Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

KAS’ Piano: Reflections of Kosovo War Memory

by

By Ermira Babamusta/

The experience of the Preteni family who witnessed the devastation of the Kosovo war is captured in the new music “Piano” by KAS. The memories of the Kosovo war shaped young Kastriot Preteni, a conflict that is not forgotten among Albanians today. The memories recounted in “Piano” serve as a reminder for KAS that his family survived and reveal how his grandfather was shot and wounded.

 “This is my first video shot in my home country, and this seemed like the only right theme to do,” said KAS. “We shouldn’t forget the past, but we shouldn’t live with hate in the future,” he added.

The music video “Piano” was shot in Mitrovicë, Kosovo in Shalë area in August 2013. The lyrics are written by KAS, beat by Don C, Swedish producer and the music video is directed by Dardan Jashari. Piano was released on November 2, 2013 and is available on iTunes, Spotify and Amazon. The music video can be seen here: http://www.youtube.com/watch?v=nbhbx9-v_sY.

Kastriot Preteni blew Albania away with his powerful performance at Top Fest in March 2013 with the song “Ndjehem Mirë”. KAS received praise from the fans as one of the best performances of the season of Top Fest.

Kastriot Preteni is popularly known to his music fans as KAS. He was born on July 1992 in Sweden and at age one moved to Norway with his family. KAS is making a name in hip hop music for his innovative style, lyrical skills, and amazing original music videos.

KAS is born to be on stage. His electrifying live performances have brought out fans from all over the world during his successful shows in Norway and Kosovo. KAS’ loyal fans expand to US, Canada, Germany, Albania and most of Europe.

KAS is a gifted hip hop artist with undeniable talent. His superhits have received great views and feedback on youtube (100,000). His smash hits include “Imma Get My Piece”, “Till Death Do Us Part” and “Product of Society”.

In 2013 KAS released the music video of the much talked about song “Product of Society”. The video is an original concept of KAS, and was directed and shot by Ufollow Movement in Sandefjord, Norway. His previous successful single and video “Imma Get My Piece” was shot in Paris, France in December 2011.

KAS has been part of hip hop culture since age of 11. You can feel the passion and sincerity in his songs, which is what connects his fans to his great music. As a socially conscious hip hop artist KAS’ music brings raw talent keeping his fans yearning for more. (www.facebook.com/KASMUSIC1)

JA PËRSE KRERËT E LËVIZJES KOMBËTARE SHQIPTARE PËRKRAHËN LËVIZJEN XHON TURKE

by

KRERËT E LËVIZJES  KOMBËTARE SHQIPTARE PËR TË MBROJTUR SHQIPRINË ETNIKE NGA PROPAGANDA BULLGARO-SLLAVE NË FILLIM PËRKRAHËN LËVIZJEN XHON-TURKE/

Nga Prof. Dr. Vebi XHEMAILI/ Universiteti Shteteror i Tetoves/

Figurat kryesore të shqiptarizmit të dhjetëvjeçarit  që parapriu revolucionin xhonturk  të vitit 1908, ishin pothuajse  të tëra figura shqiptare, qoftë edhe për një kohë të caktuar në bashkëpunim me opozitën xhonturke. Shumë prej myslimanëve shqipfolës, si Nijazi Resnja, “heroi i Revolucionit”,  para së gjithash ndienin veten si xhonturk dhe jo veprimtarë të nacionalizmit shqiptar. Ndonëse disa veprimtarë të shqiptarizmit më vonë u bënë kundërshtarë të rreptë të xhonturqve, marrëdhëniet midis shqiptarizmit dhe xhonturqve  ishin shumë të ngushta, siç mund të vërejmë  nëpërmjet rasteve vepruese të Ismail Qemalit, Ibrahim Temos, Dervish Himës, Shahin Kolonjës, Nexhib Dragës dhe shumë të tjerëve.  Siç dihet, Dr. I. Temo shpalli krijimin e “Shoqërisë së Fshehtë” që shumë shpejt u njoh si shoqëria “Bashkim dhe Përparim”. Vetë Dr. Ibrahim Temo futi në këtë shoqatë deputetët e Kosovës, Ibrahim Efendiun, Nexhip bej Dragën dhe deputetin e Korçës, Shahin bej Kolonjën. Shokët u ngarkuan të ngrinin degë edhe në qytetet  më të mëdha të  Shqipërisë Lindore nga Shkupi deri në Ohër.[1]

Në vitin 1907-1908 shumë oficerë ishin bashkuar me Komitetin “Bashkim e Progres”, midis tyre ishin disa oficerë shqiptarë që flisnin si shqipen ashtu edhe turqishten, si Enver Beu i  Manastirit,  Beqir Grebeneja në Grevenë, Nijazi beu në Resnje dhe Ejup Sabriu në Ohër. Këta, si oficerë, gëzonin shumë autoritet në mesin e popullatës.  Degë të ndryshme të Komitetit ishin themeluar në Selanik,  Manastir dhe Shkup.  Dega e Shkupit në mënyrë të veçantë ishte themeluar nga vetë Nexhip Draga, ish- nxënës  i shkollës së administratës, që u bë me kërkesën e Komitetit Osman për liri, përpara se të shkrihej dhe të hynte në KPB. Në vitin 1908, në Shkup, Nexhip Draga, ish-nxënësi i mylkies u bë një nga njerëzit e fortë të KBP. Në Mitrovicë, Suljeman Kylçe, një oficer i ri nga Tetova, iu bashkua celulës lokale.[2]

Nijazi Resnja ushtarak me origjinë shqiptare, më vonë, në revolucionin e vitit 1908, u bë një nga heronjtë më të shquar shqiptar. I lindur në vitin 1873 në rajonin e Resnjës, në jugperëndim të Manastirit, ai kishte studiuar në idadijen ushtarake të Manastirit, por profesorët i kishin futur ndjenjën e patriotizmit osman. Më vonë, në vitet 1894-1897, kishte ndjekur shkollën ushtarake të kryeqytetit. Më  1897 kishte marrë pjesë në luftën greko-turke. Më tej ishte emëruar në Ohër dhe që prej 1904, bënte pjesë në batalionin e tretë të ndjekësve të çetave. Ai u ndikua nga reformat e bëra nën presionin e Fuqive të Mëdha, pas revoltës së Ilindenit. Për të Evropa i shtynte të krishterët të ngriheshin dhe me ta ajo dëshironte humbjen e Turqisë. Turqit nuk mund t’i linin më kështu rusët dhe austriakët që të zhvillonin propagandën e tyre në Shqipërinë Lindore, me qendrat e saj në Manastir dhe Shkup. Bullgarët, njëlloj si edhe armenët, kishin arritur ta bindnin opinionin evropian dhe të fitonin simpati nga ana e tyre. Pra, Fuqitë Mëdha ishin ato që dëshironin të gjymtonin Shqipërinë. Projektet e tyre ishin që  ta ndanin në dy pjesë. Ata kërkonin me çdo kusht ta fshinin pjesën e Shqipërisë Verilindore. Ata i bindën satelitët e tyre në Ballkan, Serbinë, Malin e Zi dhe Bullgarinë, që sa më parë të fshihet Shqipëria Verilindore e banuar me shumicë me shqiptarë myslimanë. (V.Xh).

Po ashtu, një oficer tjetër shqiptar që i ka bërë shumë dëm Lëvizjes Kombëtare Shqiptare ishte edhe Beqir  Grebeneja, i lindur në vitin 1882, në fshatin Çorhlu afër Grevenës, i cili kishte ndjekur të njëjtin arsimim ushtarak si Nijazi Resnja, fillimisht në Manastir, ku ishte ndikuar nga propaganda kundër absolutizmit hamidian, dhe më vonë në shkollën ushtarake  të Stambollit, ku ishte diplomuar në vitin 1903. Merr pjesë për tre vite në luftën e Jemenit. Më 1907 ishte emëruar udhëheqës në vendlindjen e tij,  në batalionin që ishte i ngarkuar të luftonte çetat. Në dhjetor 1907 iu bashkua Komitetit “Bashkim e Progres”. Pak pas transformimit, në vendlindje, më 1908, mësoi se Nijazi Resnja kishte dezertuar,  Ai bëri të njëjtën gjë dhe vendosi të formonte çetën e tij  në anën  e Grevenës, për të “shpëtuar atdheun Osman”. Ky ka denoncuar çetat greke të organizuara nga kisha greke dhe të mbështetura nga qeveria greke, si dhe mos veprimin e administratës osmane përballë tyre. Mbi të gjitha gjykonte se myslimanët gjendeshin në një situatë shumë më të vështirë se sa të krishterët. Këta të fundit kishin pasur fuqishëm edhe patrikanën e tyre. Ky ishte me shpirt turkoman, prandaj deri në fund luftoi për Perandorinë turke, kur nuk u pajtua me shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, në fund i përgatiti edhe atentat Ismail Qemalit. Dhuna ushtarake mbi shqiptarët u denoncua botërisht nga shqiptarët e Stambollit. Në fund të tetorit u formua një Komitet nismëtar Kombëtar, i përbërë nga doktor Zenel Abedini, doktor Ibrahim Temoja dhe Mehmet pashë Deralla (Tetova), i cili organizoi në Aksaraj të Stambollit dy tubime të rëndësishme, njërin më 27 tetor dhe një tjetër më 5 e 8 nëntor 1909.

 

SHKUPI DHE MANASTIRI DY QENDRA KRYESORE TË LËVIZJES KOMBËTARE SHQIPTARE

 

Në këto kondita të reja, në Shqipërinë Lindore (Maqedoninë e sotme), rrethanat e veprimit të lëvizjes xhonturke ishin të favorshme. Ajo tani mundohej ta vënte nën kontrollin e saj lëvizjen shqiptare që kishte marrë hov të madh në Manastir dhe Shkup. Por edhe krerëve shqiptarë u konvenonte lëvizja xhonturke, pasi ishin të bindur se nëpërmes xhon-turqizmit do të frenonin lëvizjen për autonominë  Maqedonisë, që shkonte në dëm të bashkimit kombëtar shqiptar. Siç dihet lëvizjen maqeonase me të madhe e mbështetnin Bullgaria dhe Rusia me të gjitha mjetet financiare. Prandaj ajo për shqiptarët mund të quhet vetëm si kryengritje e imponuar. V.Xh).

