përgjegjësinë për kindnapimin e Shtetit të Kosovës, të krijuar me gjak, mund e sakrifica shekullore, si dhe, me përkrahjen e miqëve tanë ndërkombtarë, pa të cilët Kosovën vetëm se do ta shihnim në ëndërr.
DY SHKRIME DHE NJE KRONIKE NGA PANAIRI I 17-të I LIBRIT
Ky panair do të ketë çmimin e madh “Jeronim de Rada”, që do të jetë edhe kurorëzimi i veprimtarive/
Në Panairin e 17 të Librit shtëpia botuese “ArgetA-LMG”, më dinjitozja/
Shkruan:Albert Z. ZHOLI/
Më së fundi Panairi i librit “Tirana 2014” ka çelur sot tiparin në ambientet e pallatit të Kongreseve në edicionin e 17-të. Ky Panair aq i diskutueshëm do të qëndrojë i hapur për të gjithë dashamirësit e librit deri në më 16 nëntor 2014, prej orës 08:00 deri në orën 22:00.
Në fjalën e tij të hapjes Kryetari i Shoqatës së Botuesve Petrit Ymeri e cilësoi këtë Panair si “një kontribut të njerëzve qe merren me letrat shqipe”, Panairi i sivjetmë ka gjetur mbështetjen e Institutit Italian të Kulturës dhe Ambasadës Amerikane. Për më tej kryetari i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Myzafer Korkuti ka theksuar se, “këtë vit vijnë edhe tituj librash nga kjo akademi, ku ka veçuar kontributin për librat që do të shoqërojnë 200-vjetorin e De Radës dhe festën kombëtare të çlirimit të Shqipërisë”. Në Panairin e 17 të Librit marrin pjesë rreth 100 shtëpi botuese vendase e të huaja, institucione të arsimit të lartë dhe organizata të tjera që punojnë me librin Ky aktivitet organizohet nga Shoqata e Botuesve Shqiptarë dhe është Panairi i 17 që zhvillohet radhazi në qytetin e Tiranës. Për herë të parë ky aktivitet madhor është zhvilluar në vitin 1998. Risi e këtij Panairi është se do t’i dedikohet 200-vjetorit të lindjes së shkrimtarit të shquar Jeronim de Rada. Për këtë qëllim tek hyrja e Pallatit të Kongreseve, është vendosur një portret i De Radës, por edhe te aktivitetet e shumta që u zhvilluan ditën e parë të Panairit, në shumë stenda ishte portreti i tij. Ky Panair do të ketë Çmimin e madh Jeronim de Rada, që do të jetë edhe kurorëzimi i veprimtarive për De Radën.
Shtëpia Botuese “ArgetA-LMG”, më dinjitozja
Shtëpia Botuese “ArgetA-LMG” vjen në panairin e 17-të të librit me kryeveprat e letërsisë botërore si: “Panairi i kotësive” i Ulliam Theker, botim i plotë i “Novela” të Stefan Cvajg, botim i plotë “Novela & Tregime” të Anton Çehovit , “Lirika & Poema” të Sergej Eseninit , “Kostandinopoja” me autor Edmondo De Amiçis dhe një botim enkas për Panairin e Librit “Femrat” e Çarles Bukovskit.
Nga autor shqiptarë në këtë panair prezantohet me tre botimet e tij të librave të shahut, nga mjeshtri i shahut Edmond Bushi. Një tjetër autor shqiptarë vjen me dy botime enkas për panairin e librit, Nuri Plaku me titujt “Ekologjia e Kulturës” dhe ” Bibla e udhëve të mia”. Që në ditën e parë pranë stendës së saj u panë me qindra vizitorë. Pranë kësaj stende vizitorët panë, larmishmëri titujsh, korrektësi shërbimi, komunikim qytetar, reklamë të veçantë. Me këtë shtëpi botuese mund të kontaktoni për librat e dëshiruar në cel: 069 2096 205 dhe e-mail- argetalmg@yahoo.com
*********************************************
PLAÇI SE NA PLASËT
– Rreth panairit të librit-
Nga DRITA LUSHI
Të kërkoj ndjesë Zoti im, që përdor këtë fjalë qysh në krye të shkrimit. Shpresoj të më kuptosh Ti të paktën; Madje jo vetëm të më kuptosh, por madje dua të më ndihmosh në hallin që kam.
Halli që kam, është më i vogli për njerëzit dhe botën, por për mua është i madh. Le që nuk dua ta quaj hall, jo! Po e quaj problem, e problemet janë më të këqija akoma, se ato i krijojnë njerëzit. Kisha vendosur me gëzimin që më karakterizon të shkoja në Panairin e Librit që bëhet në Tiranë, të merrja ca para në portofol se s’mund të kaloja përpara autorëve miq dhe jo miq, pa i begenisur , pa një përshëndetje e pa u blerë librin. Se që thua ti Zoti im, këtu tek ne, shpirti mendja dhe koha po falen ose po ngelen rrugëve. E kam fjalën për librat, pra. Por gëzimi ishte më i madh se do paraqisja dhe librat e mi të fundit,në këtë panair. Është i vetmi vend ku edhe nëse nuk i blen njeri librat, të paktën nuk shkulen, të paktën shihen… Por do Ti, që shtëpinë botuese “ADA”, ku kam botuar librat unë dhe shumë autorë të tjerë, e krijuar qysh në vitin 1999, s’e pranuan në këtë panair, me gjithë të drejtën e pamohueshme për të qenë dhe ajo pjesëmarrëse ashtu si simotrat apo sivëllezërit e saj? Unë e di fort mirë se nuk i pasuron autorët shitja e 10,20,30, a më shumë librave, e di. E shumta do shtynin një muaj të mirë me ato para(flas për ata që s’punojnë) dhe ata që punojnë ca fundjava të bukura për frymëzime të reja.
Eh mor Zoti im!
Se qasën atë shtëpi botuese Brenda mureve te paepura të panairit, a thua se ajo s’kishte libra, e ne që botojmë aty s’jemi njerëz, nuk shkruajmë, nuk lëndohemi dhe nuk zhgënjehemi. Te lutem të më kuptosh ti të paktën, se rrokopujë që ndodh këtu nuk besoj të shkokolepset lehtë. Dheeeee e di Zot? Nuk është e para herë, që ndodh kjo. Si unë ka dhe shumë autorë të tjerë që kishin shpresuar shumë tek ky panair libri që zhvillohet çdo vit në kryeqytetin tonë të dashur që i thonë Tiranë. Për çfarë? Thjesht që të paraqiteshin me librat e tyre; Por jetojmë aty ku ca, kanë dy nëna, e ca, janë jetimë. Kush do i zgjidhë këto padrejtësi Zot, e nëse jo robtë e njerëzit kush tjetër? Tek kush të shpresojmë Zot që të mos na vrasin shpirtin,kohën dhe zemrën që kemi vënë në ato libra, nga ca njerëz meskinë, të allishverisheve dhe të padrejtësive? E, nuk besoj se është një emër i përveçëm që luan me ne. E, nuk është hera e parë që ndodh. E, nuk jam e vetme që ndihem kështu. Pra më kuptove pse përdora atë fjalë mallkuese? Është e vetmja barrierë që mund të përmbajë duhmën e zemërimit që vjen nga një shpirt i zhgënjyer. Është hera e parë Zot që e përdor një fjalë mallkuese, por më vjen keq se duhet të të them se nuk ta jap fjalën, që do jetë e fundit. Zotërinj organizues të këtij panairi, s’më mbetet veç t’ju them: Plaçi se na plasët!
