Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

NGJYRA DHE RITME ME RIMAT SI PUTHJE

by

Eseja e një mamaje në ditën e saj.(Parathënia e librit “Të rritesh nga dashuria”)/ nga Eda Zhiti/

T-R-O-K-I-T-J-E…/

Sa herë trokiste dera në shtëpinë tonë, teksa shko¬ja ta hapja, do më duhej të kërceja sa andej këndej në majë të gishtave mes lodrave pafund, që vogëlushi im me emrin Atjon, kishte përhapur nëpërkudo. Duhej të bëja kujdes të mos shkelja asnjërën prej tyre. Në kthim, pra nga dera e jashtme deri në sallon, vajtje–ardhje, ndodhte që Atjonin ta gjeja të hipur mbi aparatin e televizorit, që e mbanim ulët, drejt e mbi dysheme. Madje e gjeja dhe të shtrirë sipër tij, me kryet plot kaçurrela të varur para ekranit për të parë më nga afër, duke u bërë kështu pjesëtar në ndodhitë, sepse Charlie Brown po adoptonte Snoopy-n. Ishte ende më vështirë ta hiqje nga ai përqendrim “përsipër televizorit”, kur shfaqeshin Tomi e Xherri. Me Zorro-n më ndryshe…Trokitjet, besoj, i zgjuan kërshërinë, teksa lodrat, dihet, që të shtojnë argëtueshëm dëshirën për veprim, fantazinë e aftësitë, ndërsa ekrani i televizorit ishte, si të thuash, një si lloj ftese nga bota jashtë, ku krahas merakut tim, duhej dhe përkujdesi i veçantë.Siç duket ato prapësi aq gazmore i ndiente më fort duke i parë kokëposhtë. Ndonjëherë hidhte vështrimin nga lodrat përreth, aq të shumta, mes rrëmujës të të cilave gjendeshin kasetat e videos me po ata personazhe, librat fletë trashë sa biskotat apo dhe plastikë, që e shoqëronin të voglin tim në vaskën e dushit e pluskonin nëpër valët që i krijonte me duar duke i përplasur hareshëm.Kështu do të ketë ndjerë praninë e detit dhe të varkave.Pastaj mes lodrave u shtuan dhe fletët e vizatimit dhe ngjyrat, që do të kalonin nga gishtat e Atjonit deri dhe në mure si gjurmë veprash arti.Veprimtaritë gjatë një dite përpiqeshim që të mos ngjanin shumë me njëra–tjetrën, por mbrëmjet e Atjonit ndiqnin një ritual të caktuar natyrshëm: banjoja, ngrënia e darkës, larja e dhëmbëve dhe “ora e plalave” siç i quante përrallat Atjoni 2–3 vjeçar. Pas atyre që i tregoja shqip, libri që parapëlqente ishte “Nel regno delle fiabe”, italisht, se ne banonim në Romë atëhere, punonim në ambasadë e Atjoni do të shkonte në kopsht dhe do t’i kuptonte të dy gjuhët. Pas përrallës së Pinokut, Hamletit të fëmijëve, i vinte radha “Shitëses së vogël të shkrepseve”, “Ushtarit prej plumbi”, “Të bukurës dhe bishës”…, “Lejlekët e egër” të Andersenit e mahniste, kur dëgjonte sesi të njëmbëdhjetë vëllezërit, të kthyer në lejlekë, e ngritën në qiell me krahët e tyre e fluturuan me motrën e vogël, Elisa. – E si është qielli brenda? Unë dua një zog, – këm-bëngulte Atjoni. Kur shikoja se po kapsalliste sytë nga gjumi, filloja t’i këndoja nina–nana. Aq rutinë iu bë kjo, saqë kur u rrit, deri dhe adoleshent, më i gjatë se sa unë, më thoshte: “Dua një nina–nana, ma, me atë zërin tënd të bukur” – dhe unë filloja t’i këndoja menjëherë duke buzëqeshur me kapriçon e tij. Po nejse, le të kthehemi te librat, më saktë te ky libër, që kemi ndër duar. Te vizatimet dhe poezitë e tij.Së pari do të desha të tregoj se Visari, shkruante dhe me Atjonin e vogël pranë. E kujtoj të ulur në divan, kur e mbante të shtrirë në njërën këmbë, e kishte zënë gjumi, dhe në gjurin tjetër Visari kishte bllokun e hapur, shkruante. Kështu u bë dhe “Ninullë burri për foshnjën që fle”, që u fut nëpër libra e u përkthye. Për herë të parë unë shikoja një poezi të tillë, s’e di a ka tjetër.Kurse përreth Atjonit të vogël kishte vazhdimisht fleta të bardha dhe ngjyra. Ne s’i thoshim: vizato! Ishte i lirë. Nëse e ndiente e do të kishte zell, po.Aq shumë u shtuan vizatimet e tij, që nga zhgarravinat e këndshme e te portretet, llojet e kafshëve, sendet, peizazhet etj, sa vendosëm të hapnim një “ekspozitë shtëpiake”, ftuam fëmijët e pallatit, jo vetëm të familjeve të ambasadës. Njëri nga vizatimet, ai me Shenjtën Nënë Tereza, e bëri kur ishte tre vjeç e gjysmë, iu botua dhe shkruajtën dhe gazetat.Poezia për Atjonin filloi si lojë, kështu besoj. E ngazëllente rima, siç thotë dhe Visari në njërën nga poezitë këtu. …Dhe një fjalë çfarëdo hidhje për ta rimuar unë.– Sa më do?– Sa gjithë bota, më shumë.S’e di kush kërkoi i pari të rimonim fjalë, Visari Atjonit, Atjoni Visarit apo unë?Pastaj të tre, duke shëtitur buzë detit, tashmë misioni ynë në Romë kishte përfunduar dhe ishim kthyer në Vlorë, në qytetin, ku Atjoni kishte lindur, ku e magjepsnin pulëbardhat, befas Visari nga rimimi i fjalëve kaloi në vargje me rimë. Dhe Atjoni i rriti kërkesat. Ende nuk dinte të shkruante, por donte vjersha, t’ia thoshe shumë herë, deri sa t’i mësonte, nga strofa në strofë, të gjithën.Varka mbi det rrëshqet ngadalë.Sa bukur e ngetatë një djalë.Shpesh e përcaktonte ai temën, për çfarë t’i kapte syri, për kopshtin e shtëpisë, për qenin tonë, Kelly, donte dhe një lepur dhe një poezi për të, etj, etj.Visari i shkruante e i rishkruante me shumë dëshirë. E mësonim përmendësh dhe ne, duke ia përsëritur Atjonit dhe ai pastaj ia thoshte Kaltrës, vajzës së motrës time, rrinin bashkë si motër e vëlla, ndërsa Tetisi sapo kishte lindur dhe e dinin lodër.Shpesh fjalët i shqiptonte jo mirë, p.sh. në vend të “pulëbardha këtu” thoshte “pulubardha kutu”, ashtu e mësonte dhe Kaltra dhe sa lezet u kishte!. Mjaftonte këmbimi i ndonjë zanoreje, që të krijonin muzikë më tepër. Ndërkohë bëra dhe unë një fletore “Fjalori i Atjonit”, ku shkruaja në dy kolona fjalët. Në të parën si i shqiptonte e në tjetrën fjalën e saktë, se ndryshimi mund të ishte i ndjeshëm.Nuk ka fjalor më të bukur në botë se ai i fëmijëve, kur përpiqen të shqiptojnë fjalët, ato duhet të ketë qenë paraket, që më pas ne i kemi kultivuar në formën e sotme.Vitet kalonin, unë vazhdoja t’i shkruaja letrat për Babbo Natale-n, që Atjoni m’i diktonte, njërën syresh e ruaj ende dhe tani, në moshën 23 vjeçare të tij. Vogëlushi im më argumentonte në to se ishte aq i mbarë, sa meritonte plot dhurata. Dhe