Xhonturqit   u përpoqën qysh në fillim t’i vinin klubet shqiptare nën ndikimin e tyre dhe t’i shkrinin ato në klubet xhonturke. Me anën e elementëve të moderuar, ku ndër përkrahës të parë të bashkëpunimit në fillim me  xhonturqit ishin:  Midhat Frashëri, Mehdi Frashëri dhe Abdyl Ypi.[3] Komiteti “Bashkim e Progres” ushtronte ndikimin e vet  mbi udhëheqjen  e dy klubeve të Selanikut dhe atë të Stambollit, të cilët donin të ruanin  rolin udhëheqës mbi klubet e tjera shqiptare. Por patriotët shqiptarë e demaskuan veprimtarinë e veglave të xhonturqve  në klubet shqiptare, siç ishte rasti me klubin e Selanikut dhe me qëndrimin e mbajtur nga  Mehdi Frashëri dhe Mid’hat Frashëri.[4]

 

 

KRERËT E LËVIZJES KOMBËTARE SHQIPTARE NË KRYE ME ISMAIL QEMALIN U VUNË NË MBROJTJE TË INTERESIT KOMBËTAR

 

Në rrethanat e paraqitura në mbrojtje të interesit kombëtar, krerët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare e përkrahën  Komitetin  “Bashkim dhe Progres”,  pasi ky Komitet në fillim i plotësonte  kërkesat e shqiptarëve duke u dhënë atyre të njejta të drejta  me kombësitë tjera të Perandorisë, që nënkuptonte edhe mbrojtjen e shqiptarëve. Kjo e shtyu Ismail Qemalin që në Kongresin e Parisit të turqve të rijë, që në atë kohë i mërguar politik, të deklarojë  se ishte në favor të gjithëve një regjim konstitucional. Prandaj më 1908 shumë shqiptarë ishin bërë  anëtarë të këtij  Komiteti, i njohur si Komitet  “Bashkim dhe Progres”. Pasi ishin të bindur se xhonturqit me ardhjen e tyre në pushtet do të mbronin tërësinë territoriale të Perandorisë që nënkupton edhe të shqiptarëve dhe do të stoponin reformat e filluara në vilajetin e Manastirit dhe Kosovës, si zona më të rrezikuara të Shqipërisë, pas reformave të Myrstagut.

 

Edhe  Mit’had Frashëri ndante mendimin e krerëve shqiptarë ku do të deklaroj: ”Një autonomi sllavomaqedonse do të rrezikonte bashkimin kombëtar shqiptar, mbasi do të përmblidhte nën autonominë  e saj  toka shqiptare”.[5] Pasi në këtë kohë Bullgaria haptazi kërkonte zgjerimin e saj territorial, mbi tokat shqiptare në emër të Maqedonisë së Madhe e cila shkonte në drejtim të Manastirit, Shkupit dhe disa pjesë të Kosovës.[6]

Shqiptarët në fillim të shek. XX nuk e lanë fatin e tyre në duar të Fuqive të Mëdha, por vendosën të veprojnë në të gjitha fushat për homogjenozimin kombit.

Një ndër pikat kryesore në prag të Kongresit të Manastiri është vendimi i marrë në vitin 1908 në një mbledhje e shqiptarëve të krishterë  ortodoksë  në Shtet e Bashkuara të Amerikës, ku  vendos që të hiqet dorë nga kisha greke dhe të krijohet kisha e pavarur shqiptare në krye me Fan. S. Nolin. Kjo ndarje ishte një shtytje e fuqishme për të zhvilluar  ndjenjat kombëtare shqiptare drejt bashkimit kombëtar.

Ndërsa në trevat lindore Dervish Hima është më meritori në formësimin e nacionalizmit shqiptarë deri në shpalljen e Pavarësisë nga dora e Ismail Qemalit në Vlorë 1912. Në këtë kohë Dervish Hima kishte rreth vete mbi 10 mijë simpatizantë që luftonin për lirinë e Shqipërisë Etnike dhe alfabetin latin.[7]


[1] Në Selanik, në vitin 1906-1907 u shpërngul qendra e Komitetit Qendror të Partisë “Bashkim dhe Progres”,  Ky  Komitet, ka patur bërthama ose degë të kësaj shoqërie. Në Shqipëri vepronin Dervish Hima dhe Hamdi Ohri, etj, përmes të cilëve Dega e Kostancës e drejtuar nga Temoja, mbante lidhje me Manastirin, Strugën, Elbasanin, Dibrën, Shkodrën, Tiranën, Durrësin, Ohrin, Korçën, Starovën, Beratin, Janinën dhe me qendra të tjera. Pavarësisht peripecive që hoqi Dr. Temo në Strugë në verën e vitit 1889, duke u arrestuar nga agjentët e Stambollit. Ky deri në vitin 1895 në Stamboll u arrestua edhe katër herë të tjera. Në Rumani, agjentët e Stambollit tentuan disa herë ta helmonin, të dënuarin me burgim të përjetshëm nga Porta e Lartë e Stambollit. Vetëm gjatë vitit 1908 tentuan dy herë t’a eliminonin fizikisht.

[2] Nathalie Clear, vep e cit. f. 514.

[3] Historia e popullit shqiptar II, f. 284.

[4] Po aty.

[5] Stavro Skendi, Mendimi politik dhe veprimtaria kryengritëse shqiptare 1881-1912, New Jork 1958,  f. 17.

[6] Stavro Skendi, Mendimi politik dhe veprimtaria kryengritëse shqiptare…, f.  8.

[7] Raport e konsullit Luba Mihajlloviç nga Shkupi, dërguar Ministrit të punëve të Jashtme të Serbisë, më 18 janar 1910.