KRONIKE
Prej orës 09:00 të së mërkurës në Tiranë ka hapur dyert Panairi i 17-të i Librit “Tirana 2014”. Në stendat e vendosura në Pallatin e Kongreseve paraqiten me botimet e tyre të autorëve shqiptarë dhe të huaj rreth 100 shtëpi botuese.
Në përkujtim të 200-vjetorit të lindjes së autorit arbëresh, Jeronim De Rada sivjet çmimi kryesor që do të ndahet për autorin më të mirë do të jetë pikërisht “Çmimi Jeronim De Rada”.
Mbahet kuvendi zgjedhor i Shoqatës së Mësuesve në Austri
Shkruan: Hazir MEHMETI, Vjenë/
Në Vjenë u mbajt kuvendi i rregullt zgjedhor i Shoqatës së Mësuesve/eve Shqiptarë në Austri. Morën pjesë mysafir nga Ministria e Diasporës z.HamdiBerbatovci, sekretar, z.YmerAvdiu, drejtor departamentit. Nga MASHT- së Kosovës z.NuhiGashi, koordinator për diasporë.Z.YmerLladrovci, konsull në Ambasadën e Kosovës.
Nga të gjitha Njësitë Federale të Austrisëmorën pjesë një numër i kufizuar i mësuseve të gjuhës shqipe. Z.HamdiBerbatovci, kuvendit i përcolli përshëndetjen e ministrit z.IbrahimMakolli, Z.Lladrovci: “Ju sjell përshëndetjen e z.BlerimCanaj, u.d. i ambasadorit Shkolla Shqipe në Diasporë është një institucion shumë i rëndësishëm dhe jemi munduar në çdo takim me përfaqësuesit e MASHT, M së D që t’i determinojmë problemet që janë grumbulluar me vite dhe akoma nuk kanë marrë rrugëzgjidhje që Shkolla Shqipe të jetë aty ku synojmë. Të përpiqemi të gjejmë ku janë faktorët kryesor, ku janë problemet, ku ngecim e ku çalojmë. Ju të nderuar mësues/e ju përgëzoj për punën që bëni dhe mund t’iu them se jeni me fat që jeni në Austri, shtet ky i cili e bënë financimin e juaj, të cilën gjë nuk e kanë kolegët tuaj në shumicën e shteteve tjera. Të dy ministritë janë aktivizuar në përkrahjen e Shkollës Shqipe. Ne si ambasadë do ju përkrahim në të gjitha format e mundshme. Sukses kuvendit tuaj!” Në emër të ambasadës z.Lladrovci dhuroi një mirënjohje Shoqatës për punën e saj të deritashme të cilën e pranoi z.Osman Ademi kryetar i deritashëm i shoqatës. Kuvendin e përshëndeti Z.NuhiGashi (MASHT), në emër të dikasterit të tij duke i dëshiruar sukses kuvendit zgjedhor. Raportin e aktiviteteve të deritashme e mbajti kryetari i deritashëm z.Osman Ademi, mësues.” Shoqata u themelua zyrtarisht në vitin 2010. Aktivitetet e saj janë bazuar kryesisht në organizimin e programeve kulturo artistike, kuizeve, ekskursioneve, bashkëpunimet ndërkulturore, sensibilizues etj.” Raportin e përkrahjeve materiale nga donatorët, shpenzimet organizative dhe gjendja momentale rreth financimit e mbajti z.IbrahimHasani, arkatar.“Shoqata e ka xhiro konton e saj dhe të gjitha donacionet regjistrohet dhe është transparent. Dy vjetët e fundit M e D e ka ndihmuar mbajtjen e kuizit të diturisë, ekskursionet dhe aktivitet me nxënës në Kosovë” Z.NuhiGashi, (MASHT) sugjeroi për një organizim të mirëfilltë e efikas të shoqatës. “Duhet kaluar në punën projektuese, ndërtoni planin e punës së aktiviteteve tuaj me kohë, kalendarin e punës. Ju jeni bartës të aktiviteteve, ndërgjegje kulturore në kuptimin e fjalës. Ju duhet njohje dhe lidhje me biznesin shqiptar, raport të hapur e të sinqertë me ta në nivel të Austrisë dhe kjo ju mundëson realizimin e programeve tuaja arsimore e kulturore të shoqatës. Hapja e faqes së internetit është e domosdoshme dhe është anakronike që ju të mos keni këtë sot kur dihet shkalla e komunikimit. Mos harroni komunikimin me autoritetet vendore, komunikimi me to sjell favore në interesin tonë. Një rol ndërmjetës i juaji mes Institucioneve të dy vendeve ka një rëndësi të veçantë. Ju jeni bartës të llogaritni edhe në mua, unë e ndiej se jam pjesë e juaja”. Z.YmerAvdiu (M e D) “Ne do ju mbështesim aq sa mundemi në disa nga aktivitete tuaja, natyrisht sipas planeve të punës suaj”. Nga të pranishmit u zgjodh kryesia e re me kryetar IsmetSinani, mësues në Linc, nënkryetare, Miradije Berisha (Tulln) anëtarë kryesie u zgjodhën: Ibrahim Hasani(Nied.) Osman Ademi(W), HazirMehmeti (W), Armida Biçaku(Szb). Z.IsmetSinani në emër të kryesisë së re e falënderoi për punën e deritanishme kolegët nga kryesia e kaluar.
Ambasada e Kosovës dhe Shoqata e Mësuesve/eve organizoi një takim lamtumirës për z.ShefqetGashi, mësuesi i parë në Austri i cili shkoi në pension. Një fjalë përshëndetëse mbajti z.BlerimCanaj, ambasador: Rreth punës së tij folën kolegë e kolege, u dha një videofilm rreth aktiviteteve të tij në punë dyzet vjeçare me nxënës. Një mirënjohje për punën e tij e ndau ambasada e Republikës së Kosovës. RrustemIbishVesli, bashkëveprimtar i z.Gashi e uroi për punën e tij të gjatë në procesin mësimor në Vjenë. Nxënësi Mirlinda Mehmeti, Alban Spahiu, Fiona Kabashi recituan e kënduan këngë me urimin për mësuesin e tyre. Mjaftë prekëse ishte letra nxënësve binjakë Edita e Edit Maliqi kushtuar mësuesit Shefqet e shoqëruar me buqetë lulesh.