të gjitha i mbërrinin.Krishtlindja deri në Vitin e Ri ishte koha më e bukur për mua, kudo që të ndodheshim. Më pëlqenin shumë rrugët e pasditeve të vona, të zbukuruara me drita pafund dhe ecejaket e njerëzve, ngarkuar plot me dhurata feste. Bashkë me Evën, time motër, por dhe me Visarin e Dashin, paketonim dhuratat, ja ashtu fshehurazi dhe pak përpara mesnatës së Krishtlindjes, i vendosnim pas derës së jashtme, prapë fshehurazi, ca më vonë krijonim rastin dhe njëri nga ne trokiste fort te dera, sërish fshehurazi, ndërkaq thërrisnim plot gëzim: “Erdhi Plaku i Krishtlindjes”. Atjoni dhe Kaltra rendnin tek dera jashtë plot ngazëllim dhe tërhiqnin zvarrë dhuratat që ishin më të mëdha se ata vetë. Mes lodrave të shumta, veglave muzikore, teleskopit të madh që ia dhuroi im vëlla, Ariani, ia solli nga Amerika, nuk duhej të mungonin librat, përralla e legjenda, që nga ato shqiptaret e ballkaniket e deri te ato në Veri, “Bambi”, “101 dalmatët”, etj. Më vonë Atjoni më tregoi se së bashku me Kaltrën e kishin zbuluar se si vinin dhuratat, por gjithsesi u pëlqente kjo lojë.A do të duhej ta vazhdonim po ashtu?Më mirë të bënim një ekspozitë të re. Dhe ku? Në kopshtin para shtëpisë, pikturat i varëm nëpër degët e pemëve dhe në përurim ftuam gjithë kalamajtë e lagjes…Atjoni rritej shpejt dhe bukur. Mbaroi shkollën filloren “Ylber” në Tiranë dhe kërkonte këngë apo himne, madje njëri prej tyre doli dhe në një nga botimet e shkollës. Ndërsa vizatonte me hope. Por kërkonte të bënte ndonjë nga kopertinat e librave të babit, atë të gjyshit patjetër.Por ishin dhe muret. Ashtu si në Romë që i llangoste, në Tiranë po i pikturonte dhe po i shkruante, edhe në anglisht. I erdhi radha dhe derës, ku vizatoi një trup femre e shkroi fjalën “Trokit”. Përpara syve kishim fëmijën, por dhe djalin e rritur në të njëjtën kohë. Po donte mëvetësinë. Më duket se ia kërkuam ne që fjalës “Trokit”, t’i shtonte “Trokit–je në zemër”, që të merrte dhe kuptime të tjera…Puna na çoi përsëri në Romë dhe Atjoni bëri ca vite shkollë atje, mbaroi dhe klasën e parë në Liceun Klasik, të famshëm në të gjithë Italinë, “Giulio Cesare”, nisi latinishten dhe greqishten e vjetër, por gjimnazin e përfundoi në Tiranë, në “Ismail Qemali”, nga që u kthyem. Fillimet e ndryshimeve ishin të vështira për atë si andej dhe këndej, por vinte dita që ai i tejkalonte duke i shtuar shokët dhe shoqet, edhe sot i ka, jo vetëm në Romë e në Tiranë. Kujtoj kur erdhi një herë dhe më tha: “Mush, e di ku ndryshon liceu në Romë nga gjimnazi në Tiranë?”. Ma trego – iu përgjigja gjithë vëmendje. “Ndërsa në lice na mësonin të mendonim, këtu na detyrojnë të mësojmë përmendsh”. Mbeta. Por dhe u ndjeva mirë me arsyetimin e ftohtë e të prerë të tij. Do të më duhej të lajmëroja arsimtarët…Shumë shpejt u afrua koha për të shkuar në universitet. Zgjodhi jo nga ato çfarë do të donim ne dhe nuk u luhat për asnjë moment: F.I.L.O.Z.O.F.I.Nga Milano, ku studionte, do të na shkruante se kishte zbuluar “mrekullinë e studimit”.Atjoni papritur botoi esenë e parë, pastaj të dytën, dërgoi të tretën… dhe i vinte keq që s’kishte dhe aq kohë, gjithë ditën në bibliotekë, sa të shkonte dhe andej nga Akademia “Brera” në Milano për të parë se si pikturohej.Po qeshja me vete, kur një pasdreke në shtëpi, ndërsa shfletoja një libër të Elias Canetti-t, “Gjuha e shpëtuar”, rilexoja vizimet, përshkrimin që ai i bënte nënës së vet, kur ajo i fliste për familjen e saj me emër të mirë dhe po përfytyroja librat e tim biri, ku ai do të bënte humor me mua, pasi dhe unë kisha rrëfime të tilla. Dhe ne vërtet botuam një libër me shkrimet e Atjonit 19 vjeçar, që u prit mjaft mirë nga lexuesi dhe kritika. Më shkundi nga mendimet, tani si dhe atëhere, një trokitje që më dridhi zemrën, një sinjal zileje, i shtre-njtë, që veç ne të tre e njihnim. Më vjen një zë nga jashtë derës: “O mush, jam Atjoni”.Kishte ardhur nga Milano për të na bërë surprizë mua dhe Visarit… dhe festa filloi. Më mori hopa në krahë e më solli rrotull nëpër shtëpi hareshëm. “I vogli im i madh, lum nana për ty”, e përkëdhela siç e përkëdhelja gegërisht, s’e gjej pse. Ishte rritur sa hap e mbyll sytë, ishte bërë “gjigant”.Bënim plane pa fund të tre dhe jo gjithçka ia mbërrinim të realizonim.S’e di a e kishim kristalizuar dëshirën për të bërë një libër me poezitë dhe vizatimet e rritjes së Atjonit… Po sa sukses patën në ekspozitën e Tij, që u përurua në Universitetin “Polis” në Tiranë dhe në albumin që iu botua më pas! I vlerësuan këtu e jashtë vendit.Dhe çuditërisht Visari i vazhdoi poezitë dhe më vonë, në Vatikan, në Uashington, ku na çoi puna, sikur Atjoni të ishte ende fëmijë me ne, shtoi të tjera, pjekurinë, dhimbjet e mungesës, yllësitë. Qiell, horoskope…si engjëll i përshkon.Tani rruga joteka emrin “Atjon”.Dhe ai ka shumë vizatime gjithë pikëlime të ndritshme yjeshVizatimet e Atjonit mbeten po ato, mrekulli fëmije për ne, tani e përgjithmonë.…po jua dhurojmë bashkërisht poezitë dhe pikturat, që dhe pse nuk janë bërë enkas për to, japin gjendje të përbashkëta plot dritë. Duke falënderuar botuesin, kam bindjen se do të pëlqehen nga ju, që në shtëpitë tuaja rrisni fëmijë, por dhe nga ju, të rriturit, që ruani brenda vetes fëmijën, një lloj Piter Pan-i tuajin. Cilëtdo qofshi.S’ka gjë më të rëndësishme, deri në shenjtëri, se sa të rritësh nga dashuria fëmijën dhe vetveten, se ritmi i saj, fjalët dhe ngjyrat, që gjithsesi rimojnë ashtu si puthjet prindërore. Konsiderojeni dhuratën tonë si një… trokit–je në zemër…

SHQIPTARËT NË TEHUN NAZI-FASHIST

by

76 vjet nga fitorja mbi nazi-fashizmin/ 

SHQIPTARËT NË  TEHUN NAZI-FASHIST/

“Kush ka vuajtur nuk harron” – Ciceroni/

Shkruan: Hazir MEHMETI, Vjenë- DIELLI-USA/

Ngadhënjimi mbi fashizmin në Evropë nuk e ka çrrënjosur atë tërësisht deri në ditët tona. Gjenocidi serb kundër shqiptarëve në shekuj ishte mbi çdo krim tjetër ndaj tyre. Dëshmitë e fundit janë masakrat serbe dhe varret masive deri në Batajnicë si dhe dëbimi masiv i shqiptarëve.