LITARI

by

Tregim Nga Namik Selmani/
Nuk u mor vesh asnjëherë si Nafiu u dashurua me Svetllanën, një vajzë e bukur serbe që këndonte bukur dhe ishte shumë e shkathët, po një ditë dasma u bë dhe u krijua një familje e re. Për të qenë të ndershëm në rrëfimin tonë, dasma nuk e kishte edhe atë madhështi, por të dy palët e krushqve u munduan që të gjenin veten sa më shumë e sa më mirë në këtë gaz të ri mes urimesh të ndryshme me këngët, me vallet. Sit ë thash gjetën ato,që I bashkonin e jo atro që i ndanin. Se nuk ishte vështirë të gjenin hijet përballë kësaj dashurie të bukur që ata besonin se do ikte kështu deri në fund të jetës.
Nafiu ishte djalë i vetëm dhe rrinte në një shtëpi pak të veçantë. Kishte vetëm nënë se i jati kishte vdekur nga një sëmundje e rëndë. I duhej të martohej Nafiut edhe për t’i ardhur në ndihmë nënës së tij, Selvijes. Vëllezërit e tij ishin martuar prej kohësh në atë fshat që kishte edhe disa familje serbe. Nuk ishte i pari që bënte një martesë të tillë, po të gjithë shqiptarët edhe nuk e pëlqyen shumë martesën e tij. Nuk ia thonin në sy, po prapë Nafiu e kuptonte edhe më nga afër edhe më nga larg. Epo dashuria është e verbër, thonin të gjithë me zë e nën zë. Më shumë këtë e thoshte vetë Nafiu.
Prindërit e Svetllanës Mirkua dhe Sasha e donin shumë Svetllanën dhe menduan se gazi i jetës së tyre do të ishte edhe më i madh kur u martua me djalin e bukur e të fortë Nafiun. Ani pse ai ishte shqiptar. Edhe fëmijët të bukur do të ishin. Të bukur e të fortë se mali, të cilit i ngjiteshin që kur ishin fëmijë. Donin gjunjë të fortë. Edhe brazdat ku hidhej fara po kështu i donin burrat e krahinës, paçka se çfarë thuhej, paçka se çfarë zakonesh do të kishin. Se në të gjithë botën ugaret kanë gjuhën e tyre. Në dasmën e tyre u kënduan këngë serbe për dashurinë, po edhe këngë shqiptare. Bashkë me këngët e bukura lirike për sytë e zinj, për lulet e nuseve, për flladin që puth malet, që dëbon mjegullat e dendura që për muaj të tëra e mbulonin luginën e fshatit të tyre, disa burra kujtuan edhe disa këngë për trimat që shkonin aq bukur me lahutat teltendosura apo ato me çifteli që Nafiut i kishte lënë babai. U këndua edhe një këngë për Milosh Kopiliqin. Kopiliqi ishte pak larg nga fshati i tyre, larg afër Skënderaj. Askush nga ta nuk ishte historian e të kujtonte me libra e gazeta, pale me emisione televizive të vërtetën se kush i kishte shkrumbuar në atë vjeshtë të shekullit XIV gurët, pyjet, mullarët e kashtës, stanet e bagëtive, vreshtat, shtëpitë, mullinjtë e grurit e të misrit, se ku kishin pirë ujë trimat e luftës, se çfarë flamujsh kishin ushtarët me mijëra në atë betejë-kasaphanë, po secili e këndonte në mënyrën e vet. Ashtu si e kishin mësuar nga të parët e tyre. Çudi! Çudi!!!
Këngët ishin bërë si përrenj që bashkoheshin në një lumë që nxitonte të shkonte në një det që askush prej atyre malësorëve nuk e kishte parë asnjëherë e nuk ia dinte as emrin. E bashkë me ujin e tyre bashkoheshin edhe gurët, edhe kërcunjtë e drurëve, dherat që ishin vënë në to tash sa mote të largët. Edhe gjethet që kishin rrëzuar atë vjeshtë dasmash pemët e shumta të luginës. Mblidheshin edhe dherat e kodrave e maleve prej nga vinin. E kënga është si era, shkon si bleta që bleton e asnjë nuk e di se si e mbledh polenin për të bërë mjaltin e dhëndurrëve e të nuseve. Edhe atë ditë një kupë e madhe me mjaltë rrinte në prag e në sofër të burrave.
Dikush e këndonte si trim shqiptar e dikush si trim serb. Po, atë natë nuk ishte vetëm një “betejë” e heshtur këngësh, po ishte gazi që u mbulonte të gjithë hijet. Kishte nisur drita e dashurisë që të zbardhte jetën e urimet më të lashtë të botës ku lind e ku perëndon dielli ai për trashëgimi, ishte i pranishëm nga të gjithë. Mbase duhej nisur me djalë e pastaj çfarë t’u jepte zoti. Të dy e kishin pranuar edhe besimin. Kishin thirrur edhe priftin edhe një hoxhë të fshatit që ta bekonte dasmën. Kisha dhe xhamia që ishin në fshat e kishin edhe një derë të hapur për secilin.
Pas një viti në shtëpinë e Nafiut u gëzuan me djalë. Si duket, e dëgjoi edhe zoti ëndrrën, mendoi Nafiu kur ia shihte fytyrën e bardhë Sokolit të vogël. Natën dhe ditën herë flinte i qetë në gjoksin e Svetllanës, e herë shamatohej si çdo fëmijë. Kërkonte të pinte e vetëm të pinte qumësht. Mbase donte që të rritej më shpejt se fëmijët e tjerë të lagjes, të fisit, të fshatit…
Këngët e nënë Svetllanës e bënë që ai të mësonte shumë fjalë serbe. Në shtëpi nuk kishte shumë libra, po ai i dinte shumë fjalë të nënës e të babait. Të dy prindërit i gëzoheshin Sokolit që po rritej. Ishte i hedhur, dhe të dy me shaka thonin se i ngjanin te secili në atë që kishte më të mirë. Biseda mbyllej me një buzëqeshje të ngrohtë, ashtu si niste. Sokoli nuk duhet që të ndjehej i huaj për secilin në atë shtëpi ku ai pak nga pak herë këmbadoras e herë me këmbë po hidhte hapat e parë. Që në fillim edhe nuk e kapte mirë dollapin ku vihej buka, krevatin ku flinin prindërit. Që nga koha e belbëzimit kaluan shumë ditë e muaj e ai po lëvizte. Nuk kishte ndonjë radhë se kur përdorte gjuhën e secilit, po nganjëherë edhe ngatërrohej se nuk dinte se kë fjalë duhet që të shqiptonte atë shqipapo atë serbisht, edhe pse fjalori i tij ishte ende shumë i varfër…
Një ditë, ashtu si gjithë fëmijët, e thirri rruga. Rruga është “Akademia” e parë e fëmijëve. Të gjithë fëmijët mund të kontrollohen nga larg nga ana e nënës , e babait, e motrave apo e vëllezërve më të mëdhenj, se si lahen në ujë, se si gjykojnë vetveten, se në cilin lojë do të futet, po asnjëherë secili prej këtyre të rriturve nuk mund të bëhet “gjykatës” në atë lojë fëminore që mbyllet me atë kod që të gjithë e kemi njohur me gjakftohtësinë e moshes më të rritur.
Në atë fshat shumë herë ose në të gjithë herët fëmijët luanin në dy komunitete të veçanta fëmijësh. Kishte fëmijë që nga më të vegjëlit deri në moshën 14 vjeç. Nganjëherë prindërit i merrnin në mal me bagëtitë , kur vinin mbrëmjeve, edhe fëmijët fitonin lirinë e tyre nga “gracka” prindërore. Në sheshin më të madh të fshatit ose, më saktë, në dy sheshe të veçantë jo edhe aq shumë larg nga njëri-tjetri, luanin në qejf të tyre. Sheshet mbusheshin plot më fëmijë e secili dukej në to si gurët e një muri e ka secili vendin e vet të padiskutueshëm për t’u ngjitur lart, lart drejt qiellit. Disa dukeshin si udhëheqës disa ishin si udhëtarë. Kur vinte radha që të grindeshin, ashtu si fëmijë e mbarë botës ishin disa të tjerë që merrnin rolin e gjykatësit. Për çudi, edhe kur vinin më të rriturit që vinin të qetësonin gjakrat fëminore, ata e ndërprisnin kuvendin fëminor. Jo, donin të ishin vetë gjykatës, vetë viktima, vetë dëshmitarë, vetë udhëheqës, vetë ushtarë, vetë fjalamanë, vetë të heshtur e shamatorë, edhe pse copa e bukës i rëndonte në duar. E iu kujtonte se kishin mbi supe vetëm pak gishta duarsh jetë. Mbanin në duart e vogla atë copë buke me atë çka iu kishte dhënë nëna e tyre me pak gjizë, me pak djathë. Jo rrallë kafshatat e bukës ndërroheshin në duart e fëmijëve e ata sikur ngopeshin shumë më tepër se kur shkonin në shtëpi e shtroheshin me prindërit e tyre. Veç Sokoli nuk u bë pjesë e tyre. Buka e tij niste e mbaronte me ato doçkat e tij të njoma. Në asnjë grup nuk kishte nevojë që të njihej me ta . Të gjithë e njihnin këtë fëmijë që kishte dy prindër të ndryshëm nga ata një baba shqiptar e një nënë serbe. Ia dinin shtëpinë, e dinin madje se sa hapa bënte ai që të shkonte te ata. Po, po, për Sokolin nuk kishte as bukë e ndarë me kafshata, as mollë që ndërroheshin nëpër duar fëmijërisht, as gjykim as ….Tek grupi i shqiptarëve e mbanin larg. Askush nuk i thoshte që të hynte në lojë, të hidhte gurin larg e të fitonte ose të humbte nga gara. Nuk i afronin dorën kur luanin në krahëthyerje. Pale në Lojën e Kapuçëve që kishin mësuar nga prindërit e tyre. Edhe kur binte mbrëmja e niste loja e kukafshehtas, ai nuk hynte as te trungu i një peme për të mbyllur sytë e as në atë grup fëmijësh bredharakë që nxitojnë e fshihen ku t’ia presë mendja, vetëm që ai i “trungut” të digjej sërish e të rrinte atje deri sa të gjente një vetëm një. Më saktë atë nui e lejonijn ë të futej në këtë lojë e Sokoli i vogël e bënte me sy këtë lojë. Mendonte se mund të ishte në një vend si pjesë e lojës.
Pas disa ditësh filluan madje edhe t’ia thonin me zë të ulët ose edhe të largët: “Ik, o i biri i shkinës! Mos luaj me ne! Asnjëherë nuk do të jesh në lojë me ne! Bën mirë që edhe këtej të mos dukesh me sy!”
Sokoli i dëgjonte ata që flisnin. Iu drejtonte sytë atyre që nuk flisnin si një mëshirë si një vëllamëri e munguar mes fëmijeve. Por, ah, ah, asgjë nuk po nxirrte nga ky kuvend sysh. Me asnjë prej tyre nuk mund të zihej edhe pse trupi i tij i bëshëm si një lis i vogël, dalë nga Lisi-Nafi mund të fitonte me disa prej tyre. Mund të vinte poshtë disa prej tyre njëherësh. E kuptoi se nuk ishte vetëm një që po ia thoshte këto fjalë të rënda. JO, ishin të gjithë dhe intuita fëminore e kuptonte këtë si jo më mirë. Pas disa muajsh të kësaj vetmie loje, vetmie a kënaqësie që mund t’i jepte miqësia fëminore një ditë vetë, ashtu me atë vendim të tij fëminor, u drejtua te sheshi i afërt ku ishin fëmijët serbë. Edhe ata të zhurmshëm. Kishin disa topa dhe luanin. Vraponin. Djersitnin. Kërkonin topin bënin gol, por edhe e humbnin topin drejt portës duke marrë edhe ca sharje serbe që Sokoli i kuptonte mire, fare mirë se thonin, por …. As me ata nuk mund të luante. Këtu një djalë që quhej Zhivko i tha sy më sy:
-Hajt shko luaj atje- dhe ia drejtoi dorën te sheshi ku ishin fëmijët shqiptarë. Mos eja më këtu!.
I tha edhe disa fjalë të ndyra për shqiptarët. Mendoi se ai nuk I dinte t’i përkthente ato sharje. E kishte parë prej kohësh këtë Kod komunikimi te fëmijët shqiptarë e ajo sikur po përsëritej gati pikë për pikë sa atje. Ndryshonin fytyrat emrat e fëmijëve. Te serbët kishte patjetër një “ç” në trup të emrave. Ndryshonte gjuha, me të cilin artikulohej ky urdhër. Nga më të dhimbshmet që ai kishte dëgjuar në shtëpi në rrugë. Dhe e lanë Sokolin në vetminë e tij po kaq e rëndë sa ajo që kishte provuar te djemtë shqiptarë. Ah, edhe këtu nuk do të luante. Nuk do të ndante me fëmijë të tjerë, pavarësisht se çfarë gjuhe kishin. E kishte të vështirë që t’ia thoshte këtë prindërve. Me zgjuarësinë e tij fëminore, ai e kuptonte se asnjë prej tyre as Svetllana e as Nafiu nuk mund të bënin pajtimin e tij më djemtë shqiptarë apo me ata serbë. Edhe ata e shihnin këtë gjë, po qetësoheshin me vete se kur të shkonte në shkollë ai do ta kishte më të lehtë. Shkolla ishte vend më i mbledhur. Kishte mësues e ata mund të bënin diçka më shumë se vetë ata. Kur nisi të shkonte në shkollë, ditën e parë mësuesi shqiptar e vuri në bankën e tretë nga mesi, po pak nga pak edhe te fëmijët shqiptarë nuk e pranonin në bankë. “ Biri i shkinës” duket se po i shqetësonte shikimet e fëmijëve. Për të shmangur edhe ndonjë grindje mes fëmijësh mësuesi gjeti mënyrën që ta dërgonte në një bankë nga fundi. Edhe ajo nuk e bëri punën e vet. Nuk i solli fitoren që kërkonte Sokoli e që ai e kishte vështirë që t’ia kërkonte mësuesit shqiptar.
Një ditë ia kërkoi nënës që të ndërronte shkollën. Ajo, pasi bisedoi me drejtorin e shkollës ku ishin fëmijët serbë, e dërgoi një ditë te ajo shkollë. Shumë nga fëmjët që gjeti në klasë i njihte që nga fusha e lojës. Madje edhe më të rriturit i njihte po me ta fliste pak shumë pak. Mësimin e ndiqte me vemendje Ngrihej në mësim dhe ishte ndër më të mirët por, ah, ai ndjente vetminë në mënyrën e tij . Asnjë nuk e afronte “djalin e shqiptarit”. E shihte çdo ditë këtë ftohtësi. Asnjë herë nuk ishte i qtetë. Që kur para rreth 4-5 vitesh kishte dalë në rrugë e kërkonte që të luante, të fliste, të qeshte, të qante me moshatarët. Nuk ishte në gjendje që ta tregonte me fjalë të mëdha, por sytë e Sokolit përherë e më shumë ishin të gatshëm që edhe të qanin. Vështrimi bëhej herë i menduar, me një inat që s’duhet se kujt t’ia nxirrte. Një lule që s’kishte me çfarë ujë ta vadiste. Sokoli kishte nisur që të dëgjonte një zë të fortë brenda vetes. Një zë sokëllimë që dukej edhe si ortek që s’duhej se nga cila majë po zbriste në një humnerë e thellë, e nxirosur ku asnjë nuk kishte bërë as mundimin më të vogël që t’i shihte thjesht, shpellat, pemët që rriteshin në rrëzë të gurëve të saj, zogjtë që fshiheshin në drurë në një mbretëri që askush nuk ua prekte. Sokoli po bëheh vetë një gjykatës, një viktimë. Fëmijë e i rritur. Rapsod që po ia këndonte këngën vetes. Një këngë-dritë ylbertë për atë ato që po djalë që po rritej, por edhe dritësterrane për atë që po i ndodhte. Sa më shumë iknin ditët, aq më shumë bëhej i heshtur. Edhe librat po i merrte më pak në duar. Shihte me sy të hutuar orenditë e shtëpisë, rrugën, makinat që merrnin patatet, drutë, rrushin. Shihte lulet, barin, gurët, pemët. Dëgjonte përshëndetjet e njerëzve në rrugë e mbeste sërish sa i vetmuar aq dhe humbës në Mbretërinë e Harresës së Vetvetes.
Në katin e poshtëm të shtëpisë Nafiu kishte një bodrum që ata e përdornin për drutë e dimrit. Bënte dimër i egër. Shumë herë babai ia jepte detyrë Sokolit që t’i merrte disa duar me dru e t’i sillte në dhomën ku kishin vendosur një oxhak të madh. E gëzonte shumë loja e xixave të zjarrit që herë ngrihej laert në hapësirën e nxirë të tymtarit, herë të ndizte përfytërimin me gacat e ndezura pas djegies së druve. Në një qoshe të tymtarit ishte vënë edhe një ibrik me ujë të ngrohtë që babai e përdorte për të bërë kafen kur vinte nga ara apo nga stanet. Nuk futej në bisedë me prindërit. Nëna e merrte shpeshherë në prehër dhe i fliste me dashuri. Ia përkedhelte flokët ngjyrë gruri që i kishin bërë edhe disa kaçurrela brenda asaj koke të bukur…. Atë ditë ishte pranverë. Kishte hyrë me më shumë dritë se në vitet e tjera. Më gjelbërore. Më lulërore. Më e gazmueshme. Ishte si një këngë e re që secili nis ta mësojë, ta prekë në pejzat e shpirtit njerëzor më shumë se në të gjithë ditët e jetës së tij.
…Atë ditë u çua si të gjithë ditët e tjera. Askush nuk e mori veshs e a fjeti mirë apo gati nuk fjeti fare atë natë që gdhiu si të gjithë ditët e tjera që vinte në atë luginë mjegullore e tërë gjëlbërim. Zbriti ngadalë në dhomën e druve. Litarin që babai e kishte vënë në një sirtar e lidhi fort. E kishte parë se sa e sa herë si e bënte këtë babai i tij. Nuk e pati të vështirë që ta bënte. U ngjit në një arkë dhe atij laku të bërë ngadalë e me vëmëndje që të mos shthurej kur ai të kryente funsionin, vuri kokën e tij të vogël me kaçurrela të bukur.
……I pari që u fur në bodrum ishte Nafiu. Nuk i besoi syve. Nuk foli. Iu mbushën sytë me lotë. Asnjëherë nuk kishte qarë Nuk kishte fuqi ta bënte piskamën. Po mendonte arsyen. Uli kokën i mundur nga dhimbja. Nga nata që kishte lënë pas. Pas paik thirri Svetllanën. Sokoli qëndronte në atë lak litari si një qengj i varur. Ishte bërë burrë atë ditë Sokoli para kohe. Ishte bërë gjykatës i egër e i patolerueshëm. Ishte bërë viktimë. Ishte bërë zog qiellor. Ishte bërë lulja e këputur e pranverës që kishte ardhur kudo. Ishte bërë një këngë e këputur në mes. Ishte bërë kaproll i vrarë një një gjahtar i panjohur e që nuk kishte emër, nuk kishte fytyrë që të njihej një ditë. Shikimet e të dy prindërve thonin shumë. Shumë. Ndoshta duhej nisur një fëmijë tjetër që të mos mbeste shtëpia e tyre, dashuria e tyre pa trashëgimtarë. Ndoshta….
Në varrim erdhën shumë njerëz. Shqiptarë dhe serbë. Ndoshta ishte hera e parë që ishte kaq të bashkuar fshati. Povarrosnin të dy palët pjesën e tyre të qënies. I kishte bashkuar vdekja. Një vdekje që mund të sillte rilindje. Në shtëpi ende litari ishte i varur, i pahequr. Në një krah ishte errësira e bodrumit, drutë, me të cilat mundej dimri. Zahiretë e dimrit, me të cilat mbushej sofra. Kishin ardhur edhe dy mësuesët që e kishin mësuar qoftë edhe për pak kohë dhe ia kishin detryrat ende në sirtarët e shkollave me atë shkrim të bukur si vetë Sokloli i heshtur..
Pak më larg turmës së të rriturve kishin ardhur edhe disa fëmijë të të dy palëve. Shqiptarë dhe serbë.
Atë ditë lojërat e tyre kishin një pushim të detyruar. ..Kur e varrosën, kaluan nga shtëëpia e Nafiut, e Svetllanës, e Sokolit që nuk jetonte më. Shikonin me kureshtje, me dhimbje litarin e mistershëm. Dukej se ai, litari, qëndronte në qafën e secilit banor të atij fshati. Ndoshta edhe më tej se ai fshat i njohur në tërë krahinën.. Një rapsod ia ngriti një këngë, por që nuk u këndua kurrë në kuvendet e në oda. Për shumë vite Litari i Sokolit ishte pjesa e bisedave të dasmave e të morteve…. Kishin mbetur pas sheshet e lojërave ku sërish që të nesërmen fëmijët të ndarë do të zhurmëronin në lojërat e tyre. Kishte mbetur një vend bosh në të dy shkollat ku nuk do të ulej më Sokoli bukuror. Kishte mbetur i vetmuar litari me kombin ende të pazgjidhur….
Janar, 2013