PRESHEVË: ATDHETARIZËM, ETJE PËR ARSIM E KULTURË SHQIPTARE…
Nga: Murat Gecaj/
Në datat 24-27 maj 2011, pra gjatë katër ditëve, një grup pune prej 11 vetash, nga organizmi joqeveritar, Instituti i Integrimit të Kulturës Shqiptare me qendër në Tiranë, bëri vizita intensive në qytetet: Shkup, Preshevë e Prishtinë.
Në përbërje të tij ishin: Rezart Gashi, drejtor i Institutit dhe Dr. Ibrahim Gashi, kryetar i Komisionit Qendror të tij. Gjithashtu, bënin pjesë përgjegjës sektorësh e specialistë të arsimit, kultures e shkencës: Prof. Emil Lafe, prof. Hulusi Hako, prof. Hasan Çipuri e prof. Murat Gecaj, Namik Selmani- arsimtar e shkrimtar, Zyba Hasa-arsimtare e poete, Fatbardh Danja-inspektor arsimi pranë Komunitetit Musliman Shqiptar, Ibrahim Hajdarmataj-drejtues shkolle e Liliana Gashi-specialiste arsimi.
1.Lugina e Preshëvës, me qytetin me këtë emër dhe Bujanocin e Medvegjën, ndoshta, ishte kërshëria më e madhe për ne, në këtë udhëtim në tri shtete të Ballkanit. Dhe kjo gjë, natyrshëm, është më se shpjegueshme.
Që në kufi dolën për të na pritur tre anëtarë të komisionit të IIKSH për arsimin në Preshëvë: Xhemaledin Salihu, Alixhemal Saliu e Musa Ajeti. Në ecje e sipër, ata na njohën me fshatrat shqiptare, që shtriheshin në të dyja anët e udhës së makinës, me fakte interesante nga traditat e tyre atdhetare e arsimore, për ruajtjen të pastër të gjuhës amtare etj. Na informuan se ky rajon autokton shqiptar ka tani 2 shkolla të mesme (gjimnaz e teknike) dhe 8 shkolla 9-vjeçare: në qendër (Preshevë), Rahovicë, Rainicë, Corroticë, Stacioni Hekurudhor, Leran, Miratoc e Caravajkë . Me këtë rast, m’u kujtua se, kohë më parë, kisha publikuar në gazetën “Mësuesi’ një shkrim për udhën e shkollës shqipe në Luginën e Preshevës dhe disa nga veteranët e saj.
Sapo hymë në Preshevë, kudo na ranë në sy mbishkrimet në gjuhën shqipe. Por, kryesorja, dëgjuam se sa mirë e flisnin banorët vendës gjuhën e njësuar amtare shqipe. Këtë gjë e vërejtëm edhe gjatë vizitave në shkollën e mesme teknike, me drejtor Telat Arifin dhe ku ka 1.300 nxënës e disa mësues. Kolegu ynë N.Selmani ndoqi një orë mësimi në klasën e parë dhe poetja Z.Hysa recitoi vjershën e saj të frymëzuar, kushtuar vizitës në Preshevë, shkruar me këtë rast.
Në Gjimnazin “Skënderbeu”, me drejtor Abdurrahman Zylfiun, pamë bustin e Heroit tonë Kombëtar. Kjo shkollë ka 1.025 nxënës e 87 mësimdhënës, nga të cilët 18 serbë. Pas mbarimit të maturës, nxënësit i ndjekin studimet e larta në Prishtinë, Tetovë e Tiranë. Këtu botohet gazeta periodike “Gjimnazisti” dhe funksionon grupi letrar ”Migjeni”. Që nga viti 1964-1965, kanë përfunduar 11 mijë maturantë. Drejtor i parë ka qenë Mehmet Jusufi, por dhe 10 drejtorët e tjerë kanë qenë shqiptarë.
Në afërsi të kësaj shkolle ndodhet një librari, ku ka tekste mësimorë, por dhe letërsi artistike. Për këtë gjë, na foli punonjësja Fitore Emini, e cila dëshmoi se mësuesit e nxënësit janë të etur për të blerë libra shqip e për të lexuar. Këtë gjë e vërejtëm edhe gjatë vizitës në Bibliotekën e qytetit, ku Vaxhid Mehmeti na tregoi se aty ka sektorë: për fëmijët, të rriturit dhe me literaturë shkencore. Kjo bibliotekë ka sektorë edhe në Miratoc, Rahovicë e Leran dhe numëron afër 1.000 lexues, të moshave të ndryshme.
2.Në konkursin e nxënësve recitues të shkollave të Luginës së Preshëves, që u zhvillua në sallën kryesore të Shtëpisë së Kulturës “Abdulla Krasniqi”, interpretuan me mjaft pasion, kryesisht vajzat. Bukur e tha një koleg i yni se ato, me pamjën e tyre të jashtme, me shprehjen gazmore të fytyrës dhe timbrin e zërit të tyre, ngjanin si zana mali. Por aty recituan edhe pjesëtarët e grupit tonë, poetët Z.Hasa e N.Selmani, që u duartrokitën nga të pranishmit, për vjershat e krijuara posaçërisht në këtë vizitë. Juria shpalli tre nxënëse fituese, nga Bujanoci e Presheva.
Po kështu, gjatë asaj dite, ishin mjaft mbresëlënëse edhe takimet e përzemërta me kryetarin e klubit letrar “Feniks”, Bilal Maliqi; me arsimtarin e poetin e talentuar nga Bujanoci, Arsim Halili; me kryetarin e Shoqatës së Arsimtarëve, Xhemaledin Rexhepi etj.
Plot mbresa të bukura ishte hapja e një ekspozite me vizatime në shkollë, me temë Çamërinë, nga mësuesi e poeti ynë Namik Selmani. Gjithashtu, për teleshikuesit e Preshëvës folën e iu përgjigjën disa pyetjeve të drejtueses së TV lokal, për detyrat e veprimtaritë e IIKSH, Dr. I.Gashi, Prof. E.Lafe e Prof. H.Hako.
Në mbarim të vizitës në Preshëvë, patëm një takim me kryetarin e Komunës, Ragmi Mustafa dhe përgjegjësin e kabinetit të saj, Fatlum Mustafa dhe me drejtoreshën e shkollës 8-vjeçare “Ibrahim Kelmendi”, Hafize Shaqiri. Ata shprehën kënaqësinë për vizitën tonë aty dhe pohuan se janë të gatshëm të bashkëpunojnë për studimin e teksteve ekzistuese, me synim kryesor përafrimin e tyre dhe që të kenë përmbajtje kombëtare shqiptare.
…Deri në kufirin me Kosovën, përsëri na shoqëruan mikpritësit tanë të pandarë, Alixhemali e Xhemaledini. Aty bëmë foto së bashku dhe premtuam se ky do të ishte vetëm fillimi i bashkëpunimit tonë të ndërsjelltë. Dhe vërtet, përsëri në ditët vijuese ne shkëmbyem mesazhe dashamirëse, me anën e Internetit dhe folëm për punën e projektet tona, të kohës në vazhdim..