Mathauzen
Kampin e shfarosjes njerëzore Mathauzen,  e kisha lexuar si emër në një skaj flete historie. Më shumë do ishte e kapshme në ndijimin e thjeshtë kallëzimi për “përrallën” e Mathauzenit ku loja e vdekjes ishte përditshmëri. Çuditërisht vdekja i donte të gjithë, dhe ata e donin atë si shpëtim nga tortura e fyerja, përditshmëria e kënaqësisë sadiste e hijeve që zgërdhiheshin me kryqin e thyer në krah. Dhomat e gazit ushqeheshin me mish njeriu nën përcjelljen e flakës me tymin që rrokej qiellit bashkë me shpirtrat në amshim.

       Ky ishte fillimi i mësimit një ditë maji nën pikat e shiut të ftohtë në rreshtin e gjatë kaladredhash të mbushur me flamuj gjithfarë ngjyrash. Delegacionet e vendeve nga e gjithë bota në çdo fillim maji nderojnë viktimat. Të rreshtuara sipas alfabetit, ato nisen qysh nga Shkallët e Vdekjes, dhe vazhdojnë deri tek Sheshi i Apelit (Appellplatz), ku vihen kurorat me radhë. Kosova ishte shteti më i ri në kontinent me flamurin që mbante delegacioni i Ambasadës së Republikës së Kosovës diku nga mesi, kurse Republika e Shqipërisë ndër vendet e para që i printe flamuri kuqezi.

Shqiptarët u gjendën bashkë me gjithë Frontin Antifashist në luftën e cila i shkaktoi dhembje të mëdha njerëzimit. U gjendën përkrah Shteteve të Bashkura të Amerikës, Anglisë dhe forcave të tjera antifashiste. Nga kjo luftë kundër një force e ideologjie antinjerëzore siç ishte fashizmi, duhet të mësojnë brezat e rinj në vazhdimësi si arma më e fuqishme mbrojtëse ndaj çmendurive mbytëse që mund të lindin. “Niemehrfaschismus”- (Kurrë më fashizëm) ishte porosia përcjellëse në kohë.