Dialektologji:Të folurit e Çamëve

by

në çamërisht, Nik Klementi/

Shembull nga Çamërishtja/

Tallagana hillet përmi kurm… do kish nonjëherë nonjë lis… e nuku bin kalamoqi… do vete në evgjiti të nreq pluarë…;  ‘… një plak e një plakë s’kishijn hiçgjë / as fëmilë / as mall as gjë / vetëm kishijn një pulë e një kokosh /  plaku me plaken na u zunë një natë e i dajtin pulën e kokoshin….  ;breti urdhëroi gjene;  / merreni e lëshojeni në kual  // ki kuale u lëshoi ulkun / e i hëngri kualët të tërë /… breti u inatos e dhezi furrën / e e hodhi … brenda… breti e mori e e billi në sepet …/ të gordhë… / edhe u bë si I gordhur…

Vendosja Gjeografike

Çamëria shtrihet në zonën më jugperëndimore të Arbërisë, përfunt dheut të Labëve—nga Butrinti deri në Gjirin e Prevezës.  Ana perëndimore e Çamërisë laget nga deti Jon.  Ki është përkufizimi që vetë arbërit i bëjnë dheut të tire.  Por, fatkeqësisht, ki përkufizim nuk përkon me grafikat e grekërve, të cilët e kanë fshirë Çamërinë nga hartat e tire shtetërore.  Sot, grekërit e përmbledhin Çamërinë në di krahina, Thesprotinë dhe Prevezën.

Mospajtimi i arbërve me grekërit ka bërë që çamët të shperndahen në dhetë e vëllezërve të tire në veri.  Kështu çamërishtja është shpërndarë në të gjithë Arbërinë.