(Pjesë nga libri, M.Gecaj, “Rrahin zemrat arbërore”, Tiranë, 2011)
Skënder Luarasi në tempullin shilerian
Nga Petro Luarasi/Bota e qytetëruar nderon kujtimin e kolosit të kulturës gjermane Fridrih Shiler (Johann Christoph Friedrich von Schiller, 10.11.1759 – 9.5.1805) kushtrimi i të cilit për unitet dhe liri të njerëzimit (në vargjet ‘’Ode gëzimit’’) nën ritmin e muzikës bet’hoviane (‘’Simfonia e nëntë’’) mishëron himnin dhe vizionin e Bashkimit Europian. Nga mesazhet universale të tempullit vezullues shilerian, ka fituar dije, shpresë dhe kurajo për liri e dinjitet edhe kombi shqiptar.
Disa muaj mëparë, në përkujtim të Shekspirit (26.4.1564 – 23 .4.1616) Shtëpia Botuese “Onufri” u ofroi shqiptarëve kolanën shekspiriane ku përfshihen edhe gjashtë shqipërime prej Skënder Luarasit: ‘’Mbreti Lir’’ (‘’King Lear’’), ‘’Rikardi II’’ (‘’Richard II’’ ), ‘’Rikardi III’’ (‘’Richard III’’), ‘’Tregtari i Venedikut’’ (‘’Merchant of Venice’’) , ‘’Komedia e keqkuptimeve’’ (‘’Comedy of Errors’’) dhe ‘’Si ta doni’’ (‘’As You Like It’’).
‘’Edhe populli shqiptar ka mundësi ta njohë e vlerësojë më mirë tempullin shekspirian përmes librave e shfaqjeve në gjuhën shqipe, në aktivitete akademike apo programe shkollore, të cilat vazhdimisht ndiqen me interesim dhe japin rezultate të dobishme në arsim e kulturë.’’ 1.(P. Luarasi, Skënder Luarasi në tempullin shekspirian, Dielli, 25.12. 2013. https://gazetadielli.com/skender-luar…n-shekspirian/)
Këto ditë botuesi Bujar Hudhri shpalli edhe një tjetër lajm, pjesë e një plani ambicioz në përkujtim të dramaturgut më të madh gjerman Shiler: botimin për herë të parë në shqip të dramës “Don Karlos”, përkthyer nga origjinali prej Skënder Luarasit. Realizohet kështu pas gjysëm shekulli botimi i kësaj kryevepre, të planifikuar në vitin 1959 nga drejtori i N. Sh. Botimeve, Drago Siliqi , e ndaluar për shkaqe konjukturale politike.
Është një ngjarje e lumtur për kulturën shqiptare që Skënder Luarasi u njoh në rini me veprën e Shilerit, u dashurua me dramaturgjinë, me romantizmin, sidomos me natyrën e mesazheve universal të tij drejtuar brezave, të cilat e frymëzuan për t’ i shqipëruar gjashtë veprat. Ai realizoi edhe një dëshirë të hershme të udhëheqësit të tij Fan S. Nolit, me orientimin letrar e politik të të cilit bashkohej edhe ajka e inteligjencies progresive shqiptare. Imzot Fan S. Noli, theksonte se këto vepra të Shilerit duhen më tepër për popullin tonë të skllavëruar, sa për botimin e tyre ’’edhe për këtë ka Perëndia’’. Në përkujtim të dy përvjetorëve të Shilerit (10 nëntor 1759 dhe 9 maj 1805) ‘’desh Perëndia’’ të kurorëzohet rrugëtimi plot pengesa e sakrifica i Skënder Luarasit për botimin e të gjashtë veprave të kryedramaturgut gjerman: ‘’Wilhelm Tell’’ (‘’Vilhelm Teli’’, 1934), ‘’Kabale und Liebe’’ (‘’Intrigë e dashuri’’, 1955), ‘’Die Räuber’’ (‘’Hajdutët’’, 1958), ‘’Fiesco’’ (‘’Fiesko’’, 1958), ‘’Die Jungfrau von Orleans’’ (‘’Vajza e Orleansit’’, 2007) dhe ‘’Don Karlos’’ (‘’Don Karlos’’, 2014)
Skënder Luarasi, personaliteti ku ngjizet atdhetari i përkushtuar, mësuesi edukator, historiani, gjuhëtari, shkrimtari e dramaturgu, i kushtonte vëmendje të madhe përzgjedhjes së autorit e veprës që ti shërbente sa më mirë kombit shqiptar, inteligjencies e nxënësve të tij. Ai vlerësonte përmbajtjes dhe formën e veprës, stilin, ritmin, muzikalitetin të ndërthurur me fjalë të rralla e të reja që pasuronin gjuhën shqipe. Përdorte njohjen e thellë të gjuhëve të huaja, arsimimin cilësor dhe dijet e fituara, në mënyrë që përkthimi të vlente për lexim të lirë, për hartime, aktivitete mësimore-edukative dhe për shfaqje teatrale.
“Merrni cilëndo vepër që Skënder Luarasi ka përkthyer në shqip. Do të vini re menjëherë koherencën e stilit, pasurinë dhe begatinë e shqipëruesit, natyrshmërinë e konteksteve dhe frymën e lartë të komunikimit. Po do të pikasni menjëherë vrullin e ritmit, qoftë në prozë, qoftë në poezi, gjallërinë dhe ekspresivitetin e dialogut dhe monologëve dramatikë, peshën dhe saktësinë e fjalës, bukurinë e shprehjes dhe buisjen e përfytyrimeve te cilido lexues.” 2 (A. Kallulli: Shqipërimet e Skënder Luarasit janë Fanoliane, Drita, 16.1.2000, f.7)
Rezultatin e kësaj pune mjeshtërore në dobi të arsimit dhe kulturës kombëtare e dëshmojnë lexues, nxënës e kolegë të tij, regjisorë e aktorë që duhen evidentuar ndër studime e programe akademike. I talentuar nga natyra dhe me punë këmbëngulëse, Skënder Luarasi kreu organizimin dhe drejtimin e shoqatave dhe grupeve amatore teatrale të nxënësve në Shkollën Teknike të Tiranës, Institutin Tregëtar të Vlorës, në gjimnazin e Shkodrës dhe Konviktin e tij “Malet tona” si edhe në gjimnazin e Tiranës. Në këto aktivitete ai synonte të njiheshin dhe shfaqeshin pjesë me karakter edukativ e patriotik dhe tematika që i duhej shoqërisë.