Hapësirë Emrash
Shqiptarët ishin pjesë e koalicionit antifashist i cili ngadhënjeu në fillim majin e vitit 1945 duke luftuar për lirinë e tyre dhe kombeve të tjera. Shumë prej shqiptarëve u kapën nga nazistët dhe u dërguan në kampe përqendrimi në Batajnicë, Srem dhe prej andej ata që shpëtuan, në Mathauzen dhe Aushvic. Sipas dokumenteve në arkivat e Komitetit të Mathauzenit, nuk dihet saktësisht numri i tyre, mungojnë shënimet e plota ose janë shënime jo të sakta të shkruara gabimisht në gjuhë të tjera të pushtuesve jugosllavë, maqedonas, malazezë, grekë apo italianë. Pas çlirimit të Kosovës dhe pavarësisë më 2008, u bënë përpjekje për zbulimin dhe vërtetimin e saktë të të internuarve në kampin e Mathauzenit. Nga shënimet del se shumica e të internuarve janë pjesë e grupeve nga radhët e kombeve të tjera, por në fakt janë shqiptarë. Projekti i shpallur nga Komiteti i Mathauzenit me emrin “RaumderNamen” në vitin 2013, u dha mundësia e bashkëpunimit mes këtij Komuniteti dhe Ambasadës së Republikës së Kosovës. Ky projekt kishte si qëllim kompletimin e mundshëm me të dhëna të sakta nga të internuarit e kombeve të ndryshme. Ambasada e  Republikës së Kosovës bashkëpunoi me Komitetin e  Mathauzenitnë krijimin e rrethanave dhe mundësive, mbasi kjo i nevojitej Kosovës si shteti i ri, në kërkimet dhe hulumtimet e mundshme për të gjetur individë të internuar nga Kosova në Mathauzen me kampet e tjera përcjellëse: Ebensee, Melk, Gusen dhe dhjetëra të tjerë më pak të ditur.  Meqë kisha shkrime mbi Mathauzenin dhe të internuarit shqiptarë, Komiteti i Mathauzenit më shkroi duke shprehur nevojën që edhe për shqiptarët të kemi mundësi hulumtimi. Nga këto kontakte Ambasada e Republikës së Kosovës më dha autorizimin që ta përfaqësoj në projektin “RaumderNamen”(Hapësira e Emrave) projekt në të cilin punova me kënaqësi megjithëse nuk ishte një punë e lehtë.  Materialet nga Arkivi i Mathauzenit: regjistri, foto, CD dhe pjesë nga shtypi ishin të shumta dhe me paqartësi të mëdha. Mbi dhjetë mijë emra nga regjistri i të burgosurve të ish-Jugosllavisë ku kishte shqiptarë nga viset shqiptare të regjistruar me kombësi të tjera (kryesisht jugosllavë). Ishte një punë e mundimshme, por më dukej e ndershme dhe lavdishme. Çuditërisht u miqësova me emra shqiptarësh që kishin përfunduar në kampet e përqendrimit në Mathauzen dhe degët e tij.  Mbi pesëdhjetë emra shqiptarësh u korrigjuan duke u bazuar në faktet: gjuhësore, vendlindje, rregulla gramatikore të emrave, kontakteve direkte me pasardhësit e tyre, dokumenteve nga Këshilli Nacional Çlirimtar i Kosovës dhe fakte të tjera. Takimet me njërën nga drejtuesit e tyre, zonjën Vahide Hoxha (mësuese) ishin miqësore dhe me shumë vlerë. Dokumentet që mora nga ajo më ndihmuan posaçërisht në gjetjen e emrave të rinj të të internuarve, por edhe në korrigjimet e atyre që kisha nga regjistri i Mathauzenit. Një falënderim me respekt të veçantë shkon për Vahide Hoxhën dhe kryesinë e KNÇK.  Për ta bindur grupin shkencor të Komitetit të Mathauzenit duheshin argumente faktike të përkthyera në gjermanisht dhe shqip. Në gjithë këtë ndërmarrje timen më ndihmuan në çdo moment dhe fjali fëmijët e mi Dr.Vlora Mehmeti-Tërshani, Mag. Qamile Mehmeti-Bufaj dhe Mag. Kreshnik Mehmeti.  Puna ime u pranua nga Komiteti dhe sot në Librat Përkujtues të emrave të viktimave janë të korrigjuar dhe me nacionalitetin që i takonin, atij shqiptar. Çdo vizitor i Kompleksit Memorial Përkujtues të Viktimave nga Fashizmi mund të gjejë emrat e secilit me shënime të shkurtra biografike. Kompletimi i shënimeve vazhdon gjithnjë. Këtë angazhim e ndihmojnë të gjithë familjarët, shokët apo të tjerët që kanë pasur lidhje me personat e zhdukur në Mathausen. Shqiptarët, sipas dëshmitarëve që e përjetuan Mathauzenin, ishin shumë herë në numër më të lartë se sa numri që dihej aktualisht.        Zbulimi dhe shënimet e sakta janë vlerësim i luftës sonë antifashiste krahas aleatëve amerikanë, anglezë dhe koalicionit të gjerë. Njerëzit tanë ishin të vuajtur vazhdimisht nën shënjestrën e pushtuesve, andaj e kemi detyrim respektin ndaj veprës së tyre. Ata që harrojnë historinë sot, marrëzisht ajo do përsëritet nesër. Ne e provuam shumë herë nëpër shekuj.
Sipas shënimeve nga Mauthauzeni aty gjetën vdekjen 133 shqiptarë nga trevat shqiptare, në mes tyre edhe XhevdetDoda e KozmaNushi, heroj të popullit. Në shenjë përkujtimi ndaj tyre do japim edhe emrat: Abaz Dine, AbazSullaj, Abdulla Tabaku, AdilAlushi, AhmetRamzoti, Alem Tafili, AliAshimi, AliBiduli, Asti Gogoli, Azem Toska, BedriAgalliu, Beg Nushi, Besim Liku, Buharedin Mitarja, CaneÇaçi, CaneRapushi, DalipMeminaj, Demir Bardhi, Dervish Hoxha, DilaverKamberi, DhimitërKonduri, Dhimitër Kulla, EjupKondo, EmanuelHasdurian, Enver Velja, Faik Haruni, FaslliLelaj, Faslli Zoga, FeimMustafaj, Fejzo Toska, FerikBuzi, Fizo Spahiu, Gani Kokli, Gjysh Duraj, HajdarShameti, HajredinKerkova, HakimVeliu, HalilShyri, HamitRoseni, HamitXhyheri, Hamza Laperi, HasanDoci, Hekuran Novruzi, Hysen Shtufi, Ibrahim Skendaj, Ibrahim Xhatufa, Ilo Çomi, Isa Rapushi, IsmailZyma, Isuf Berberi, IsufIbershimi, IzetMema, Jani Kosta, JaniNathanaili, JaniPopa, Jano Maska, Jorgji Ziu, Koro Çoni, KostandinSimaku, Late Bregu, MehmetDauti, MehmetSulo, Mihal Koçi, Mihal Pema, MinellaGogo, MuhamedVelaj, MuhametBino, Muhamet Dine, Muhamet Kabashi, MusaGorishti, Mustafa Kotherja, MustafaZahaj, MyslymNelaj, MystehatMalaj, NaunThanasi, Neim Gjoni, Nexhip Hekurani, NexhipHimçi, NovruzAbazi, Novruz Dine, NovruzHajdini, PandeliDimo, PavlloPapingji, PiroPapalilo, Qazim Çakerri, RamadanNebiu, RamadanRamo, Ramazan Myrto, Rapo Kapllani, RapushÇarçani, RasimHamzaraj, RefatIsmajli, Rexhep Bani, Sabri Habibaj, SadikAsnjoku, Sali Dibra, Sami Karriqi, SelimÇarçani, Senusi Nota, SofokliDhimitriadhi, Stavri Havale, SulejmanCenoimeri, SulejmanDoko, Sulejman Rukja, SulejmanZakja, SuloGorishti, Shefqet Leka, Shefqet Shyti, Sherif Nuredini, Shyqyri Buzi, TaqoDino, Tefik Skilja, Telat Noga, Teme Alushi, ThimioNathanaili, Thoma Kuqali, Vangjel Shkurti, VangjelVasili, Vangjel Xhani, Vasil Dushku, Vasil Gjata, VasilMojsiu, Vehbi Vrashtazi, Xhafer Kodra, Xhafer Skilja, XhaferZera, Xhemal Kasa, XhemalMyhdari, NuredinMemishaj, XhemalShasho, Hajrullah Ramë Hoxha, AbedinAbdula, AbdulaRamis, IbushIdrizi. Katër të fundit janë vërtetuar si shqiptarë nga hulumtimet dhe e shtojnë numrin në regjistrin aktual në 137 persona. Gjenocidi serb
       Derisa vazhdonin deportimet  nga fashistët gjermanë drejtë Batajnicës, Sremit, Mathauzenit e Aushvicit, forcat çetnike-komuniste arrestonin të rinjtë shqiptarë në Kosovë dhe i dërgonin në veri drejtë Banatit e Sremit, kurse në perëndim drejtë Tivarit dhe Triestes, të cilët nuk u kthyen kurrë më. Ky “marshim i vdekjes” bëhej në emër të luftës për liri. Në këtë kohë lufte, shqiptarët u ndodhën mes dy zjarreve; atij fashist dhe atij çetniko-komunist serbo-jugosllav,  i cili  ishte më dinak dhe më shkatërrues për shqiptarët.  Nga forcat serbo-sllave u arrestuan në fund të Luftës së Dytë Botërore mijëra të rinj shqiptarë dhe i deportuan të etur dhe uritur drejt Tivarit. Buzë detit, aty ku ishte Metropoli i Duhanit, brenda një dite u ekzekutuan mbi tre mijë të rinj shqiptarë të rrëmbyer me qëllim ekzekutimi. Ishte kjo pjesë e programit nga memorandumet famëkeqe serbe në vazhdimin e gjenocidit për zhdukjen e shqiptarëve. Këto masakra si pjesë e gjenocidit serb mbeten akoma të pa ndriçuara dhe askush nuk mori përgjegjësi, bile as që u diskutua ndonjëherë seriozisht. Në Kosovën e robëruar nuk e lejonte pushteti i cili ishte autor i këtij krimi, të zbardhej e vërteta, megjithatë,  populli i ruante në shpirtin dhe kujtesën e tij dhe nuk i harroi kurrë. Ai i thurte këngë, tregime dhe përkujtime që nuk vdesin në krenarinë kombëtare. Në Shqipëri diktatura e ndërtuar mbi bazën ideologjike të serbo-sllavëve ishte bashkëfajtore dhe nuk kishte interes ideologjik dhe as fuqi morale. Në luftën e fundit kur shpërtheu egërsia serbe duke tentuar pastrimin etnik të Kosovës të ngjashëm me atë të shekullit nëntëmbëdhjetë e njëzetë kur nga viset shqiptare të Vranjes, Leskocit, Medvegjes, Bujanocit, Preshevës u dëbuan mbi 300 mijë shqiptarë dhe 150 mijë u masakruan. Kjo ndodhi para syve të botës, e njohur si Golgota Shqiptare të cilën e dokumentoi nga afër publicisti e diplomati austriak me rrënjë hebrejeLeoFreundlich në veprën e tij “AlbanischerGolgotha”. Për këtë vepër dhe aktivitetin e autorit akoma shqiptarët nuk nxorën dhe mësuan asgjë, as hartuan ndonjë dokument akuzë kundër Serbisë. LeoFreundlich  e përgatiti dhe parashtroi para mediave të kancelarive të fuqishme botërore dhe gjykatave të asaj kohe si dokument akuzues për gjenocid ndaj një etnie.  Batajnica në Beograd  ku grumbulloheshin e masakroheshin shqiptarët dje, u ripërsërit para syve të Evropës edhe në ditët e sotme. Shteti i Kosovës dhe Evropa demokratike duhet të zbardhin përfundimisht në emër të popullit të Kosovës gjenocidin serb ndaj shqiptarëve. Viktimat nuk pyesin për demokraci, ato akuzojnë dhe kërkojnë drejtësi. Varri masiv i 762 shqiptareve e shqiptarëve, prej të cilëve 74 fëmijë, në Batajnicë, akuzon dhe është argument i fuqishëm i cili vërteton gjenocidin serb, një nga faktet e shumta se Serbia duhet të denoncohet në gjyqet ndërkombëtare për gjenocid të vazhdueshëm ndaj shqiptarëve. Shtetet demokratike duhet ta njohin pa vonuar gjenocidin serb ndaj shqiptarëve të pafajshë