Historia e Dialektit

Ashtu si shumë të folura të tjera arbërore, edhe e folura çame është trisur nga gluhët e fqinjëve dhe përzënësve të drishëm të Arbërisë.  Prandaj,  në ca përdorime vemë re se fjalët çame janë zëvendësuar me fjalë të huaja.  Kështu, çamërishtja është rëgjuar në disa fusha të leksikës.  Por, bjerrja e fjalësit vendas e ka prekur çamërishten më pak sesa të folurit e vëllezërve të tire në ca zona të ulëta arbërore ku, për shekuj të tërë, u patën vëndosur administratat dhe ushtritë përzënëse.  Krahasimisht, çamët arritën në pavarësinë e Shqipërisë me njërën nga arbërishtet më të pasura, më të dlirëta, dhe më të lashta.

Cilësitë e Çamërishtes

Sot, çamët flasin një gluhë të përafërt me zirtarishten shqipe, por dialekti i tire ka shumë cilësi të panjohura nga shumica e arbërve të tjerë.  Kjo mosnjohje ka ardhur duke u rënduar në këto dekadat e fundit për di arësie, 1) çamët e sotëm ia kanë përshtatur të folurën e tire gluhës zirtare, dhe 2) shumë gegëfolës nuk e kanë të klartë dallimin në mes të dialekteve të arbërve të jugut; ata i konsiderojnë ato të gjitha toske.  Kjo nuk është e vertetë.  Çamët, Labët, dhe Toskët flasin dialekte të drishme nga njëri-tjetri. Në të vertetë, edhe toskët brenda tire kanë dasira dialektale.

Dialektisti Qemal Haxhihasani e pati regjistruar të folurën çame në vjetët 1950-60—atëherë kur ki dialekt i ruante ende tiparet e tijë burimore.  Prandaj, referencat në këtë tekst janë relativisht të dlirëta nga influencat jo-çame.

Fonetika dhe Fonologjia

Fonetika studjon cilësitë fizike të tingullit.  Fonologjia studjon sistemin tingullorë të një gluhe.

Ruajtja e Ndërzanores ‘l’

Pjesa më e madhe e shqipfolësve—nga Dibra e Mirdita deri në Vlorë e Korçë, thonë ‘gjuhë, qumësht’.  Në ultësirën veri-perëndimore, nga Kavaja deri në Ulqin, përdoret ‘g’juhë, kjumësht’.  Ndërsa, në Kosovë, Dukagjin, e Lumë përdoren versionet ‘guhë, kumësht’.  Megjithatë, sipas shumë studjuasve, version më i herëshëm i këtire di fjalëve është   ‘gluhë, klumësht’.  Dhe i vetmi vent ku përdoret kjo mënirë të foluri në të gjithë arbërinë është Çamëria.  Në letërsi, këtë version e ka përdorur edhe Gjon Buzuku.

QIELLËZIMI I TINGUJVE ‘G, K’
Çamërisht Gegërisht Zirtarisht
gluhë g’juhë gjuhë
klumësht k’jumësht qumësht

Ca studjuas të shqipes historike besojnë se evolucioni ishte i tillë: ‘klumësht > kiumësht > kjumësht > qumësht ; gluhë > giuhë > g’juhë > gjuhë’.  Ka edhe mendime të tjera, por tejthellimi në kët aspekt bie përtej kufinjëve të kësajë sheste të thjeshtë.

Ndërzanorja ‘l’ e çamërishtes është ruajtur edhe në ca huazime sllave e latine.

NDËRZANORJA ‘l’
Origjin Çamërisht Gegërisht Zirtarisht
latinisht fëmilë fëmijë fëmijë
sllavisht globë g’jobë gjobë

Ruajtja e Tingullit ‘i’

Tingulli ‘y’ i shqipes, besohet nga shumica e studjuasve, të jetë relativisht i vonë.  Në huazime ai rrjeth nga tinguj të drishëm, p.sh., nga një ‘u’ e glatë.  Në fjalët shqipe, ose të shqiptarizuara, ki tingull rrjeth shpesh nga tingulli ‘i’.  Ki fenomen nuk e pati prekur çamërishten e lashtë, megjithëse sot, nga influenca e fqinjëve, letërsisë, dhe mediave vërehen lëkundje.  Kriesisht, çamfolësit kan ruajtur tingullin e lashtë shqiptar ‘i’, ashtu si kanë bërë edhe vëllezërit e tire veriorë, labët, edhe, në një trajtë të përafërt, gegët e juglindjes (Krujë, Kurbin, Mirditë, Mat, Dibër, Lumë, Kërshovë, Tetovë).

EVOLIMI ‘I > Y’
Çamërisht Gegërisht Zirtarisht
ki ky ky
thier thye thyer
lie lye lyer

Theksi

Të shumëtit e herëve, theksi në fjalët çame bie afërisht ati ku ai bíe edhe në fjalët e zirtarishtes, por ka edhe drishime, p.sh., ca fjalë që në zirtarisht e marrin theksin në funt, në çamërisht ato theksohen në fillim.

THEKSI
Çamërisht Gegërisht Zirtarisht
fármëk farmák farmák
átë até (atë) até (atë)

Theksi i Osmanizmave

Ne çamërisht fjalët e sjellura në Arbëri nga pushtuasit osmanë theksohen is në gluhën zirtare—do me thënë, ato ruajnë tingullimën turke, p.sh., kafé, qoshé, qibl’e, bulbé, xhephané, gjulé, dushemé, bakshé, suré, lufé, isé, fajdé, zhezvé, hané, hamilé, sefté, ojlé, dediké, hergjelé, cifté, hibé, sojé, kanunamé, Shabané, pashé; pará, bojá, shaká, paçá, sufrá, lapá, mashá, kaiká, kazmá, jaká, marzá, duaxhá, hallvá, musarandá, bakllaí, lloí, sirí, daí, bakërr, misír, i sisirtë (blodhi Qemal Hexhihasani).

Togzanorët

Në arbërisht, togzanorët kriesorë të shqipes, ua/ue dhe ie/ie gjinden në trajta origjinale në funt të pjesoreve, në funt të emrave të pashquar, dhe në trup të ca fjalëve.  Në çamërisht këta togzanorë ruajnë trajta relativisht të lashta.

Glatë zgledhimit në kohën e tanishme të mënirës kumëtore, togzanorët tkurren—‘ua > o’  dhe ‘ie > e’.  Ndërsa, në vetën e parë njëjës të kumtores tingulli që në zirtarisht del j’’, p.sh., ‘laj, thaj, vloj’, në çamërishte del një gjisëm ‘i’-je [ i̯ ].  Ki fenomen shfaqet edhe në mbaresat me ‘aj/oj’.

TOGZANORËT
Çamërisht Gegërisht Zirtarisht
ua/ue
grua grue grua
punuar punue punuar
ie/ie
krie krye krye
thie thye thye
Veta e Parë, Mënira Kumtore
lai̯ laj laj
klai̯ k’jaj qaj
dai̯ ndaj ndaj
billi̯ mbylli mbylli
thei̯ thej thej
liei̯ lyej lyej
gatërroi̯ ngatërroj ngatërroj
drishoi̯ ndryshoj ndryshoj
Tkurrja e Togzanorëve
truar / trova true / trova truar / trova
lier / leva lye / leva lyer / leva

Shurdhimi i Bashkëtingulloreve Fundore

Në çamërisht janë shurdhuar ca pëlcitëse (b > p, d > t, g > k), dhe ca frise (dh > th, z > s).  Kjo dukuri shfaqet regullisht edhe në labërishte, në arbërishte, dhe në Malësi të Madhe.  Gjithashtu, ki fenomen del ati-këtu edhe në të folurën e gegërisë veriore (Kosovë, Dukagjin), edhe në të folurën e gegërisë juglindore (Dibër, Lumë).

SHURDHIMI I TINGUJVE FUNDOR
Çamërisht Gegërisht Zirtarisht
pëlcitset b>p; d>t; g>k
thalp / thalbi thalb / thalbi thalb / thalbi
zok / zogu zog / zogu zog / zogu
friset z >s; dh >th
garth / gardhi gardh / gardhi gardh / gardhi
bres / brezi brez / brezi brez / brezi

Shurdhimi i Gruptingujve Bashkëtingullorë

Një fenomen fonetik, të cilit Qamil Haxhihasani nuk i ka kushtuar vemendjen e duhur, është shurdhimi i gruptingujve bashkëtingullorë të çamërishtes ‘mb, nd, ng’ në pëlcitëse, respektivisht, në ‘p,b’, ‘t,d’ dhe ‘g’, ose në bashkëtingulloret hundore ‘m, n’.

Duke patur parasishë se gruptingujt i janë imponuar çamërishtes nga letersia shekullore e toskërishtes dhe nga tekstet e botuara nga viti 1944 deri në vitin 1958 kur u patën bënë regjistrimet e çamërishtes nga Qamil Haxhihasani (ca nga të cilat ai i mori nga çamët që asokohe jetonin në fshatërat e Durrësit), është logjike të besohet se çamërishtja burimore i përdorte gruptingujt ‘mb, nd, ng, ngj’ të shurdhuar.

GRUPTINGUJT BASHKËTINGULLORË
Çamërisht Gegërisht Zirtarisht
mb > b
breti mbreti mbreti
bin kalamoqi mbin kallamboqi mbin kallamboqi
brenda mrendë mbrendë
billi mylli mbylli
nd > d/n
dajtin ndanë ndanë
nonjë ndonji ndonjë
nreq ndreq ndreq
ng > g
gordhur ngordhë ngordhur

Kjo tabelë tregon një model të klartë gramatikorë, i cili, më glet mua, në vitin 1958 ishte në zhdukje.  Fashitja e kësajë cilësije ndodhi nga trisja e çamërishtes prej zirtarishtes gege glatë sundimit të Mbretërisë dhe prej zirtarishtes toske glatë sundimit të Komunizmit.