Me ardhjen e mësuesit të letërsisë Skënder Luarasi në Institutin Tregëtar të Vlorës “u gjallërua më shumë edukimi patriotik dhe demokratik i nxënësve nëpërmjet procesit mësimor dhe lëvizjes kulturale artistike. Nxënësit shfaqën dramën ‘’Vilhelm Teli’’ (fragmente) dhe ‘’Agimi i Lirisë‘’(i Skënder Luarasit) me rastin e festës së 28 nëntorit të 1932. “Dramat ‘’Vilhelm Teli’’ apo ‘’Klubi i Selanikut’’ kanë patur jehonë mjaft të madhe në atë kohë…” (K. S. Xhani. Instituti Tregëtar i Vlorës, Kujtime.) Ndërsa në gjimnazin e Shkodrës ‘’jo pa qëllim nxënësit deshën të vinin në skenë, në fillim të vitit 1934, në kohën e tensionit të marrëdhënieve shqiptaro-italiane, dorëshkrimin e S.Luarasit, dramën ‘’Liria’’ 3 (Petro Luarasi, Skënder Luarasi personaliteti, veprimtaria dhe vepra letrare, studim. http://www.forum-al.com/showthread.php?t=15197&page=2)
Skënder Luarasi edhe përmes veprave të Shilerit ka ndikuar në personalitetin, profesionalizmin dhe edukimin ideo-profesional të disa breznive lexuesish, tek nxënës si Qemal Stafa, Fadil Hoxha, Arshi Pipa, Vasil Llazari, intelektualë si Migjeni e Aleks Buda, regjisorët Sokrat Mio, Xhemal Broja, Mihal Luarasi e Drita Agolli. Me personazhet e dramave ‘’Vilhelm Teli’’ dhe ‘’Intrigë e Dashuri’’ (‘’Luiza Miler’’) janë edukuar dhe krenohen që i kanë interpretuar plejada e ndritur e aktrimit shqiptar: Aleksandër Prosi, Naim Frashëri, Margarita Xhepa, Drita Pelingu, Marie Logoreci, Robert Ndrenika, Reshat Arbana, Edmond Budina, Antoneta Papapavli, Elida Janushi, Yllka Mujo, apo më e reja e talentuar, Cubi Metka.
Regjisorë e aktorë dëshmojnë për marrëdhëniet me Skënder Luarasi, komunikimin e drejtpërdrejtë për përgatitjet e mbarëvajtjen e shfaqjeve.
‘’Vilhelm Teli’’
Skënder Luarasi e përktheu veprën “Vilhelm Teli” të Shilerit në kohën kur në Shqipëri sundonte mjerimi, malarja e analfabetizmi, terrori e përgjimi (‘’kishte gardhi veshë e muri sy”) që të ndizte pakëz dritë lirie e drejtësie.
Prej dramave të Shilerit, ”Vilhelm Teli” është i pari përkthim i plotë në gjuhën shqipe. U botua nga Shtypshkronja ”Gutemberg” në Tiranë më 1934 dhe u vlerësua shumë. Edhe tirazhi prej pesëmijë kopjesh i botimit të dytë ( ”Vilhelm Teli” , Stamles, Durrës,1936) u shit në një kohë të shkurtër. Në revistën ”Flaga” të Korçës (qershor 1935) shkruhej: ”Letërsia jonë e varfër u pasurua tani me shqipërimin e denjë të një vepre klasike nga më të mirat e literaturës gjermane…Ajo është një kryevepër ku mbrohet liria dhe të drejtat e njeriut, të cilat janë të vjetra sa edhe ekzistenca e njeriut vetë. Vilhelm Teli ka dalë kaq mirë në shqip, sa duhet të ndjejmë një farë mburrje që gjuha jonë qënka e zonja t’i japë bukur në kuptimin e tyre të plotë e të gjallë ndjenjat më të larta e më të thella të zëmrës njerëzore.”
”Vilhelm Teli” u bë libër i kërkuar për shkollën shqipe dhe inteligjencën e re progresive. Pjesë të dramës u shfaqën në teatrot e konvikteve ndërsa botimi i dytë, u pranua edhe si tekst shkollor prej Ministrisë së Arsimit me titullar Mirash Ivanajn.
Mësuesi Izet Bebeziqi, në gazetën”Kombi”, Vlorë, mars 1938, analizon brendinë e dramës ”Vilhelm Teli’’duke theksuar: ”Shigjetën e Telit e presin tani plot fise e popuj, që mjerisht vuajnë nën thundrën e tiranëve”. 4 (Skënder Luarasi, Shileri në Shqipëri, Nëntori, maj, f.170-174)
Subjektin e dramës mësuesi i letërsisë Skënder Luarasi e përdori për komente dhe tema hartimi (‘’E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë…’’ dhe ‘’Atdheut besnik t’i qëndroni…’’)
Shtypi i kohës e theksonte talentin e shqipëruesit Luarasi: ‘’kemi edhe përkthyesa që janë punëtorë, të aftë, të zellshëm,të cilët na kanë falur përkthime kryeveprash të vështira. Në krye të tyre qëndron Skënder Luarasi me Sakuntalën e Kalidasës, Vilhelm Tell-in e Schillerit dhe Novelat e Oscar Wilde…’’ 5 (Vilhelm Teli, Illyria, 15 korrik 1934, f.3)
Një student i tij shkruante:’’ Bota shqiptare e njeh Shilerin nga drama e tij e famshme ‘’ Vilhelm Tel’’që na është dhënë ne shqiptarëve me përkthimin e shkëlqyer nga një mësues i gjuhës sonë. Ajo u ka rrëmbyer zemrën të gjithëve’’ 6 (Tomorri i vogël, 10.5.1934)
Et’hem Haxhiademi vlerësonte se ‘’ Zoti Skënder Luarasi i cili ka ditur kaq bukur të përkthejë me gjithë hollësirat e saj këtë kryevepër e cila e mëson rininë të dojë dhe të mbrojë lirinë, letrarët e pakët shqiptarë duhet ta përgëzojnë dhe ta urojnë nxehtësisht.Nga pjesa ime përkthimin e Luarasit dua ta quaj një nga përkthimet më të goditura që janë ba deri sot në Shqipëri.’’ 7
( Et’hem Haxhiademi, Vilhelm Teli i Shilerit, Demokratia’’, 23.9.1934, f.3)
Ndërsa gazeta ‘’Besa’’ njoftonte se Akademia Gjermane e Munchen-it i dha Skënder Luarasti medaljen e argjendtë për përkthimin e veprës ‘’Wilhelm Tell’’.
Tashmë‘’Vilhelm Teli’’ është një nga përkthimet e mirënjohura për lexuesin e kulturuar shqiptar me tetë ribotime në Shqipëri e Kosovë.
Disa akte të dramës të përshtatura nga Skënder Luarasi, janë interpretuar nga nxënësit në ambjentet e Shkollës Tregëtare të Vlorës, në Gjimnazin e Shkodrës dhe në Konviktin ‘’Malet tona’’. Vlerat dhe mesazhet edukative-atdhetare të ”Vilhelm Telit’’ dhe peripecitë për shfaqjen e saj i kanë përmendur mjaft nxënës e intelektuale, si poeti Migjeni, pedagogu Aleks Buda, regjizori Xhemal Broja apo aktorët Sandër Prosi e Naim Frashëri.
Porse duhej të kalonin mbi 70 vjet që për herë të parë të jepej e plotë drama “Vilhelm Teli” sipas shqipërimit të Skënder Luarasit. Në muajin janar 2006 trupa e studentëve të Akademisë së Arteve me regjisor Milto Kutalin dhe skenograf Erald Bakallin e shfaqi dramën në skenat e teatrove të Korçës, Pogradecit, Durrësit, Shkodrës, Fierit, Vlorës dhe Elbasanit. Disa nga aktorët qenë studentët Elis Mataj, Alban Krasniqi, Kushtrim Emërllahu, Bekim Guri, Anisa Dervishi, Klodiana Keco, Loredana Gjeçi, Cubi Metka, etj.