KUJTËSË- INXHINIER KOSTA MANI, SHOQËRUESI I FAN S. NOLIT, U SHUA NË MATHAUZEN

by

Inxhinieri Kosta Mani, i diplomuar  në M.I.T(Massachusetts Institute of Technology), babai i regjisorit të famshëm Pirro Mani, vatrani që shoqëroi Fan S. Nolin në Tepelenë dhe Vlorë, u shua në kampin e vdekjes në Mathauzen, më 27 Janar 1945.Një histori tragjike. Inxhinier Kosta Mani la Amerikën për të projektuar e ndërtuar urat, rrugët, ndërtesat e Shqipërisë, u arrestua nga fashizmi, u burgos dhe u pushkatua nga nazizmi, u shpall dëshmor dhe tradhëtar nga komunizmi….

Nga Dalip Greca*

Ngjarjen ma ka treguar këtu në New York,i biri i Kosta Manit, Pirro Mani,gjeniu i skenës shqiptare, gjenerali i regjisurës,i cilësuar si Stanislavski shqiptar. Ishte një peng, që e shoqëroi për shumë kohë.

Pyetjes që i drejtova për misteret e jetës të të atit, ai iu përgjigj shkurtazi:

  • Më rëndoi shumë ai peng. Më ka ndjekur gjatë të gjithë jetës, edhe në skenë. E ke vënë re episodin e gurit të pendimit tek “Cuca…”? Është krijuar prej meje ai episod, duke patur në mendje fundin e babait tim, Kosta Mani. E kam mësuar vonë faktin, që ai dha shpirt duke mbajtë mbi shpinë pesha të rënda,gurë, ja, ashtu si guri i pendimit. I zbriste në shkallaren e një galerie të nëndheshme, si mijëra të tjerë në kampin e vdekjes së Mathauzenit gjatë Luftës së Dytë Botërore, shpikje e nazistëve… Pasi mbush mushkëritë thellë, më thotë se këtë të vërtetë ia ka treguar një durrsak, që shpëtoi gjallë nga kampi i vdekjes, pas mbërritjes aty të aleatëve antinazistë….Ishte një nga ata që i shpëtuan ferrit të Mathauzenit.

Ja si e pat përshkruar ai ngjarjen, që i mori jetën inxhinier Kosta Manit:

“Babai i Pirros, Kosta, ishte rebeluar nga stërmundimi dhe vuajtjet e pafundme.Dikur kishte thënë”mjaft”, nuk duroj më! Nuk kishte pranuar Kosta të vazhdonte të ngrinte “gurin e turpit”, gurin e poshtërimit; pas tij vinte guri i varrit. Ushtarët gjermanë të kampit i dërgonin të burgosurit në një galeri të nëndheshme dhe i detyronin të ngrinin thasë apo gurë të mëdhenj mbi shpinë (si rrasë varri) dhe i shtrëngonin me pahir që t’i ngjiteshin të përpjetës. Motivi? Të stërmundoheshin derisa të fikeshin fare. Dhe ata çapiteshin me shpirt ndër dhëmbë me shpresë e me gurin e rëndë mbi shpinë.

E ka përshkruar mjeshtrisht këtë episod studiuesi Josif Papagjoni në librin kushtuar jetës dhe skenës të mjeshtrit Pirro Mani….”Kosta e kishte imagjinuar veten edhe si Krishti, edhe si Sizifi në këtë ngjitje”…

Po përse duhej ta bënte sakrificën, kur, pas ngjitjes, do ta prisnin plumbat? – pyet Pirro më shumë veten, se sa të atin. Kosta Mani nuk e kishte ngritur “rrasën e varrit”, gurin e poshtërimit. Ata e grinë me plumba. Ai u masakrua më 1945, u shpall dëshmor, po në 1945, ndërsa komunistët e ripushkatuan më 1946, duke e ekzekutuar përsëdyti!

KUSH ISHTE INXHINIERI KOSTA MANI ?

Tregon Pirro – Babai im, Kosta Manim ka lindur në Korçë. Si shumë korçarë, emigroi herët në Amerikë. Ka qenë rreth të katërmbëdhjetave, kur mori rrugën e kurbetit përtej Atlantikut. Krahas punës vazhdoi edhe studimet. Ka studiuar në Institutin e famshëm M.I.T. të Bostonit, ku kishte studiuar edhe mjeshtri i madh i fotografisë, Gjon Mili, madje Kosta është diplomuar para mjeshtrit Mili. Është diplomuar për inxhinieri-arkitekturë. Ishte pjesë e Vatrës dhe idhtar I Fan S.Nolit. Si shumë idealistë të tjerë vatranë, e la Amerikën dhe u kthye në Shqipëri për të ringjallur vendin, për të bërë Shqipërinë. Kishte në xhep diplomën e inxhinierit.Sa i mungonin Shqipërisë inxhinierë të tillë si Kosta Mani!

Në Shqipëri qe kthyer me Imzot Nolin dhe e kishte shoqëruar atë në udhëtimet, që kryezoti i shqiptarëve të Amerikës kishte bërë në Shqipërinë e Jugut, kryesisht në Tepelenë dhe Gjirokastër. Këtë episod, Pirros ia pat treguar nëna e tij.Pasi Fan Noli e la Shqipërinë, Kostë Mani nuk e ndoqi pas. I tha Imzotit se Shqipëria kishte nevojë për inxhinierë dhe ai do të qëndronte. Vendimi ishte i prerë. Ati i shqiptarisë, Noli, i kishte dhënë bekimin. Dhe ai vazhdoi të punojë për disa kohë në Ministrinë e Punëve Botore. Kishte fatin që të punonte me një tjetër inxhinier të zot, me inxhinier Gjovalin Gjadri. Shqipëria ishte me fat, nga që ishin bashkë dy shkolla inxhinierike; ajo amerikane, ku ishte diplomuar Kosta Mani dhe ajo austriake, ku ishte diplomuar inxhinier Gjadri. Të dy ndërtuan ura, rrugë, vila, që i qëndruan kohës.

Pirro përhumbet në rrëfimin e tij:

– E mbaj mend mirë rrugën malore të Thethit. Babai më kishte marrë me vete. E kam në kujtesë bukurinë përrallore të Thethit. Ata punonin, unë vështroja bukuritë e egra të maleve dhe pastaj kthehesha i lodhur dhe i kënaqur në çadër. Qe kohë vere. Ishte e bukur natyra e atyre anëve.