Rotacizimi

Si në të gjitha të folurat e jugut, edhe në çamërisht janë rotacizuar tingujt ‘n’ dhe ‘m’ ndërzanorë në emra, pjesore, mbiemra prejpjesorë, dhe në të kaluarën e thjeshtë.  Një cilësi e paspjeguar e çamërishtes mbetet mosrotacizimi i foljes ‘bëj’; çamët thonë ‘me bënë’.

ROTACIZIMI
Çamërisht Gegërisht Zirtarisht
emra
gruri gruni gruri
freri freni freri
mbemra prejpjesorë
e gëzuar e gëzueme e gëzuar
e tretur e tretun e tretur
e tharë e thame e tharë
e dashur e dashtun e dashur
folje
punuar punue punuar
diegur djegë djegur
prerë pre prerë
pata bënë pata bã pata bërë

Zanoret Hundore

Çamërishtja nuk ka zanore hundore.  Sipas shumicës së gluhtarëve, çamrishtja e lashtë kishte zanore hundore, por ajo i humbi ato aty kah shekujt V – X, para pushtimit sllav.   Disa nga zanoret hundore ‘ã, ẽ’ të çamërishtes kanë evoluar në ‘ë’, kurse zanoret tjera kanë evoluar në zanore gojore.  Ka edhe përspektiva të tjera rreth evolimit dhe egzistencës së zanoreve hundore të shqipes, por shtjellimi i tire kërkon një hapsirë që nuk mund të përmblidhet nga kjo shestë e shkurtë.

ZANORET HUNDORE
Çamërisht Gegërisht Zirtarisht
nënë nãnë nënë
endë ẽndë endur
hi / hiri hĩ / hĩni hi / hiri
lojë lojë lojë
hu / huri hũ / hũni hu / huri
syri sỹni syri

Morfologjia

Morfologjia studjon ndërtimin e fjalëve.

Emrat Asnjëanës

Në çamërishte janë ruajtur të tri gjinitë e emrit—femërore, mashkullore, dhe asnjëanëse.  Ja ca shembuj nga emërat asnjëanës: gjalpët, djathët, mjaltët, ujët, rrushët, fiqët. Ki fenomen del i pjekur edhe në Malsi të Madhe, edhe ati-këtu, në ca të folme gege.

Duke shestuar modelet pasuase nzitem të besoi̯ se arbërishtja e lashtë, ashtu si çamërishtja e sotëme, i përmbante të tri gjinitë e emrit.

GJINIA E EMRIT
Çamërisht Gegërisht Zirtarisht
bleth hitë e zjarrit mbledhi hinin e zjarmit mbledh hirin e zjarrit
më diq kriet me digjte kryet më digjte kryet
u sëmur ka të ftohtët u sëmund prej të ftohtit u sëmur nga të ftohtit
e merr për të rrejm e merr për rrenë e merr për gënjeshtër
të bardhët e vesë të bardhit e vøsë të bardhit e vezës

Prapashtesa _inj në Emra

Në çamërishte prapashtesa ‘_inj’ është e rallë.  Çamët përdorin prapashtsën ‘_i’.

PRAPASHTESA ‘_INJ’
Çamërisht Gegërisht Zirtarisht
thalp/thelpí thalb/thalba thalb/thelpinjë
shkop/shkopí shkop/shkopí shkop/shkopinjë

Lakimi (i pjesëshëm) i Emrave

Në çamërisht emrat lakohen afërisht si në dialektet e tjera të arbërishtes, por ka edhe ca drishime që i japin çamërishtes identitetin e sajë të papërsëritshëm.

LAKIMI I EMRAVE
Çamërisht Gegërisht Zirtarisht
gluha ime g’juha eme gjuha ime
gluhës time g’juhës teme gjuhës time
gluhën time g’juhen teme gjuhën time
nga gluha ime prej g’juhës teme nga gjuha ime
gluhën tanë g’juhën tonë gjuhën tonë

Foljet

Në çamërisht, ashtu si në të gjitha të folurat e jugut, pjesorja është zgjeruar, p. sh., punua > punuar .  Ki fenomen, megjithëse i pastudjuar deri tani, ka përfshirë edhe të folurën qitetare të gegërisë, p.sh., punue > punuemun.

PJESORJA E SHQIPES
Burimore Çamërisht Gegërishte Zirtarisht
punua punuar punuemun punuar
thie thier thyemun thyer
zie zier ziemun zier
trétë tretur tretun tretur
díegë diegur djegun djegur
pré prerë premun prerë
la larë lamun larë
dáshtë dash(t)ur dashtunuemun dashur

Kjo tabelë paraqet strukturen kriesore të pjesores çame, por ka edhe përjashtime, p.sh., pjesoret që mbarojnë me lëngoret ‘l, ll, r, rr’, në çamërisht nuk zgjerohen me prapashtesën tipike të toskërishtes ‘_ur’. Atire u shtohet një shva ‘ë’, edhe kjo për arësie shqiptimi. Kështu, në çamërisht, ashtu si në gegërishten zirtare, shkruhet ‘vjelë, mjelë, mbjellë, pjellë, ndjellë, sellë, marrë, nxerrë’, në vend të ‘vjelur, mjelur, bmjellur, etj  që përdoret nga toskfolësit.

Foljet e gluhës shqipe ndahet në shumë klasa e nënklasa, afërisht 18 sosh.  Prandej nuk do të japim shembuj të zgledhimit të foljeve.  Por duhet mësuar se çamërishtja i zgledhon shumë folje në mënirë unike—drishe nga të gjitha versionet e gluhës shqipe, përfshi edhe zirtarishten.  Ca shembuj pasojnë,

PRAPASHTESA ‘_INJ’
Çamërisht Gegërisht Zirtarisht
Ne piesëm Na dvesim Ne pyesim
Ju pisni Ju dvetni Ju pyesni
Ata pyesin Ata dvesin Ata pyesin
Ne goditim Na godasim Ne godasim
Ju goditni Ju goditni Ju goditni
Ata goditin Ata godasin Ata godasin
Ne bijim Na bashim Ne bënim
Ju bijit Ju bashi Ju bënit
Ata bijin Ata bashin Ata bënin
Ne lajim Na lashim Ne lanim
Ju lajit Ju lashi Ju lanit
Ata lajin Ata lashin Ata lanin

Sintaksa

Sintaksa studjon rregullat e ndërtimit të shprehjeve dhe fjalive.

Paskajorja

Një nga aspektet më interesante të çamërishtes është mungesa e ca versioneve të paskajores.  Nga tetë tipet e paskjaores që ka shqipja, çamërishtja, me ndonjë përjashtim, mund të formojë vetëm di sosh.

PASKAJORJA
Çamërisht Gegërishte Zirtarisht
pa gëzuar pa gëzue pa gëzuar
pa u gëzuar pa u gëzue pa u gëzuar
me bënë me bã –
do me thënë do me thãnë do me thënë
– me punue –
– me djegë –
– me tha –
…

Pasuria Leksike

Çamërishtja ruan shumë fjalë burimore në fushën e blegtorisë dhe të frutikulturës tradicionale.  Fushat që përmbajnë fjalor të kufizuar në  çamërisht përfshijnë bujqësinë dhe detarinë.  Ki fenomen shfaqet në të gjitha dialektet shqipe.  Por duhet të lejojmë vent për dishim—megjithë punën e ca albanistave, etimologjia e fjalëve të lashta shqipe ësht një nga fushat më të pahulumtuara.

Përfundim

Tri studimet e Qemal Haxhihasanit janë të pazëvendësuashme për çamërishten dhe për shqipen.  Ai e ka regjistruar këtë dialekt të stërlashtë shqiptar fare në zgrip të zhdukjes, sepse pas vitit 1958, kur Haxhihasani i bëri regjistrimet e tijë, populli çam u shpërnda ndë vise të drishme.  Përkrie shprishjes së çamëve nga dheu i tire, këto 50 vitet e fundit radioja, televizioni, dhe filmi kanë luajtur një rol shumë të math në eliminimin e cilësive unike të të folurave periferike.

Spjegim i Përspektivës Sonë

Dialektologjia është një fushë specifike që studjon një dialekt në një kohë të caktuar—së paku kështu ka ndodhur me shumicën e studimeve dialektore të shqipes.  Qellimi inë është krejt i drishëm.  Ne mëtojmë të gjejmë strukturën origjinale të çamërishtes së lashtë të painfluencuar nga greqishtja, latinishtja, sllavishtja, gluhët orientale, dhe nga zirtarishtet e letrarishtet shqipe.  Për kët arsie, vumë në dukje disa aspekte, si përdorimi i gruptingujve, zgjërimi i pjesores, dhe përzierja e fjalorit çam me osmanizma, grekizma, e sllavizma, të cilave Haxhihasani duhej t’u kishte kushtuar më shumë vëmendje e punë.

Fjalës Çam

gluhë gjuhë

klumësht    qumësht

anth  ajth (ka të njëitin kuptim si fjala turke ‘majá’.  do të thotë esenca, zemra, thalbi i një farëze apo lulje.

bora  bora (bjerrja e dishkaje), p.sh., ‘na mori bora’ (borëm dishka).

borë  borë / dëborë, p.sh., ‘ka rarë borë’

bujtur         ujë i ndejun; njeri i matun (cf. foljen ‘me bujtë)

buzë greminë (cf. të folurën e malsisë ‘mos u afro se po bjen buzet.’)