Në skenat teatrore shqiptare buçiti kushtrimi shilerian :
Prej kësaj koke, ku vendosën mollën,
Liri e re më e mirë do blerojë;
E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë,
Një jetë e re po lulëzon gërmadhash.
Interesimi i madh i spektatorëve të shumtë provoi që “Vilhelm Teli” edhe në ditet e sotme çmohet për vlerat universale.
Projekti u realizua nga bashkëpunimi i Akademisë së Arteve me Ambasadën Zviceriane dhe me mbështetjen e Ministrisë së Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve si edhe të disa subjekteve private.
\
Dramat në Prozë
Dramat e Shilerit ‘’Intrigë e dashuri’’ (1955), ‘’Hajdutët’’ (1958) dhe ‘’Përbetimi i Fieskos’’ (1958) të shqipëruara nga Skënder Luarasi, janë publikuar më vete ose të përmbledhura nën titullin ‘’Dramat në prozë‘’. Ato janë të mirënjohura në teatër nga interpretimet virtuoze të Aleksandër Moisiut (dramat ‘’Hajdutët’’ e ‘’Fjesko’’) dhe prej aktorëve të shquar të Teatrit Kombëtar (‘’Intrigë e dashuri’’ ose ‘’Luiza Miler’’ me regji të Mihal Luarasit e Drita Agollit)
Thuhet se për dramën ‘’Intrigë e dashuri’’ u përdorën dy emërtime dhe dy regji në kohë të ndryshme (1957 dhe 1979) meqë ‘’kuptimi i komunikimit artistik për pjesët klasike nga ana e Teatrit Kombëtar është parë më fort i lidhur me të kuptuarit e bashkëkohësisë.’’ Kështu anashkalohej faktori konjuktural politik, dënimi i regjisorit të shquar Mihal Luarasit. Ai në përfundim të studimeve në Hungari, si regjisor teatri, realizoi dy punë për mbrojtjen e diplomës: dramën e Leon Tolstoit, “Pushteti i Erresires” dhe në Shqipëri tragjedinë e Shilerit “Intrigë e dashuri” ku interpretuan aktorët Naim Frashëri, Loro Kovaçi, Prokop Mima, Sander Prosi, Maria Loloreci, etj. Suksesi qe i jashtëzakonshëm. Premiera e dramës u dha më 10 janar 1957 dhe deri më 14 qershor 1959 u shfaq 28 herë, me 17661 spektatorë, në një sallë ku nuk pati asnjëherë vend bosh. Aktori Naim Frashëri, nxënësi që donte të luante rolin e Melhatalit tek ‘’Vilhelm Teli’’, në shfaqjen e ndaluar nga fashistët më 1943, në vitin 1955 u nderua me ‘’çmimin e Republikës’’ për rolin e Ferdinandit tek ‘’Intrigë e Dashuri’’.
Mihal Luarasi mendon që drama “Dhelpra dhe rrushtë” dhe “Intrigë e dashuri”, së bashku me ngjarjet e tjera, çuan në mospëlqimin e veprave të tij nga sistemi dhe partia në pushtet. Luftëtari antifashisti, atdhetari dhe regjisori i talentuar i kushedi sa shfaqjeve të suksesshme u dënua si armik me 7 vjet burgim.
Vetë drama e Shilerit do të qe dënuar ‘’me vdekje’’ por e shpëtoi rastësia. Sulejman Dibra kujton një fakt interesant. Kur mendohej të rivihej në skenë tragjedia e Shilerit “Intrigë dhe dashuri ” (me regjisore Drita Agollin) ai me Reshat Arbanën shkuan për t’i mbushur mendjen Xhelil Gjonit, por ai nuk pranonte. Të nesërmen ai erdhi në Teatrin Kombëtar dhe kërkoi të falur sepse kishte lexuar se dikur Enver Hoxha kishte shkruar mirë për Shilerin dhe dramën “Intrigë e dashuri ”.
Aktori Edmond Budina tregon se regjisorja Drita Agolli qe shumë kërkuese dhe i thoshte: “Ti je fshatar, nuk je princ siç është Ferdinandi”. Kjo e bënte të vuante shumë, sepse punonte edhe pas provave… Pas shfaqjes e priste një burrë rreth 80 vjeç. Ishte Skënder Luarasi, përkthyesi i “Luiza Miler-it”, ‘’një nga kollosët shqiptarë, i cili kishte një mendje të ndritur’’. Ai i tha: “Ferdinandi je ti, edhe më shumë se ai i pari”…Nga ai moment pata miqësi me të, më ka dhënë librat që kishte në shtëpi për teatrin…’’ 8. (Valeria Dedaj, Interviste me aktorei Edmond Budina, Shekulli, 10.02. 2014 www.shekulli.com.al/website/index.php?)
Aktorja Yllka Mujo thekson ndikimin që ka patur Luiza Mileri, si rol i plotë dhe tepër dramatik, tek personaliteti i saj dhe formimin si artiste.
‘’Ekziston nje veti e magjishme e rolit …Fillimisht, këtë e kam ndjerë shume fuqishëm te Luiza Miler. Kur ecja rrugës pas provave, ndieja që ecja krejt ndryshe, që mendoja krejt ndryshe, shumë herë më tepër se zakonisht, ngreja sytë nga qielli, shume herë me tepër se zakonisht, flisja me yjet ….Përfundimisht, për mendimin tim, roli ka te bejë shumë në formimin e personalitetit njeri aktor ose aktor njeri.’’9. (Irhan Jubica, Interviste me aktoren Yllka Mujo, 55, 4.5. 2009 http://albanianmovies.blogspot.com/2…1_archive.html)
Ajo kujton edhe porositë e Sandër Prosit dhe mesazhet universale të Shilerit, amanete brezave në skenë: “Si thoshe ti mjeshtër i skenës tek interpretoje muzikantin Miler të Shilerit, në kryeveprën “Intrigë e dashuri”: “Ju jeni kryeministër i vendit, por jo zoti i shtëpisë sime”. Dhe bija jote, Luiza Miler (Yllka Mujo) është bërë e tillë si e dëshiroje ti Sandër i shtrenjtë.’’10.
(P. Kabo, Një letër për fisnikun Aleksandër Prosi, Gazeta shqiptare, 24.3.2010, f. 1, 28 – 29)
Emocionet në interpretimin e dramës i kujtojnë me nostalgji shumë personalitete të teatrit shqiptar. Për Elida Janushin ‘’Luiza Miler ishte roli që i ka falur jetë në teatër’’, ndërsa studjuesi Përparim Kabo e cilëson ‘’himnin e dinjitetit të njeriut’’.