Edhe Urën e Zogut, urën me harqe, e pat ndërtuar Gjadri me Kosta Manin. Pirro kujton se edhe atje i ati e pat marrë me vete disa herë. Madje e mban mend të atin dhe Gjadrin me hartat përpara, tek ndiqnin projektin. Kosta Mani ishte kudo, ku ndërtohej. Kishte ndërtuar për vete edhe një shtëpi provizore në Tiranë, që priste ta modernizonte kur t’ia kishte ngenë.

Kosta Mani jepte edhe mësim në Shkollën Teknike të Fullcit. Jepte lëndën e Matematikës. Pirro kujton se i ati lexonte shumë libra. Në bibliotekën e tij ndodheshin libra të Balzakut, Stendalit, Dumas, Tolstoit e të shumë e shumë shkrimtarëve të tjerë me emër.

Kosta Mani ndërtoi edhe urën e Kardhiqit, në Gjirokastër. Kjo urë i dha një fatkeqësi dhe një dhuratë, që do ta kishte të shtrenjtë gjatë jetës së tij të shkurtër.

Tregon Pirro:

– Gjatë punimeve për ndërtimin e urës Kosta theu këmbën. Ku të gjente mjek në ato anë, ku nuk shkelte këmbë njeriu? E mbartën me mushkë dhe e çuan tek një mjeshtre popullore, që i kishte dalë nami si ortopede e rrallë. Mjeshtrja, (plaka thirrej Dade), jetonte në Stegopull të Gjirokastrës. Muskujt e Kostës sforcoheshin nën dhimbjet e shtrëngimeve të plakës, ndërsa sytë i ishin ngulë në bukurinë e rrallë të një vajze 15-16 vjeçare, mbesës së plakës Dade. Inxhinieri shëroi njëherësh këmbën dhe shpirtin. Vajza bjonde, zanë e shkuar zanës, me emrin e bukur Amali, do të bëhej “robinë” e inxhinier Kostës, i cili e kërkoi sakaq për grua. U martuan me Amalinë dhe lindën fëmijën e parë, Pirron, pastaj dhe dy vajzat, motrat e Pirros. Kosta, ndërkohë kishte blerë një truall 6 mijë m2, në rrugën “Shën Gjergji” në Tiranë, sot rruga”Ali Demi” dhe aty ndërtoi shtëpinë e tij. Jeta ecte në rrjedhat e veta. Shpesh, Kosta bridhte nëpër Shqipëri, ku ndërtonte a projektonte. Merrte me vete edhe Pirron e vogël dhe e ushqente me dashuri për kombin, Atdheun e shtrenjtë, që duhej dashur, edhe kur ishte kockë e lëkurë. Në ditën e pushtimit fashist, Kosta u pushua nga puna dhe u arrestua me akuzën se kishte hedhur në erë urën e Limuthit, atë urë që e kishte projektuar e ndërtuar vetë. Kosta kishte shtetësi amerikane, urrente fashizmin dhe u trondit nga pushtimi i Shqipërisë. Dikur hapi një zyrë private në Tiranë, “Stika”, së bashku me inxhinierin Spiro Koleka. Ajo zyrë nisi projektet e ndërtimit të infrastrukturës së Tiranës; projektoi rrugë, sheshe, parqe, vila të bukura dy dhe tri katëshe. Kosta projektoi vilën e njohur mbi kodrat e Tiranës, “Baballarët e Teqesë” dhe vepra të tjera që i rezistuan kohës.

Pirro është i bindur se babai ka qenë antifashist në shpirt dhe si i tillë ishte zgjedhur edhe në Këshill. Madje, për reputacionin që gëzonte, u zgjodh edhe deputet i Korçës. Gazeta “Tomorri” e asaj kohe i kushtoi hapësirë në kronikën e vet fjalës së deputetit Kosta Mani:“Çamëria dhe Kosova janë pjesë të pandara të Shqipërisë”, deklaronte deputeti Kosta  Mani.

      Në kohën e Asamblesë Kombëtare, në kohën e pushtimit gjerman, si deputet ishte pjesë e saj. Partizanët e qëlluan me top, duke e shpallur si “Asambleja tradhëtare”. Si shumë intelektualë të tjerë patriotë, Kostë Mani mendoi se Atdheut mund t’i shërbehej edhe nën pushtim. Por atë pjesëmarrje nuk ia falën komunistët. Umblodh qarkori dhe e përjashtoi Kostën nga Këshilli. Ishte kohë e çmendur. Komunistët e akuzojnë, fashistët e arrestojnë.Edhe gjermanët, po ashtu, e arrestojnë si njeri të rrezikshëm. Me kë ishte Kosta Mani? Ishte me Shqipërinë. Arrestimi në fundin e dhjetorit 1943 nga gjermanët ishte fatal. Nazistët e syrgjynosën në kampin famëkeq të Mathauzenit. Pirro kujton se, nëna, e cila kishte marrë vesh lajmin e largimit nga burgu dhe internimin jashtë Shqipërisë, i kishte shkuar në burg dhe i kishte dhënë një xhaketë, që të mos kishte ftohtë, nën astarin e së cilës kish qepur, nën një arnë, 40 napolona flori. T’i ketë për çdo rast, pat menduar nëna. Pirro atë kohë ishte fëmijë, 12 vjeç. E ka në kujtesë pamjen e trishtë. Të burgosurit i hipën në kamionë dhe i nisën në mëngjes herët. Imazhi i mbeti në mendje. Në shtëpi prisnin në ankth ndonjë lajm. Shenja e fundit e komunikimit ishte një telegram, që ishte nisë nga Kosta. Ishin vetëm tri fjalë: “Jemi në Manastir”! Asnjë lajm tjetër.

E gjithë jeta e Kosta Manit, është një dramë me shumë skena të mistershme, një dramë e ankthshme me shumë akte, thotë i biri, Pirro Mani, për të cilin misteriet mbeten të pazbardhura ende edhe sot.

Hija e të atit dhe shpirti i tij peng nuk i janë ndarë Pirro Manit as këtu, në Sh.B.A.. Erdhën në Amerikë, u vendosën në Kolorado dhe më pas, në New York. Shpesh shëtisja me hijen e tim eti. Më dukej se do ta takoja diku….Edhe ai kishte qenë në Amerikë…

Pirro nuk hoqi dorë nga gjurmimet për të gjetur të dhëna për të atin, që më parë nuk mund t’i siguronte. Mësoi se Kosta Mani nuk ishte i vetëm, kur e nisën në kampin e vdekjes. Ishin më shumë se 200 të burgosur. Një pjesë i dërguan në Prishtinë, pjesën tjetër në Mathauzen, ku i ra fati të shkonte baba Kosta. Përmes kërkimeve me shoqatat amerikane-hebraike, u arrit të sigurohen të dhënat e munguara, përfshirë dhe kohën e vdekjes, 27 Janar 1945, vendin e  vrasjes dhe të dhëna të tjera…., madje, edhe numrin që mbante në uniformën e kampit të internimit.

…Lajmi fatal është mësuar pak muaj pas çlirimit të Shqipërisë. Në shtëpi kishte shkuar Spiro Koleka, që ka qenë ortak me Kostën në zyrën e projektimeve dhe ndërtimeve “Stika”. Spiro ishte inxhinier i ri asokohe dhe bashkëpunoi me Kostën, edhe për të fituar eksperiencë. Ai solli lajmin fatal në shtëpinë e Kostë Manit. Familja shpalli zinë dhe e qau Kostën.