çuar me gjetë.  ki term përdorit në gjuati. (cf. të folurën e malsisë ‘a të ka çua qeni noi liepur?’)

dheks          dheks (kjo vjen nga një lloj insekti që ngacmon gjedhët dhe i ban për të kërcier.  Prandej thohet, ‘a të kanë kapë dheksat?’)  Kjo fjalë përdoret me të njëitin kuptim edhe në Malsi.  Lidhja me ‘teke/tekat/takanjoz’ është vetëm tingullore ose metaforike.

eni     ejani; eja

feksë; feksur        me shëndritë; me dritsua

flevë ka të njëitin kuptim si fjala turke ‘damar’ ose si fjala italiane ‘venë’. (giason se vjen nga grekishtja e re).

flaskë / flashkë    1) kupëz; 2) ka të njëitin kuptim si fjala turke ‘filxhan’; 3) enë druri ku baritë mbajnë ujë të pishëm.

glëmboj/gëlpoj     therem në një gjemb

glu    gju

glunjas       gjunjas

glishtëz       gishtëz

gjuaj me gjua.  Kjo fjalë ka di kuptime 1) me krie punën e gjahtarit, 2) të qellosh me dishka nga larg (përdoret me të njëitin kuptim edhe në Malsi)

klarë me qa

klartë          kiartë; qartë

ksaj   ujëm;  pagesa që i jepet mullisit për blojën

kse    parashtesë që përdoret me krijua antonime, p.sh., ‘m’u kseaj plaga = m’u shejtë plaga’; do t’a ksebëj kët gjë = do t’a prish kët gjë.

ksenahet     kënaqet

kulm valë deti;  ka të njëitin kuptim si fjala turke ‘dallgë’.

kupë kupac me fund e me kapak ku baritë mbajnë ushqimin.

kurtinë       1) vel; 2) pëlhurë që përdoret me rrethua nusen ditën e martesës, 3) përdoret edhe me të njëitin kuptim si fjala turke ‘perde’.

lik, e/i         e/i lig

Burimet Parsore

Eqrem Çabej, Shqipja në Kapërcyell, Botime Çabej, Tiranë, 2006.

Qemal Haxhihasani, Dialektologjia Shqiptare I, ‘Vështrim i Përgjithshëm mbi të Folurën e Banorëve të Çamrisë’,  faqe 118, Tiranë 1971.

Qemal Haxhihasani, Dialektologjia Shqiptare II, ‘Nga Toponomastika e Çamrisë’, faqe 270, Tiranë 1975.

Qemal Haxhihasani, Dialektologjia Shqiptare II, ‘Vështrim i Përgjithshëm mbi të Folurën e Banorëve të Çamrisë’,  faqe 429, Tiranë 1974.

Kolec Topalli, Sonantet e Gjuhës Shqipe, Akademia e Shkencave, Tiranë, 2001

Shaban Demiraj, Fonologjia Historike e Gjuhës Shqipe, Toena, Tiranë, 1996

 

Burime Dytsore

Arshi Pipa, Dialekti i Arbëreshëve të Italisë.

Ervin Fetahu, Çamërishtja, Dialekti Arkaik i Shqipes, Tirana Observer

 

Zoti Papulias, Çamëria pret zgjidhje!

by

Nga Tahir Muhedini/

Zoti Karolios Papulias, në një takim të viteve të para të tranzicionit, asokohe në postin e ministrit të jashtëm, duke iu referuar problemit çam, i tha homologut Alfred Serreqi se, “këto janë probleme që duhen ballafaquar pas 20 vjetësh, pasi sot ka ende plagë të hapura në shoqërinë greke”.

E pra, sot kanë kaluar më shumë se 20 vjet dhe çështje si ajo e çamëve, e pronave të shqiptarëve, duhen diskutuar dhe çuar drejt zgjidhjes përfundimtare. Edhe shqiptarët nuk janë më ata të vitit 1991: janë anëtarë të NATO-s dhe së shpejti do të bëhen edhe anëtarë të Bashkimit Europian.

Është momenti për reflektim

Kryediplomati grek, zoti Venizellos, gjatë vizitës në Tiranë dhe takimit me homologun shqiptar Bushati, ofroi një qasje jo të drejtë për Çështjen Çame, duke sugjeruar zgjidhjen e çështjes së pronave në mënyrë individuale, nëpërmjet Gjykatës së Strasburgut. Së pari, Çështja Çame nuk është vetëm çështje pronash, ajo është pjesë e një kuadri tërësor të drejtash të dhunuara, përfshi dhe të drejtën e jetës, është çështje e të drejtave të njeriut, që kërkon një zgjidhje kolektive, pra jo vetëm njohje të të drejtave pasurore dhe dëmshpërblimit për pronën e grabitur me dhunë, por dhe riatdhesim të popullsisë së shpërngulur me gjenocid, në bazë të konventave ndërkombëtare. Nuk mund të jetë individuale çështja e dhjetëra mijëra qytetarëve të huaj në territorin e një shteti tjetër. Së dyti, ajo nuk duhet trajtuar vetëm në dimension juridik, sepse nuk është vetëm e tillë. Çështja Çame është çështje politike midis dy vendeve tona, Greqisë dhe Shqipërisë dhe duhet zgjidhur me dialog reciprok politik dhe largpamës, padyshim me praninë e përfaqësuesve të kësaj popullsie. Çështja Çame vjen si rezultat i një qëndrimi absurd të deritanishëm të qeverive greke, por edhe atyre shqiptare, për ta administruar dhe përballuar pa pasione e me realizëm koston politike të zgjidhjes së këtij problemi. Është momenti për reflektime të mëdha si nga shteti i sotëm grek, por dhe ai shqiptar. Është momenti që të merren vendime të guximshme dhe të flaket çdo paragjykim për t’u dhënë fund dilemave dhe përpëlitjeve shpirtërore të dy popujve tanë.

Sikur të mos mjaftonte kjo deklaratë e ministrit Venizelos, vetëm një javë më vonë disa nga diplomatët grekë dhe autoritete të larta greke, në një letër dërguar Kryeministrit Samaras, vazhdojnë ta konsiderojnë si “pjesë të tyre” Jugun e Shqipërisë, që rëndom e cilësojnë “Vorio-Epir”. Ndërkohë që historia provon krejt të kundërtën. Me këto qëndrime shteti dhe qeveria greke po shkojnë më mbrapa akoma sesa paraardhësit e tyre, në fillim të shekullit të 20.

Si deputet i Kuvendit të Shqipërisë dhe njohës i marrëdhënieve shqiptaro-greke, shpreh keqardhjen time për këto hapa të fundit që do t’i quaja të rrezikshme dhe, duke përfituar nga ky rast, i bëj thirrje z. Papulias të shohë dhe të gjykojë me realizëm Çështjen Çame dhe të drejtat e shqiptarëve në përgjithësi, si kryetar i një shteti që mbahet si një vend i demokratizuar. Ajo që duhet të jetë konstante e pa zigzage dhe si tipar themelor i marrëdhënieve shqiptaro-greke është dialogu bilateral dhe bashkëpunimi për forcimin e vazhdueshëm të tyre. Në realitet, në sipërfaqe ato duken të mira dhe normale disa raste siç kemi dëgjuar të deklarohet nga disa edhe si të “shkëlqyera”. Nga një vëzhgim i kujdesshëm i historikut të këtyre marrëdhënieve do të konstatohet se këto marrëdhënie, për fat të keq të të dy popujve fqinjë, rezultojnë me zigzage të theksuara, me shumë mosbesim se sa të sinqerta, me skena dhe acarime primitive. Në thellësi ato janë me gropa dhe hone të rrezikshme e akoma të pambyllura, të cilat në momente të caktuara nxjerrin mbi sipërfaqe sulfurin e tyre helmues.

Filoshqiptar apo nacionalist grek?

Zoti Papulias, si personalitet me përvojë të gjatë diplomatike, ka dëshmuar se është nga më të emancipuarit grekë, që kërkon të forcojë marrëdhëniet midis shqiptarëve dhe grekëve. Madje, në kohën kur ishte ministër i Jashtëm, ka dhënë shenja se ka vullnetin të shohë realitetin e ekzistencës së Çështjes Çame. Ai ka pasur fatin të vijë në këtë jetë në një nga fshatrat e Çamërisë. Në jetëshkrimin e tij thuhet se ka lindur më 1929 në fshatin Voshtina (sot quhet Pogoniani) pranë kufirit me Shqipërinë. Ky fshat ndodhet në krahinën e Çamërisë dhe dikur banohej nga popullsia shqiptare. (Siç dihet në vitet 1913 – 1945 qeveritë greke dëbuan me forcë popullsinë shqiptare nga trojet e tyre mijëravjeçare. Kështu, qindra bashkëfshatarë të presidentit të sotëm grek u përzunë me dhunë edhe nga fshati i lindjes së tij, Voshtina. Në Voshtinë sipas të dhënave shqiptarët kanë banuar që në shek.XVI, pas përzënies së shqiptarëve myslimanë, në këtë fshat u sollën vlleh dhe “grek” nga Azia e Vogël. Megjithatë, nuk mund të themi se z.Papulias është filoshqiptar. Ai është thjesht një nacionalist grek, që më shumë se pragmatizmin dhe realpolitikën, ka mbështetur deri në fanatizëm interesat greke, shpeshherë të ekzagjeruara dhe pa asnjë bazë historike dhe ligjore. Shpresojmë që në këtë vizitë në Tiranë Presidenti grek të mos jetë një bashkëbisedues i vështirë dhe të ofrojë një qasje dhe këndvështrim realist në marrëdhëniet Shqipëri – Greqi, si dhe në çështje të mbetura pezull, siç është Çështja Çame e cila, siç ka deklaruar ministri ynë i Jashtëm zoti Bushati, tashmë është pjesë e dosjes diplomatike shqiptare.

Ballafaqimi i parë shqiptaro-grek në nivel ekspertësh

Karolos Papulias gjithnjë ka qenë çelësi i zhbllokimeve të marrëdhënieve të krizave të ngrira të politikës midis Greqisë dhe Shqipërisë. Atij i takon merita se ideoi në fillim të viteve 1980 heqjen e ligjit të gjendjes së Luftës me Shqipërinë, por ky ligj nuk u miratua nga Kuvendi i Greqisë. Tre vjet pas hapjes së Shqipërisë, më 3 maj 1994, në ”Hotelin Eden au Lac” në Zyrih të Zvicrës u zhvillua takimi Serreqi-Papulias, ku u rrok si temë bisedimi edhe Çështja Çame, çka do të shënonte atë që mund të cilësohet si uverturë e “ballafaqimit shqiptaro- grek me Çështjen Çame në nivel ekspertesh”.