Botimi i dramës ‘’Intrigë e Dashuri’’ të shqipëruar nga Skënder Luarasi u mirëprit nga lexuesi dhe institucionet kulturore. Në vjeshtën e vitit 1955, Shefqet Musaraj e vizitoi në shtëpi S.Luarasin dhe i kërkoi një ekzemplar të dramës me autograf. Do të vizitonte Weimarin si përfaqësues i inteligjencies shqiptare dhe donte t’ia dhuronte librin Institutit ”Goethe-Schiller”.
Së andejmi i dërgoi një kartolinë me pamje të dhomës ku punonte Shileri:
” Të fala. Të kam kujtuar vazhdimisht këto ditë që po kaloj në Weimar”
Shefqet Musaraj Weimar, 1 tetor 1955
Kur u kthye në Tiranë, i tregoi shqipëruesit se me të hyrë në Institut i tha drejtorit që kishte sjellë dramën ”Intrigë e Dashuri” në shqip, t’ia dhuronte bibliotekës. Ai e porositi i entuziazmuar të vinte të nesërmen në orën dhjetë. Në sallën e festave, dy rreshta shkencëtarësh të veshur në ornat akademike po prisnin përfaqësuesin e kulturës shqiptare, i cili kaloi përmes burrash të mëdhenj nga trupi dhe nga mendja. Libri u vendos në bibliotekë me ceremoni dhe nderime për gjuhën shqipe e popullin shqiptar që di të çmojë vlerat e kulturës bortërore.”
Ndërsa shteti e kultura shqiptare nderohej, Skënder Luarasi nuk lejohej të merrte pjesë në asnjë aktivitet ndërkombëtar, as në Kosovën martire!
‘’Vajza e Orleansit’’
Vepra e Shilerit ‘’Vajza e Orleansit’’, e shqipëruar nga Skënder Luarasi, u botua nga InfBotues në vitin 2007. Ajo ishte planifikuar të botohej që në vitin 1960 nga Ndërmarja Shtetërore e Botimeve, por për shkaqe konjukturale u ndalua.
recenzentë tek Redaksia e letërsisë së huaj, shpreheshin se në dramën ’Vajza e Orleansit’’ Shileri kishte dobësi ideore, qe sentimental, idealist dhe figura e Zhanë d’Arkës, e rrethuar me një atmosferë mistike, bëhej ireale. Sipas tyre ‘’Shileri në këtë dramë jo vetëm që nuk është në pararojë të mendimit përparimtar të kohës së vet, siç ndodh në drama të tjera të njohura të tij, por mbetet në pozitat e një shkrimtari të cilin romantizmi i shkëputur nga jeta nuk e lejon të bëjë vlerësime objektive dhe të qëndrojë në një terren real. Ndonëse puna e përkthyesit në këtë vepër është e mirë kjo dramë nuk mund të botohet.’’
Përkundër mendimit kritik zyrtar, në debat me censorët, Skënder Luarasi theksonte se: ‘’ Shileri është i pari nga gjithë shkrimtarët, i cili shkroi me simpati për Zhanë d’Arkën. Gëteja e ka vlerësuar : ‘’Drama ‘’Vajza e Orleansit’’ është kaq e bukur sa nuk di me cilën ta krahasoj’’.
Autori nuk e ka kërkuar heroinën në botën ideale, por në botën reale: ajo është një vajzë e thjeshtë fshatare që bën veten fli për çlirim të atdheut. Ngjarjet e përshkruara në dramën e Shilerit janë reale, historike, vetëm se vdekja e Zhanës ngjau jo në zjarr por në fushën e luftës. Këtë ndryshim autori e ka bërë për efekt dramatik…Në ‘’Vajzën e Orleansit’’ Shileri dënon aristokracinë tradhëtare dhe shpreh besimin në forcat e popullit e në virtutet e tij morale të larta. Këtë e bën nëpërmjet një vajze trime, sypatrembur e të pushtuar nga dashuria për atdheun….Zhanë d’Arka në veprën e Shilerit ndrin si një shembull i dashurisë për atdhe. Përballë heroinës, vullneti i së cilës bën mrekullira, shohim pushtuesit anglezë tiranë, nënë-zezën mbretëreshë të zhveshur nga çdo motiv ideal, tradhëtarin dukë të Burgundit të etur për sundim e pasurim; mandej, edhe një mbret të zvetënuar e një aristokraci frënge të çartur, të pazonjën e mosmirënjohëse dhe klerin si mishërimin e së keqes e të djallëzisë.
‘’Kjo dramë përforcoi përgjithmonë popullaritetin e Shilerit dhe gjatë sundimit Napoleonik nxiti popullin gjerman në luftën nacional-çlirimtare të asaj kohe’’, këtë e pohon historia e letërsisë gjermane. Është përkthyer në të gjithë gjuhët e përparuara të botës.
Në gjuhën ruse e përktheu i pari Zhukovski dhe pas tij shumë e shumë të tjerë. Për këtë Bjelinski shkroi: ‘’Përkthimi i Zhukovskit ndihmoi letërsinë ruse ta bëjë të vetën këtë vepër të mrekullueshme’’. Çaikovski shkroi operën e tij ‘’Vajza e Orleansit’’ në bazë të dramës së Shilerit.
Çernishevski shkroi në ‘’Sovremenik’’, 1857: ‘’Poezia e Shilerit nuk do të vdesë kurrë. Vetëm njerëz zemërtharë e që nuk e njohin jetën mund ta quajnë Shilerin ëndërrues e sentimental. Poezia e Shilerit nuk është sentimentale e lojë fantazije të ëndërruar. Pathosi i poezisë së Shilerit është simpatia e flaktë për çdo gjë fisnike dhe të fortë në njerëzinë’’.
Herceni: ‘’Poezia e Shilerit kurrë nuk e humbi influencën e saj për mua. Kush e humbi shijen te Shileri është ose i mplakur, ose pedant ose i shterrur nga ndjenjat ose nuk është në vete’’.
Unë mendoj se ‘’Vajza e Orleansit’’ vlen të njihet edhe nga shqiptarët se ndihmon në rritjen e personalitetit të gruas shqiptare. Rinia shqiptare përmes kësaj vepre do të njohë më mirë kohën historike të luftës 100-vjeçare dhe heroizmat e Zhanë d’Arkës, e cila jetoi e luftoi në kohën e Skënderbeut, po për të cilën në gjuhën shqipe nuk është shkruar asgjë gjer tani.’’
Ndonëse dramat e Shilerit ’’Vajza e Orleansit’’ dhe “Don Karlos”, të shqipëruara nga Skënder Luarasi, u ndaluan për gjysëm shekulli, një pjesë e inteligjencies shqiptare është njohur ndër vite me subjektin dhe mesazhet e tyre, ndë mos nga literatura e huaj, nga realizimet kinematografike e teatrale. Drama ‘’Zhan D’ark’’ e Shilerit njihet nga filmi i famshëm ‘’Joan of Arc’’, i vitit 1948, ku Zhanën e luan Ingrid Bergman apo nga filmi sensacional ‘’Jeanne d’Arc’’ (‘’The Messenger: The Story of Joan of Arc’’) të vitit 1999 ku heroinën e luan Milla Jovovich.