U shpall dëshmor nga regjimi. Familjes iu dha edhe karta e dëshmorit, por drama e Kostë Manit nuk kishte të sosur. Ashtu si në kohën e italianëve, të gjermanëve dhe të komunistëve, secili e pa si armik.

Pirro tregon: Më kujtohet se ka qenë një burrë me emrin Faruk, që jetonte në një barakë, diku aty ku ka qenë Ministria e Jashtme. Faruku ka qenë kampion boksi. Ai qe rritur në shtëpinë e Kosta Manit. Kujtoj se Faruku mbante dhe një pistoletë, ngaqë kishte qenë partizan…”

Pirro kujton se po vinte Faruku me nxitim dhe i thotë: – Ç’po bën këtu? A e di ti se po demaskojnë gratë e familjes Mani?!

Shkoi me vrap. Agjitatorët komunistë ngrinin zërin në kupë të qiellit për armikun imagjinar. Dhe armiku paskish qenë Kosta Mani, që na qenkish shpallë “dëshmor me biografi të keqe”,  sepse paskish marrë pjesë në Asamblenë tradhëtare! Fronti Demokratik dhe partia nuk mund ta toleronin këtë tradhëti!Ultimatumi i demaskimit ishte i rreptë: Familja armike Mani duhej të largohej brenda shtatë ditëve nga Tirana! Nisën reprezaljet.Pirron dhe motrën Marikën i hoqën nga puna, ndërsa motrën tjetër, Mirelën, e pezulluan nga shkolla. Ua hoqën dhe triskat. Ishte hapur fjala se Kosta nuk ishte vrarë e se punonte si agjent në një shërbim perëndimor!

    Pirro thotë se e pagoi rëndë faturën.Por, siç duket, dikur u bindën se të gjitha këto ishin fantazira të sëmura komunistësh, sigurimsash,militantësh.Vetë ata e vërtetuan se Kosta ishte ekzekutuar në Mathauzen. Mirëpo hija e dyshimit mbeti pezull e kurrë nuk u trajtua më si dëshmor. Jo vetëm kaq, por Kostës nuk iu përmend emri asnjëherë si një nga inxhinierët e parë të Shqipërisë, diplomuar në Sh.B.A.. Pirro ruan një dokument që ka emrat e inxhinierëve që kanë kontribuar në Shqipëri, ku emri i parë është ai i Kosta Manit, pastaj i dy inxhinierëve italianë, i Gjadrit dhe i të tjerëve.

Rehabilitimi i të birit të Kostës, Pirro Manit, ndodhi vonë…..

E kujtojmë në ditën e fitores mbi nazizmin…*Dielli-arkiv

Në Kosovë shënohet Dita e Evropës festë zyrtare

by

-Me rastin e 9 Majit – Ditës së Evropës nga Bashkimi Evropian në Kosovë jepet Çmimi “Evropiani i Vitit 2021”/

PRISHTINË, 9 Maj  2021-Gazeta DIELLI nga korrespondenti në Kosovë Behlul Jashari/ Kosova shënon Ditën e Evropës, 9 Majin, e cila është festë zyrtare e përcaktuar me Ligjin e miratuar në Kuvend në 21 Maj 2008. Dekretimi i  Ligjit për festat zyrtare në Republikën e Kosovës si dhe i 40 ligjeve tjera të  dala nga paketa e Propozimit Gjithpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës të Kryenegociatorit Martti Ahtisaari – Emisarit Special të OKB-së, ishte një nga zhvillimet e ditës së 15 Qershorit 2008 të hyrjes në fuqi të Kushtetutës së Kosovës, e cila është miratuar nga Kuvendi  para 13 vitesh në 9 Prill, më pak se dy maj pas shpalljes së Pavarësisë në 17 Shkurtin historik 2008.

 Në prag të 9 Majit 2021, Shoqata e Matematikanëve të Kosovës është votuar për Çmimin “Evropiani i Vitit 2021”, çmim ky që jepet çdo vit me rastin e Ditës së Evropës nga Bashkimi Evropian në Kosovë. 

Në ceremoninë e zhvillur, kryetarit të Shoqatës së Matematikës së Kosovës Armend Shabani iu dha çmimi nga Ambasadori Tomáš Szunyog – Shef i Zyrës së BE-së në Kosovë / Përfaqësues Special i BE-së. Të nominuarit e tjerë: Arlinda Murtezi – aktiviste rome, Flutura Kusari – nga Iniciativa Kosovare Kundër Padive SLAPP dhe Blerta Basholli – regjisore filmi ishin poashtu të pranishëm. 

Fituesit e mëparshëm Lul Raka dhe Jeton Neziraj gjithashtu ishin të pranishëm në këtë ceremoni, së bashku me Zëvendës Kryeministrin e Kosovës Besnik Bislimi.

Për të gjashtin vit radhazi, me rastin e Ditës së Evropës, Bashkimi Evropian Kosova i ndan Çmimin Evropian të Vitit një individi / institucioni që ka kontribuar më së shumti në promovimin e vlerave evropiane gjatë vitit paraprak. Fituesi u vendos përmes votimi që u bë online përmes llogarisë e Facebook-ut të BE-së, nga populli i Kosovës.

Rose Wilder Lane: Këtu do jetoj unë me dy fëmijët e mi

by

– Malësorja  e Alpeve  100 vjet më parë mbron  fuqishëm pronën private në veprën “ The Peaks of Shala “

Nga Pertefe Leka /

Në një artikull  interesant për tri shkrimtaret amerikane Ayn Rand, Isabel Patersen dhe Rose Wilder Lane, theksohej se ato me veprat e tyre, pavarësisht nga njera tjetra, kishin arritur në një mendim  filozofik të përbashkët për idenë e lirisë,duke inspiruar  Lëvizjen Liberatore.

 Rose Wilder Lane, kishte vizituar Shqipërinë,që në vitin 1921 dhe ka  shkruar shumë për vendin tonë .Qëndrimi i saj  në Shkodër  e lidhi  ngushtë  me të riun   Rexhë Meta , historia e tyre  tashma është e njohur.

Rose Wilder Lane (1886-1968)është vajza e shkrimtares së mirënjohur amerikane, Laura Ingalls Wilder, autore e një seriali librash historiko-letrar. 

Rose e rritur në një mjedis  të tillë shkoi me tutje duke e shtrirë aktivitetin në një game të gjerë  krijimesh si gazetare, biografe dhe autore e shumë librave letrarë e filozofikë.

Me 1920, Rose e ftuar nga Kryqi i Kuq Amerikan, punoi  si publiciste  në këte mision 

humanitar. Për këte , Rose udhëtoi në Europë e Azi  për të observuar se si funksiononte ky shërbim dhe për të vepruar dhe ndihmuar vendet e prekura  nga Lufta e Parë Botërore.

Erdhi në Shqipëri, kur mijëra refugjatë  lufte ishin larguar nga Kosova, Plava e Gucia dhe nga trojet  e tjera të lëna jashtë kufijëve.