Ministri i Jashtëm grek z. Papulias u shpreh se “Për problemin çam dua të bëj një vërejtje…Dua të bëj një diferencim historik. Populli shqiptar dhe minoriteti grek kanë luftuar për çlirimin e Shqipërisë kundër fashizmit dhe nazizmit. Kurse çamët bashkëpunuan me pushtuesit kundër çlirimit të Greqisë. Unë këtë e di mirë se kam qenë 14 vjeç dhe kam luftuar në ato anë. Ekziston problemi i pronave dhe besoj se e mbani mend se kam thënë që shërbimet e të dyja ministrive të Jashtme të studiojnë këtë problem”. Ministri i Jashtëm shqiptar, z. Serreqi, kundërshtoi këtë opinion që fyente çamët dhe e cilësoi si jo real atë, si një qëndrim që nuk bazohej në realitetin historik të së vërtetës së ngjarjeve. “Nuk e vë në dyshim se ashtu si në radhët e grekëve – replikoi z.Serreqi, …edhe midis çamëve, të cilët gjithashtu luftuan kundra okupatorëve, ka pasur bashkëpunëtorë. Dihet historia. Nga Greqia ikën ata që bashkëpunuan me italianët dhe ata që deshën të vendosnin komunizmin. Tani kanë kaluar të paktën dy gjenerata, është absurd të ngulësh këmbë në mënyrë të tillë, domethënë të përvetësosh teorinë e luftës së klasave të zhvilluar gjatë regjimit komunist në Shqipëri.

Akuza nuk qëndron për të gjithë çamët, por edhe në kohë ajo s’mund të zbatohet. Qëndrimi që mban qeveria greke sot nuk mund të mbahet”.

(Këtu është vendi të bëhet një parantezë: deklaratat e vitit 2008 të historianëve grekë, prezantuar në Universitetin e Pantios në Athinë, me fakte të bazuara nga dokumentet dhe filmime të kohës, dëshmojnë falsitetin e qëndrimit zyrtar grek dhe hedhin dritë mbi pafajësinë e çamëve dhe pohojnë implikimet e minoritetit grek me pushtuesit kundër shqiptarëve).

Por një vit më vonë ndodhi një zhvillim tjetër, i papritur.

Papulias – Serreqi dhe Komisionet e Përbashkëta

Në vizitën e tij zyrtare në Tiranë, më 13-14 mars 1995, Zoti Papulias,  në takim me homologun e tij, z. Alfred Serreqi, pranoi ekzistencën e Çështjes Çame. Me insistim të ministrit shqiptar të Jashtëm, z.Papulias pranoi diskutimin e çështjes së pronave të çamëve në nivel ekspertësh, në kuadër të Komisionit dhe nënkomisioneve të përbashkëta shqiptaro-greke, për trajtimin e problemeve që ekzistonin midis dy vendeve. Nën udhëzimet e dy ministrave të Jashtëm u ngritën këto komisione dhe u realizua takimi i parë në Tiranë i nënkomisionit Juridik dhe Konsullor në nivel ekspertësh, ku u diskutuan pretendimet pasurore të të dyja palëve. Pala shqiptare trajtoi çështjen e zgjidhjes së pretendimeve pasurore të shtetasve shqiptarë të bllokuara nga i ashtuquajturi “ligji i luftës”, për të cilën pala greke pranoi se ka kthyer disa pasuri dhe do të shihte më konkretisht, rast pas rasti, pretendimin e dokumentuar nga ekspertët shqiptarë. Në lidhje me çështjen e pronave të çamëve, si çështje që nuk ka të bëjë aspak me “ligjin e luftës” e që u trajtua nga të dyja palët si pretendim i veçantë, pala greke fillimisht tentoi të acarojë artificialisht situatën, duke u shprehur në kundërshtim me direktivën e dhënë nga dy MJ, se “po të diskutohet për një çështje që nuk ekziston ne mund të tensionojmë marrëdhëniet përsëri”. Pala shqiptare, me gjakftohtësi, nuk ra pre e këtij provokacioni, por me maturi dhe me fakte e dokumente autentike greke e rrëzoi akuzën e përfaqësuesve grekë ndaj çamëve. Për herë të parë në këtë takim është deklaruar përfundimisht se çamët qëndrojnë në historinë e tyre të pafajshëm dhe ndaj tyre ka vetëm akuzë politike. Pasi palës greke iu paraqitën fakte kokëforta, iu kërkua miqësisht një pozicionim i qartë për kthimin e të drejtave pasurore të çamëve për çka u ra dakord për një takim të ardhshëm.

Mos u trembni nga shoqata “Çamëria”

Çuditërisht nuk ka pasur më pas një zhvillim të ri pozitiv në zgjidhjen e një problemi të pranuar nga të dyja palët si ekzistues, por siç dëshmohet edhe sot ka një kthim të rrezikshëm mbrapa në qëndrimin e injorimit dhe vazhdimit të mbulimit të problemit të të drejtave të njeriut me të gjitha përmasat humane të tij, hapa të cilat janë jo të sinqerta dhe nuk ndihmojnë marrëdhëniet e mira midis dy vendeve dhe dy popujve. Për të sjellë në vëmendjen e opinionit është ngjarja e 1 nëntorit 2005, kur Presidenti i Greqisë, Karolos Papulias, do të takohej me homologun shqiptar, Alfred Moisiu, në Sarandë. Papulias kërkoi që më parë të shkonte në konsullatën e Gjirokastrës, por në hyrje të saj protestues të shoqatës “Çamëria” kishin vendosur parulla dhe thërrisnin për të drejtat e tyre. Papulias e interpretoi këtë si një provokim dhe anuloi takimin me Moisiun në Sarandë. Zoti Papulias u detyrua të bëjë kështu një nga gjestet më të paprecedentë, aspak miqësor dhe diplomatik: atë të rikthimit në “mes të rrugës” nga një vizitë e cilësuar miqësore. Papulias ra në kurthin e asaj fryme dhe veprimi grek të njohura si “qarqe apo segmente shoviniste greke”, frymë që ka brejtur dhe po i bren vazhdimisht vlerat e vërteta civilizuese greke dhe ka dëmtuar rëndë miqësinë e vërtetë shqiptaro-greke. Pikërisht kjo frymë projektoi, masakroi dhe dëboi nga vatrat e veta, me dhunë e gjenocid të paparë, shqiptarët e Çamërisë, një nga popullsitë më të vjetra të atyre trojeve.

Nuk kishte asnjë shenjë dhe arsye që z.Papulias ta ndiente veten të pasigurt në Sarandë, ku e prisnin përveç autoriteteve më të larta shqiptare, edhe përfaqësuesit e një populli paqësor, nga më të vuajturit dhe më të diskriminuarit në Europë, çamëve martirë.

Por, siç u komentua nga të gjithë, ajo ishte një ngjarje e inskenuar, që u përdor si pretekst diplomatik, nga ku qarqet shoviniste morën shkas, për të ngritur dhe fajësuar çamët, të cilët propaganda greke menjëherë i cilësoi si ekstremistë.

Z.Papulias ende nuk ka sqaruar nëse ishte frika nga tubimi paqësor që e detyroi të kthehet nga rruga pa mbaruar punë, apo dëshmia e ekzistencës së problemit çam, për të cilin ndoshta në ato moment nuk ka qenë i përgatitur për të dhënë një përgjigje të prerë.

Filozofia çame në marrëdhëniet shqiptaro-greke

Epoka e nisur e integrimit europian, e miqësisë dhe e paqes çon vetvetiu në zgjidhjen e Çështjes Çame. Sa më shpejt që të pranohet kjo, aq më mirë do të jetë për Athinën Zyrtare, por edhe për të dy popujt me lidhje të vjetra historike. Historia ka dëshmuar se shqiptarët e Çamërisë, kanë qenë dhe kanë dhënë kontributin e tyre në konsolidimin e një shteti grek. Ndaj marrëdhëniet shqiptaro-greke kërkojnë një trajtim tjetër nga ai i deritanishëm.

Tani që është në fuqi edhe një rezolutë për Çështjen Çame, është formësuar një qëndrim zyrtar në politikën e jashtme të shtetit në marrëdhënie me Greqinë, duke u përballuar me të gjitha elementet përbërëse të këtyre marrëdhënieve të trashëguara nga e kaluara e tyre.

Nga ministri ynë i Jashtëm, zoti Bushati, siç e pamë gjatë vizitës së zotit Venizelos, është vënë në dispozicion një formulim preciz dhe korrekt i trajtimit të Çështjes Çame mbi taktikën dhe strategjinë që duhet ndjekur deri në zgjidhjen përfundimtare e plotësuar kjo me dokumente të rëndësishme. Diplomacia shqiptare dalëngadalë po rikonturon dhe pozicionon vetveten për Çështjen Çame dhe po përgatitet seriozisht për ballafaqimin e madh.

Çamëria dhe banorët e saj të lashtë janë gur themeli i pazëvendësueshëm i këtyre marrëdhënieve mijëravjeçare dhe gur themeli që nuk injorohet dot. Koha do të dëshmojë se marrëdhëniet shqiptaro-greke kishin dhe kanë nevojë për ketë kontribut dhe këtë filozofi çame, si një tregues i shkallës së emancipimit të këtyre marrëdhënieve.

Ne 5 deputetët çamë të PDIU-së na pret padyshim një betejë e madhe politike e diplomatike, duke i kërkuar shtetit shqiptar dhe atij grek që përpara se të jenë partnerë në rrugën e integrimit europian, të plotësojnë detyrimin e tyre ndaj çështjes çame. Çamëria pret zgjidh