Drama “Don Karlos”
Drama “Don Carlos”, është një nga veprat më të fuqishme të Shilerit, të cilin e shkroi
në vitet 1783-1787 . Premiera e saj u shfaq në verën e vitit 1787 me sukses të bujshëm. Në pesë aktet e dramës përshkruhen ngjarje mbi pushtimin spanjoll dhe luftës për liri të Holandës për tetëdhjetë vjet me radhë. Protagonistët janë mbreti Filipi II i Spanjës, djali i tij Don Karlos, mbretëresha Elisabet, markezi i Pozas, Duka i Albës.
Ngjarjet zhvillohen në vitin 1568 të traktatit të paqes mes Spanjës dhe Francës. Trashëgimtari i fronit të Spanjës Don Karlos pret të martohet me princeshën franceze Elisabetë, si shenjë pajtimi mes dy vendesh. Por Elisabeta detyrohet të martohet me Filipin II, mbretin e Spanjës dhe të atin e Don Karlosit. Të gjithë kundërshtarët e pushtetit, mes tyre edhe Don Karlos, shpallen heretikë e dënohen nga inkuizicioni. Në dramë ndëthuren me mjeshtëri kontradiktat politike, morale e klasore, konfliktet familjare dhe motivet e dashurisë.
Kontradikta politike është kryesorja, ndërsa motivi i dashurisë, ndonëse shumë i fortë, del në plan të dytë. Mbisundon teza politike mbi pamundësinë e një bashkëjetese mes absolutizmit të mbretit Filipi dhe liberalizmit të mishëruara në figurën e markezit të Pozës.
Përkthimi i Skënder Luarasit ishte planifikuar për botim nga drejtori i N. Sh. Botimeve, Drago Siliqi, sikurse dëshmohet në revistën “Nëntori’’ (artikulli “Shileri në shqip’’, nëntor, 1960: “Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve ka në plan për të botuar dramat: “Don Karlos’’ dhe “Vajza e Orleansit’’). Me rastin e 220-vjetorit të lindjes të Shilerit , në vitin 1979, u lejua të botohen fragmente të dramës ‘’Don Karlos’’ në gazetën ‘’Drita’’ ( Drita, 11.11.1979, f.15) dhe në revistën ‘’Nëntori’’( Nëntori, nr.10, 1979, f.240-251).
Në revistën ‘’Nëntori’’ shpjegohet : ‘’Drama e Shilerit, ‘’Don Karlos’’, kritikon ashpër despotizmin dhe inkuizicionin… Drama është një pasqyrë e shpirtit kryengritës të asaj kohe dhe shquhet për mbrojtjen e idealeve të lirisë…Kjo dramë u vu në repertor në Teatrin e Berlinit beharin e motit 1938, kur mercenarët e Hitlerit e të Musolinit ndihmonin Frankon kundër rezistencës së ushtrisë të Spanjës Republikane. ‘’Don Karlosi, Infanti i Spanjës’’ u ndalua të shfaqej në Gjermaninë e Hitlerit.’’
Enigmën e ndalimit të dramës ‘’Don Karlos’’ nuk e justifikonin as recenzentët. “Drama është shkruar në vargje pentametrike në jambe por pa rimë. Në një nivel të lartë artistik , me konfiguracion të vështirë e të fuqishëm ndërthurur me meditime dhe ndërfutje të thella filozofike, vepra paraqet vështirësi në të përkthyer.
Pra, si përfundim, me fare pak heqje (të pjesshme) vepra është shumë e mirë, e bukur, ka tingull të fortë aktual, vlen për edukimin ideorevolucionar dhe estetik të masave tona punonjëse.’’ (Afrim Koçi, Recensë)
Subjekti i dramës “Don Karlos” njihet edhe prej operës së famshme të Verdit që është ndër më të rëndësishmet vepra të repertorit operistik botëror. Ajo u shfaq në muajin maj 2011, në skenën e Teatrit Kombëtar të Operës dhe Baletit, nga regjisori Nikolin Gurakuqi, me skenograf Alfredo Troisin e dirigjim koral nga Dritan Lumshi. Krahas 200 artistëve, shumica të huaj, spikati soprano shqiptare Sonila Baboçi, në rolin e mbretreshës Elisabeta.
Për shkaqe konjukturale politike, kjo vepër nuk u lejua të botohej në Shqipërinë popullore socialiste. Përkthimi me parathënien dhe shënimet përkatëse të Skënder Luarasit “humbën’’ në redaksinë e N. Sh. Botimeve. Shqipërimi i Skënder Luarasit u botua për herë të parë nga Onufri në vitin 2014, mbi bazën e dorëshkrimit.
Aktualiteti shilerian
Shileri, flamurtar i lirisë dhe barazisë së kombeve, ka shkruar për ‘’Vilhelm Telin’’ e Zvicrës dhe ‘’Don Karlosin’’ e Spanjës, për ‘’Zhan D’arkën’’ e Francës dhe ‘’Maria Stjuartin’’ e Anglinë duke u ndarë nga jeta mbi dorëshkrimet e ‘’Demitriusit’’ të Rusisë.
Ndaj ai nderohet e studjohet jo vetëm në Gjermani, por në gjithë botën e qytetëruar.
Himni i Evropës së Bashkuar është dëshmi e vlerësimit të kombeve europiane ndaj veprës vigane të poetit, dramaturgut e historianit Fridrih Shiler dhe mesazheve të tij universal për vëllazërimin dhe unitetin e kombeve. Tingujt e Himnit të BE të luajtur nga Orkestra Filharmonike e Kosovës pagëzuan shpalljen e Pavarësisë.
Studjuesi Zamir Zija Këlliçi, shef i Arkivit Historik të Teatrit të Operas dhe Baletit, dëshmon që vargjet e Shilerit (dy strofa nga ‘’Ode gëzimit’’ të shqipëruara nga Robert Shvarc më 1970) janë kënduar nga kori (koha e katërt e Simfonisë IX të Bethovenit) në koncertin përkujtim të 200-vjetorin të lindjes së kompozitorit gjenial.
Studimi dhe ribotimi i veprave të Shilerit, inskenimet e shumta në skenat evropiane e botërore tregojnë se vepra dhe mesazhet e tij i mbijetojnë kohës. Ai nuk i përket vetëm të shkuarës, por edhe të tashmes dhe së ardhmes, për sa kohë që shoqëria progresive njerëzore mendon dhe lufton për liri, demokraci, identitet e dinjitet. Kështu besonte edhe Skënder Luarasi, ithtar në tempullin shilerian.
Shënim:
Familja Luarasi kujton me nderim e mirënjohje Ak.Aleks Buda dhe studjuesin Dhori Qiriazi për vlerësimet e tyre, të cilat u kundërviheshin me argumente pretendimeve të censures. Përshëndesim edhe z.Afrim Koçi për recensën përkatëse. Për mungesë hapësire këto tre shkrime janë publikuar në forume (http://www.forumishqiptar.com/threads/143007-Petro-Luarasi/page3)