Ajo  shkoi në Shkodër, ku  vepronte  Kryqi i Kuq Amerikan , që  jepte ndihma në emër  të “Komitetit për Mbrojtjen e Kosovës”. Këtu fillojnë lidhjet e Roses me Shqiptarët dhe me djalin, Rexhë Meta, ne fillim si përkthyes dhe me pas e adoptoi , duke e konsideruar si birin  me të shtrenjtë  të shpirtit saj.

Vepra e saj për Shqipërinë është “The Peaks of Shala” (Majat  e Shalës)  ku Rose përshkruan terrenin e thyer, kullat  karakteristike të malësisë, mënyren e jetesës, traditat  dhe gjakmarrjen.

Letrat, që Rose u dërgonte miqëve të saj, ku përshkruheshin ngjarjet nga jeta politike e shoqërore  janë përmbledhur  me titullin “Albanian Garden”. Në këto letra janë paraqitur me hollësi, përveç të tjerave edhe ngjarjet e vitit 1922 dhe figura shume dimensionale e Ahmet Zogut. Aty shihet interesi i saj për Shqipërinë, vend që ajo e zgjodhi të jetojë përgjithmonë.

Vepra Kulmore e Rose është “The discovery of Freedom”(Zbulimi I Lirisë).

Kjo vepër filozofike nuk bën fjalë për Shqipërinë, por është e rëndësishme për ne  sepse Rose për të ndërtuar Kryeveprën e saj e mori frymëzimin nga një ngjarje të cilën e përjetoi ne  Majat e Shalës dhe u bë zanafilla e filozofisë së saj në mbrojtjen e  lirisë se individit dhe të pronës private.

Në ate fshat, shkruan Rose,gjeta një jetë fisnore të mbyllur nga gjakmarrja,por me njerëz fisnikë e mikëpritës.

Gruaja që e frymëzoi ishte një 21-vjecare e martuar me dy fëmijë, së cilës ia kishin vrarë burrin serbët pas 5-vjet martesë. Gruaja në fjalë, në kundërshtim me traditën dhe normat fisnore kërkonte që shtëpinë,  të cilën e kishte ndërtuar me burrin e saj, ta trashëgonte vetëm ajo me dy femijët. Ishte e papritur për mysafiren amerikane të ishte dëshmitare e një debati  të ashpër midis krerëve të fisit dhe gruas” rebele” e cila me kurajo shtronte kërkesën për pronën private.

“Këtu do të jetoj unë me dy fëmijët e mi”

( ne ate shtëpi, ishin grumbulluar 17 veta nga familja e burrit dhe nga fisi) 

Sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit,ku thuhej: Gruaja e ve flet vetë – mund të  ishte njështytje që e bëri aqë të vendosur gruan të flasë përpara  kuvendit, apo e drejta natyrale dhe forca e argumentit se – Këtë  shtëpi e kam ndërtuar me burrin tim – e bënë ate të  vetëdijshme që mos  të tërhiqej nga kërkesa  për pronësinë. 

Besoj se të dyja bashkë e bënë atë burrneshë të kapërcejë kufizimet  e atij sistemi primitive, një guxim  i paparë dhe i padëgjuar ndonjëherë në ato anë.

Prezenca e gazetarës amerikane në ate Kuvend  i vuri në një pozitë të vështirë  krerët e fisit. Ata mundoheshin ta sqaronin mikeshën e huaj, se kjo nuk kishte ndodhur kurrë nëfisin e tyre, dhe se ajo  ishte nje ortek për fshatin.

Ata ishin kureshtarë të dinin më shumë  për vendin ku jetonte Rose, se si veprohej atjepër te drejtën e pronës.

Rose, duke parë se spjegimet e saj binin ndesh me gjykimin e tyre, shkruan: “ Ishte jashtë fuqive të mia të interpretimit”.Nderkohë, Rose e quante të drejtë kërkesën e gruas se re.

Ajo u mahnit nga këmbëngulja dhe forca e karakterit të saj, edhe pse e vetme ne ate kuvend të burrave dhe pa asnjë mbështetje nga anëtaret e fisit, vazhdonte të mbronte të pandryshuar kërkesën e saj: 

              ”Shtëpia është e imja, unë dua shtëpinë time”.

Kur situate u acarua midis asaj dhe parisë, njeri nga pleqtë u ngrit, por i pafuqishëm  për të argumentuar kundërshtimin thirri: “A kanë pare malet tona një gjë të tillë në qindra –qindra vjet më përpara se të vinin  turqit? Ajo është gogoli”.

Pergjigjja e gruas ishte: “Me këto duar e kam  mbuluar çatinë, unë nuk do ta jap shtëpinëtime”.

Ne fund, kryetari i fisit i ndodhur në shtëpi përballë miqëve të huaj ,u detyrua ta sqaronte 

më mirë problemin e hapur. Ndër të tjera ai tha: ”Shtëpia i takon fisit dhe jo një njeriu.Asnjë prej nesh nuk mund të thotë  se kjo është shtëpia ime, sepse ne jetojmë të gjithëbashkë. Kështu ka qenë edhe përpara se të vijnë  romanet dhe kështu do të jetë gjithmonë”.

Kur  pjesëtaret e fisit iu pergjigjen unanimisht kryetarit ”Të lumtë goja!” Gruaja e re u ngrit e revoltuar dhe pa folur asnjë fjalë e la kuvendin, ku vetëm kercitja e derës e prishi qetësinë e krijuar pas  fjalës së fundit.  

​Rose, që gjithë kohën kishte observuar qëndrimin e gruas se re dhe e kishte miratuar kërkesen e saj te  drejtë, e përshkruan me detaje pamjen e saj fizike dhe shpirtërore në ate moment kritik. 

”Ajo  u largua nga dhoma e debatit  pa përshëndetur, por ajo grua kurrë  nuk do të pushojë së kërkuari shtëpinë e saj. Ajo kurrë nuk do të jetë e qetë,deri sa ta marri pronen e vet.Aty, shkruan Rose, vepronte ligji i LEC-it(Law Enforcment Command)

Gjithë këto që Rose i shkruante në veprën “The Peaks of Shala,” u bënë  pjesë e asaj filozofie  që mbronte me forcë pronën private dhe të drejtat e individit në veprën “Zbulimi i Lirisë”.

Aty Rose demaskon,  kolektivizimin në B.Sovjetik  ku ajo takoi fshatarë të uritur nëGjeorgji, Azerbaixhan …. , të cilëve u kishin marrë tokën forcërisht dhe jetonin të dëshpëruar në ate realitet të  nxirë.

Vënia përballë e Komunizmit primitiv me ate “modern”qenë një burim  për analisten për të argumentuar vlerat absolute të lirisë e të pergjegjësisë personale. Ne veprën “The Dicovery of Freedom” (Zbulimi i Lirisë),ajo filtroi mendimet dhe eksperiencen e saj shumëvjecare,pikënisje për të cilën ishte  malësorja shqiptare që mbrojti me forcë pronën private.

Në këtë vepër Rose qëndroi konsekuente deri ne fund e pikëpamjeve të saj,  duke ngritur lart të drejtat natyrale të njeriut dhe duke u bërë pjesë e asaj filozofie që ka në bazë  kundërshtimin e tiranisë kudo në botë.Kjo kërkesë për pronën private  vazhdon edhe sot  pas 100 vjetesh nga jugu  në veri  kur grabitja  dhe tjetërsimi  i pronave  është bërë evidente; vazhdon  të ndihet zëri i Gruas  se  kjo pronë më përket mua,toka, shtepia ……është trashëgim  nga gjyshi,babai  dhe puna  ime …..